Life of migrants from Marathwada- PUKAR Study in 2010-11

Page 1

ejkBokM;krhy LFkykarjhr nfyrkaps thou la’kks/ku vgoky

iqdkj ;qFk Qksyksf’ki 2010 & 2011

1


ejkBokM;krhy LFkykarjhr nfyrkaps thou  la’kks/kd Vhe  lEkUo;d

%

vkezikyh nGoh

laizsjd

%

lqfuy ?kkxjs

Vhe

%

nknkjko iVsdj v:.k fudkGts jfoanz dkrqjs jkgwy ?kkxjs lqjs’k Hkqejs jksfgr xk;dokM lqfe=k iVsdj fodkl dsnkjs lanhi fgojkGs

2


ejkBokM;krhy LFkykarjhr nfyrkaps thou  vuqØef.kdk  vkHkkj izLrkouk vkepk xV vkf.k vkEgh la’kks/kukP;k okVsoj vkepk ejkBokMk & vkSjaxkckn vkf.k tkyuk vkepk xV ekfgrh fo’ys”k.k

3


vkHkkj  vkeP;k xzqie/;s loZ lQkbZ dkexkj vkgsr- vkEgh loZ yksdkauh ‘kkGk lksMY;kuarj loZ egkuxjikfydsr da=kVh lQkbZ dkexkj Eg.kwu dkekyk ykxyks- vkeps ogh] isu] iqLrdk’kh ts ukrs gksrs rs laiys vkf.k vkeP;k gkrh >kMw vkys- isukps ukrs QDr ixkj vkyk dh js’ku Hkj.;kph ;knh ,so<;kiqjrsp jkfgys- i.k iqdkj ;k la?kVusus vkEgk loZ yksdkaP;k gkrh iqUgk la’kks/kukP;k ek/;ekrwu isu fnyk- vkf.k iqUgk ,dnk fy[kku] okpuk’kh vkepk laca/k vkyk vkEgh ejkBokM;krhy LFkykarjhr nfyrkaph fLFkrh g;k fo”k;koj la’kks/ku dj.;kl lq:okr dsyh- 1972 P;k nq”dkGkr ejkBokM;krhy nfyr yksd ts eac q bZyk vkys- R;k yksdkaps eac q bZr psc a wj] ?kkVdksij] foØksGh] dkatwjekxZ] mYgkluxj b- fBdk.kh okLrO; vkgs- vkEgkayk g;k yksdkai;Zr a tk.;kph R;kaP;k’kh cksy.;kph la/kh feGkyh rh iqdkj ;k la?kVusdMwu vkEgh LFkykarjhr yksdkaph eqyk[kr ?ksr vlrkuk pkaxys okbZV vuqHko vkys gs vuqHko thoukph f’knksjh Eg.kwu vkeP;kdjrk vR;ar egRokps vkgsr Eg.kwu vkEgh iqdkj ;k la?kVusps vkHkkjh vkgksr- [kkl d:u jktsna z tk/ko dkj.k ;kaP;keqGs vkEgkyk iqdkjkph ekfgrh dGyhla’kks/kukph la/kh feGkyhvkeP;k xzqiyk leUo;d Eg.kwu vkezikyhrkbZ nGoh g;k gksR;kR;kauh vkEgkayk [kqi lgdk;Z dsys] R;kapsgh vkEgh vkHkkjh vkgksr rlsp lqfuy xaxko.ks] Hkjr xkaxqMsZ ;kauhgh vkEgkayk [kqi lgdk;Z dsys- vkf.k vfurk ikVhy & ns’keq[k ;kaps ekxZn’kZu vR;ar eksykps gksrs rsgh vkEgkayk ykHkys- vkepk xzqi iqdkj la?kVuk o iqdkjps dk;ZdrsZ ;kaps 4


vkEgh eu%iwoZd vkHkkjh vkgksr vkf.k vkEgkayk v’kk dkekph iqUgk la/kh feGkoh v’kh vis{kk O;Dr djrks/kU;okn!

5


izLrkouk  vkEgh

ejkBokM;ke/khy

LFkykarjhr

dqVwc a

1972

P;k

nq”dkGke/;s vkeps ckcnkns vkys- vkY;koj R;kauh [kqi gkyvis”Bk Hkksxwu fnol dk<ysvktgh vkEgh eac q bZ egkuxjikfydsr da=kVh lQkbZ dkexkj Eg.kwu dke djr vkgksr o R;keqGs dpjk okgrqd Jfed la?k g;k ;qfu;ue/;s lHkkln >kyks vkf.k vkeP;k U;k; gDdkckcr y<s nsÅ ykxyksR;kpkp Hkkx Eg.kts VkVk lkekftd foKku laLFksps fon;kFkhZ vkeP;k ;qfu;u dk;kZy;kr ;k;ps o vkeP;kojrh fjlpZ ¼vH;kl½ djk;ps o R;kapk dkgh vH;kl dsyk rks vkepkdMs vkti;Zar vkysyk ukgh o rs loZ fo|kFkhZ 12 oh rs 15 oh f’k{k.k ?ksrysys vlk;psjktsna z tk/ko ;kauh vkEgkayk iqdkj ckcr ekfgrh fnyh dh] iqdkj gh laLFkk deh] fouk f’kdysY;k yksdkaoj fjlpZ dj.;klkBh izjs .kk o enr djrs- vkEgkayk okVys dh] jktsna z tk/ko vkiY;kyk pkaxys vksG[krkr o gs v’kkizdkjs vkiyh FkV~Vk mMorkr dkj.k vkEgh ikfgyss dh VkVk lkekftd foKku laLFksps fon;kFkhZ gs 12 oh rs 15 oh f’kdysys fo|kFkhZ vlrkr- vkEgh iqUgk letkowu lkafxrys R;kosGsl vkepk fo’okl iVyk vkf.k vkEgh fjlpZ dj.;kps Bjys vkf.k iqdkj vkWfQle/;s fjlpZlkBh QkWeZ Hkjyk o vkepk xzqi flysDV gh >kyk vkf.k vkeP;k xzqiyk ckW;ksxzkQh fyfg.;kl lkafxryh- vkEgkayk ckW;ksxzkQh Eg.kts dk; o d’kkizdkjs fygk;ph gs ekfgr uOgrs- rsOgk iqUgk vkeP;k xzqiph dkWfMZusVj vaczikyh nGoh o jktsanz tk/ko ;kauh 6


lkafxrys dh] rqEgh rqeP;k thoukckcr dkgh fygwu vk.kk- useds dk; fygk;ps- ijarq vkEgh jMr jMr ckW;ksxzkQh r;kj dsyh- esu fjlpZph osG vkyh rsOgk vkEgh 36 dqVwackpk lOgsZ dsyk o R;kpk fjiksVZ r;kj dj.;kph osG vkyh- vkeP;k xzqie/;s dkgh f’kdysY;k yksdkaoj Hkjkslk Bsowu jkfgyks vkf.k vkEgh iqdkjP;k 2010 rs 2011 g;k o”kkZP;k fjlpZP;k QWyksf’ki e/kwu tkrk tkrk okpyks o vkEgh iqUgk Bjfoys dh vki.k gk Qk;uy fjiksVZ r;kj djk;pk o vkEgh rks dlkclk r;kj dsyk vkgsiqdkj laLFksps eukiklwu vkHkkj dh ‘kkGk lksMwu ,d tekuk >kyk] isu lksMwu gkrh >kMw vkyk vkf.k iqdkje/;s iqUgk gkrkr isu vkyk-

7


vkepk xV vkf.k vkEgh  vkeP;k xzqie/;s jfoanz dkrqjs gs lokZr tkLr f’kdysys gksrs- jfoanz dkrqjs gs 15 oh f’kdysys vlY;keqGs vkeP;k xzqiph fy[kku oxSjsph iw.kZ tckcnkjh R;kaP;koj gksrh i.k rh tckcnkjh jfoanz dkrqjs ;kauh iq.kZ dsyh ukgh Eg.kwu vkeP;k xzqips dke Fkkacys- vkEgh vlk fopkj dsyk dh] vki.k gs la’kks/ku iw.kZ d: vkEgh Fkkacysys dke iqUgk pkyw dsys vkf.k la’kks/ku iw.kZ dsysvkeP;k xzqips jkgqy ?kkxjs ;kaph ckrp fujkGh- rs usgehp xk.ks xkr vlrkr- R;kapk vkokt [kqi lqaqnj vkgs- R;kaps eksBk xk;d gks.;kps LoIu vkgsvkeP;k xzqips nknkjko iVsdj ;kaps f’k{k.k deh vkgs i.k ,[kknh xks”V djk;ph vlsy rj rh vxnh eukiklwu dj.kkj- R;kaph cq/nh ,dne papy vkgs- ,[kknh xks”V letyh ukghrj rh letwu ?ksrY;kf’kok; xIi cl.kkj ukgh- vusdkauk R;kcn~ny fopkj.kkj Eg.kwup R;kaph vkEgkayk xzqilkBh [kqi enr >kyh- ;k la’kks/ku dkekph R;kaP;koj Vkdysyh tckcnkjh R;kauh iw.kZ dsyh vkf.k R;keqGsp vkEgh la’kks/ku iq.kZ dsysjksfgr xk;dokM gs egkikfydsr nqikj ikGhr vlY;keqGs R;kauk iqdkj fefVaxlkBh tkLr osG gtj jkg.ks ‘kD; gksr uOgrs- i.k ,[kkn;k osGsl [kqi egRokph fefVax vlsy rj R;k fno’kh dkekpk [kkMk d:u fefVaxlkBh gtj vlk;ps8


lqjs’k Hkac q js gs HkkM;kP;k ?kjkr jkgr vkgsr- R;kaP;koj R;kaP;k dqVwc a kph tckcnkjh vkgs- tj ,d [kkMk >kyk rj :- 224@& etqjh cqMrs vkf.k brj [kpZ gksrks rks dsyk Eg.kwu rs iqdkjP;k xzqi fefVaxyk tkLr osG nsÅ ‘kdys ukghr i.k egRokP;k fefVaxyk rs mifLFkr jkgr vlrv:.k fudkGts gs egkuxjikfydsr ijeuaV vkgsr vkf.k rs jktdh; dk;Z gh djr vkgsr- R;kaps f’k{k.kgh cÚ;kiSdh >kys vkgsvkEgkayk okVys R;kaps ;k xqiz yk pkaxys lgdk;Z feGsy i.k rls >kyss ukgh- rs QDr nksu fefVaxyk vkys- iqdkjP;k ifgY;k vksfj,UVs’ku odZ’kkWiyk xsys i.k uarj ,dkgh fefVaxyk gtj uOgrslqfe=k vkiVs gh vkeP;k xzqie/;s 9 iq:”k o ,deso efgyk vlwulq/nk ns[khy vkeP;k [kkan;kyk [kkank ykowu iqdkjP;k ;qFk Qsyksf’kie/;s dke djr gksR;k- lqfe=kus 9 oh i;Zar f’k{k.k ?ksrysys vlwu R;kuarj R;kaps yXu >kys- r’kh rh x`fg.kh] irhps ?kj o ?kjkrhy uank] uankph eqy]s fnj] fnjkph eqys] lklq vkf.k irh g;ke/;sp frps tx gksrs vlsrjh vkEgkayk okVs vkf.k frykns[khy okVsijarq jktsanz tk/ko ;kauh vkEkP;k oLrhe/;s ;sÅu iqdkjckcr ekfgrh lkafxryh vkf.k deh f’kdysyh vkf.k yXu >kysY;k efgyk ns[khy fjlpZ d: ‘kdrkr vkf.k R;keqGsp lqfe=krkbZu ;kr Lor%yk >ksdwu ?ksrys- R;kosGh ,d o”kkZph vuq”dk ukokph eqyxh fryk ?ksÅu R;k vkeP;k fefVaxyk gtj jgk;P;k- lqu EgVY;koj ?kjP;k loZ

9


tckcnkÚ;k loZ lko:u R;k iqdkjP;k vksiu gkÅl] xksjsxko ;sFkhy fjlpZ e/;s gtj gksR;k- lqfe=krkbZus Lor%ph ckW;ksxzkQh laqnjizdkjs fyfgyh vkgs- vkeP;k xziq us ts nq”dkGke/;s LFkykarjhr >kysys yksd eac q bZr vkys vkf.k eac q bZr R;kosGh R;kaP;kdMs osxosxG;k diM;klkBh r;kj dsysyh xkBksMh gksrh o gs xkBksMh r;kj dj.;kph tckcnkjh R;kauh [kqi O;oLFkhri.ks ikj ikMyh- lqfe=krkbZ g;k [kqi gq’kkj o d”VkGw L=h vkgsr vkf.k ,d x`fg.kh Eg.kwu [kqi d”Vns[khy djrkr vkf.k R;k okjaokj vkeP;k lkscr vlrkr- jktsanz tk/ko] vkaczikyh rkbZ ;kaP;keqGsp eyk v’kk fjlpZ vH;klkr Hkkx ?ksrk vkyklqfuy ?kkxjs gs Lor% ,d da=kVh lQkbZ dkexkj vkgsr o R;kauk vU;k;kph [kqi fpM ;srs- mnk- da=kVh lQkbZ dkexkjkaps fdeku osru gs tj fnys xsys ukgh rj Bsdsnkj o vf/kdkÚ;kafo:/n vkokt mBfo.kslqfuy ?kkxjs gs ,d pkaxys fLØu isVa j vkgsr- R;kauk xk;u o vfHku;kpkgh Nan vkgs- rss vH;klns[khy pkaxyk djrkr rss dpjk okgrqd Jfed la?k g;k la?kVusps lglfpo Eg.kwu pkaxY;kizdkjs dke lq/nk c?kr vkgs- egkjk”Vª ljdkj o dsanz ljdkj ;kauh vla?kfVr oxkZlkBh tuJh foek ;kstuk pkyor vkgsr R;kckcr lqfuy ;kl iqjsijq ekfgrh vkgs o R;k ;kstuspk Qk;nk cÚ;kp vla?kfVr dkexkjkauk R;kauh feGowu fnyk vkgs- lqfuy ?kkxjs g;kP;kckcr vfHkekukus lkaxkosls okVrs dh lqfuyps yXu gksÅu 8 rs 9 o”ksZ >kyh- rjh ns[khy R;kauk eqy gksr ukgh vkf.k ?k:u iz’s kj vlk vkgs dh nqljs yXu dj ijarq lqfuy [kachji.ks vkiY;k iRuhekxs mHkk jkgwu vkiY;k dqVwackrhy O;Drhl lkafxrys dh] eqy nRrd ?ksÅ ijarq yXukpk fopkj gh eukr vkuukj ukgh-

10


lqfuyps f’k{k.k 9 oh i;aZrp >kys vkgs ijarq R;kaph cq/nh [kqi fodflr vkgs vls vkEgkayk okVrs- lqfuyckcr fyfg.;klkj[ks vtwu cjsp vkgs ijarq vkEgh lkj[ks deh f’kdysys vlrkuk dk; dk; fygkos gs ns[khy lqpr ukghfodkl dsnkjs gk 12 oh i;Zar f’kdysyk vkgs- rks gh v’kk fjlpZ P;k thoukrwu vpkud tkr vkgs- tjh fodkl 12 ih i;Zar f’kdysyk vlyk rjh R;kps fe= gs 9 oh 10 oh f’kdysys vkgsr- R;keqGs R;kP;kdMwu vki.k dk; dk; d: ‘kdrks- R;kps vkbZ oMhy gs nks?ksgh da=kVh lQkbZ dkexkj vkgsr-

11


la’kks/kukP;k okVsoj -------  tkyuk & vkSjaxkckn fodkl eap tkyuk & vkSjxa kckn fodkl eapph LFkkiuk dj.;kps vkEgh T;k osGsl Bjoys R;kosGsl QDr nknkjko iVsdj] lqfuy ?kkxjs] jfo dkrqjs( v:.k fudkGts vls pkS?ksp tu gksrks- uarj vkEgh Jethoh uxj ;sFks feVhax ?ksÅu ;sFkhy dkgh yksdkauk iqdkj cn~ny ekfgrh fnyh- iqdkj fo”k;h dkgh ekfgrh vkEgkayk jktsanz tk/ko ;kauh fnyh gksrh- iqdkjP;k la’kks/ku ;qFk Qsyksf’kiP;k ekfgrhus loZ yksd izHkkfor >kys- th O;Drh f’kdysyh ukgh rh ns[khy la’kks/ku d: ‘kdrks ;k dYiusus loZ vokd >kys- T;k dpjk okgrwd Jfed la?k g;k la?kVusr dk;ZdrkZ Eg.kwu dke djr vkgs- R;k la?kVuse/;s VkVk lkekftd foKku laLFksps fo|kFkhZ vkEgk lQkbZ dkexkjkaojrh vH;kl djk;yk ;srkr o gs fo|kFkhZ 12 oh rj dkgh 15 oh i;Zar f’k{k.k ?ksrysys vlrkr- ;kp izdkjph la/kh vkiY;kyk feG.kkj vlsy rj ex vH;kl djk;ph gh th la/kh vkiY;kyk feGr vkgs rh vki.k dk lksMkoh Eg.kwu vkEgh iqdkj ;qFk Qsyksf’kiyk vtZ djko;kpkp vls Bjys- vkeP;k lkscr dkekr vkf.k vkeP;k oLrhr tkyuk vkSjaxkckn ftYg;krhy 1972 P;k nq”dkGkr vkiys ?kjnkj lksMwu jksth jksVhP;k ‘kks/kkr eaqcbZr vkysY;k dqVwackiSdh dkgh yksd vkgsr- R;kaPkh vkEgh ,d fefVax ?ksryh- ;k fefVaxyk 20 rs 30 dkexkj teys gksrs o ;k cSBdhyk iqdkjyk vtZ djkok vls Bjys1972 e/;s egkjk”Vªkr fHk”k.k nq”dkG iMyk- R;k nq”dkGkr tkyuk vkf.k vkSjxa kckn ;k ejkBokMk foHkkxkrwu fdrh yksd eaqcbZr 12


vkys vkgsr rs dqBY;k tkrhps vkys vkgsr rs vkf.k R;kph dkyph fLFkrh dk; gksrh\ vktph fLFkrh dk; vkgs\ vkf.k Hkfo”;kr R;kaph m|kph LoIus

dk; vkgsr gs tkuwu ?ksÅu R;kojrh vH;kl djk;pk

vkgs- ;k dYiusus loZ yksd izHkkfor >kys- ijarq nqljh fefVax ?ksryh vlrk 30 yksdkaid S h 20 yksd iqUgk vkysp ukgh- ts 10 yksd vkys rs 1½ nknkjko iVsdj 2½ lqfuy ?kkxjs 3½ jfoanz dkrqjs 4½ jkgqy ?kkxjs 5½ v:.k fudkGts 6½ lqjs’k Hkqczjs 7½ lqfe=k iVsdj 8½ jksfgr xk;dokM 9½ lafni fgjokGs vkf.k 10½ fodkl dsnkjs- vkEgh Bjoys dh vki.k tkyuk vkSjxa kckn 1972 P;k nq”dkGke/;s ts yksd eac q bZr vkys rs eac q bZr dls vkys\ dksBs jkfgys\ iksVkik.;klkBh dk; dk; dsys\ dls txys\ ;kpk ‘kks/k ?;k;ps Bjoys- ,d nksu lksMys rj loZ d=kaVh lQkbZ dkexkj R;krhy nsk?ks ldkG ikGhyk rj nks?ks nqikj ikGhyk rj dks.kh jk= ikGhyk- rjh vkEgh fefVaxyk ,d= ter vlwfefVaxph osG lk;adkGh 5-30 oktrkph Bjoyh rj cÚ;kp osGsl nqljs nksu pkj yksd vlk;ps- iqUgk fefVax ?;koh ykxk;ph o nqljh rkjh[k Bjoyh rj cÚ;kp osGsl nksu rs pkj yksd vlk;ps- iqUgk fefVax ?;koh ykxk;ph o nqljh rkjh[k Bjokoh ykxk;ph- dsOgk dsOgk jk=h 12 okfefVax ?ksrY;k v’kk vusd izlaxkrwu vkEgh jLrk dk<r dk<r vkepk la’kks/ku izdYi iw.kZ djr vkyks vkgksr- gk vH;kl djr vlrkuk vkEgkayk [kqi fHkrh okVk;ph- ijarq vkeP;k xzqiP;k dkWfMZusVj vkezikyh nGoh vkf.k jktsna z tk/ko ;kauh vkeph fHkrh iw.kZi.ks ?kkyoyhvkEgh 1972 P;k nq”dkGkr eaqcbZe/;s iksV Hkj.;klkBh vkysY;k yksdkaph ekfgrh xksGk dj.;klkBh ,d iz’ukoyh r;kj dsyh- R;k iz’ukoyhps :ikarj QkWEkZe/;s dsys- rks QkWeZ Hkjr vlrkuk cÚ;kp

13


yksdkauh vkEgkayk fopkjys dh vkEgh th ekfgrh g;k QkWeZ ekQZr nsr vkgksr R;ke/;s vkepk dk; Qk;nk\ o d’kko:u vkEgh letk;ps dh rqEgh vkeph loZ ekfgrh usÅu rqEgh ;kpk xSjQk;nk ?ks.kkj ukghvkeP;k ukokoj Hkjiwj iSlk deoukj vkgsr- vkrki;Zar cjsp yksd vkeP;k >ksiMiV~Vhe/;s vkysr- cjsp yksd ;srkr o vkEgkayk cksyrkr dh rqEgkayk gs nsrks rs nsrks] ijarq izR;{kkr vkEgkayk dkgh ns[khy feGr ukgh- rqEgh ns[khy R;kaP;klkj[ks ukghr gs d’kko:u\ ijarq vkEgh R;kauk letkowu lkafxrys dh vkEgh QDr ;k fo”k;h vH;kl dj.kkj vkgksr] ekfgrh dk<.kkj vkgksr- 1972 pk nq”dkG tks pkj rs ikp o”ksZ lrr iMyk R;kosGsl rqEgh eaqcbZr vkykr o eac q bZr d’kkizdkjs jkfgykr] dk; [kkYys] ftoar jkg.;klkBh fdrh ladVkauk rksM a |kos ykxys g;k fo”k;h dks.kh ns[khy fopkj dsyk ukgh- rs vkEgh djr vkgksr o rks vH;kl iw.kZ d:u vkEgh iqdkj g;k laLFksyk nsr vkgksriqdkj gh laLFkk ;kcn~ny dk; fopkj djsy rs c?kq;k-

14


vkepk ejkBokMk  gSnkz ckn laLFkkukpk ,d nqyZf{kr vkf.k ekxkl Hkkx vlysyk ejkBokMk gk ,dk eksB;k la?k”kkZur a j eqDr gksÅu 1 es 1960 jksth la;qDr egkjk”Vªkr lkfey >kykLokra«;kp ts lq[k vkf.k fodkl moZfjr egkjk”VªkP;k okVsyk vkya rs lq[k ejkBokM;kP;k okVsyk vkya ukgh- ekxklysi.kk vkf.k ukdkjrsi.kkP;k bfrgklkua ejkBokM;kph ikB d/kh lksMyh ukghvkSjxa kckn e/khy 70 VDds yksd rj tkyuk ftYg;krhy 82 VDds yksd gs ‘ksrh vk/kkfjr m|ksx vkf.k ‘ksretwjhoj voyacwu vkgsrejkBokM;krhy 27 VDds yksd gs Hkwfeghu vkgsregkjk”Vªkrya lokZr deh jLR;kap cka/kdke gs ejkBokM;kr >kya vkgs- m|ksx/kan;ke/;sgh egkjk”Vªkr ejkBokMk gk lokZr ekxkl vkgsf’k{k.k] vkjksX; vkf.k thou ekukrgh ejkBokMk lokZr ekxs vkgsejkBokM;ke/;s iwohZ ejkBk vkf.k fyaxk;r yksdkaph lRrk gksrhgh lRrk vkiY;k gkrh ;koh ;klkBh ejkBokM;krhy fofo/k tkrhP;k jktdh; iq<kÚ;kauh [kqi iz;Ru dsys- vktP;k fLFkrhyk ejkBokM;krhy lRrk gh ejkBk vkf.k vks-ch-lh- lektkP;k gkrkr vkyh- ejkBokMk nq”dkGh Hkkx Eg.kwu vksG[kyk tkr vkgs- tlk nq”dkG ejkBokM;krhy yksdkaP;k ikpohyk iqtyk vkgs- ;k ejkBokM;krhy yksd gs ‘ksrhoj voyacwu vkgsr- rj pkaxY;kiSdh ikÅl iMyk dh ‘ksrkrhy ihd ;sr 15


vls i.k ;k ejkBokM;kyk ikolkph lkFk feGr uls- ejkBokM;ke/;s jkstxkjkps dkghgh lk/ku ulY;keqGs ejkBokM;krhy yksd gs eaqcbZyk dkekP;k ‘kks/kkr ;sÅ ykxys-

16


ejkBokM;krhy i;ZVu LFkGs brj ckche/;s ekxklysyk jkfgysyk ejkBokMk gk i;ZVu LFkGkackcr ek= lokZr Jhear vkgs- vkSjaxkckne/;s futkekus cka/kysyk chchdk edcjk gk [kqi izfl/n vkgs- vkSjxa kckne/;s cq/nys.kh T;kyk uko vkgs vtaBk vkf.k os:G ys.kh- th ys.kh c?k.;klkBh Hkkjrk ckgsjhy yksd ;srkr- ,o<h gh vtaBk os:Gph ys.kh izfl/n vkgsr vkf.k tkyuk ftYg;krhy ,d vacM rkyqdk vkgs g;k vacM rkyqD;kr vafcdkvkbZ gh ,d nsoh vkgs- g;kp nsohP;k ukokeqGs vacM ;k rkyqD;kps uko vacM iMys vlkos- g;k vafcdk vkbZps eafnj vfgY;kckbZ gksGdj ;kauh cka/kys vkgs vkf.k ;k nsohph t=k uojk= Eg.kts ?kVLFkkiusyk vlrsifgyh ekG] nqljh ekG vkf.k T;k fno’kh lkroh ekG vlrs R;k fno’kh ;k nsohph t=k Hkjrs vkf.k ;k t=syk vacM rkyqD;krhy loZ xkoxkoph ek.kls vkiY;k ifjokjklkscr ;k t=syk ;srkr- ;k nsohph ,d iajijk vkgs dh T;kauk eqy gksr ulrhy rj ;knsoh iq<s uol djk;pk eyk eqy gksÅns tj >kY;kl eh rq÷;k nkjh ;k eqykyk 3 o”ksZ >ksGhr Qsdsu- rks ckssyysyk uol iw.kZ dj.;klkBh vkiY;k ygku eqykyk nsohP;k ojP;k Vksdko:u [kkyh >ksGhr Qsdwu rks uol iw .kZ dsyk tkrks- ,[kkn;k osGsl tj Qsd.kkÚ;kpk use pqdyk rj rh eqy >ksGhckgsj iMwu ej.kgh ikorkr- tj ,[kkns eqy ej.k ikoys dh rsFkhy iqtkjh yksd Eg.krkr nsohyk rs eqy vkoMys Eg.kwu nsoh R;k eqykyk ?ksÅu xsyh-

17


ejkBokM;krhy ,d xko gjr[ksMk & 100 VDds nfyr LFkykarfjr gkjr[ksMk gs ejkBokM;krhy tkyuk ftYg;krhy ,d xko vkgs- ;k xkoke/;s ejkBk lekt] ekGh lekt] eqfLye lekt] ckS/n lekt vkf.k daqHkkj o fHky lektkps yksd vkgsr- ;k xkokrhy yksdkaps f’k{k.kkps izek.k [kwi deh vkgs ;k xkokr QDr 5 oh i;Zar ‘kkGk vkgs- ;k xkokrhy eqykaph 5 oh iw.kZ >kyh dh xko lksMwu nqlÚ;k xkoh ‘kkGsr tkr vls- nqlÚ;k xkoh ‘kkGsr QDr ejkBk lektkps eqys tkr vlr dkj.k ejkBk lektkdMs tehu tkLr vkgs- ejkBk lektkrhy yksd o ekGh lektkrhy yksd ‘ksrhoj voyacwu vkgsr vkf.k eqLyhe lekt gk ‘ksrhr dke djrks lkscr R;kapk O;olk; iku fod.ks] lqdh fejph fod.ks vkf.k ckS/n lektkdMs tfeu deh izek.kkr vkgs- ckS/n lekt gk ‘ksrhoj etwjhps dke djr vkgs- daqHkkj eMdh cuo.ks] fHkYy ekls idM.ks ;k xkokrhy lkekftd o vkfFkZd jpuk v’kh vkgs- ejkBk lekt xkokr Eg.kts ifgyh vkGh] ekGh lekt] 2 vkGh ckS/n lekt g;k ekGh lektkP;k cktwyk fHkYy o daHq kkj gs >ksiMiV~Vhr jkgr vkgsr- ;k xkokr gkWLihVy ukgh tj vktkjh iMys rj xkok’kstkjh vacM rkyqdk vkgs R;k rkyqD;kyk tkos ykxrs- ;k xkokr vkrk QDr ,d ‘kkGk ekLrj o ,d MkWDVj vkgs- ;k vH;klkr vls fun’kZukl vkys vkgs dh lnjgw gjr[ksMk xkokrhy 100 VDds nfyr ¼egkj½ gs eac q bZr okLrO;kl vkgsr- vkt ;k xkokr ,dgh nfyr dqVwc a okLrO;kl ukgh-

18


vkepk xV  lu 2010 & 2011 P;k iqdkj ;qFk Qsyksf’kilkBh vkEgh 10 yksdkapk xV r;kj dsyk- ;k xVkr 9 iq:”k vkf.k ,dp efgyk gksrhvkeP;k xVkrhy loZ ngk lnL;l gs ejkBokM;kP;k vkSjxa kckn & tkyuk ;k ftYg;krhy ts nfyr dqVwc a 1972 P;k egknq”dkGkr jksth jksVhP;k ‘kks/kkr eac q bZr vkys- ;k dqVwc a krwu vkysys vkgsr- vkeP;k xVkrhy loZp lnL;kaps oMhy gs lQkbZ dkexkj Eg.kwu txys vkf.k lQkbZ dkexkj Eg.kwu esys- lokZauk nk:ps izpaM O;lu- nknkjko rj Eg.krks] ^^ek>s oMhy nk:r Hkkdjh pq:u [kk;ps-** ,dnk vkbZus eVukph Hkkth FkksMh deh fr[kV dsyh Eg.kwu ckikua jkxkP;k Hkjkr eMd QksMwu Vkdya rj ,dnk tkLr fr[kV >ky Eg.kwu lxGk Loa;ikd xVkjkr Qsdwu fnyk- ?kjks?kjh ekrhP;k pqyh v’khp fLFkrh lokZaP;k ?kjkr- vkbZ ?kjkry lxGa dke vkoj.kkj vkf.k dkxn] dkpi=] Hkaxkj xksGk djk;yk v[[k xkoa vkf.k xkokps mfdjMs /kaM q kG.kkj- vkeP;k xVkrhy lnL;kiSdh ,d O;Drh vkgs dh] R;kps gh oMhy eac q bZ egkuxjikfydsr dk;e lQkbZ dkexkj gksrs o gs lQkbZ dkexkj Eg.kwu ej.k ikoys o R;kaP;k tkxsoj rksgh dkekyk ykxykvkrk R;kyk rhu eqys vkgsr vkf.k R;kP;k iRuhyk jDrkpk ddZjksx >kysyk vkgs- rks nk: [kqi firks- nk:u fiÅu >kY;koj ck;dksyk frP;k vktkji.kkcn~ny lgkuqHkwrh nk[kok;ph lksMwu rks fryk ekjgk.k djrks gk R;kpk nks”k ukgh dkj.k dh R;k oLrhe/;s gs izdkj ?kjks?kjh vkgs- nk: u firk jk=hps tsou gh dYiukp d: ‘kdr ukghr- oLrh e/khy vkbZ oMhy ;kauk vktgh okVrs dh ek>k eqyxk gk egkuxj ikfydsr da=kVh dkexkjko:u gk dk;e dkexkj >kyk ikfgts- vktgh ,d nks?ks lksMys rj ,d gh MkWDVj] baftfuvj] odhy g;kiSdh f’kdr

19


ukghr rj lQkbZ dke dj.ks gsp lokZr eksBs dke vkgs v’kh Hkkouk vlysyh dqVwc a vkgsr o tkLrhr gs loZp nfyr dqVwc a krhy vkgsrvkeP;k xziq ps loZ yksd gs egkuxj ikfydsr dke djrkr o loZ dpjk okgrqd Jfed la?k ;k la?kVusps lHkkln vkgsr- g;k ;qfu;ueqGs vkEgkayk ;k la?kVusus ;kaps vH;kloxZ o brj ekfgrh vkEgkayk feGkyh- dkexkj dk;n;kfo”k;h jktdkj.k fo”k;] lkekftd fo”k; vkEgkayk ekfgrh o let fnyh1972 yk ts yksd eac q bZyk vkys R;k yksdkaph fLFkrh vktgh fcdV vkgs- dkj.k ;k loZ yksdkaps f’k{k.k Qkjls ukgh- 1972 yk vkY;kuarj ;k yksdkauh ekrhP;k xkMhoj] fcxkjh dke] jkstankjh dkev’k vR;ar dVkph vkf.k vizfr”Bsph dkes dsyh] ;k dkekrwu feG.kkjh feGdr gh ifjokjkyk iqjsy ,o<h uOgrh- R;krwu iq:”k eaMGh dkeko:u ?kjh vkY;koj nk: fi.ks] ?kjkr ekjgk.k dj.ks] nk:r iSls ok;k ?kkyo.ks ;kps izek.k tkLr vlY;keqGs rs eqykauk f’k{k.k nsÅ ‘kdys ukgh- Lor%ph cjcknh d:u ?ksryh- T;k ifjfLFkrhr yksd eac q bZyk vkys R;k ifjfLFkrhr vktgh vkgsr vkf.k rs txr vkgsr1972 yk nq”dkG iMY;kuarj gh loZ yksd eaqcbZyk vkyhvkY;kuarj ts gky vkEgh dk<ys] vkY;kuarj d’kk ifjfLFkrhr jkfgyks ts vkEgh Hkksxys vkf.k lgu dsys R;k ifjfLFkrhpk vuqHko vlY;keqGs vkEgh gk fo”k; fjlpZlkBh fuoMyk vkgs-

20


ekfgrh fo’ys”k.k  fuokl % 72 VDds LFkykarjhr nfyrkaps eaqcbZr Lor%P;k ekydhps ?kj vkgs\ 1972 e/;s egkjk”Vªkr izpaM nq”dkG iMyk- ;k nq”dkGkr xzkeh.k turk o th fo’ks”kr% jksth & jksVhlkBh ‘ksrhoj vk/kkjysyh gksrh rh mUgkr vkyh- T;kaP;kdMs 1 & 2 ,djkpk dksjMokgw ‘ksrhpk rqdMk vkgs fdaok ts yksd lkykau dke /kjrkr fdaok ts ‘ksretwjh djrkr] rs Hkkdj rqdM;kyk ekSrkn >kys- R;kauh iksVkik.;klkBh eaqcbZph okV /kjyh- ;k nq”dkGkr ejkBokM;krY;k tkyuk vkf.k vkSjxa kckn ftYg;krwu ts nfyr eqac q bZr LFkykarjhr >kys- R;kiSdh Jethoh uxj] psacwj] vkuanuxj] dkejktuxj] ?kkVdksij] Qqysuxj] iobZ] HkVokMh] ?kkVdksij] ok’khukdk ;sFks jkg.kkÚ;k 36 yksdkapk vkEgh losZ dsyk- R;ke/;s vls vk<Gwu vkys dh] 72 VDds yksd gs Lor%P;k ?kjkps ekyd vkgsr o 28 VDds yksd gs HkkM;kP;k ?kjkr jkgrkr- 72 VDds yksd gs tjh Lor%P;k ekydhP;k ?kjkr jkgrkr- ?kj Eg.kts T;ke/;s laMkl] ckFk:e] Loa;ikd?kj] csM:e vkf.k gkWy v’kk lqfo/kk miyC/k vlrkr T;k fBdk.kh ?kj vkgs rsFks eqykauk [ksG.;klkBh eksdGh tkxk vlrs ijarq ts yksd 1972 P;k nq”dkGke/;s ¼ejkBokMk½ tkyuk g;k ftYg;kae/kwu vkys vkgsr R;k yksdkaps ?kj gs QDr 10

x

12 pkSjl QqV ,o<;k

vkdkjkps vkgs- ?kjke/;s laMkl ukgh] Lora= Loa;ikd ?kj ukgh] va?kksG dj.;klkBh can ckFk:e ukgh] gkWy ukgh] ?kjke/;s xIik ekj.;klkBh tkxk ukgh] jk=hP;k osGh vkbZ oMhy o eqykauk Lora= [kksyh ukghR;keqGs vkth & vktksck] vkbZ oMhy vkf.k loZ eqya fo’ks”kr% r:.k eqya loZ ,dkp [kksyhr ‘kstkjh ‘kstkjh >ksirkr- uojk & ck;dksyk uSlfxZd laca/k Bso.;klkBh eqys >ksiY;kph [kk=h d:u ?;koh ykxrs -

21


eqykaP;k ‘kstkjhp uojk & ck;dksyk uSlfxZd laca/k djkos ykxrkr- ;k loZ xks”Vhapk ygku eqykaP;k eukoj [kwi xaHkhj ifj.kke gksrks tks oLrhr lgti.ks fnlwu ;srks- R;k ?kjkaP;k leksjhy xYyh QDr fnM QqV vkgs?kjkP;k nkjkleksj lkaMik.kh okgwu us.kkjs xVkj vkgs- laMklkph ?kjkr lks; ulY;keqGs Mck ?ksÅu nwj euik cka/kwu fnysY;k laMklke/;s tkos ykxrsrs gh laMkl ?kk.k vlrkr- eqykauk m?kM;koj laMklyk clkos ykxrsfi.;kps ik.kh gs lkoZtfud uGko:u Hkjkos ykxrs- rs gh Bjkfod fBdk.kko:u vk.kkos ykxrs- oLrhe/;s lkoZtfud fnO;kph lks; ukgh?kj 10

x

12 pkSjlQqVkps vlY;keqGs jk=hP;k osGsr >ksirk ;sr ukgh

Eg.kwu dkgh yksdkauk jLR;koj ukbZyktkus >ksikos ykxrs- jLR;koj >ksiY;keqGs cÚ;kp osGsl jLR;ko:u tk.kkÚ;k ogkukaeqGs vi?kkr gksrkr o fdR;sd yksd esyl s q/nk vkgsr- v’kk ojhy lks;h lqfo/kk ulysys Eg.kts tgk¡ls ,UVªh ekjh ogh [kRe vls ?kj 72 VDds yksdkaP;k ekydhps vkgsr o moZfjr 28 VDds gs HkkM;kP;k ?kjkr jkgrkr;klkBh R;kauk njegk 1200 rs 1500 :i;s ?kjHkkMs vkf.k 20 & 30 gtkj :i;s fMikW>hV |kos ykxrs- vfydMs >ksiMiV~Vh iquZolu ;kstuk ¼,l-vkj-,-½ vkyh vkgs- R;keqGs HkkMsd:us vkiys ?kj gs Lor%ps ?kj Eg.kwu uksna ow u;s ;k fHkrhus ?kjekyd QDr 11 efgU;kapk djkj djrkr o nj 11 efgU;kauh [kksyh [kkyh djk;yk lkaxrkr- R;keqGs njo”khZ ^foapokps fcÚgkM ikBhoj* ;k Eg.khizek.ks R;kauk njo”khZ uohu [kksyh ‘kks/k.ks] nykykyk ,dk efgU;kps HkkMs vkf.k [kksyh cny.;kpk =kl rlsp HkkMsd:P;k ukokus ?kjkpk dks.krkgh iqjkok r;kj gksÅ u;s Eg.kwu ?kjekyd HkkMsd:yk js’kudkMZ oxSjs dk<w nsr ukgh- R;keqGs js’ku nqdkukoj feG.kkjs /kkU; o jkWdsy gs R;kauk feGr ukgh-

22


rDrk Ø- 1 ?kj Ø-

ekydh

izek.k

01- Lor%ps

72 VDds

02- HkkM;kps

28 VDds

ejkBokM;krhy LFkykarjhr yksdkaps o;kckcr1972 P;k nq”dkGkr ejkBokMk ;sFkwu eac q bZr vkysY;k yksdkaiSdh vkEgh 36 yksdkapk lOgsZ dsyk R;ke/;s 25 rs 40 o;ksxVkrhy la[;k 28 VDds vkgs o 41 rs 60 o;ksxVkrhy yksdkaph la[;k gh 50 VDds vlwu 61 gs iq<ps o;ksxVkrhy yksdkaph la[;k 22 VDds vkgsojhy yksdkaiSdh 1972 P;k nq”dkGkr gky Hkksxr eac q bZr vkysys yksd vkgsr- rj dkgh yksd R;kaP;k vkbZ ofMykalkscr eaqcbZyk LFkykarjhr >kysys vkgsr] rj dkgh yksd eac q bZrp tUe >kysys vkgsrrDrk Ø- 2 o; Ø-

o;ksxV

izek.k

01- 25 rs 40

28 VDds

02- 41 rs 60

50 VDds

03- 61 vkf.k 22 VDds R;kiq<hy

23


LFkykarjhr nfyr vktgh fuj{kj] dkyk v{kj HkSl cjkcj vkEgh ?ksrysY;k 36 eqyk[krh iSdh R;krhy 22 yksd gs f’kdysys ukghr vkf.k 5 yksd izkFkfed ‘kkGk ¼4 Fkh rs 5 oh½ f’kdysys vkgsr vkf.k 9 yksd gs ek/;fed Eg.kts 9 rs 10 i;Zar vls gksrs- vkiyk Hkkjr ns’k Lora= gksÅu toG toG 65 o”ksZ >kyh vkgsr- vkt vkiY;k ns’kkps lk{kjrsps izek.k gs 74 VDds i;Zar vkgs ek= ;k LFkykarjhr nfyrkae/khy lk{kjrsps izek.k ‘ksdMk 80 VDds vkgs vkf.k rs gh QDr izkFkfed vkf.k ek/;fed i;Zar- lokZuk f’k{k.k feG.ks gh ek.klkph izkFkfed xjt vkgs- f’k{k.k gs ljdkjph tckcnkjh vkgs- loZ tkrhrhy yksdkauk izkFkfed f’k{k.k nss.ks gh ljdkjph tckcnkjh vkgs i.k rh tckcnkjh Lohdkj.;kl loZp i{kkaps jkT;drsZ VkGkVkG djr vkys vkgsr- ljdkjus f’k{k.kklkBh vusd ;kstuk vk.kY;k vkgsr tls loZ f’k{kk vfHk;ku vkgs i.k ;kpk xjhc tursyk dkghgh Qk;nk ukghloZ f’k{kk vfHk;ku ;kstusr dq.kkykgh la/kh fnyh tkr ukgh- gh loZ yksd eac q bZ 1972 P;k nq”dkGkr vkyh] R;kosGsl ;k yksdkaps [kk.;k fi.;kps gky gksrs] MksD;koj NIij uOgrs- R;kauk f’k{k.k ?ks.ks rj dBh.kp gksrs i.k rh tckcnkjh ljdkjph gksrh- ljdkjus rh tckcnkjh rsOgkgh ikj ikMyh ukgh vkf.k vktgh gh tckcnkjh ‘kkludrsZ O;ofLFkri.ks ikj ikMr ukghr vls ;k LkOgsZr fnlwu vkysvkt vki.k ikgr vkgksr] ,sdr vkgksr] f’k{k.k fdrh egkx >kys vkgs- f’k{k.kkps cktkjhdj.kkeqGs f’k{k.k ?ks.ks vktP;k rkj[ksyk xjhc tursyk Qkj eqf’dy >kys vkgs- ‘kkGsr izos’k ?ks.;klkBh ‘kkGsyk th Qh Hkjkoh ykxr vkgs rh Qh lkekU; ek.kwl Hk: ‘kdr ukgh Eg.kwu vktP;k rkj[ksyk dkgh eqys gh 10 oh rs 12 oh i;Zar f’k{k.k ?ksÅu

24


‘kkGk lksMrkr- iq<s f’k{k.k ?ks.;kph R;kaph ifjfLFkrh ukghrDrk Ø- 3 f’k{k.k Ø-

‘kS{kf.kd fLFkhr

izek.k

01- fuj{kj

22 VDds

02- izkFkfed

5 VDds

03- ek/;fed

9 VDds

LFkykarjhr nfyrkaP;k okVsyk vktgh dpjkp! jkst deok] jkst [kk uk lqV~Vh uk vkjke1972 P;k nq”dkGkrhy LFkykarjhr 36 yksdkapk vkEgh losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls y{kkr vkys dh] 33 VDds yksd gs jkstunkjh dke djrkr ¼feGsy rs½] jkst deorkr o jkst deoysY;k :i;kaps vUu /kkU; vk.kwu [kkrkr- T;k fno’kh dkekyk xsyks ukgh R;k fno’kh mik’kh v’kk izdkjs 12 VDds yksd fnol dk<rkr- nq/k & ngh] QGs] dktw] cnke gs ;kaP;k LoIukrgh ;sr ukghr- gs inkFkZ [kk.;kps vlrkr] rs dls [kkrkr] fdaok d’kk cjkscj [kkrkr gs R;kauk ekfgrgh ukgh-

d=kaVh dkexkj % gs 11 VDds yksd BsdsnkjkdMs dke djrkr- mnkeuike/;s lQkbZ dkexkj- ;k lQkbZ dkexkjkauk fdeku osru fnys tkr ukgh] dke djr vlrkuk rksaMkyk ekLd ukgh] gkrkr eksts ukgh] ik;kr

25


xecqV ukgh] nok[kkU;kph lqfo/kk ukgh] vkBoM;kyk ixkjh jtk ukgh] vktkji.kkph jtk ukgh] L=h;kauk ckGkari.kkph jtk ukgh] xkoh tk.;klkBh jtk ukgh v’kk vusd izlaxkrwu 11 VDds yksd gs vkiys tho.k txr vkgsr- dkekrY;k ;k vlqjf{kr fLFkrheqGs cÚ;kp lkQlQkbZ dkexkjkauk vkti;Zar fV- ch- ;k vktkjkeqGs e`R;q >kysyk vkgs- R;kauk fVch] Ropkjksx vls fofo/k vktkj gksr vlrkr-

dkpi=k osp.ks & gs 11 VDds yksd djrkr R;ke/;s efgyk tkLr izek.kkr vkgsr- dpÚ;kP;k MC;kr mMh ek:u vkre/;s tkÅu ?kk.khrwu dkpi=k] IykLVhd] yks[kaM dk<wu rs [kk|kaoj] MksD;koj okgwu usÅu jkst fod.ks] gk R;kapk m|ksx O;olk; R;ke/;slq/nk gkrkyk eksts ulrkr] rksaMkyk ekLd ulrks] dks.krhgh lqj{kk ukgh] R;keqGs cÚ;kp yksdkauk Ropk jksx] fVch] lka/ksnq[kh vls vktkj gksrkr- 11 VDds yksd gs vls thou txr vkgsr-

cka/kdke etwj & gs 6 VDds vlwu rs lq/nk jkstunkjh dkeklkj[ks dke vkgs- ukD;koj tkÅu dkexkj clrkr- tj dkexkjkph xjt vlsy rj R;kauk dks.khrjh dkekyk ?ksÅu tkrkr vU;Fkk R;kauk ?kjh tkos ykxrs- ;k ukD;kojP;k dkexkjkauk efgU;krwu Qkj Qkj rj 15 fnol dke ykxrs- rsFks jsrh] flesaV] foVk ;kaps dke djkos ykxrs- dke djr vlrkuk cka/kdke dkexkjkyk dkgh vi?kkr nq[kkir >kyh rj R;kpk [kpZ R;kyk Lor%yk djkok ykxrks- R;ke/;s ns[khy dkgh nok[kkU;kP;k lskbZ ukghr o dkekph ns[khy ‘kk’orh ukgh- v’kkizdkjs 6 VDds yksx txr vkgsr-

26


euik dk;e dkexkj % 17 VDds dkexkj euik e/;s dkexkj vkgsr ijarq rs ns[khy nk:] tqxkj ;kaP;k vf/ku >kys vkgsr Eg.kwu dtZcktkjh vkgsr- efgU;kyk 10 VDds iklwu rs 30 VDds i;Zar O;ktnjkus rs [kktxh lkodkjkdMwu dtZ dk<wu vkiys O;lu Hkkxorkr ixkjkP;k fno’kh gk lkodkj R;kaps dtZ olwy d:u usrks- tj dtZ osGsr ijr dsys ukgh rj lkodkj vkf.k R;kaP;k xaqMkdMwu ekjgk.k dsyh tkrs-

?kjdkexkj %

3 VDds vkgs- tkyuk ftYg;krhy ts LFkykarfjr

nfyr vkgsr gs Hkaxkj xksGk dj.ks] >kMw ekj.ks gs djrhy i.k ?kj dkekyk tkr ukghr- ?kjdke dj.kkÚ;kaps izek.k QDr 3 VDds ,o<sp vkgs- R;ke/;s /kquhHkkaMh] yknh iql.ks v’kh dkes djkoh ykxrkr g;keqGs Ropkjksx gksrkr- ik;kyk fp[kyk] ik; nq[k.ks] lka/ks nq[k.ks v’kkizdkjs vktkj gksrkr- ?kjke/;s tj ,[kknh oLrw gjoyh fdaok xk;c >kyh rj ifgys nks”kh ?kjdke dj.kkÚ;k O;Drhyk idMys tkrs- ?kjdke dj.kkÚ;k nfyr ckbZyk Loa;ikd fdaok brj LoPN ?kjdkes nsr ukghrdke ukgh & vkEgh 36 yksdkapk losZ dsyk vlrk vls y{kkr vkys dh] 100 VDds iSdh 19 VDds yksd vls vkgsr dh rs dkekyk tkr ukghr- ck;dksps] eqykaps iSls fgldkowu ?ksrkr fdaok ekxwu ?ksrkr- R;ka iS’kkaps nk:] tqxkj [ksGrkr o ?kjhp vlrkr vls 19 VDds yksd vkgsr- gs loZ iq:”k vkgsr-

27


rDrk Ø- 4 f’k{k.k Ø-

dkekps Lo:i

01- jkstunkjh 02- da=kVh lQkbZ dkexkj 03- dkpi=k] Hkaxkj xksGk dj.ks 04- cka/kdke etwj 05- euik dk;e lQkbZ dkexkj 06- ?kjdkexkj 07- csjkstxkj@dke ukgh

izek.k 33 VDds 11 VDds 11 VDds 6 VDds 17 VDds 3 VDds 19 VDds

28


d’kkizdkjs dke vkgs- 1- VsEijjh 2- dk;eLo:ih vkEgh 36 yksdkapk losZ dsyk vlrk vkeP;k y{kkr vkys vkgs dh] 82 VDds yksd gs jkstunkjh] Bsdketwj] ?kjdkexkj Eg.kts vla?kVhr dkexkj vkgs o QDr 18 VDds yksx euik Eg.kts la?kVhr dkexkj dk;e dkexkj vkgsr- ojhyiSdh ,dgh O;Drhpk Lor%pk O;olk; /aknkgh ukgh vls vkeP;k vH;klkr vkys vkgsrDrk Ø- 5 jkstxkj Ø-

‘kS{kf.kd fLFkhr

01- VsEijojh ¼vlqjf{kr½ 02- dk;e ¼lqjf{kr½

izek.k 82 VDds 18 VDds

?kjkrhy esacj vkEgh 36 yksdkapk losZ dsyk vlrk vkeP;k y{kkr vls vkys vkgs dh] 10 VDds dqVwac vls vkgs dh R;k dqVwc a ke/;s 6 yksd vkgsr- rj 11 VDds dqVwacke/;s 2 yksd vkgsr-

29


rDrk Ø- 6 dqVwackrhy O;Drhaph la[;k Ø-

la[;k

izek.k

01- ,d 02- nksu 03- rhu 04- pkj 05- ikp 06- lgk 07- lkr 08- vkB 09- uÅ 10- ngk LFkykarjhrkapk eqG ftYgk 1972 P;k n’kdke/;s eac q bZe/;s vkysY;k yksdkaiSdh 36 yksdkapk vkEgh losZ dsyk vlrk vkeP;k y{kkr vls vkys dh] 88 VDds yksd gs tkyuk ftYg;krwu vkysys vkgs- dkj.k R;k Hkkxkr usgehp ikÅl deh vlrks vlk Hkkx vkgs- QDr 12 VDds yksd gs brj ftYg;ke/kwu vkysys vkgsr-

30


rDrk Ø- 7 eqG ftYgk Ø-

ftYgk

izek.k

01- tkyuk

88 VDds

02- vkSjaxkckn o brj

12 VDds

eqG xkops ?kj vkEgh 36 yksdkapk lOgsZ dsyk vlrk vkeP;k y{kkr vls vkys vkgs dh] 50 VDds dqVwc a kuk xkoh ?kjp ukgh o 11 VDds dqVwackuk gs ekrhps] NIijkps] dqMkps iDds ?kj vkgs- 39 VDds dqVwackuk vkiY;k eqG xkoh >ksiMhotk ?kj vkgs-

‘ksrhckcr 1972 P;k nq”dkGkr eqGxkoko:u eaqcbZyk ts yksd vkys R;kaP;kiSdh vkEgh 36 yksdkapk losZ dsyk vlrk vkeP;k y{kkr vls vkys vkgs dh] 64 VDds dqVwc a kuk R;kaP;k eqGxkoh ‘ksrhp ukgh o 36 VDds

31


yksdkauk ‘ksrh gksrh rh gh dksjMokgw] R;keqGs mnjufokZgklkBh rs etwjhojp voyacwu gksrs ek= T;kaP;kdMs tkLr tehu gksrh R;kaP;k tfeuhr nq”dkGkr dkgh fidr uOgrs Eg.kwu dqVwc a txo.;klkBh] iksVHkj.;klkBh] dkeklkBh ukbZyktkus 1972 R;k lokZauk e/;s eqG xko lksMkos ykxysrDrk Ø- 8 ‘ksr ekydh Ø-

‘ksrh

izek.k

01- vkgs

36 VDds

02- ukgh

64 VDds

‘ksrh fdrh 1972 P;k nq”dkGkr eqGxkoko:u iksVkph Hkqd Hkkxo.;klkBh eac q bZe/;s 36 dqVwc a kpk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] T;k 36 VDds dqVwc a kdMs ‘ksrtehu vkgs R;kiSdh nksu ,dj ‘ksrh vlysys gs 34 VDds yksd vkgsr vkf.k 6 ,dj ‘ksrh vlysys gs ns[khy 34 VDds yksd vkgsr o 3 ,dj ‘ksrh vlysys 22 VDds yksd vkgsr vkf.k 1 ,dj ‘ksrh vlysys yksd 10 VDds yksd vkgsrEg.kwu iksVkph Hkqd Hkkxo.;klkBh ukbZyktk.ks vkiys xko lksMk;ph osG ojhy dqVwackoj vkyh gksrh-

32


rDrk Ø- 9 ‘ksrekydh Ø-

‘ksr tfeuhps izek.k izek.k

01- nksu ,dj

34 VDds

02- lgk ,dj

34 VDds

03- rhu ,dj

22 VDds

04- ,d ,dj

10 VDds

‘ksrh ckxk;rh vkgs dh dksjMokgw 1972 P;k nq”dkGkr ts dqVwc a vkys R;kiSdh 36 dqVwc a kpk vkEgh losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] R;kiSdh T;k 36 VDds dqVwackdMs ‘ksrtehu vkgs 92 VDds yksdkaph ‘ksrh gh ikolkP;k ik.;koj vk/kkjhr gksrh- Eg.kts dksjMokgw vkgs vkf.k QDr 8 VDds dqVwc a kph ‘ksrh ckxk;r o flapu vkgs o vkf.k 1972 nq”dkGkr ckxk;rh ‘ksrh gh fidyh ukgh Eg.kwu xko lksMkos ykxysrDrk Ø- 10 ‘ksttfeuhpk izdkj Ø-

izdkj

izek.k

01- dksjMokgw

92 VDds

02- ckxk;rh

8 VDds

33


eaqcbZr dsOgk vkys\ eac q bZe/;s vkysY;k dqVwc a kiSdh vkEgh 36 dqVwackpk lOgsZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] 1972 P;k g;k dky[kaMkr 67 VDds dqVwc a eaqcbZe/;s iksV Hkj.;klkBh vkys1973 e/;s 3 VDds dqVwc a vkys1974 e/;s 9 VDds dqVwc a vkys- 1976 e/;s 12 VDds dqVwac vkys1989 e/;s 3 VDds o 1991 e/;s 3 VDds dqVwac vkys vkf.k 2001 e/;s 3 VDds yksd vkys- Eg.ktsp 1972 pk nq”dkG iMyk R;ke/;s tkLrhr tkLr yksdkauh vkiys eqGxko] tfeuh loZ lalkj m?kM;koj BsÅu lxslks;js] fe=eaMGh loZ lksMwu iksVkph Hkqd Hkkxo.;klkBh eaqcbZ xkByh-

eaqcbZr ifgys dks.k vkys\ ejkBokM;krwu eac q bZr LFkykarjhr >kysY;k 36 dqVwackpk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klke/;s vls vk<Gwu vkys dh] 47 VDds yksd gs iw.kZ dqVwc a ?ksÅu eac q bZyk vkys o 39 VDds yksd dqVwc a ke/;s vkbZ oMhy vkys dkj.k R;kosGsl rs r:.k gksrs- oMhy LFkkbZd >kY;koj R;kaph eqysgh eac q bZr >kyh vkf.k 14 VDds yksd gs ,dVs eac q bZr vkys

34


Eg.kts 14 VDds yksdkaid S h cjsp yksd gs nq”dkGkuarj eac q bZr iksV Hkj.;klkBh] dkeklkBh vkys-

eaqcbZe/;s fdroh fi<h\ 1972 P;k nq”dkGkr eqGxko lksMwu ts yksd vkys R;kiSdh 36 dqVwc a kapk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] LFkykarjhr dqVwackaid S h 78 VDds dqVwc a kph nqljh fi<h l/;k eac q bZe/;s vkgs- rj 17 VDds dqVwc a kaph frljh fi<h eac q bZe/;s vkgs vkf.k 5 VDds dqVwc a kph frljh fi<h vkgs- Eg.ktsp vkt ns[khy 1972 P;k nq”dkGke/;s ts dqVwac eac q bZr vkys R;kaph vktph vkfFkZd] ifjfLFkrh fBd ulY;keqGs gs LFkykarjhr nfyr R;kaP;k eqG xkoh LFkkbZd gksow ‘kdrhy v’kh ifjfLFkrh ukgh-

35


eaqcbZr fdrh yksd vkys\ 1972 P;k nq”dkGke/khy ts dqVwac iksV Hkj.;klkBh eaqcbZyk vkys R;k dqVwc a kiSdh vkEgh 36 dqVwackpk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] 82 VDds yksd gs iw.kZ dqVwc a ?ksÅu vkys rj 17 VDds yksd gs ,dVsp vkys- nq”dkG brdk Hk;kud gksrk- ftFks txrk ;sbZy frFks txk;ps ftFks ej.k ;sbZy frFks ejk;ps eqGxko ?kjnkj lks;js loZ dkgh iukyk ykowu dq.kh ,dVs rj dks.kh iw.kZ dqVwc a ?ksÅu yksd eaqcbZyk iksV Hkj.;klkBh vkys-

EkjkBokMk gk usgehp nq”dkG xzLr Hkkx vlY;kus 1972 pk nq”dkG gk Hk;kudp gksrkvkEgkyk vkiY;k losZ e/;s vls letys dh] LFkykarjhr >kysY;k 36 yksdkaid S h- 1972 P;k nq”dkGkr 81 VDds yksd eaqcbZyk vkys rj 1973 yk 3 VDds yksd gs eac q bZyk vkys o dkgh yksd gs 1976 yk 5 VDds yksd gs eaqcbZyk vkys rj R;kiSdh dkgh yksd 1989 yk eac q bZr vkys o dkgh yksd Eg.kts gs 1991 yk 3 VDds eaqcbZyk vkys1972 yk ejkBokM;krhy o fo’ks”kr% tkyuk vkSj vkSjxa kckn ftYg;krhy v’kk yksdkauh vkiys xko lksMys T;kauk xkoh tehu ukgh] jkstxkj ukgh vkf.k mRiUukps dks.krsgh lk/ku ukgh- eac q bZr ;s.;k vxksnj gs lxGs LFkykarjhr yksd ‘ksretqjhps dke djk;ps- ‘ksrkr dke 36


dsY;kuarj ts iSls feGk;ps R;kr vkiyk ifjokj pkyok;ps- 1972 nq”dkGkr

xkoh iksV Hkj.ksgh ‘kD; >kys ukgh Eg.kwu rs eaqcbZyk vkgs

dkgh yksdkadMs FkksMhQkj tfeu gksrh- 1972 yk nq”dkG iMY;kuarj R;kaP;k tfeuhr ihds fu?ksukls >kys Eg.kwu R;kauk xko lksMwu eaqcbZyk ;kos ykxys1989 o 1991 e/;s 3 VDds yksd gs ukrsokbZdkauh eac q bZyk dke/kank feGw ‘kdsy vls lkafxrys Eg.kwu jkstxkjklkBh eaqcbZyk vkys vkf.k eac q bZr jkgw ykxys-

nfyrkauh xko lksMys ;k vH;klkdjhrk vkEgh T;k 36 yksdka’kh cksyyks R;krwu vls fun’kZukl vkys dh] ejkBokM;krY;k izR;sd xkokr] dkgh xkokr ejkBk tkrhP;k yksdkadMs] dkgh xkokr czkEg.k lektkrhy rj dkgh xkokr fyaxk;r lektkrhy yksdkadMs ‘ksrtfeu eksB;k izek.kkr gksrh- ;k eksB;k ‘ksrdÚ;kadMs nfyr] oatkjh] ekGh v’kk fofo/k tkrhrhy yksd ‘ksretqjhyk tk;ps i.k 1972 P;k nq”dkGkr ejkBokM;krhy ;k xkokae/;s jkstxkjkP;k la/kh deh gksÅ ykxY;k o dkeklkBh deh ek.klkaph xjt iMw ykxyh rsOgk ‘ksrke/;s loZizFke nfyrkauk jkstxkj feG.ks can >kys- R;keqGs xkok xkokr nfyr csjkstxkj >kys- R;keqGs nq”dkGkr lokZr vk/kh nfyr ¼egkj½ tkrhrhy yksdkauh vkiys xko lksMwu eaqcbZph okV /kjyh37


brj tkrhrhy dqVwackauk R;kaP;k tkrhus fnysyk O;olk; gksrk- mnkpkaHkkj@pIiy f’korks] daqHkkj@ekrhps eMds cuorks] Ugkoh dsl Hkknjrks] bR;knh Eg.kwu ckdhP;k tkrhrhy dqVwackauh xko lksMys ukghrj QDr nfyr e/khy egkj g;kp tkrhus xko lksMys dkj.k R;kauk tkrhus fnysyk fdaok yknysyk O;olk; fdaok mRiUukps gDdkps lk/ku uOgrsnq”dkGke/;s iksV Hkj.;klkBh eaqcbZ xkByh 1972 P;k nq”dkGke/;s ts yksd eac q bZe/;s iksV Hkj.;klkBh vkys R;kaP;k iSdh vkEgh 36 dqVwc a kpk lOgsZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klke/;s vls vkys dh] nq”dkGkr gkrkyk dke uOgrs iksVkyk iksVHkj vUu feGr uOgrs] ikÅl ulY;keqGs /kkU; fidr uOgrs] ukbZyktkus cjcVkP;k nk.;kph Hkkdjh d:u fdaok rlsp f’ktÅu [kkos ykxr gksrs- ¼cjcVk gs jkuVh >qMwi vlwu rs v[kk| inkFkZ vkgs½ R;keqGs ukbZyktkus 100 VDds nfyr dqVwc a vkiys fHkjkM ?ksÅu dkekP;k ‘kks/kkr eaqcbZyk vkys gksrsvkEgkyk vkeP;k losZe/;s vls letys dh] 1972 yk tks nq”dkG >kyk R;k nq”dkGkuarj ts yksd eaqcbZyk vkys R;kiSdh 50 VDds yksdkauk eac q bZr jkstxkj miyC/k vkgs] eac q bZr vkys rj dkghrjh dke/kank feGw ‘kdsy

vls R;kauk R;kaP;k eac q bZr vlysY;k ukrsokbZdkadMwu

letys Eg.kwu rs yksd eac q bZyk dkeklkBh vkys-

38


mik’kh ej.;kis{kk pyk eaqcbZyk eac q bZr jkstxkj vkgs gs dls letys- 1972 P;k nq”dkGke/;s T;k dqVwc a kuh ts eqG iksVkP;k HkqdslkBh lksMys R;kiSdh vkEgh 36 dqVwackpk lOksZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh 100 VDds yksd gs vktqcktqps yksd o ukrsokbZdkaeqGs eac q bZr vkys- dkj.k nq”dkGkeqGs dkgh fidr uOgrs o iksV Hkj.ks dBh.k >kys gksrs- xkokiklwu vkSjxa kckn] tkyuk ;k jsYos LVs’kui;Zar ik;h pkyr fcukfrfdV izokl djr-

lxGsp

yksd

eaqcbZyk

;sr

gksrs

R;keqGs

ukrsokbZdkalkscr vksG[khP;k yksdkalkscr gs eac q bZyk

vkivkiY;k

yksd ;sr gksrs-

mnk- Jethoh uxj ¼psacwj½ vej egy] vkuan uxj] ¼psc a wj½ HkVokMh ¼?kkVdksij½ ikbZi ykbZu ¼pqukHkV~Vh½ Vkxksj uxj] vkacsMduxj ¼foØksGh½ ;sFks jkg.kkjs yksd gs tkyuk ftYgk ;sFkwu vkysys yksd vkgsrm?kM;koj pqy jLR;koj fcÚgkM vkEgkyk vkeP;k losZe/;s eac q bZyk vkysY;k 36 yksdkaid S h ,dkgh O;Drhph eac q bZr jkg.;kph lks; uOgrh- tsOgk gs yksd eac q bZyk vkys rsOgk ;k ikg.kh dsy s sY;k yksdkaid S h 36 VDds yksd gs [kkMhr jkgw ykxys rj 33 VDds yksd gs QqVikFkoj jkgq ykxys- rj dkgh yksd Eg.kts 11 VDds yksd czht[kkyh jkgw ykxys- rj 20 VDds yksd dqykZ jsYos LVs’kuoj jkgw ykxys-

39


ekxyh fHkd Hkjy iksV jkstxkj feGsi;Zar dk; dsys\ 1972 P;k nq”dkGkr ts dqVwc a iksVkph Hkwd Hkkxo.;klkBh eaqcbZyk vkys R;kiSdh 36 dqVwc a kpk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] eaqcbZr vkY;k vkY;k dks.kkykgh jkstxkj uOgrk- lOgsZ dsysY;k yksdkaid S h 53 VDds yksdkauh dqVwc a klkBh Hkkdjh Hkhd Ekkxwu feGoyh vkf.k vkiys ?kj pkyoys- 22 VDds yksdkauh R;k osGsl eac q bZe/;s jLrs cuo.;kps dke tksjkr pkyw gksrs Eg.kwu R;kauh yksdkauh ekrhP;k xkMhoj dke dsys vkf.k 17 VDds efgykauh dkpi=k osp.;kps dke dsys- R;kiSdh cÚ;kp efgyk ;k vktgh dkpi=k] Hkaxkj ospr vkgsr- 8 VDds gs dks.krkgh jkstxkj djr uOgrs dkj.k dkgh [kwi Egkrkjs] o;Ldj gksrs rj dkgh iq:”k gs nk:P;k u’ksr vlr36 dqVwc a kpk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] 70 VDds yksd vkti;Zar dkekyk ukghr rj 27 VDds yksx gs euike/;s dk;e dkexkj vkgsr- 3 VDds yksd gs fcxkjh Eg.kts ekrhP;k xkMhoj] cka/kdke etwj Eg.kwu dke djr vkgsr- 1972 P;k nq”dkGkuarj eaqcbZr vkY;koj ;k 100 VDds LFkykarjhr nfyrkauk jkstxkj feGkyk- jkstxkj Eg.kts ekrhP;k xkMhoj dke] fcxkjh dke b- ekrhP;k xkMhoj] dkekrwu R;kauk Qkjls iSls feGr uls- dkgh yksd fcxkjh dkeklkBh ukD;koj T;k fBdk.kh loZ yksd dkeklkBh mHks vlrkr R;k fBdk.kh tkÅu mHks jgk;ps- T;k dksukyk fcxkjh gok vlsy rj R;kaP;kdMs dkeklkBh tk;ps- dkgh yksdkauk 1982 yk eac q bZ egkuxj ikfydsr lQkbZ dkexkj Eg.kwu dkekyk ykxys- dkgh yksd gs vkt 10 VDds yksd ch-,e-lh- e/;s jLR;koj lkQlQkbZps dke djk;ps- iSdh dkgh

40


yksdkauk vkti;Zar [kk=hpk jkstxkj fEkGkysyk ukgh- ;k LFkykarjhr yksdkaid S h dkghauk Lor%yk nk:P;k u’ksr >ksdwu fnys vkf.k vkiY;k lalkjkph jk[kjkaxksGh dsyh vlY;kps fnlrs-

lkyxMh nq”dkGk vxksnj jkstxkj dk; gksrk\ 1972 P;k nq”dkGkr eqGxko lksMwu iksV Hkj.;klkBh eac q bZr vkysY;k 36 dqVwackpk losZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] nq”dkGk vxksnj cÚ;kp dqVwc a kdMs Lor%ph ‘ksrh ulY;keqGs 50 VDds dqVwc a gs lkyxMh Eg.kwu o”kZHkj dkgh /k.;klkBh ¼’ksrekydklkBh½ jkcr vlr rj 39 VDds yksdkadMs ‘ksrh gksrh- ek= dsoG 1 & 2 ,dj dksjMokgw ‘ksrh dqVwackps iksV u Hkj.kkjh gksrh Eg.kwu nqlÚ;kP;k ‘ksrkoj ‘ksr etwjh djr vlr vkf.k 11 VDds yksd gs uk ‘ksr etwjh djr vlr uk lkykus tkr vlr rj gs foghj] rGs] cka/k Vkd.ks gsp cjklh Eg.kts ekrh dke djr vlr-

41


vMp.khpk eksBk Mksaxj 1972 P;k nq”dkGke/;s eqGxko lksMwu eaqcbZ e/;s iksV Hkj.;klkBh vkysY;k dqVwc a kiSdh 36 dqVwackpk lOksZ dsyk vlrk vkeP;k vH;klkr vls vkys dh] 9 VDds yksdkauk f’k{k.k] jkstxkj] fuokjk vkgs - dkj.k f’k{k.kkps [kktxhdj.k >kys vkgs o R;keqGs vWMfe’ku fQ Hkjrk ;sr ukgh dkj.k pkaxyk jkstxkj ukgh og;k] iqLrds] diMs] dkWEI;qVj Qh] ‘kkGsph bekjr fu/kh v’kk vusd Qh HkjkO;k ykxr vkgsr- l/;k jgk;yk ?kj [kqip ygku vkgs Eg.kts

10

x

12 vls ?kj vkgs-

R;ke/;s u >ksirk ;sr] uk /kM clrk ;srs- ?kj gh eksBs feGkys ikfgts v’kk vMp.kh vkgsr4 VDds dqVwc a kr da=kVh dkexkj vkgsr R;kyk dk;e uksdjh ukgh vkf.k 10

x

12 ;k izdkjs Lor%p ?kj vkgs rj R;kyk dk;e uksdjh o eksBs

?kj ;ke/;s loZ dkgh lksbZ vlysys ?kj feGr ukgh- g;k vMp.kh o 1 VDds yksdkauk lokZr egRokph vMp.k dh] f’k{k.kkps [kktxhdj.k >kY;keqGs ok<rh Qh o [kktxhdj.kkeqGs dk;e jkstxkj feGr ukgh

42


g;k vMp.kh vkgsr- 1-5 VDds yksdkauk vMp.kh ukghr dkj.k dh] R;kaP;k ekxs vksjM.kkjs dks.khgh ukgh-

lq[k LoIukaph d/khgh u mxo.kkjh igkV vkEgh 36 yksdkapk losZ dsyk vlrk vls letys dh] 1972 nq”dkGkr ts yksd eac q bZyk vkys vkf.k dke d: ykxys- R;k yksdkauh vkiY;k dqVwc a kyk dkgh HkforO; vkgs] vls okVr ukgh- 34 VDds yksdkaph LoIu vkgsr dh] vkEgh f’kdyks ukgh i.k vkeP;k eqykauh [kwi f’kdkoa] v’kh LoIu vkEgh ikgrks vkgs- dkgh yksdkaph LoIu v’kh vkgsr dh] vkEgkayk pkaxyh uksdjh feGkyh ukgh i.k vkeP;k eqykauk pkaxyh uksdjh feGkoh v’kh LoIu vkgsr6 VDds yksdkaps LoIu vkgs dh vk;q”;Hkj HkkM;kP;k ?kjkr jkfgyks i.k ?kj ?ks.ks ‘kD; >kys ukgh- Eg.kwu 6 VDds yksd gs ?kjkph LoIu ikgrkr8 VDds yksdkaps LoIu vkgs dh] vkEgh eac q bZr vkY;koj fHkd ekxwup [kkYya] vkrk iksVHkj Hkkdjh feGkoh v’kh LoIu vkgsr-

43


dkgh yksdkaps LoIu vkgs dh] eqykauk f’k{k.k] jkstxkj] ?kj g;k lxG;k lqfo/kk feGkO;kr v’kh R;kaph LoIu vkgsr-

44


fu”d”kZ  iqdkj

;qFk

Qsyksf’kiP;k

ek/;ekrqu

vkEgh

ejkBokM;krhy

LFkykarjhr nfyrkaps thou ;k fo”k;koj la’kks/ku dsys ;k la’kks/kukr fu?kkysyk fu”d”kZ [kkyhyizek.ks vkgsizR;sd ek.klkyk okVrs ek>s pkaxys laqnj ?kj vlkos] Nkulh xkMh vlkoh] pkaxyh uksdjh vlkoh] eqykus pkaxys f’k{k.k ?;kos gs izR;sd ek.klkps LoIu vlrs i.k ejkBokM;krhy LFkykarjhr nfyr ts 1972 P;k Hkh”k.k nq”dkGkr eac q bZyk vkgs- R;kauk eac q bZr ;sÅu 40 o”ksZ iw.kZ >kyh- vktgh R;kaP;k okVsyk ;krys dkghgh vkys ukgh vkys rs QDr >kMw] dpjk daqMh vkf.k Vsaijjh uksdjh- ejkBokM;krhy LFkykarjhr nfyr vktgh eaqcbZ egkuxjikfydsr da=kVh lQkbZps dke djr vkgsr rj dkgh yksd dkpi=k osp.ks Eg.kts Hkaxkj tek dj.ks gs dke djr vkgsr- rj dkgh ?kjdke rj d/kh fcxkjh dke djr vkgsr- cjsp yksd HkkM;kP;k ?kjkr jkgr vkgsr- vktgh R;kaP;k eqykps f’k{k.k 10 oh 11 oh i;Zar >kysys vkgs- ifjfLFkrheqGs rs iq<s f’k{k.k ?ksÅ ‘kdys ukghrvkt R;kaphgh eqys lQkbZph dkes djr vkgsr- vktP;k la’kks/kukr fu?kkysyk fu”d”kZ-

45


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.