Enciklopedija islamskih predaja iz medicine 1 by Ammar Imami

BIBLIOTEKA

Naslov izvornika

‫موسوعة األحاديث الط ّب ّية‬

Urednik Amar Imamović Likovno oblikovanje Saladin Pašalić

ENCIKLOPEDIJA ISLAMSKIH PREDAJA IZ MEDICINE SVEZAK 1.

Sakupio

Muhammed Muhammedi Rejšahri

S arapskog preveli

Aldin Mustafić Amar Imamović

Fondacija “Baština duhovnosti” Mostar 1434/2013.

Riječ urednika Na području ljudskih znanosti medicina zauzima istaknuto prvo mjesto zahvaljujući činjenici da je smisao svih ostalih znanosti da osiguraju čovjeku korištenje ljudskim dobrima, a što nije moguće ostvariti bez zdravog tijela. Upravo zato je Imam Bakir, mir s njim, rekao: “I znaj da zaista nema nauke kao što je traženje zdravlja, a niti zdravlja kao što je zdravlje srca.”1

Ovaj govor jasno obznanjuje stav da je po islamu najvažnije duhovno zdravlje, a da je nakon toga poznavanje medicine vrednije od poznavanja ostalih znanosti. Mada riječ ṭibb (tj. medicina) u arapskom jeziku u svom leksičkom značenju podrazumijeva i duhovnu i tjelesnu medicinu,2 i premda postoji veoma jaka i bliska veza između tjelesnog i duhovnog liječenja – jer duhovnom snagom mogu se izliječiti brojne tjelesne bolesti, kao što se liječenjem tijela mogu izliječiti neke duhovne bolesti – ipak, tjelesna i duhovna medicina su u islamskim tekstovima potpuno neovisne teme. Duhovnim izlječenjem bavi se nauka ahlak (moral) i za njega se ne koristi izraz medicina. Stoga, knjiga Enciklopedija islamskih predaja iz medicine obuhvata samo one hadise koje se bave tjelesnim zdravljem i higijenom. Prije nego što čitalac krene u iščitavanje ove knjige neophodno je da se upozna s uvodnim napomenama.

Položaj medicine u islamskim zakonima Filozofija i smisao islamskih zakona jeste materijalno i duhovno uzdizanje čovjeka i društva. U islamu, najveća Božija blagodat je tjelesno zdravlje, a veće od toga je duhovno. Isto tako, najveća nesreća je tjelesna bolest, a veća od nje je duhovna. O ovome Imam Ali, mir s njim, kaže: Vidjeti hadis br. 4. Riječ ṭibb podrazumijeva tjelesno i duhovno izlječenje. El-Qāmūsu-l-muḥīṭ, sv. 1, str. 96.

1 2

UVODNA RIJEČ

“Jedna od nesreća je neimaština, teža od neimaštine je tjelesna bolest, a teža od nje je bolest srca. Jedna od blagodati je obilan imetak, veća od nje je tjelesno zdravlje, a veća od toga je bogobojaznost srca.”3

Postavlja se pitanje: ako je bolest najveća nedaća, a zdravlje jedna od najvećih blagodati, posebno ako se uvaži netom istaknuta činjenica da islam za svoj cilj ima čovjekovo usavršavanje, koji je program islam predvidio za borbu protiv bolesti i osiguravanje zdravlja za cijelo društvo? Drugim riječima, koje mjesto medicina zauzima u islamskim zakonima? Analizom islamskih tekstova može se shvatiti da je jedan od osnovnih ciljeva i jedna važnih mudrosti islamskih propisa na ovom području preventivna medicina. Uzvišeni Bog jasno kaže da Kur’an i njegovi svijetli propisi, koji daju istinski život čovjeku, čovječanstvo vode ka putevima koji daju sigurnost.

‫الس َل ِم‬ ُ ّ ‫َ ْي ِدي ِب ِه‬ َّ ‫الل َم ِن ات َّ َب َع ِرضْ َوان َ ُه �سُ ُب َل‬

Allah upućuje posredstvom Knjige na puteve spasa one koji nastoje da steknu zadovoljstvo Njegovo.4 Na ovaj način čovjek može, vežući se za Gospodara i program koji je On predstavio, čovječanstvu ostvariti najveću Božiju blagodat i to ne samo na Budućem svijetu već može ostvariti zdravlje i sigurnost i na Ovom svijetu.

ِ ّ َ‫َّم ْن َك َن ُي ِر ُيد ث َ َو َاب ادلُّ ن ْ َيا فَ ِعند‬ ‫الل ث َ َو ُاب ادلُّ ن ْ َيا َو ْال ِخ َر ِة‬

Onaj ko želi nagradu na Ovom svijetu – pa, u Allaha je nagrada i Ovoga i Onoga svijeta.5

Na temelju ovoga u islamu je ono što je za čovjekovo zdravlje štetno i opasno – ili zabranjeno ili pokuđeno, a ono što je korisno i potrebno – ili je obavezno ili pohvalno. A ono što je neutralno tretira se kao mubah, odnosno dozvoljeno, ali bez davanja prednost jednoj strani, tj. bez potvrđivanja ili osuđivanja. O mudrosti Božijih propisa koji neke stvari određuju kao zabranjene ili dozvoljene, Imam Rida, mir s njim, rekao je: Ṭūsī: El-‘Emālī, str. 146, hadis 240; Tuḥafu-l-‘uqūl, str. 203; El-Biḥār, sv. 70, str. 51, hadis 8. 4 El-Māide, 16. 5 En-Nisā’, 134. 3

UVODNA RIJEČ

“Mi smo našli da je u svemu onom što je Allah, dž.š., dozvolio dobrobit za robove i njihov opstanak, i oni za tim imaju potrebu koju ne mogu izbjeći. Također, našli smo da za onim što je zabranjeno robovi nemaju potrebu i našli smo da je to štetno i stvara preduvjete za stradanje i nestanak.”6

U ovim riječima vidimo da Imam Rida, mir s njim, jasno ističe da je ono što Božiji propisi na različitim poljima – kao što su jedenje, pijenje i brak – definiraju kao dozvoljeno, upravo ono o čemu ovisi čovjekovo zdravlje, ugodan i miran život, i obrnuto, ono što je zabranjeno jeste ono za čim čovjek ne samo da nema potrebu već mu nanosi i štetu.

Opća analiza medicinskih hadisa Prije same analize medicinskih hadisa treba odgovoriti na nekoliko pitanja: Ima li medicina kao nauka božanski izvor i dolazi li od Božije objave ili početak medicine počinje s čovjekovim iskustvom? Čini se da je potreba prvih ljudi iziskivala da putem objave budu upoznati s nekim iskustvenim znanjima koja su bili neophodna za ljudski život. Potvrda ovoga su riječi Sejjida Ibn Tavusa: “Zaista je Allah, dž.š., spustio Adema iz Dženneta i podučio ga znanju o svakoj stvari, a među znanjima kojima ga je podučio su astronomija i medicina.”7

Prema tome, može se reći da je početak znanja o medicini božanska Objava. Naravno, iskustvo naučnika uvećalo je to znanje i ono je se s vremenom sve više širilo. Mišljenje da je jedini put ostvarenje ovog znanja put Objave je pogrešno, što je i iskustvo dokazalo.

Znanje Ehli-bejta o medicini Svaka tema o kojoj se govori u Kur’anu časnom i ostalim islamskim djelima, koja se našla na raspolaganju naučnicima, u sebi sadrži duboka znanstvena pitanja do kojih su djelimično došli i samo neka od njih shvatili istraživači budnog srca. ʻIlelu-š-šerāʼiʻi, str. 592; El-Biḥār, sv. 65, str. 166; Također, vidjeti 65. hadis. Vidjeti 6. hadis u ovoj knjizi.

6 7

UVODNA RIJEČ

U tim raspravama nisu korišteni termini koji su u upotrebi u današnjem savremenom svijetu, ali istraživači znaju da je jedini razlog tome nespremnost umova ljudi tog vremena da ih razumiju. Cijenjeni predvodnici islama duboke znanstvene teme predstavili su tako da su ljudi tog vremena imali snagu donekle ih shvatiti i razumjeti. U vrijeme kada još nije bio napravljen teleskop, kada nije postojao opservatorij i kada niko nije imao saznanja o prostranom kosmosu, u vrijeme kada nije bio otkriven mikrob, kada mikroskop nije bio poznat nauci i kada niko nije znao za ta sićušna bića, u vrijeme kada naučnici nisu vladali snagom električne energije i kada nije postojao nijedan izum koji je bio u vezi s njom, u takvom vremenu nije bilo pogodnog tla za iznošenje znanstvenih zbilja. U tom vremenu jedino je putem nagovještaja ili upotrebom izraza svojstvenih tom vremenu bilo moguće ukazati na znanstvene zbilje, njihov smisao i značenja. Upravo zbog toga u djelima čiste Poslanikove porodice i među čistim Imamima Ehli-bejta sva znanstvena pitanja izrečena su shvatljivim izrazima i terminima ljudima tog vremena. U nastavku ćemo prenijeti dva dijela iz knjige Magz-e motafakker džahān-e tašajjo kroz koju je predstavljen dio različitih znanja šestog Imama iz Poslanikove porodice, Imama Džafera Sadika, mir s njim. Spomenutu knjigu napisala je skupina naučnika i istraživača “Centra za izučavanje religija Strazburg” (Centre for the Study of Religion in Strasbourg). Svaki od naučnika iz skupine koja je napisala ovo djelo specijalista je u nekoj grani nauke i svi su kršćani. Budući da su ovakve rasprave napisali nepristrasni naučnici i istraživači, one kao takve ostavljaju poželjan učinak na čitaoce. Ovaj centar je osnovan u Strazbourgu (Strazbur). Strazbourg je centar pokrajine Alzas u Francuskoj i nalazi se pored rijeke Rajne. U ovom centru naučnici istražuju islamska pitanja, djela i islamske znanosti.8 U ovoj knjizi razmatra se jedino naslijeđe Imama Džafera Sadika, mir s njim. U nastavku donosimo dva teksta bez ikakvih izmjena, radi očuvanja originalnosti, te ukoliko je ime šestog Imama spomenuto bez izraza poštovanja “mir s njim”, kao što je uobičajeno u islamskoj praksi, to je zbog dosljedno prenesenog teksta samog uvaženog pisca. Ovaj institut bavi se istraživanjima svih religija i nije isključivo vezan za islam. Međutim, skupina od dvadeset i pet naučnika, čija su imena pojedinačno navedena u knjizi, bavila se istraživanjem isključivo šiijskog mezheba.

UVODNA RIJEČ

1. Novorođenče na lijevoj strani majke

Jedan od primjera naučne genijalnosti Džafera Sadika bila je njegova preporuka majkama da liježu i uspavljuju dojenčad na svojoj lijevoj strani. Ova se preporuka stoljećima doživljavala kao suvišna i neumjesna. Razlog je bio taj što niko nije shvatao njenu korist, a neki su čak njenu primjenu smatrali opasnom. Mislili su da se ako dojenče bude polegnuto s majčine lijeve strane može dogoditi da se majka u snu prevrne i uguši dijete svojim tijelom. Pitali su Muhammeda ibn Idrisa Šāfeija, koji se rodio u Gazzi stotinu i pedesete godine po Hidžri, tj. dvije godine poslije smrti Džafera Sadika, a preselio stotinu devedeset i devete godine po Hidžri u Kairu: “Treba li majka svoje novorođeno dijete polijegati na svoju desnu ili lijevu stranu?” On je odgovorio: “Nema razlike između lijeve i desne strane. Majka može poleći dijete na bilo koju svoju stranu, kako je njoj lakše.” Ponekad su riječi Džafera Sadika smatrali oprečnim zdravom razumu, jer je u očima ljudi desna strana poštovanija od lijeve. Mislili su da majka treba polijegati dijete na desnu stranu, kako bi se dijete okoristilo blagoslovima desne strane. Niko ni na Istoku ni na Zapadu nije pridavao značaj ovoj Džaferovoj preporuci niti ju je smatrao važnom. Čak ni u doba renesanse, kada su naučnici kritički razmatrali svaku naučnu temu, niko nije pridavao značaj riječima Džafera Sadika i niko nije nastojao da shvati imaju li te riječi s naučnog gledišta vrijednost i korist. Prošli su šesnaesto, sedamnaesto i osamnaesto stoljeće, stoljeća renesanse. Stiglo je devetnaesto stoljeće. U drugoj polovini tog stoljeća sagrađen je i počeo je s radom Univerzitet Cornell u Americi. Ezra Cornell je utemeljitelj Univerziteta Cornell. Budući da je imao veoma teško djetinjstvo, uključujući i razdoblje kada je bio dojenče, odlučio je da na univerzitetu osnuje poseban institut koji bi se bavio istraživanjem pitanja vezanih za novorođenčad i dojenčad. Ovaj institut počeo je s radom kada i Univerzitet Cornell, a u okviru medicinskog fakulteta. Više od stoljeća bavi se istraživanjem pitanja vezanih za novorođenčad i dojenčad. Ne postoji ni jedno pitanje u vezi s djecom tog uzrasta a da nije bilo predmetom istraživanja ovog instituta. U svijetu ne postoji ni jedan naučni centar

UVODNA RIJEČ

koji mu je ravan u pogledu informacija vezanih za novorođenčad i dojenčad. Dotle da su i umjetničke slike koje prikazuju novorođenu djecu i dojenčad bile predmetom istraživanja ovog instituta. U prvoj polovini dvadesetog stoljeća istraživači s ovog instituta pregledali su sve slike novorođenčadi u muzejima svijeta. Pregledavši u poznatim muzejima svijeta 466 slika, uvidjeli su da na većini njih majka svoje dijete drži na lijevoj strani krila. Na 373 slike majke djecu drže na lijevoj strani krila, a na 93 slike na desnoj strani. Prema tome, na 80 % slika koje se mogu vidjeti u poznatim muzejima majke svoju djecu drže na lijevoj stani krila. U američkoj saveznoj državi New York (Njujork) nekoliko porodilišta povezano je s istraživačkim centrom za novorođenčad i dojenčad Univerziteta Cornell. Liječnici koji rade u tim porodilištima rezultate svojih ispitivanja šalju u taj istraživački centar. Na osnovi izvještaja ljekara koji su u ovom dugom razdoblju stizali u istraživački centar može se zaključiti da je u prvim danima nakon rođenja dijete mirnije i spokojnije kada spava s majčine lijeve strane, nego kada je sa desne. Ako ga uspavaju s majčine desene strane, budit će se iz sna u kratkim vremenskim razmacima i plakat će. Istraživači ovog centra nisu ograničili svoja istraživanja samo na bijelu rasu Amerikanaca, već su nastojali saznati vrijedi li isto pravilo i za crnu i žutu rasu. Nakon dugog razdoblja istraživanja drugih rasa shvatili su da ovo pravilo vrijedi među svim narodima. Svugdje se pokazalo da je novorođenče, naročito u prvim danima poslije rođenja, mirnije ako spava s majčine lijeve strane nego kada spava s njene desne strane. Ova pojava nije, dakle, posebnost samo bijele rase već obuhvata cio svijet. Centar za istraživanje Cornell neprekidno je istraživao ovu temu. Satima su ljekari iz istraživačkog centra pregledali stomake trudnih žena putem nevidljivih zraka kako bi vidjeli zametke u utrobama majki. Međutim, ovo im nije uvećavalo saznanja sve dok nije izumljena holografija.9 Holograf je, najjednostavnije rečeno, trodimenzionalno fotografiranje veoma sitnih stvari. Danas se putem holografije ne snimaju samo veoma sitne stvari već se slikaju i glasovi. Valovi glasa vide se na fotografiji u obliku krugova i sistematičnih elipsa.

UVODNA RIJEČ

Nakon otkrića holografije doktori tog istraživačkog centra nastojali su snimiti zametak u utrobi majke kojeg su istovremeno osvijetlili nevidljivim zrakama. Tako su uvidjeli da valovi zvuka otkucaja srca koji se rasprostiru cijelim tijelom dopiru i do uha zametka. Nakon ovoga, da bi se došlo do više informacija, bilo je potrebno saznati izaziva li zastajanje otkucaja majčinog srca reakciju kod ploda? Budući da nisu mogli zaustaviti majčino srce, jer bi to dovelo do njene smrti, istraživanje su nastavili raditi na drugim sisarima. Svaki put kada bi zaustavili rad srca životinje koja je u maternici imala plod, uvidjeli bi da plod na neki način reagira. Eksperiment koji se više puta ponovio na nekoliko vrsta sisara dokazao je da kada se zaustave otkucaji srca majke u plodu dolazi do reakcija, a s majčinom smrću umire i plod, zbog toga što se on hrani krvlju majke koja mu se šalje putem velike arterije – aorte, tako da kada majčino srce prestane s radom i plod umire. Nakon brojnih ispitivanja u tom centru naučnici su saznali da se dijete u utrobi majke ne samo naučilo slušati otkucaje njenog srca već i da su ti otkucaji povezani s njegovim životom. Kada dođe do prestanka tih otkucaja, dijete u utrobi majke će umrijeti. Navika koju je plod stekao prije poroda, da sluša glas otkucaja srca, toliko je jaka da će nakon poroda dijete osjećati uznemirenost ako ne bude čulo zvuk majčinog srca. Um tek rođenog djeteta vrlo dobro prepoznaje taj glas. Upravo zbog toga, kada se novorođenče nađe na majčinoj lijevoj strani, s obzirom na to da čuje zvuk kucanja njenog srca, smiruje se. Međutim, uznemireno je kada leži s desne strane jer mu do ušiju ne dopire taj zvuk. Da nije osnovan takav jedan centar za istraživanje novorođenčadi i dojenčadi kakav je centar na Univerzitetu Cornell, i da na njemu nisu vršena stalna istraživanja, ne bi bilo jasno na čemu se temelje i koja je korist od riječi Džafera Sadika koji je majkama preporučio da svoju dojenčad stavljaju i poliježu na svoju lijevu stranu. Danas se uz svu dojenčad koja su povezana saistraživačkim centrom Univerziteta Cornell u prostoriji u kojoj spavaju novorođena djeca nalazi aparat koji proizvodi zvuk kucanja majčinog srca. Na krevetu svakog novorođenčeta nalazi se jedna slušalica koja do njegovog uha dostavlja vještački glas kucanja majčinog srca. Srce odraslog čovjeka, bilo žene ili muškarca, obično ima sedamdeset i dva otkucaja.

UVODNA RIJEČ

Više puta vršena su ispitivanja nad djecom tog uzrasta koja su povezana s istraživačkim centrom Univerziteta Cornell i uvidjelo se da kada broj vještačkih udaraca srca u minuti bude stotinu i deset ili stotinu i dvadeset nastane plač sve djece koja se nalaze u prostoriji. Zato treba broj vještačkih otkucaja podesiti na sedamdeset i dva otkucaja u minuti, kako se novorođena djeca ne bi uznemirila i kako ne bi plakala. Nad dojenčadi koja su povezana s istraživačkim centrom više puta je ponavljano ovo ispitivanje. Jednu skupinu novorođene djece stavili su u sobu u kojoj se ne čuje zvuk vještačkih otkucaja majčinog srca, a drugu skupinu u sobu u kojoj se čuje. Svaki put kada su vršili ovo ispitivanje uvidjeli su da se tjelesna težina djece koja se nalaze u sobi u kojoj se čuje zvuk vještačkih otkucaja brže povećava od djece u drugoj sobi, iako su jeli sličnu hranu. Ipak, u sobi u kojoj se čuo glas vještačkih otkucaja majčinog srca, djeca su s više apetita uzimala hranu, dok su djeca iz druge sobe imala manje apetita. U istom centru vršena su ispitivanja nad novorođenom djecom u vezi s glasnoćom vještačkih otkucaja majčinog srca. Uvidjeli su da će taj zvuk ako bude jači od prirodnog uznemiriti dijete i da će ono plakati. Jedan doktor iz tog centra, dok je bio na putovanjima po drugim kontinentima, pažljivo je posmatrao kako bi saznao kako majke u različitim zemljama kroz koje je prolazio drže svoju djecu u naručju. Ovaj doktor, koji se zove Philip S. Li i koji trenutno radi u istraživačkom centru Univerziteta Cornell, kaže da većina majki na svim kontinentima svijeta kuda je on putovao drže svoju djecu na lijevoj strani. Žene koje drže svoju djecu na desnoj strani većinom rade lijevom rukom. Posebno se to odnosi na žene koje nose pletene korpe s namirnicama. One drže djecu na desnoj strani kako bi nesmetano mogle u lijevoj ruci nositi korpu. Doktor Li je u porodilištu koji se nalazi pri tom centru pitao porodilje koje nakon završene trudnoće napuštaju bolnicu držeći novorođenče na svojoj lijevoj strani: “Znate li zbog čega držite svoje novorođenče na lijevoj strani?” Ni jedna žena do sada nije doktoru odgovorila da je to zbog srca koje se nalazi na lijevoj strani i da je slušanje glasa otkucaja srca korisno za novorođenče. Majke ni same ne znajući zbog čega daju prednost lijevoj strani i nose djecu na njoj.

UVODNA RIJEČ

I žene iz Afrike, kada ne nose teret na leđima, stavljaju djecu na lijevu stranu i tako ih poliježu na grudi. U svim plemenima afričkih crnaca žene znaju da dijete bolje doji kada ga stave na lijevu stranu grudi i ima više apetita kada doji lijevu nego desnu dojku. Doktor Li je čuo od majki da dijete kada noću ogladni zapanjujućom brzinom u tami nalazi lijevu dojku, stavlja je u usta i doji.10 Sve one su se čudile kako dijete tako brzo uzima dojku u usta u potpunoj tami. Doktor Li majkama objašnjava da su otkucaji srca u tmini noći djetetu vodič do majčinog mlijeka. Dijete koje čuje kucanje majčinog srca direktno i bez sumnje pronalazi dojku i uzima je u usta. 2. Svjetlost kao sredstvo prenošenja bolesti

...Jedan od govora Džafera Sadika, mir s njim, koji dokazuje njegovu naučnu genijalnost je govor o prenošenju bolesti putem određenih vrsta svjetlosti. Džafer Sadik je rekao: “Postoje svjetlosti koje ako budu isijavale s bolesnog čovjeka na zdravog, mogu izazvati to da i on oboli.” Treba obratiti pažnju da se ne govori o zraku i prenošenju mikroba (što svakako nije bilo poznato u prvoj polovini drugog stoljeća po Hidžri), već se govori o svjetlosti i to ne o svakoj vrsti svjetlosti, već o nekim vrstama koje mogu dovesti do oboljenja ako s bolesnog čovjeka budu isijavale na zdravog. Ovo mišljenje biolozi i ljekari smatrali su oblikom sujevjerja, jer su zastupali mišljenje da je uzrok prenošenja bolesti s bolesnog čovjeka na zdravog mikrob ili virus, bilo da su sredstvo prenošenja bolesti insekti, voda, zrak ili neposredni doticaj bolesnog i zdravog čovjeka. Prije nego što se došlo do saznanja o postojanju mikroba i virusa, smatralo se da su mirisi sredstvo prenošenja bolesti. Sve mjere opreza poduzimane u davna vremena kako bi se spriječilo prenošenje bolesti temeljile su se na sprečavanju širenja mirisa. Liječnici su nastojali spriječiti miris prelazne bolesti da ne dođe do zdravog čovjeka. Khondanihā, br. 100, godina 33, “Magz-e motafakker džahān-e tašajjo” (Promišljajući um šiijskoga svijeta), str. 455-461.

UVODNA RIJEČ

U tom historijskom razdoblju niko nije rekao da će neke svjetlosti ako budu isijavale s bolesnog na zdravog čovjeka izazvati bolest kod njega. Ovo što smo naveli su riječi Džafera Sadika, mir s njim. Rekli smo da su naučnici ovu teoriju smatrali sujevjerjem, sve dok najnovija naučna istraživanja nisu dokazala da je ova teorija zbilja ispravna i utemeljena. Ako neke svjetlosti budu isijavale s bolesnog na zdravog čovjeka, prenijet će bolest. Prvi put su ljudi to shvatili u Sovjetskom savezu. U Novosibirsku koji se nalazi u SSSR-u nalazi se veliki istraživački centar za medicinu, hemiju i biologiju. Grad je smješten u Sibiru. Ovaj centar je naučno dokazao i nema mjesta nikakvoj sumnji da se prvo iz bolesnih ćelija emitiraju zrake i da jedna vrsta zraka koja se emitira iz bolesnih ćelija izaziva bolest na zdravim ćelijama svaki put kada dopre do njih, bez najmanjeg doticaja između bolesnih i zdravih ćelija i bez prelaska mikroba ili virusa iz bolesnih ćelija na zdrave ćelije. Način na koji su naučnici u Novosibirskom vršili ispitivanja je bio sljedeći: Odabrali su dvije skupine ćelija istog oblika iz jednog živog organizma i odvajali ih. Uvidjeli bi da se iz tih ćelija emitira nekoliko vrsta fotona. ...Nakon što bi sovjetski naučnici odabirali dvije skupine sličnih ćelija na jednom živom organizmu i stavili ih u dva različita dijela organizma, na jednu skupinu bi prenijeli bolest kako bi uvidjeli emitiraju li se za vrijeme bolesti iz tih ćelija zrake. Shvatili su da se i za vrijeme bolesti iz ćelija emitiraju fotoni. Naučnici su stavili ćelije iz druge skupine, tj. zdrave ćelije u dvije zasebne posude. Jedna posuda je bila od kvarca čije je drugo ime silicij-dioksid, a druga posuda je bila od stakla. Kvarc ima odliku da ne propušta nikakvu vrstu fotona, tj. nikakva vrsta zraka ne prolazi osim ultraljubičastih zraka. Obično staklo ima odliku da propušta svaku vrstu fotona, tj. svaku vrstu zraka, osim ultraljubičastih zraka. Nakon što su nekoliko sati zdrave ćelije smještene u kvarcnu i staklenu posudu bile izložene zrakama bolesnih ćelija primijećeno je da se dio ćelija koje su bile u kvarcnoj posudi razbolio, dok je dio zdravih ćelija koje su bile u staklenoj posudi i dalje ostao zdrav. ...Ovaj eksperiment je u razdoblju od dvadeset godina ponovljen dvadeset i pet hiljada puta sa različitim bolestima te različitim i sličnim ćelijama jer

UVODNA RIJEČ

naučnici istraživačkog centra u Novosibrskom nisu željeli da bude ni najmanje sumnje u rezultate ispitivanja. Poslije svakih pet hiljada puta su dolazili do istog zaključke koji je glasio: Bolesne ćelije emitiraju razne vrste zraka, između ostalog i ultraljubičaste. Sljedeći zaključak je da će zdrave ćelije oboljeti svaki put kada budu izložene ultraljubičastim zrakama emitiranim iz bolesnih ćelija (a ne nekim drugim ultraljubičastim zrakama). Nadalje, one obolijevaju od iste bolesti od koje boluju bolesne ćelije. Tokom svih ispitivanja koja su trajala dvadeset godina zdrave i bolesne ćelije nisu bile blizu i nisu bile u dodiru da bi se moglo pretpostaviti da je virus ili mikrob prešao sa jedne skupine ćelija na drugu. Naučnicima je poslije pet hiljada ponovljenih eksperimenata postalo jasno da su uzrok bolesti kod zdravih ćelija ultraljubičaste zrake koje se emitiraju iz bolesnih ćelija i kojima su izložene zdrave ćelije... Na osnovi eksperimenata koje su uradili sovjetski naučnici može se zaključiti da je svaka ćelija u našem tijelu poput odašiljača i prijemnika koja i emitiraju zrake i pada pod njihov uticaj i pohranjuje ih... Ne treba detaljno pojašnjavati da ova naučna činjenica, koja je dokazana s pet hiljada eksperimenata tokom dvadeset godina, otvara pred biolozima i liječnicima novi prostor za liječenje bolesti. U Americi su također vršena istraživanja na ovom polju. Rezultati do kojih su oni došli slični su rezultatima do kojih su došli sovjetski naučnici. Rezultati njihovih istraživanja su objavljeni u jednom američkom naučnom časopisu, a istraživač dr. John Ut je napisao knjigu na tu temu. Iz dosada rečenog da se zaključiti da je teorija Džafera Sadika, mir s njim, izrečena u prvoj polovini drugog stoljeća po Hidžri, po kojoj neke svjetlosti proizvode bolesti, a koja je donedavno smatrana sujevjerjem, bila ispravna. Mi danas znamo da će ultraljubičasta svjetlost kada pređe sa bolesnog živog bića na zdravo izazvati u njemu bolest, dok druge vrste ultraljubičastih zraka i važnije od svega, ultraljubičaste sunčeve zrake kada isijavaju na živo biće neće izazvati bolest.11 Iako ultraljubičasta sunčeva svjetlost uništava živa bića kada ih obasjava bez prisustva zraka, tj. kada se između tijela i zraka ne nalazi nikakva prepreka, Khondanihā, br. 84, godina 33, “Magz-e motafakker džahān-e tašajjo”, str. 348-352.

UVODNA RIJEČ

iste te zrake kada prođu kroz zrak i dođu do Zemlje neće izazvati oboljenje ni kod jednog živog bića. U svakom slučaju, otkrića savremenih biologa i ljekara poslije hiljadu i dvije stotine i pedeset godina dokazala su ispravnost teorije Džafera Sadika, mir s njim.12

Stav Šejha Saduka i analiza o medicinskim hadisima Velikan hadisa Ehli-bejta Šejh Saduk medicinske hadise svrstava u nekoliko kategorija: “Neki od tih hadisa se odnose na lokalnu klimu i prirodna okruženja Mekke i Medine te primjena tih hadisa u drugim krajevima nije ispravna; Jedan broj hadisa je bio odgovor u skladu sa fizičkim stanjem pitaoca i zbog toga ta predaja se ne može uopćiti; Jedan broj hadisa je lažan i ušao je u korpus hadisa od neprijatelja islama; U nekim hadisima je prenosilac zbog svoje nepažnje hadis izmijenio; Kod nekih hadisa jedan dio je izostavljen ili zaboravljen. Ono što je rečeno u vezi s medom – da je on lijek za svaku bol – to je tačno, i to dolazi od njene hladne prirode. Ono što se prenosi u vezi s pranjem hladnom vodom nakon obavljene nužde, da je dobro za one koji boluju od hemoroida – to vrijedi ako ti hemoroidi dolaze od tople prirode tog čovjeka. Ono što se kaže o ljekovitosti patlidžana vrijedi za vrijeme kada se beru hurme i za one koji jedu te hurme, a ne vrijedi za druga vremena. U krajnjem, u vezi s liječenjem koje nam je došlo od Poslanika i njegove porodice to podrazumijeva kur’anske ajete ili dove koji imaju jak i ispravan lanac prenosilaca.”13

Prema ovom mišljenju samo neke medicinske predaje se mogu dati na raspolaganje ljudima na koje se odnose ti hadisi, a sve ostale ostaviti po strani. Jedino hadisi čija se istinitost može dokazati mogu se dati na raspolaganje svim ljudima i to oni koji pozivaju na izlječenje Kur’anom i dovama. Khondanihā, br. 85, godina 33, “Magz-e motafakker džahan-e tašajjo”, str. 353. Šejẖ Eṣ-Ṣadūq, El-I‘tiqādāt, str. 115; El-Biḥār, sv. 62; str. 74.

12 13

UVODNA RIJEČ

Iako riječi Šejh Saduka imaju utemeljenje u naučnim činjenicama, jer dosta hadisa iz ovog područja nemaju lanac prenosilaca i time se ostavlja put za ulazak lažnih hadisa, rezultat takvog razmišljanja je da ljudi budu uskraćeni za veliko blago koje je ostalo nakon Poslanika i njegove porodice. Naravno, nekada i slabost lanca prenosilaca ne govori o tome da taj hadis nije uistinu došao od Imama, kao što nekada ispravnost lanca prenosilaca ne mora značiti da je taj hadis izrekao Poslanik ili neko iz njegove porodice i da nije lažan. Također, odrediti koji hadisi odgovaraju samo za posebne ljudi nije nimalo lahak posao. U svakom slučaju, ne mogu se svi hadisi koji su nam došli od predvodnika vjere staviti pred ljude, kao što se ne mogu ni svi hadisi sakriti od njih. Stoga se pitamo šta treba učinit? Da bi odgovorili na ovo pitanje treba reći da se medicinski hadisi dijele u tri skupine: Prva skupina tih hadisa su oni koji govore o izlječenjima bolesnika od strane predvodnika na natprirodan način, kao što se u Kur’anu kaže za hazreti Isaa:

ِ ّ ‫َو ُأ ْب ِرئُ ْ َال ْكَ َه َو ْ َال ْب َر َص َو ُأ ْحيِـي الْ َم ْو ٰت ِب ِإ ْذ ِن‬ ‫الل‬

I iscijelit ću slijepa od rođenja, i gubava, i oživljavat ću mrtve, voljom Allahovom.14 Druga skupina hadisa govori o mjerama za sprečavanje bolesti. Treća skupina hadisa govori o izlječenju bolesti, koji se opet mogu podijeliti na one koji govore o izlječenju posredstvom Kur’ana i dove, i one koji govore o izlječenju uz pomoć lijekova. Hadisi koje govore o izlječenju Kur’anom i dovama izlaze izvan okvira medicine. Vrijedno pažnje je i to da hadisi koji govore o prevenciji i nude se na uvid svim ljudima nisu sporni, ako se shvati da činioci prevencije koji se navode u ovim hadisima nisu potpuni uzrok, kao i to da većina ovih hadisa odgovara naučnim mjerilima. Prema tome, primjenjivanje ovih hadisa bez prethodne potpune naučne potvrde nije ispravno i bez toga ne mogu se pripisati predvodnicima vjere. Ovi hadisi se mogu provjeriti na način o kojem u nastavku želimo više reći: Ali Imrān, 49.

UVODNA RIJEČ

Najbolji način jeste upravo naučna provjera ovih hadisa. Treba reći da su i povod pisanja ovog djela bila upravo dva takva iskustva. Ovo posebno vrijedi danas kada nauka otvara mnoge mogućnosti provjere vjerodostojnosti ovih hadisa. Stoga ova enciklopedija se prije svega obraća medicinskim istraživačima. Naravno, kao što je i rečeno, ova Enciklopedija u prevenciji bolesti, kao i u pogledu svojstava neke hrane, bez imalo sumnje može poslužiti svim ljudima. Drugim riječima, osim trećeg dijela koji se bavi liječenjem bolesti ostali dijelovi Enciklopedije mogu biti dobra pomoć svim ljudima. Istraživači Instituta “Dāru-l-hadīs”, koji je objavio ovo djelo, sami su provjerili neke hadise eksperimentalno. Tako su u vezi koristi od surme ismid15 obavili naučni eksperiment koji je trajao nešto više od godinu dana, a vodio se pod radnim nazivom “Antimikrobno djelovanje surme ismid na šest vrsta pozitivnih i negativnih bakterija u okruženju in vitro.”16 U islamskim predajama je za surmu ismid rečeno da sprečava opadanje trepavica, kao i da ima neke druge koristi. Proučavajući činioce koji pogoduju opadanju trepavica kod hroničnog blefaritisa (upala ruba očnih kapaka) te najvažniji uzročnik ove bolesti, bakteriju stafilokoku, ovaj institut odlučio je analizirati uticaj surme ismid na ovaj mikroorganizam i na druge gram-pozitivne i gram-negativne bakterije. U ovom eksperimentu antimikrobske aktivnosti surme ismid i to crne, provjerene su metodom razrjeđivanja na bakterijskoj podlozi protiv dvije gram-pozitivne bakterije: Staphyloccocus aureus i Staphyloccocus epidermidis, te tri gram-negativne bakterije: Escherichia coli, Escherichia (enterobakterija) klebsiella i Klebsiella pneumonia, a norfloksacin je korišten kao kontrolna mješavina. Surma ismid analizirana je u tri inhibicijske koncentracije i to: 1. odmah nakon otapanja komada sumre u DMSO, 2. 24 sata nakon otapanja komada surme u DMSO, 3. tri dana nakon otapanja komada surme u DMSO. Vidjeti hadise 448, 451, 452, 472, 937. Naučni tim su sačinjavali: vođa projekta Ahmed Se‘ādatfar te članovi dr. Merjem Mirzāji i dr. Alireza Miškve. Istraživanja su rađena na Univerzitetu za medicinu i higijenu u Kermanu.

15 16

UVODNA RIJEČ

Rezultati MIC1 MIC2 i MIC3 protiv bakterije staphyloccocus aureus bili su sljedeći: MIC3 = 32 ug/ml. MIC2 = 64 ug/ml. MIC1 > 128ug / ml. Eksperimenti su ponovljeni tri puta. Ova smjesa je protiv ostalih bakterija bila neučinkovita. Norfloksacin je upotrijebljen s pet bakterija i bilo je učinkovit i imao je MIC između 13/0 do jedan mikrogram u jednom mililitru. S obzirom na to da je ovaj eksperiment izvođen u obliku cruda (neobrađenom količinom), koncentracija MIC = 32 ug/ml je vrijedna pažnje te je nastavak ovih eksperimenata za ovu smjesu neophodan. Drugu provjeru izvršili su s crvenom vrstom surme ismid17 čija je upotreba u islamskim predajama veoma naglašena. Nabrojane su njene brojne koristi za zdravlje vida, a posebno za blistavost očiju, izrastanje trepavica, sprečavanje opadanja trepavica, glaukoma, suzenja, kao i za otklanjanja prljavštine i infekcija. Zbog svega toga antimikrobno djelovanje ove surme je podvrgnuto eksperimentu u vezi s nekoliko pozitivnih i negativnih bakterija od kojih su neke uzročnici očnih bolesti. Rezultati su pokazali da je crvena ismid surma učinkovita protiv Bacillus subtilis, a protiv ostalih bakterija da je neučinkovita. Mješavina norfloksacina je korištena kao kontrolna pozitivna mješavina. Treba se nadati da će objavljivanje ovog djela biti povod za buduća opsežnija medicinska istraživanja i da će tako naslijeđe Poslanika i njegove porodice više koristiti ljudima. Zahvaljujemo dr. Adnanu Ljeljku na stručnoj pomoći u pripremi ove knjige. Rebiu-l-ahir 1434. / mart 2013. Mostar

Naučni tim su sačinjavali: vođa projekta Ahmed Se‘ādatfar te članovi dr. Madžid Mahmudi, dr. Alireza Forumedi i dr. Ilahe Kerimijan.

PRVI DIO

MEDICINA

‫اَلْ ِق ْس ُم ْ َال َّو ُل‬

‫اَ ِّلط َباب َ ُة‬

Prvo poglavlje

Medicina sa stanovišta islama 1/1 Značaj medicine kao nauke 1. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Dvije su vrste nauke: nauka o vjeri i nauka o tijelu.”1 2. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Nauke su četiri: fikh za vjeru, medicina za tijelo, gramatika za jezik i astronomija za poznavanje vremena.”2 3. Imam Ali, mir s njim: “Nauke su tri: fikh za vjeru, medicina za tijelo i gramatika za jezik.”3 4. Imam Bakir, mir s njim – iz njegovih savjeta Džabiru El-Džaʻfijju: “I znaj da zaista nema nauke kao što je traženje zdravlja, a niti zdravlja kao što je zdravlje srca.”4 5. Imam Sadik, mir s njim: “Nemoguće je da stanovnici bilo kojeg mjesta žive bez tri stvari, kojima pribjegavaju u svojim ovosvjetskim i ahiretskim potrebama, pa ako ih ne budu imali postanu barbari5. To su: učen i pobožan fakih (šerijatski pravnik), dobar vođa kojem su poslušni, viđen i povjerljiv ljekar.”6 Kenzu-l-fewā’id, sv. 2, str. 107; Maʻdenu-l-džewāhir, str. 25; Er-Rewāšiḥu-s-semāwijje, str. 202; El-Biḥār, sv. 1, str. 220, hadis 52. 2 Maʻdenu-l-džewāhir, str. 40; Kenzu-l-fewāʼid, sv. 2, str. 109; Eʻlāmud-dīn, str. 83; Ibnā Bisṭām: Ṭibbu-l-E’imme, str. 3, a sve ove predaje su od Imama Alija; El-Biḥār, sv. 1, str. 218, hadis 42. 3 Tuḥafu-l-ʻuqūl, str. 208. 4 Tuḥafu-l-ʻuqūl, str. 286, prenosi se od Džābira ibn Jezīda El-Džaʻfijja; El-Biḥār, sv. 78, str. 164, hadis 1. 5 Arapski ‫ – َ َهج‬barbari ili divljaci, odnosno ljudi s lošim ponašanjem. (En-Nihāje, sv. 5, str. 273.) (op. prev.) 6 Tuḥafu-l-ʻuqūl, str. 321; El-Biḥār, sv. 78, str. 235, hadis 9. 1

‫اَلْ َف ْص ُل ْ َال َّو ُل‬

‫اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِم ْن َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫‪ .1‬‬ ‫‪ .2‬‬ ‫‪ .3‬‬ ‫‪ .4‬‬ ‫‪ .5‬‬

‫‪١‬‬

‫ ‬

‫‪2‬‬

‫ ‬

‫‪3‬‬

‫ ‬ ‫‪٤‬‬ ‫ ‬ ‫‪٥‬‬ ‫ ‬ ‫‪٦‬‬ ‫ ‬

‫‪1/1‬‬ ‫ِّ‬ ‫أَ َ ِّهيَّ ُة ِع ْ ِل الط ِّب‬ ‫‪1‬‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫َر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫آل –‪ :‬اَلْ ِع ْ ُل ِعلْ َم ِان‪ِ :‬ع ْ ُل ْ َالد َْي ِن َو ِع ْ ُل ْ َالبْدَ ِان‪.‬‬ ‫َع ْن ُه – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫آل –‪ :‬اَلْ ُعلُو ُم أَ ْرب َ َع ٌة‪ :‬اَلْ ِف ْق ُه ِل ْ َلد َْي ِن‪َ ،‬و ِّ‬ ‫الط ُّب ِل ْ َلبْدَ ِان‪َ ،‬و‬ ‫‪2‬‬ ‫النَّ ْح ُو ِلل ِّ َس ِان‪َ ،‬و النُّ ُجو ُم ِل َم ْع ِرفَ ِة ْ َال ْز َم ِان‪.‬‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬اَلْ ِع ْ ُل ث َلث َ ٌة‪ :‬اَلْ ِف ْق ُه ِل ْ َلد َْي ِن‪َ ،‬و ِّ‬ ‫الط ُّب ِل ْ َلبْدَ ِان‪َ ،‬و‬ ‫اَ ْ ِل َما ُم عَ ِ ٌّل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫‪3‬‬ ‫النَّ ْح ُو ِلل ِّ َس ِان‪.‬‬ ‫الس َل ُم – ِم ْن َو ِص َّي ِت ِه ِل َجا ِب ٍر الْ َج ْع ِف ِّي –‪َ :‬و ا ْع َ ْل أَن َّ ُه َل ِع ْ َل ک َ َطلَ ِب‬ ‫اَ ْ ِل َما ُم الْ َبا ِق ُر – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫َ َ َ َ ِ َْْ ‪4‬‬ ‫الس َل َم ِة‪َ ،‬و َل َسل َمة ک َسل َمة القل ِب‪.‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫السل ُم –‪ :‬ل يَ�سْتَغ ِْن أه ُْل ِّ‬ ‫ک ب َ ٍل ع َْن ثلثَة – ي َ ْف َز ُع ِإلَيْ ِ ْم‬ ‫اَ ْ ِل َما ُم َّ‬ ‫الصاد ُق – عَل ْيه َّ‬ ‫اه َو آ ِخ َرتِ ِ ْم‪ ،‬فَإ ِْن عَ ِد ُموا ٰذ ِل َک َکنُوا َ َه ًجا‪ :– 5‬فَ ِقي ٍه عَا ِل ٍم َو ِرعٍ‪َ ،‬و أَ ِم ٍري‬ ‫ِف أَ ْم ِر ُدن ْ َي ُ ْ‬ ‫ٍَِ‪6‬‬ ‫ِيب ب َ ِص ٍري ثقة‪.‬‬ ‫خ ِّ ٍَي ُم َطاعٍ‪َ ،‬و َطب ٍ‬

‫ک َ ْ ُن الْ َف َوائِ ِد‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪107‬؛ َم ْعدَ ُن الْ َج َوا ِه ِر‪ ،‬ص ‪2٥‬؛ اَ َّلر َو ِ ُ‬ ‫الس َما ِوي َّ ُة‪ ،‬ص ‪٢٠٢‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪،‬‬ ‫اش َّ‬ ‫ج ‪ ،١‬ص ‪ ،220‬ح ‪.٥2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َم ْعدَ ُن الْ َج َوا ِه ِر‪ ،‬ص ‪٤0‬؛ ک َ ْ ُن الْ َف َوائِ ِد‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪10٩‬؛ أ ْع َل ُم ادلِّ ِين‪ ،‬ص ‪83‬؛ ِط ُّب ْالئِ َّم ِة ِلبْ َ ْن‬ ‫الس َل ُم –‪َ ِ ،‬ب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪ ،218‬ح ‪.٤2‬‬ ‫ب ِْس َطا ٍم‪ ،‬ص ‪ُ ،٣‬کُّهَا ع َِن ْ ِال َما ِم عَ ِ ٍّل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ُ َت ُف الْ ُع ُقولِ ‪ ،‬ص ‪.208‬‬ ‫ُ َت ُف الْ ُع ُقولِ ‪ ،‬ص ‪ ،28٦‬ع َْن َجا ِب ٍر ْب ِن يَ ِزيدَ الْ َج ْع ِف ِّي؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،78‬ص ‪ ،1٦٤‬ح ‪.١‬‬ ‫الْهَ َم ُج‪ُ :‬ر َذ َ ُال النَّ ِاس‪( .‬اَلنِّهَاي َ ُة‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪.)273‬‬ ‫ُ َت ُف الْ ُع ُقولِ ‪ ،‬ص ‪321‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،78‬ص ‪ ،23٥‬ح ‪.٩‬‬

Medicina sa stanovišta islama

1/2 Poznavanje medicine od strane vjerovjesnika i Imama Ehli-bejta 6. Feredžu-l-mehmūm: “Vidio sam u pismu Ebu Ishaka Et-Tarsusijja koje je poslao Abdullahu ibn Maliku, u poglavlju o poznavanju osnova nauke, sljedeće riječi: ‘Allah, dž.š., spustio je Adema iz Dženneta i podučio ga znanju o svakoj stvari, a u onom čemu ga je podučio su i astronomija i medicina.’”7 7. ʻIlelu-š-šerā’iʻi – prenosi se od Er-Rebia, pomoćnika El-Mensura El-Abbasijja: “Jednoga dana je Imam Sadik, mir s njim, bio u društvu El-Mensura kod kojeg je bio čovjek iz Indije koji je čitao knjige iz medicine, pa je Imam Sadik, mir s njim, pomno slušao njegovo čitanje, a kada je Indijac završio sa čitanjem, reče: ‘O Ebi Abdullah, želiš li nešto od onoga što posjedujem?’ Imam Sadik, mir s njim, reče: ‘Ne, jer zaista je kod mene ono što je bolje od onoga što je kod tebe.’ – ‘A šta je to?’ – ‘Liječim vrućicu hladnim, a hladnoću vrućim, i vlažnost suhim, a sušicu vlažnim, i sve to prepustim Allahu, dž.š., i koristim se onim što je rekao Božiji Poslanik, s.a.v.a., i znam da je zaista želudac kuća bolesti, i da je dijeta lijek, i potičem tijelo na ono na što se naviklo.’ Pa reče Indijac: ‘Ima li medicine osim toga?’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘A jesi li me vidio da sam to uzeo iz knjiga medicine?’ Reče mu: ‘Da.’ Imam Sadik, mir s njim, odgovori: ‘Ne, tako mi Allaha! Nisam uzeo nigdje osim kod Allaha, dž.š. Pa mi reci ko zna više o medicini, ja ili ti?’ Indijac reče: ‘Ne ti, nego ja.’ Imam Sadik, mir s njim, reče: ‘A da te pitam nešto?’ Reče: ‘Pitaj!’ Imam Sadik, mir s njim, reče: ‘Obavijesti me, o Indijče, zašto se u glavi nalaze šavovi8?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Feredžu-l-mehmūm, str. 22; El-Biḥār, sv. 58, str. 275, hadis 64. Šavovi na lobanji, sastav kostiju glave.

7 8

‫‪25‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫‪2/1‬‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِّ‬ ‫َم ْع ِرفَ ُة ْ َالن ْ ِبيَا ِء َو ْ َالئِ َّمة ِبع ِل الط ِّب‬ ‫وس إ ِٰل َع ْب ِد ِ‬ ‫إس َاق َّ‬ ‫‪ .6‬فَ َر ُج الْ َمهْ ُمو ِم‪َ :‬رأَيْ ُت ِف ِر َس َ ِال أَ ِب ْ َ‬ ‫هللا ْب ِن َما ِل ٍک ِف َب ِب‬ ‫الط ْر ُس ِ ِّ‬ ‫هللا – ت َ َب َار َک َو ت َ َع ٰال – أَ ْه َبطَ آ َد َم ِم َن الْ َجنَّ ِة‬ ‫َم ْع ِرفَ ِة أَ ْصلِ الْ ِع ْ ِل َما ٰه َذا ل َ ُفظهُ‪ :‬إ َِّن َ‬ ‫‪7‬‬ ‫ش ٍء‪ ،‬فَ َک َن ِم َّما ع ََّرفَ ُه النُّ ُجو ُم َو ِّ‬ ‫َو ع ََّرفَ ُه ِع ْ َل ُ ِّ‬ ‫الط ُّب‪.‬‬ ‫ک َْ‬ ‫ض أَبُو َع ْب ِد ِ‬ ‫هللا – عَلَ ْي ِه ا َّلس َل ُم – َم ْج ِل َس‬ ‫لشائِع ِ ع َِن ا َّ بلرِيع ِ َصا ِح ِب الْ َم ْن ُص ِور‪َ :‬ح َ َ‬ ‫‪ِ .7‬علَ ُل ا َّ َ‬ ‫الْ َم ْن ُص ِور ي َ ْو ًما َو ِع ْندَ ُه َر ُج ٌل ِم َن الْهِ ْن ِد ي َ ْق َرُأ ک ُ ُت َب ا ِّلط ِّب‪ ،‬فَ َج َع َل أَبُو َع ْب ِد ِ‬ ‫هللا – عَلَ ْي ِه ا َّلس َل ُم‬ ‫– يُ ْن ِص ُت ِل ِق َرا َء ِت ِه‪ ،‬فَلَ َّما فَ َر َغ الْهِ ْن ِد ُّي‪ ،‬قَا َل َ ُل‪َ :‬ي أَ َب َع ْب ِد ِ‬ ‫هللا‪ ،‬أَ تُ ِر ُيد ِم َّما َم ِع َي َشيْئًا؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل‪ ،‬فَإ َِّن َم ِعي َما ه َُو خَريٌ ِم َّما َم َع َک‪.‬‬ ‫قَا َل‪َ :‬و َما ه َُو؟‬ ‫قَا َل‪ُ :‬أدَا ِوي الْ َح َّار ِبلْ َب ِار ِد‪َ ،‬و الْ َب ِار َد ِبلْ َح ِّار‪َ ،‬و َّالر ْط َب ِبلْ َياب ِِس‪َ ،‬و الْ َياب َِس‬ ‫هللا – ع ََّز َو َج َّل –‪َ ،‬و أَ�سْتَ ْع ِم ُل َما قَ َ ُال َر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫ِب َّلر ْط ِب‪َ ،‬و أَ َر ُّد ْ َال ْم َر ُکَّ ُه إ ِٰل ِ‬ ‫هللا‬ ‫– َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫ه ادلَّ َوا ُء‪،‬‬ ‫آل –‪َ ،‬و أَ ْع َ ُل أَ َّن الْ َم ِعدَ َة بَي ُْت ادلَّ ا ِء‪َ ،‬و أَ َّن الْ ِح ْم َي َة ِ َ‬ ‫َو ُأع َِّو ُد الْ َبدَ َن َما ا ْعتَادَ‪.‬‬ ‫فَقَا َل الْهِ ْن ِد ُّي‪َ :‬و َهلِ ِّ‬ ‫الط ُّب إ َِّل ٰه َذا؟‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬أَ فَ َت َِان ِم ْن ک ُ ُت ِب ِّ‬ ‫الط ِّب أَخ ُ‬ ‫َذت؟‬ ‫فَقَا َل َّ‬ ‫الصا ِدق – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫قَا َل‪ :‬ن َ َع ْم‪.‬‬ ‫هللا‪َ ،‬ما أَخ َْذ ُت إ َِّل ع َِن ِ‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل‪َ ،‬و ِ‬ ‫هللا �سُ ْب َحانَهُ‪ .‬فَ َأخ ِ ْْب ِن‪ :‬أَ َن أَ ْع َ ُل ِب ِّلط ِّب أَ ْم أَن َْت؟‬ ‫قَا َل الْهِ ْن ِد ُّي‪َ :‬ل‪ ،‬ب َ ْل أَ َن‪.‬‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬فَ َأ ْس َألُ َک َشيْئًا؟‬ ‫قَا َل َّ‬ ‫الصا ِد ُق – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫قَا َل‪َ :‬س ْل‪.‬‬ ‫ؤُون‪8‬؟‬ ‫قَا َل‪ :‬أَخ ِ ْْب ِن‪َ ،‬ي ِه ْن ِد ُّي‪ِ ،‬ل َم َک َن ِف َّالر ْأ ِس ُش ٌ‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫ ‪ ٧‬فَ َر ُج الْ َمهْ ُمو ِم‪ ،‬ص ‪٢٢‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٥8‬ص ‪ ،2٥7‬ح ‪.٦٤‬‬ ‫ه أَ ْرب َ َع ٌة‪ ،‬ب َ ْعضُ هَا فَ ْوق ب َ ْع ٍض‪( .‬اَلنِّهَاي َ ُة‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.)٤37‬‬ ‫‪ُ ٨‬ش ُ‬ ‫ؤُون َّالر ْأ ِس‪ِ :‬ع َظا ُم ُه َو َط َرائِ ُقهُ‪َ ،‬و ِ َ‬

Medicina sa stanovišta islama

Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘Zašto je učinjeno da kosa bude na njoj?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto je čelo bez kose?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su na njemu stvorene bore?’ Indijac reče: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su obrve iznad očiju?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su oči stvorene9 u obliku badema?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto je nos postavljen tako da bude među njima?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su nosnice sa donje strane nosa?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su usna i brkovi iznad usta?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘Zašto su izoštreni sjekutići, rašireni kutnjaci i izduženi očnjaci?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘Zašto je muškarcima stvorena brada?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘Zašto su dlanovi lišeni dlaka?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su nokti i kosa učinjeni beživotnim?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘Zašto je srce kao šišarka bora?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su pluća u dva krila i zašto se u mjestu kreću?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘Zašto je jetra savijena?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ 9

U izvorniku stoji: “učinjeni” (‫ – )جعل‬u muškom rodu, a ispravka je uzeta iz El-Biḥāra.

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫‪27‬‬

‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ُج ِع َل َّ‬ ‫الش ْع ُر عَلَ ْي ِه ِمن فَ ْو ٍق؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َخلَ ِت الْ َجبْ َ ُة ِم َن َّ‬ ‫الش ْع ِر؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َک َن لَهَا َ ْت ِطيطٌ َو أَ َس ِار ُير‪9‬؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َک َن الْ َحاجِ َب ِان ِم ْن فَ ْو ِق الْ َع ْينَ ْ ِي؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ُج ِعلَ ِت‪ 10‬الْ َع ْينَ ِان َکلل َّ ْو َزت َِْي؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ُج ِع َل ْ َالن ُْف ِفميَا ب َ َ ُين َما؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َک َن ث َ ْق ُب ْ َالن ِْف ِف أَ ْس َف ِ ِل؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫الش َف ُة َو َّ‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ُج ِعلَ ِت َّ‬ ‫الش ِار ُب ِم ْن فَ ْو ِق الْ َف ِم؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫الض ُس‪َ ،‬و َطا َل النَّ ُاب؟‬ ‫الس ُّن‪َ ،‬و ع َُر َض ِّ ْ‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ْاحتَ َّد ِّ‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ُج ِعلَ ِت الل ِّ ْح َي ُة ِل ِّلر َجالِ ؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َخلَ ِت ْال َکفَّ ِان ِم َن َّ‬ ‫الش ْع ِر؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل خ ََل ُّ‬ ‫الظ ْف ُر َو َّ‬ ‫الش ْع ُر ِم َن الْ َح َيا ِة؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫الصنَ ْوبَ َر ِة؟‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َک َن الْقَلْ ُب ک َ َح ِّب َّ‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫س‪( .‬اَلنِّهَاي َ ُة‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.)3٥٩‬‬ ‫‪ ٩‬اَ ْ َل َس ِار ُير‪ :‬الْخ ُُط ُوط ال َّ ِت َ ْتتَ ِم ُع ِف الْ َج ْبهَ ِة َو تَتَ َک َّ ُ‬ ‫يب ِم ْن ِ َب ِار َْالن َْو ِار َو الْ ِخ َصالِ ‪.‬‬ ‫ ‪ِ 10‬ف الْ َم ْصدَ ِر‪ُ « :‬ج ِع َل»‪َ ،‬و التَّ ْص ِو ُ‬

Medicina sa stanovišta islama

Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su bubrezi stvoreni kao zrna graha?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto je učinjeno da savijanje noge bude prema nazad?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, upita: ‘I zašto su stopala udubljena?’ Indijac odgovori: ‘Ne znam.’ Imam Sadik, mir s njim, reče: ‘Ali ja znam!’ Indijac onda reče: ‘Pa odgovori!’ Reče Imam Sadik, mir s njim: ‘U glavi se nalaze šavovi jer, zaista, ako ono šta je šuplje bude bez šavova brzo mu pritekne glavobolja, a ako bude načinjeno sa šavovima – onda mu glavobolja bude daleko. A kosa je stvorena s gornje strane glave tako da svojim korijenom dopremi masti do mozga i da svojim krajevima ukloni paru iz njega te da odbije od njega vrućinu i hladnoću kojima bi mogao biti izložen. Čelo je bez kose jer je ono zaista mjesto dotoka svjetlosti očima. I na njemu su stvorene bore tako da spriječe znoj koji dolazi sa glave da dopre do očiju, koliko je čovjek u mogućnosti da ga odstrani10 od sebe, kao rijeke u zemlji koje drže vodu. Obrve su stvorene iznad očiju, tako da im dopreme svjetlosti onoliko koliko im je potrebno, a zar ne vidiš, Indijče, da zaista onaj kome je prejako svjetlo stavi ruku preko očiju tako da propusti do njih onoliko svjetlosti koliko im je potrebno? Nos je stvoren među njima tako da podijeli svjetlost na dva dijela, za svako oko podjednako. Oči su stvorene u obliku badema tako da niz njih klizi štapić11 sa lije kom i da iz njih izađe bolest, a da su četvrtaste ili okrugle ne bi mogao niz njih kliziti štapić niti bi u njih stigao lijek niti bi izašla iz njih bolest. Nosnice su stvorene sa donje strane nosa tako da niz njih izlaze bolesti iz glave, i da se uz njih penju mirisi, a da su stvorene odozgo ne bi niz njih izlazile bolesti niti bi se mogao osjetiti miris. U izvorniku stoji: ‫ – ي َ ْم َت ِطي ِه‬uzjahati (na); ući u; ukrcati se; voziti se... a ispravka je preuzeta iz El-Biḥāra i drugih izvora. A riječi: ‫ ِم ْط ُت غ َ ْ ِيي‬i ‫ أَ َم ْط ُت ُه‬znači isto što i: ‫ – َ َّن ْي ُت ُه‬tj. udaljiti; ukloniti; odstraniti... (Eṣ-Ṣiḥāḥ, sv. 3, str. 1162.) 11 ُ ‫الْ ِم‬. Štapić za navlačenje surme na oči, arapski: ‫يل‬ 10

‫‪29‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َکن َِت‪ِّ 11‬الرئ َ ُة ِق ْط َعتَ ِْي‪َ ،‬و ُج ِع َل َح َرک َ ُتا ِف َم ْو ِض ِعهَا؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َکن َِت ْال َکب ُِد َحدْ َب َء؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َکن َِت ْال ُ ْک َي ُة ک َ َح ِّب اللُّو ِب َيا؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل ُج ِع َل َط ُّي ُّالرک ْ َب ِة إ ِٰل الْ َخلْ ِف؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫ص ِت الْقَدَ ُم؟‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِ َل َ َت َّ َ‬ ‫قَا َل‪َ :‬ل أَ ْع َ ُل‪.‬‬ ‫الس َل ُم –‪ٰ :‬ل ِک ِّن أَ ْع َ ُل!‬ ‫فَقَا َل َّ‬ ‫الصا ِد ُق – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ َأجِ ْب‪.‬‬ ‫ؤُون؛ ِ َل َّن الْ ُم َج َّو َف ِإ َذا َک َن‬ ‫الس َل ُم –‪َ :‬ک َن ِف َّالر ْأ ِس ُش ٌ‬ ‫فَقَا َل َّ‬ ‫الصا ِد ُق – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫الصدَ ا ُع ِمنْ ُه أَبْ َعدَ ‪.‬‬ ‫الصدَ ا ُع‪ ،‬فَ ِإ َذا ُج ِع َل َذا فُ ُصولٍ َک َن ُّ‬ ‫س َع ِإل َ ْي ِه ُّ‬ ‫ب َِل فَ ْص ٍل أَ ْ َ‬ ‫وص َل ب ُِو ُص ِ ِ‬ ‫الش ْع ُر ِم ْن فَ ْو ِق ِه؛ ِل ُي ِ‬ ‫َو ُج ِع َل َّ‬ ‫ول ْ َال ْده ََان إ ِٰل ادلِّ َماغِ؛ َو ُ ْي ِر َج ب َِأ ْط َرا ِف ِه‬ ‫الْ ُبخ ََار ِمنْهُ؛ َو يَ ُر َّد َع ْن ُه الْ َح َّر َو الْ َ ْب َد الْ َو ِار َد ْي ِن عَلَ ْي ِه‪.‬‬ ‫َو َخلَ ِت الْ َجبْ َ ُة ِم َن َّ‬ ‫الش ْع ِر؛ ِ َلنَّ َا َم َص ُّب النُّ ِور إ ِٰل الْ َع ْينَ ْ ِي‪َ .‬و ُج ِع َل ِفهيَا التَّخ ِْطيطُ‬ ‫َو ْ َال َس ِار ُير؛ ِل َي ْحب َِس الْ َع َر َق الْ َو ِار َد ِم َن َّالر ْأ ِس ع َِن الْ َع ْ ِي قَدْ َر َما يُ ِم ُيط ُه‪ِْ 12‬الن ْ َس ُان ع َْن‬ ‫ن َ ْف ِس ِه؛ َک ْ َلنْ َ ِار ِف ْ َال ْر ِض ال َّ ِت َ ْتب ُِس الْ ِم َيا َه‪.‬‬ ‫َو ُج ِع َل الْ َحاجِ َب ِان ِم ْن فَ ْو ِق الْ َع ْينَ ْ ِي؛ ِل ُي ِوردَا عَلَيْ ِ َما ِم َن النُّ ِور قَدْ َر ْال ِک َفاي َ ِة‪ ،‬أَ َل‬ ‫تَ ٰرى – َي ِه ْن ِد ُّي – أَ َّن َم ْن غَلَ َب ُه النُّ ُور َج َع َل يَدَ ُه عَ ٰل َع ْين َ ْي ِه ِل َ ِي َد عَلَيْ ِ َما قَدْ ُر کِ َفايَتِ ِ َما ِمنْهُ؟‬ ‫َو ُج ِع َل ْ َالن ُْف ِفميَا بَي َ ُْن َما؛ ِل ُيقَ ِّس َم النُّ َور ِق ْس َم ْ ِي إ ِٰل ُ ِّ‬ ‫ک عَنيٍ َس َوا ًء‪.‬‬ ‫َو َکن َِت الْ َع ْ ُي َکلل َّ ْو َز ِة؛ ِل َي ْج ِر َي ِفهيَا الْ ِم ُ‬ ‫يل ِبدلَّ َوا ِء َو َ ْي ُر َج ِمنْ َا ادلَّ ا ُء‪َ ،‬و ل َ ْو َکن َْت‬ ‫ُم َرب َّ َع ًة أَ ْو ُمدَ َّو َر ًة َما َج ٰرى ِفهيَا الْ ِم ُ‬ ‫يل؛ َو َما َو َص َل ِإلَيْ َا د ََوا ٌء‪َ ،‬و َل خ ََر َج ِمنْ َا دَا ٌء‪.‬‬ ‫ ‪ِ 11‬ف الْ َم ْصدَ ِر‪َ :‬‬ ‫يب ِم ْن ِ َب ِار َْالن َْو ِار َو الْ ِخ َصال‪.‬‬ ‫«ک َن»‪َ ،‬و التَّ ْص ِو ُ‬ ‫يب ِم ْن ِ َب ِار َْالن َْو ِار َو الْ َم ْصدَ َرْي ِن ْالخ ََرْي ِن‪َ .‬و ِم ْط ُت غ َ ِ ْيي َو أَ َم ْط ُتهُ‪،‬‬ ‫ ‪ِ 12‬ف الْ َم ْصدَ ِر‪« :‬ي َ ْمتَ ِطي ِه»‪َ ،‬و التَّ ْص ِو ُ‬ ‫أَ ْي‪َّ َ :‬ن ْي ُتهُ‪( .‬اَ ِّلص َح ُاح‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪.)11٦2‬‬

Medicina sa stanovišta islama

Usne i brkovi su stvoreni iznad usta tako da zaustave pred njima ono šta se spušta iz glave, tako da ne ogadi čovjeku njegovu hranu i piće – pa da ih ne ostavi. Brada je stvorena kod muškarca tako da ne nema potrebe za posebnim otkrivanjem [gledanje cijelog lica radi prepoznavanja], te da se tako razlikuje muško od ženska. Sjekutići su učinjeni oštrim jer se njima kida, kutnjaci su učinjeni širokim jer se njima melje i žvače, očnjaci su izduženi, tako da se podupru12 kutnjaci i sjekutići – kao stub u građevini. Dlanovi su bez dlaka jer se njima dodiruje, a da su na njima dlake, ne bi čovjek znao šta mu prija i šta dodiruje. Nokti i kosa su učinjeni beživotnim jer njihova dužina je prljava i odvratna, dok je njihovo skraćivanje lijepo, a da im je dat život onda bi njihovo skraćivanje zaista boljelo čovjeka. Srce je kao šišarka bora jer stoji obrnuto, a vrh mu je učinjen preciznim,13 tako da uđe između pluća i da ga ona svojom hladnoćom ohlade,14 tako da ne bi mozak izgorio od njegove vreline. Pluća su stvorena u dva krila tako da srce uđe u prostor njihovog pritiska, pa da ga ona ohlade svojim pokretima. Jetra je savijena tako da pritisne želudac i da se cijela osloni na njega, da ga stegne te iz njega izađe para. I noga se savija prema nazad zato što čovjek ide prema naprijed i pokreti su mu usklađeni, a da nije tako onda bi pao pri hodu. I stopala su učinjena udubljenim, jer kada se nešto spusti na zemlju u potpunosti onda oteža kao mlinski kamen, a ako je na svojim rubovima U El-H̱ iṣālu stoji: َ‫ – ِلي�سْ ِند‬da podupre; da daje oslonac ili potporu... a ovaj izraz je više zastupljen u predajama. 13 U izvorniku stoji: ‫ – َرِقيقًا‬tanka; uska; mehka; blaga; a ispravka je preuzeta iz El-Biḥāra i El-H̱ iṣāla. 14 U izvorniku stoji: ‫ – فَيَ َت ََّو ُح‬rekreira se; relaksira se; odmori se; oraspoloži se; opusti َ ِ ‫ َّالر‬su nastale od riječi: se, a ispravka je uzeta iz drugih izvora. Riječi ‫الر َو ُاح‬ َّ i ‫ائ ُة‬ ُ‫الاس ِتَا َحة‬ ْ – rekreacija; relaksacija; odmor; razonoda; oraspoloženje; opuštanje. Riječi ‫ َو قَدْ أَ َرا َح ِن‬i ‫ َر َّو َح ع َِّن فَ ْاس َت َْح ُت‬znače: relaksirao me – pa sam se odmorio. (Lisānu-l-ʻareb, sv. 2, str. 461.) 12

‫‪31‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫َو ُج ِع َل ث َ ْق ُب ْ َالن ِْف ِف أَ ْس َف ِ ِل؛ ِل َي ْ ِن َل ِمنْ ُه ْ َالد َْوا ُء امل ُ ْن َح ِد َر ُة ِم َن ادلِّ َماغِ‪َ ،‬و ت َْص َعدَ‬ ‫ِفي ِه َّالر َوائِ ُح إ ِٰل الْ َم َشا ِّم‪َ ،‬و ل َ ْو َک َن ِف أَ ْع َل ُه؛ ل َ َما أَ ْن َز َل دَا ًء َو َل َو َجدَ َر ِ َائ ًة‪.‬‬ ‫الش ِار ُب َو َّ‬ ‫َو ُج ِع َل َّ‬ ‫الش َف ُة فَ ْو َق الْ َف ِم؛ ِل َيحب َِس َما ي َ ْ ِن ُل ِم َن ادلِّ َماغِ ع َِن الْ َف ِم‪ِ ،‬لئَ َّل‬ ‫شابُ ُه فَ ُي ِم َيط ُه ع َْن ن َ ْف ِس ِه‪.‬‬ ‫يَتَنَغ ََّص عَ ٰل ْ ِالن ْ َس ِان َط َعا ُم ُه َو َ َ‬ ‫َو ُج ِعلَ ِت الل ِّ ْح َي ُة ِل ِّلر َجالِ ؛ ِليَ�سْ َتغ ِ َْن بِ َا ع َِن ا ْل َک ْش ِف ِف الْ َم ْن َظ ِر‪َ ،‬و يُ ْع َ َل بِ َا َّاذلک َ ُر ِم َن ْ ُالن ْٰث‪.‬‬ ‫لض ُس َع ِريضً ا؛ ِ َل َّن ِب ِه يَقَ ُع ا َّلط ْح ُن‬ ‫َو ُج ِع َل ا ِّلس ُّن َحادًّا؛ ِ َل َّن ِب ِه يَقَ ُع الْ َع ُّض‪َ ،‬و ُج ِع َل ا ِّ ْ‬ ‫َو الْ َمضْ غُ‪َ ،‬و َک َن النَّ ُاب َط ِو ًيل؛ ِليَ�شْتَ َّد‪َْ 13‬ال َْض ُاس َو َْال�سْنَ ُان َک ُْل ْس ُط َوان َ ِة ِف الْ ِبنَا ِء‪.‬‬ ‫َو خ ََل ْال َکفَّ ِان ِم َن َّ‬ ‫الش ْع ِر؛ ِ َل َّن بِ ِ َما يَقَ ُع الل َّ ْم ُس‪ ،‬فَلَ ْو َک َن بِ ِ َما َش ْع ٌر َما د َٰرى‬ ‫ْالن ْ َس ُان َما يُقاب ُ ُِل َو يَلْ َم ُسهُ‪.‬‬ ‫الظ ْف ُر ِم َن الْ َح َيا ِة؛ ِ َل َّن ُطولَهُ َما َو ِ ٌ‬ ‫الش ْع ُر َو ُّ‬ ‫َو خ ََل َّ‬ ‫س ي َ ْق ُب ُح‪َ ،‬و قَ َّصهُ َما َح َس ٌن‪ ،‬فَلَ ْو‬ ‫َک َن ِف ِهي َما َحيَا ٌة؛ َ َل ِل َم ْ ِالن ْ َس ُان ِلقَ ِّصهِ َما‪.‬‬ ‫الصنَ ْوبَ ِر؛ ِ َلن َّ ُه ُمنَ َّک ٌس‪ ،‬فَ ُج ِع َل َر ْأ ُس ُه َد ِقيقًا‪14‬؛ ِل َيدْ ُخ َل ِف‬ ‫َو َک َن الْقَلْ ُب ک َ َح ِّب َّ‬ ‫ِّالرئ َ ِة فَ ُت َِّو َح‪َ 15‬ع ْن ُه ب َِْب ِدهَا‪ِ ،‬لئَ َّل يَ�شِيطَ‪ 16‬ادلِّ َما ُغ َِب ِّر ِه‪.‬‬ ‫َو ُج ِعلَ ِت ِّالرئ َ ُة ِق ْط َعتَ ْ ِي؛ ِل َيدْ ُخ َل‪ِ 17‬ف َمضَ ا ِغ ِطهَا فَ َُت ِّو َح َع ْن ُه ِ َب َرک َ ِ َتا‪.‬‬ ‫صهَا فَيَخ ُْر َج َما ِفهيَا‬ ‫َو َکن َِت ْال َکب ُِد َحدْ َب َء؛ ِل ُتثْ ِق َل الْ َم ِعدَ َة َو تَقَ َع َ ِجي ُعهَا عَلَيْ َا‪ ،‬فَتَ ْع ِ َ‬ ‫ِم َن الْ ُبخ َِار‪...‬‬ ‫َو ُج ِع َل َط ُّي ُّالرک ْ َب ِة إ ِٰل َخلْ ٍف ؛ ِ َل َّن ْ ِالن ْ َس َان ي َ ْم ِش إ ِٰل َما ب َ ْ َي يَدَ يْ ِه فَتَ ْع َت ِد ُل‬ ‫ش‪.‬‬ ‫الْ َح َر َک ُت‪َ ،‬و ل َ ْو َل ٰذ ِل َک ل َ َسقَطَ ِف الْ َم ْ ِ‬ ‫لش َء ِإ َذا َوقَ َع عَ ٰل ْ َال ْر ِض َ ِجي ُع ُه ث َ ُق َل ِثقَ َل َح َج ِر ا َّلر َحا‪،‬‬ ‫َو ُج ِعلَ ِت الْقَدَ ُم ُمتَخ ِّ َ‬ ‫َصةً؛ ِ َل َّن ا َ ْ‬ ‫َو ِإ َذا َک َن عَ ٰل َط َ ِرف ِه َدفَ َع ُه َ(رفَ َعهُ) ا َّلص ِ ُّب‪َ ،‬و ِإ َذا َوقَ َع عَ ٰل َو ْ ِج ِه َص ُع َب ن َ ْق ُ ُل عَ ٰل ا َّلر ُجلِ‪.‬‬ ‫‪ِ 13‬ف الْ ِخ َصالِ ‪ِ « :‬ليُ�سْ ِندَ »‪َ ،‬و ه َُو َْالن ْ َس ُب‪.‬‬ ‫يب ِم ْن ِ َب ِار ْ َالن َْو ِار َو الْ ِخ َصالِ ‪.‬‬ ‫ ‪ِ ١٤‬ف الْ َم ْصدَ ِر‪«َ :‬رِقيقًا»‪َ ،‬و التَّ ْص ِو ُ‬ ‫يب ِم ْن الْ َم َصا ِد ِر ْ ُالخ ْٰرى‪َ .‬و َّالر َو ُاح َو َّالر ِ َائ ُة‪ِ :‬م َن لا ِ ْس ِتَا َح ِة‪َ .‬و قَدْ‬ ‫ ‪ِ ١٥‬ف الْ َم ْصدَ ِر‪« :‬فَيَ َت ََّو َح»‪َ ،‬و التَّ ْص ِو ُ‬ ‫أَ َرا َح ِن َو َر َّو َح ع َِّن فَ ْاس َت َْح ُت‪ِ ( .‬ل َس ُان الْ َع َر ِب‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.)٤٦1‬‬ ‫ُوس الْ ُم ِحيطُ‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.)370‬‬ ‫‪َ ١٦‬ش َاط يَ�شِيطُ‪ :‬ا ْح َت ََق‪( .‬اَلْ َقام ُ‬ ‫ ‪ 17‬قَ ْو ُل « ِل َيدْ ُخ َل» أَ ْي‪ :‬اَلْقَلْ ُب‪.‬‬

Medicina sa stanovišta islama

onda ga i dijete može pokrenuti, a ako se stvar postavi licem na zemlju onda je i čovjeku teško njegovo pomjeranje.’ Indijac upita: ‘Odakle tebi ovo znanje?’ Pa Imam Sadik, mir s njim, odgovori: ‘Uzeo sam ga od svojih očeva, a oni od Allahovog Poslanika, s.a.v.a., a on od Džibrila, a.s., a on od Go spodara svjetova, dž.š., Koji je stvorio tijela i duše.’ Pa reče Indijac: ‘Istinu si rekao, a ja svjedočim da nema drugog boga osim Allaha, i da je Muhammed Božiji Poslanik i Njegov rob, i da si ti najučeniji od ljudi u svome vremenu.’”15 1/3 Za svaku bolesti postoji lijek 8. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Za svaku bolest postoji lijek, pa ako se pogodi lijek za bolest, izliječit će se uz Allahovu, dž.š., pomoć.”16 9. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Zaista, Onaj Koji je stvorio bolesti – stvorio je za njih i lijek.”17 10. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Liječite se, jer Allah, dž.š., nije spustio bolest, a da za nju nije spustio izlječenje.”18 11. Imam Sadik, mir s njim – prenoseći od svojih očeva: “Božiji Poslanik, s.a.v.a., rekao je: ‘Liječite se, jer Allah, dž.š., nije spustio bolest, a da sa njom nije spustio lijek osim za smrt, jer za nju nema lijeka.’”19 ʻIlelu-š-šerāʼiʻi, str. 99, hadis 1; El-H̱ iṣāl, str. 512, hadis 3; Ibn Šehrāšūb: El-Menāqib, sv. 4, str. 260. a svi su od Er-Rebīʻa Ṣāḥibul-Menṣūra; El-Biḥār, sv. 10, str. 205, hadis 9. 16 Ṣaḥīḥu Muslim, sv. 4, str 1729, hadis 69; El-Mustedrek ‘ala es-Ṣaḥīḥejn, sv. 4, str. 445, hadis 8219; Es-Sunenu-l-kubrā, sv. 9, str. 577, hadis 19558, a sve predaje su od Džābira; El-Firdews, sv. 3, str. 336, hadis 5010, prenesen od Imama Alija od Allahovog Poslanika, s.a.ѵ.a; Kenzu-l-ʻummāl, sv. 10, str. 6, hadis 28086; El-Biḥār, sv. 62, str. 76. 17 Deʻāʼimu-l-islām, sv. 2, str. 144, hadis 500; El-Biḥār, sv. 62, str. 73, hadis 30. 18 Mekārimu-l-aẖlāq, sv. 2, str. 179, hadis 2460; Ed-Daʻwāt, str. 180, hadis 498. i hadis 499, je njemu sličan; El-Biḥār, sv. 62, str. 68, hadis 20. 19 Deʻāʼimu-l-islām, sv. 2, str. 143, hadis 499; Es-Serāʼir, sv. 3, str. 138; El-Džaʻferijjāt, str. 167, a obje predaje su njemu slične; El-Biḥār, sv. 62, str. 65; Tārīẖu Baġdād, sv. 9, str. 198; El-Firdews, sv. 2, str. 48, hadis 2275, a oba prenesena od Usāme ibn Šerīka su njemu slična. 15

‫‪33‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫فَقَا َل الْهِ ْن ِد ُّي‪ِ :‬م ْن أَ ْي َن ل َ َک ٰه َذا الْ ِع ْ ُل؟‬ ‫الس َل ُم – ع َْن َر ُسولِ ِ‬ ‫هللا –‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬أَخ َْذت ُ ُه ع َْن َآب ِئ – عَلَيْ ِ ُم َّ‬ ‫فَقَا َل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫الس َل ُم –‪ ،‬ع َْن َر ِّب الْ َعال َ ِم َني – َج َّل‬ ‫آل –‪ ،‬ع َْن َج ْ َبئِي َل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫َج َل ُ ُل – َّ ِالي َخلَ َق ْ َال ْج َسا َد َو ْ َال ْر َو َاح‪.‬‬ ‫فَقَا َل الْهِ ْن ِد ُّي‪َ :‬صدَ ْق َت‪َ ،‬و أَ َن أَ ْشه َُد أَ ْن َل إ ٰ َِل إ َِّل هللاُ‏ُ‪َ ،‬و أَ َّن ُم َح َّمدً ا َر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫هللا‬ ‫ِ َ ‪18‬‬ ‫َو َع ْب ُد ُه‪َ ،‬و أَنَّ َک أَ ْع َ ُل أَ ْهلِ َز َمانک‪.‬‬ ‫‪3/1‬‬ ‫ِل ُ ِّ‬ ‫ک دَا ٍء د ََوا ٌء‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪َ .8‬ر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫آل –‪ِ :‬ل ُ ِّ‬ ‫يب د ََوا ُء ادلَّ ا ِء بَ َرأَ‪،‬‬ ‫ک دَا ٍء د ََوا ٌء‪ ،‬فَ ِإ َذا ُا ِص َ‬ ‫‪19‬‬ ‫ِب ِإ ْذ ِن ِ‬ ‫هللا – ع ََّز َو َج َّل –‪.‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪َ .9‬ع ْن ُه – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫آل –‪ :‬إ َِّن َّ ِالي َخلَ َق ْ َالد َْوا َء َخلَ َق لَهَا د ََوا ًء‪.‬‬ ‫‪َ .10‬ع ْن ُه – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫هللا – ع ََّز َو َج َّل – ل َ ْم يُ ْ ِن ْل دَا ًء إ َِّل‬ ‫آل –‪ :‬ت َدَ َاو ْوا؛ فَإ َِّن َ‬ ‫َ َ َ ِ َ ‪21‬‬ ‫َو أ ْن َزل ُل شفا ًء‪.‬‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪ .11‬اَ ْ ِل َما ُم ا َّلصا ِد ُق ع َْن َآبئِ ِه – عَلَيْ ِ ُم ا َّلس َل ُم –‪ :‬إ َِّن َر ُسو َل ِ‬ ‫آل – قَا َل‪:‬‬ ‫َ ‪22‬‬ ‫َدَاو ْوا؛ فَ َما أَ ْن َز َل هللاُ‏ُ دَا ًء إ َِّل أَ ْن َز َل َم َع ُه د ََوا ًء إ َِّل ا َّلسا َم – ي َ ْع ِن‪ :‬اَلْ َم ْو َت –؛ فَ ِإن َّ ُه َل د ََوا َء ُل‪.‬‬ ‫ت َ‬ ‫ ‪ِ 18‬علَ ُل ََّ‬ ‫وب‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪2٦0‬؛‬ ‫الشائِعِ‪ ،‬ص ‪ ،٩٩‬ح ‪١‬؛ الْ ِخ َص ُال‪ ،‬ص ‪ ،٥12‬ح ‪٣‬؛ الْ َمنَا ِق ُب ِل ْب ِن َشهْ ِر ُآش َ‬ ‫ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،20٥‬ح ‪.٩‬‬ ‫الص ِحي َح ِْي‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،٤٤٥‬ح ‪821٩‬؛‬ ‫ ‪َ ِ 19‬ص ُيح م ُْس ٍِل‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،172٩‬ح ‪٦٩‬؛ اَلْ ُم�سْتَدْ َر ُک عَ ٰل َّ‬ ‫اَ ُّلس َ ُن ْال ُک ْبٰى‪ ،‬ج ‪ ،٩‬ص ‪ ،٥77‬ح ‪ُ ،1٩٥٥8‬کُّهَا ع َْن َجا ِب ٍر؛ اَلْ ِف ْرد َْو ُس‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪ ،33٦‬ح‬ ‫الس َل ُم – َع ْن ُه – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫آل –؛ ک َ ْ ُن الْ ُع َّمالِ ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص‬ ‫‪ ،٤010‬ع َِن ْ ِال َما ِم عَ ِ ٍّل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫‪ ،٦‬ح ‪280٥٦‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪.7٦‬‬ ‫َ‬ ‫ ‪َ 20‬دعَ ُِائ ِْال ْس َل ِم‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،1٤٤‬ح ‪٥00‬؛ ِ َب ُار ْالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص‪ ،73‬ح ‪.30‬‬ ‫ ‪َ 21‬م َک ِر ُم َْالخ َْل ِق‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،17٩‬ح ‪2٤٦0‬؛ اَ َّدلع َْو ُات‪ ،‬ص ‪ ،180‬ح ‪َ ٤٩8‬و ح ‪َْ ،٤٩٩‬ن َو ُه؛ ِ َبار‬ ‫ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪ ،٦٩‬ح ‪.20‬‬ ‫ ‪َ 22‬دعَ ُِائ ِْال ْس َل ِم‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،1٤3‬ح ‪٤٩٩‬؛ اَ ََّلسائِ ُر‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪138‬؛ اَلْ َج ْع َف ِر َّي ُت‪ ،‬ص ‪َ ِ ،1٦7‬ک ُهاَ‬ ‫َ ْن َو ُه؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪٦٥‬؛ تَ ِر ُخي بَغْدَ ا َد‪ ،‬ج ‪ ،٩‬ص ‪1٩8‬؛ اَلْ ِف ْرد َْو ُس‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،٤8‬ح‬ ‫ش ٍ‬ ‫يک َ ْن َو ُه‪.‬‬ ‫‪َ ِ ،227٥‬ک ُ َها ع َْن ُأ َسا َم َة ْب ِن َ ِ‬

Medicina sa stanovišta islama

12. El-Mustedrek – prenosi se od Ebu Seʻida El-Hudrijja, a on od Allahovog Poslanika, s.a.v.a., da je rekao: “Zaista, Allah nije spustio bolest, odnosno nije stvorio bolest, a da nije spustio, odnosno stvorio lijek za nju, svjestan ga je onaj ko ga spozna, a nesvjestan ga je onaj ko ga ne zna, osim za es-sām (‫السا ُم‬ َّ ).” Rekoše: “O Allahov Poslaniče, a šta je to es-sām?” Odgovori Poslanik, s.a.v.a.: “Smrt.”20 13. Tārīẖu Baġdād – prenosi se od Džabira: “Božiji Poslanik, s.a.v.a., obišao je bolesnika dok sam bio s njim, pa je upitao: ‘A zar nećeš da ti pozovemo ljekara?’ Bolesnik reče: ‘A je li ti to naređuješ, o Allahov Poslaniče?’ Reče Poslanik, s.a.v.a.: ‘Da, jer, zaista, Allah, nije spustio bolest, a da za nju nije spustio lijek.”21 14. El-Musannef – prenosi se od Hilala ibn Jesafa: “Povrijedio se neki čovjek u vremenu Allahova Poslanika, s.a.v.a., pa Poslanik, s.a.v.a., reče: ‘Pozovite mu ljekara!’ Pa reče bolesnik: ‘O Allahov Poslaniče, da li će ljekar odagnati bolest?’ Reče Božiji Poslanik, s.a.v.a.: ‘Da, jer, zaista, Allah, dž.š., nije spustio bolest, a da za nju nije spustio izlječenje.’”22 15. Imam Ali, mir s njim: “Za sve živo ima bolest, a za svaku bolest ima lijek.”23 16. Imam Rida, mir s njim: “Allah, dž.š., nije pogodio tijelo bolešću, dok mu nije stvorio lijek kojim će se liječiti, a za svaku vrstu bolesti postoji određena vrsta lijeka i izbor.”24 El-Mustedrek ‘ala es-Ṣaḥīḥejn, sv. 4, str. 445, hadis 8220; Ibn Ebi Šejbe: El-Muṣannef, sv. 5, str. 421, hadis 5; El-Muʻdžemu-l-ewseṭu, sv. 2, str. 157, hadis 1564; Musnedu Ebi Jaʻlā, sv. 5, str. 93, hadis 5161, prenesen od ʻAbdullāha ibn Mesʻūda; Tārīẖu Baġdād, sv. 3, str. 437, prenesen od Ebu Hurejre, a ostala tri hadisa su njemu slična; Kenzu-l-ʻummāl, sv. 10, str. 5, hadis 28079. 21 Tārīẖu Baġdād, sv. 14, str. 348. 22 Ibn Ebi Šejbe: El-Muṣannef, sv. 5, str. 421, hadis 1; Musneduš-Šehābi, sv. 2, str. 17, hadis 796; Musned Ibn Ḥanbel, sv. 9, str. 53, hadis 23216, je njemu sličan hadis; El-Biḥār, sv. 62, str. 72, hadis 27. 23 Ġureru-l-ḥikem, hadis 7274. i 7275; ʻUjūnu-l-ḥikemi we-l-mewāʻiẓ, str. 4011, hadis 6763. i 6764. 24 Ṭibbu-l-Imāmir-Riḍā, ʻa.s., str. 10; El-Biḥār, sv. 62, str. 309, a u njemu stoji: ‫ – الْ َع ْبدَ الْ ُم ْؤ ِم َن ِب َب َل ٍء‬Allahovog roba vjernika nevoljom, umjesto: ‫ – الْ َبدَ َن ِبدَ ا ٍء‬tijelo bolešću. 20

‫‪35‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫الص ِحي َح ْ ِي ع َْن أَ ِب َس ِعي ٍد الْخُدْ ِر ِّي ع َْن َر ُسولِ ِ‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ‬ ‫‪ .12‬اَلْ ُم�سْتَدْ َر ُک عَ ٰل َّ‬ ‫عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫هللا ل َ ْم يُ ْ ِن ْل دَا ًء – أَ ْو ل َ ْم َيلُ ْق دَا ًء – إ َِّل أَ ْن َز َل – أَ ْو َخلَ َق – َ ُل‬ ‫آل –‪ :‬إ َِّن َ‬ ‫السا َم‪.‬‬ ‫د ََوا ًء؛ عَ ِل َم ُه َم ْن عَ ِل َمهُ‪َ ،‬و َ ِج َ ُل َمن َ ِج َ ُل إ َِّل َّ‬ ‫قَالُوا‪َ :‬ي َر ُسو َل ِ‬ ‫السا ُم؟‬ ‫هللا‪َ ،‬و َما َّ‬ ‫‪23‬‬ ‫قَا َل‪ :‬اَلْ َم ْو ُت‪.‬‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪ .13‬تَ ِر ُخي بَغْدَ ا َد ع َْن َجا ِب ٍر‪ :‬إ َِّن َر ُسو َل ِ‬ ‫آل – عَا َد َم ِريضً ا َو أَ َن‬ ‫َم َعهُ‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬أَ َل ن َدْ عُو ل َ َک َطبِيبًا؟‬ ‫قَا َل‪َ :‬و أَن َْت ت َْأ ُم ُر بِ ٰ َذا‪َ ،‬ي َر ُسو َل ِ‬ ‫هللا؟!‬ ‫‪24‬‬ ‫هللا ل َ ْم يُ ْ ِن ْل دَا ًء إ َِّل َو قَدْ أَ ْن َز َل َ ُل د ََوا ًء‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬ن َ َع ْم‪ ،‬إ َِّن َ‬ ‫‪ .14‬اَلْ ُم َصنَّ ُف ع َْن ِه َللٍ ْب ِن ي ََس َاف‪ُ :‬ج ِر َح َر ُج ٌل عَ ٰل َعهْ ِد َر ُسولِ ِ‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه‬ ‫َو ِ ِ‬ ‫آل –‪ ،‬فَقَا َل‪ُ :‬ا ْد ُعوا َ ُل َّ‬ ‫ِيب‪.‬‬ ‫الطب َ‬ ‫فَقَا َل‪َ :‬ي َر ُسو َل ِ‬ ‫هللا‪ ،‬ه َْل يُغ ِْن َع ْن ُه َّ‬ ‫ِيب؟‬ ‫الطب ُ‬ ‫ِ َ ‪25‬‬ ‫هللا – ت َ َب َار َک َو ت َ َع ٰال – ل َ ْم يُ ْ ِن ْل دَا ًء إ َِّل أَ ْن َز َل َم َع ُه شفا ًء‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬ن َ َع ْم‪ ،‬إ َِّن َ‬ ‫‪26‬‬ ‫ح دَا ٌء‪ِ ،‬ل ُ ِّ‬ ‫الس َل ُم –‪ِ :‬ل ُ ِّ‬ ‫ک ِع َّ ٍل د ََوا ٌء‪.‬‬ ‫‪ .15‬اَ ْ ِل َما ُم عَ ِ ٌّل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ک َ ٍّ‬ ‫هللا – ع ََّز َو َج َّل – ل َ ْم يَبْتَلِ الْ َبدَ َن ِبدَ ا ٍء؛ َح ّٰت‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬إ َِّن َ‬ ‫‪ .16‬اَ ْ ِل َما ُم ِّالرضَ ا – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫‪27‬‬ ‫َج َع َل َ ُل د ََوا ًء يُ َعال َ ُج ِب ِه‪َ ،‬و ِل ُ ِّ‬ ‫ک ِص ْن ٍف ِم َن ادلَّ ا ِء ِص ْن ٌف ِم َن ادلَّ َوا ِء‪َ ،‬و ت َدْ بِريٌ َو ن َ ْع ٌت‪.‬‬ ‫الص ِحي َح ِْي‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،٤٤٥‬ح ‪8220‬؛ اَلْ ُم َصنَّ ُف ِل ْب ِن أَ ِب َشيْبَ َة‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪،٤21‬‬ ‫ ‪ 23‬اَلْ ُم�سْتَدْ َر ُک عَ ٰل َّ‬ ‫ح ‪٥‬؛ اَلْ ُم ْع َج ُم ْ َال ْو َسطُ‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،1٥7‬ح ‪1٥٦٤‬؛ ُم�سْنَ ُد أَ ِب ي َ ْع ٰل‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪ ،٩3‬ح ‪،1٥٦1‬‬ ‫هللا ْب ِن م َْس ُعو ٍد؛ تَ ِر ُخي بَغْدَ ا َد‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪ ،٤37‬ع َْن أَ ِب ه َُرْي َر َة َو الث ََّلث َ ُة ْ َال ِخريَ ُة َ ْن َو ُه؛ ک َ ْ ُن‬ ‫ع َْن َع ْب ِد ِ‏‬ ‫الْ ُع َّمالِ ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،٥‬ح ‪.2807٩‬‬ ‫ ‪ ٢٤‬تَ ِر ُخي بَغْدَ ا َد‪ ،‬ج ‪ ،1٤‬ص ‪.3٤8‬‬ ‫ ‪ ٢٥‬اَلْ ُم َصنَّ ُف ِل ْب ِن أَ ِب َشيْ َبة‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪ ،٤21‬ح ‪١‬؛ ُم�سْنَ ُد الشِّ ه َِاب‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،17‬ح ‪7٩٦‬؛ ُم�سْنَ ُد‬ ‫ا ْب ِن َح ْن َب َل‪ ،‬ج ‪ ،٩‬ص ‪ ،٥3‬ح ‪ْ َ ،2321٦‬ن َو ُه؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪ ،72‬ح ‪.27‬‬ ‫ون الْ ِح َ ِک َو الْ َم َوا ِعظِ‪ ،‬ص ‪ ،٤01‬ح ‪َ ٦7٦3‬و ‪.٦7٦٤‬‬ ‫ ‪ ٢٦‬غُ َر ُر الْ ِح َ ِک‪ ،‬ح ‪َ 727٤‬و ‪727٥‬؛ ُع ُي ُ‬ ‫الس َل ُم –‪ ،‬ص ‪10‬؛ ِ َب ُار َْالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪َ ،30٩‬و ِفي ِه‪« :‬الْ َع ْبدَ الْ ُم ْؤ ِم َن‬ ‫ ‪ِ 27‬ط ُّب ِْال َما ِم ِّالرضَ ا – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ِبب َِل ٍء» بَدَ ل «الْ َبدَ َن ِبدَ ا ٍء»‪.‬‬

Medicina sa stanovišta islama

1/4 Lijek je Allahovo određenje 17. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Lijek je kader – Allahovo određenje, i moguće je da bude koristan uz Allahovu, dž.š., pomoć.”25 18. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Lijek je određenje i koristi onome ko ga želi uz Njegovu volju.”26 19. Sunen Ibn Mādže – prenosi se od Ebu Huzameta: “Bijaše Božiji Poslanik, s.a.v.a., upitan: ‘Jesi li vidio lijekove kojima se liječimo, i ruke kojima se od uroka čistimo, i utjecanje kojim se utječemo (Allahu, dž.š., od šejtana), sprečava li išta od ovoga Allahov kader (određenje)?’ Božiji Poslanik, s.a.v.a., reče: ‘Oni su dio Allahovog određenja.’”27 20. Imam Sadik, mir s njim: “Jedan se vjerovjesnik razbolio, pa rekao: ‘Neću se liječiti sve dok ne bude Onaj Koji me je razbolio Onaj koji će me izliječiti.’ Pa objavi Allah, dž.š.: ‘Neću te izliječiti sve dok se ne budeš liječio, jer je izlječenje od Mene.’”28 21. Iḥjāʼu ʻulūmid-dīn: “Neki učenjaci su spomenuli u israilijjatima29 da se Musa, a.s., razbolio od neke bolesti. Došli su mu Israelićani i prepoznali njegovu bolest, pa su mu rekli: ‘Da se liječiš time i time sigurno bi ozdravio.’ Hazreti Musa, a.s., reče: ‘Neću se liječiti dok me On ne izliječi bez lijeka.’ Pa mu potraja bolest te mu rekoše: ‘Lijek za ovu bolest je poznat i isproban, i mi se njime liječimo, pa ozdravimo.’ El-Muʻdžemu-l-kebīr, sv. 12, str. 131̩, hadis 12784, prenesen od Ibn ʻAbbāsa; Kenzu-l-ʻummāl, sv. 10, str. 5, hadis 28081. 26 Kenzu-l-ʻummāl, sv. 10, str. 5, hadis 28082, prenesen od Ibn Es-Sunnijja od Ibn ʻAbbāsa. 27 Sunenu Ibni Mādže, sv. 2, str. 1137, hadis 3437; Sunenut-Tirmiẕi, sv. 4, str. 453, hadis 2148. je njemu sličan; ʻAbdur-Rezzāqov El-Muṣannef, sv. 11, str. 18, hadis 19777, prenesen od Ez-Zehrijja; El-Biḥār, sv. 62, str. 77. 28 Mekārimu-l-aẖlāq, sv. 2, str. 180, hadis 2465; El-Biḥār, sv. 81, str. 211, hadis 30. 29 One predaje među islamskih hadisima koje su došle od Jevreja nazivaju se israilijjati. (op. prev.) 25

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫‪37‬‬

‫‪4/1‬‬ ‫َ‬ ‫اَدلَّ َوا ُء ِم َن القدَ ِر‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪ َ .17‬ر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫آل –‪ :‬اَدلَّ َوا ُء ِم َن الْقَدَ ِر‪َ ،‬و قَدْ ي َ ْن َف ُع ِب ِإ ْذ ِن‬ ‫ِ ‪28‬‬ ‫هللا‪.‬‬ ‫‪َ .18‬ع ْن ُه – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫آل –‪ :‬اَدلَّ َوا ُء ِم َن الْقَدَ ِر‪َ ،‬و ه َُو ي َ ْن َف ُع َم ْن ي ََشا ُء ِب َما‬ ‫َ ‪29‬‬ ‫شا َء‪.‬‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪ُ .19‬س َ ُن ا ْب ِن َما َجة ع َْن أَ ِب خ َُزا َم َة‪� :‬سُ ِئ َل َر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫آل –‪:‬‬ ‫أَ َرأَيْ َت أَ ْد ِوي َ ًة نَتَدَ ٰاوى بِ َا‪َ ،‬و ُر ًق ن َ ْس َ ْت ِق بِ َا‪َ ،‬و تُقًى نَتَّ ِقهيَا‪ ،‬ه َْل تَ ُر ُّد ِم ْن قَدَ ِر‬ ‫ِ‬ ‫هللا َشيئًا؟‬ ‫ِ ‪30‬‬ ‫ه ِم ْن قَدَ ِر هللا‪.‬‬ ‫قَا َل‪َ ِ :‬‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬إ َِّن ن َ ِبيًّا ِم َن ْ َالن ْ ِبيَا ِء َم ِر َض‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬ل أَت َدَ ٰاوى َح ّٰت‬ ‫‪ .20‬اَ ْ ِل َما ُم َّ‬ ‫الصا ِد ُق – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ون َّ ِالي أَ ْم َرضَ ِن ه َُو َّ ِالي ي َْش ِف ِين‪.‬‬ ‫يَ ُک َ‬ ‫َ ِ ‪31‬‬ ‫فَ َأ ْو ٰح هللاُ – ع ََّز َو َج َّل –‪َ :‬ل ُأ ْش ِف َ‬ ‫يک َح ّٰت تَتَدَ ٰاوى؛ فَإ َِّن الشِّ فا َء م ِّن‪.‬‬ ‫ِسائِي ِليَّ ِ‬ ‫الس َل ُم –‬ ‫ات أَ َّن ُم ٰ‬ ‫‪ .21‬إ ِْحيَا ُء ُعلُو ِم ادلِّ ِين‪َ :‬ذک َ َر ب َ ْع ُض الْ ُعلَ َما ِء ِف ْال ْ َ‬ ‫وس – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ِسائِي َل فَ َع َرفُوا ِعلَّتَهُ‪.‬‬ ‫ا ْعتَ َّل ِب ِع َّ ٍل‪ ،‬فَدَ َخ َل عَلَ ْي ِه ب َ ُنو إ ْ َ‬ ‫فَقَالُوا َ ُل‪ :‬ل َ ْو ت َدَ َاويْ َت ِب َک َذا ل َ َ َب ْأ َت‪.‬‬ ‫فَقَا َل‪َ :‬ل أَت َدَ ٰاوى َح ّٰت يُ َعا ِفيَ ِن ه َُو ِم ْن غ َ ْ ِي د ََوا ٍء‪ ،‬فَ َطال َ ْت ِعل َّ ُتهُ‪.‬‬ ‫فَقَالُوا َ ُل‪ :‬إ َِّن د ََوا َء ٰه ِذ ِه الْ ِع َّ ِل َم ْع ُر ٌ‬ ‫وف ُم َج َّر ٌب‪َ ،‬و إِنَّ نَتَدَ ٰاوى ِب ِه فَنَ ْب َُأ‪.‬‬ ‫ ‪ 28‬اَلْ ُم ْع َج ُم ْال َکب ُِري‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪ ،١٣١‬ح ‪ ،1278٤‬ع َِن ا ْب ِن َع َّب ٍاس؛ ک َ ُْن الْ ُع َّمالِ ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،٥‬ح‬ ‫‪.28081‬‬ ‫ ‪ 29‬ک َ ُْن الْ ُع َّمالِ ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،٥‬ح ‪ ،28082‬ن َ ْق ًل ع َِن ا ْب ِن ال�س ُِِّّّن ع َِن ا ْب ِن َع َّب ٍاس‪.‬‬ ‫ ‪ُ 30‬س َ ُن ا ْب ِن َما َجة‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،1137‬ح ‪3٤37‬؛ ُس َ ُن ْ ِّالت ِم ِذ ِّي‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،٤٥3‬ح ‪،21٤8‬‬ ‫َ ْن َو ُه ؛ اَلْ ُم َصنَّ ُف ِل َع ْب ِد َّالرزَّ ِاق‪ ،‬ج ‪ ،١١‬ص ‪ ،18‬ح ‪ ،1٩777‬ع َِن َّالز ْه ِر ِّي ؛ ِ َب ُار ْ َال ن َْو ِار‪ ،‬ج‬ ‫‪ ،٦2‬ص ‪.٧٧‬‬ ‫َ‬ ‫ ‪َ 31‬م َک ِر ُم َْالخ َْل ِق‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،180‬ح ‪2٤٦٥‬؛ ِ َب ُار ْالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،81‬ص ‪ ،211‬ح ‪.30‬‬

Medicina sa stanovišta islama

Hazreti Musa odgovori: ‘Neću da se liječim!’ Te mu potraja bolest, pa mu Allah, dž.š., objavi: ‘Tako Mi Moje slave i Moga veličanstva, neću te izliječiti sve dok se ne budeš liječio onim što su ti spomenuli.’ Pa im reče hazreti Musa: ‘Liječite me onim šta ste mi spominjali!’ Liječiše ga i on ozdravi, i zbog toga on ostade povrijeđen. Allah, dž.š., mu objavi: ‘Htio si da dokineš Moju mudrost svojim pouzdanjem u Mene, a ko je osim Mene postavio koristi u lijekovima?’”30 1/5 Izlječenje je od Allaha, dž.š. Kur’an časni: Pa ako se razbolim, On me izliječi.31 Hadisi: 22. Eṭ-Ṭibbun-nebewijj: Ibrahim Halil, a.s., pitao je: “O Gospodaru, od koga je bolest?” Odgovori Allah, dž.š.: “Od Mene.” Reče Ibrahim, a.s.: “Pa od koga je lijek?” Odgovori Allah, dž.š.: “Od Mene.” Reče Ibrahim, a.s.: “Pa šta je onda s ljekarom?” Odgovori Allah, dž.š.: “To je čovjek preko kojeg je poslan lijek.”32 23. Imam Sadik, mir s njim: “Ljekar se zvaše iscjelitelj, pa reče Musa sin Imranov: ‘O Gospodaru, od koga je bolest?’ Allah, dž.š., odgovori: ‘Od Mene.’ Musa, a.s., upita: ‘Pa od koga je lijek?’ Odgovori Allah, dž.š.: ‘Od Mene.’ Musa, a.s., upita: ‘Pa šta onda ljudi rade sa iscjeliteljem?’ Iḥjāʼu ʻulūmid-dīn, sv. 4, str. 413; El-Meḥadždžetu-l-bejḍāʼ, sv. 7, str. 432. Eš-Šuʻarāʼ, 80. 32 Ibn Qajjimov Eṭ-Ṭibbu-n-nebewi, str. 17. 30 31

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫‪39‬‬

‫فَقَا َل‪َ :‬ل أَت َدَ ٰاوى‪َ ،‬و أَقَا َم ْت ِعل َّ ُتهُ‪ ،‬فَ َأ ْو ٰح هللاُ – ت َ َع ٰال – ِإل َ ْي ِه‪َ :‬و ِع َّز ِت َو‬ ‫َج َل ِل‪َ ،‬ل أَ ْب َر ْأتُ َک َح ّٰت تَتَدَ ٰاوى ِب َما َذک َ ُرو ُه ل َ َک‪.‬‬ ‫فَقَا َل لَهُم‪ :‬د ََاو ْو ِن ِب َما َذک َ ُرتْ‪ ،‬فَدَ َاو ْو ُه فَ َبَأَ‪ ،‬فَ َأ ْو َج َس‪ِ 32‬ف ن َ ْف ِس ِه ِم ْن ٰذ ِل َک‪.‬‬ ‫فَ َأ ْو ٰح هللاُ – ت َ َع ٰال – ِإل َ ْي ِه‪ :‬أَ َرد َْت أَ ْن ت ُ ْب ِط َل ِح ْکَ ِت ِبتَ َو ُّ ِک َک عَ َ َّل؛ َم ْن أَ ْو َد َع‬ ‫‪33‬‬ ‫الْ َعقَا ِقريَ َمنَا ِف َع ْ َال�شْ َيا ِء غ َ ْ ِيي؟‬ ‫‪5/1‬‬ ‫اَلشِّ َفا ُء ِم َن ِ‬ ‫هللا‬

‫اَ ْل ِکتَ ُاب‪:‬‬ ‫ِ ‪34‬‬ ‫َو ِإ َذا َم ِرضْ ُت فَه َُو ي َْشفنيِ ‪.‬‬ ‫اَلْ َح ِد ُ‬ ‫يث‪:‬‬ ‫الس َل ُم – قَا َل‪َ :‬ي َر ِّب‪ِ ،‬م َّم ِن ادلَّ ا ُء؟‬ ‫‪ .22‬اَ ِّلط ُّب النَّ َب ِو ُّي‪ :‬إ َِّن ِإ ْب َرا ِه َمي الْ َخ ِلي َل – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫قَا َل‪ِ :‬م ِّن‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِم َّم ِن ادلَّ َوا ُء؟‬ ‫قَا َل‪ِ :‬م ِّن‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ َما َب ُل َّ‬ ‫ِيب؟‬ ‫الطب ِ‬ ‫ِ ِ ‪35‬‬ ‫قَا َل‪َ :‬ر ُج ٌل ُأ ْر ِس َل ادلَّ َوا ُء عَ ٰل يَده‪.‬‬ ‫الس َل ُم –‪َ :‬ک َن ي َُس ّٰمى َّ‬ ‫وس ْب ُن‬ ‫ِيب‪« :‬اَلْ ُم َعا ِل َج»‪ ،‬فَقَا َل ُم ٰ‬ ‫الطب ُ‬ ‫‪ .23‬اَ ْ ِل َما ُم َّ‬ ‫الصا ِد ُق – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ِ ْع َر َان‪َ :‬ي َر ِّب‪ِ ،‬م َّم ِن ادلَّ ا ُء؟ قَا َل‪ِ :‬م ِّن‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ ِم َّم ِن ادلَّ َوا ُء؟‬ ‫قَا َل‪ِ :‬م ِّن‪.‬‬ ‫الس ْمع ِ ِم ْن َص ْو ٍت أَ ْو غ َ ِ ْي ٰذ ِل َک‪.‬‬ ‫‪ 32‬أَ ْو َج َس الْقَلْ ُب فَ َزعًا‪ :‬أَ َح َّس ِب ِه‪َ .‬و الْ َو ْج ُس‪ :‬اَلْ َف َز ُع يَقَ ُع ِف الْقَلْ ِب أَ ْو ِف َّ‬ ‫( ِل َس ُان الْ َع َر ِب‪ ،‬ج ‪ ،٦‬ص ‪.)2٥3‬‬ ‫ ‪ِ 33‬إ َحيَا ُء ُعلُو ِم ِّادل ِين‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪٤13‬؛ اَلْ َم َح َّج ُة الْ َب ْيضَ ا ُء‪ ،‬ج ‪ ،٧‬ص ‪.٤32‬‬ ‫ ‪ُ ٣٤‬س َور ُة الشُّ َع َرا ِء‪ ،‬اَ ْلي َ ُة ‪.80‬‬ ‫ ‪ ٣٥‬اَ ِّلط ُّب النَّ َب ِو ُّي ِل ْب ِن قَ ِّ ٍي‪ ،‬ص ‪.17‬‬

Medicina sa stanovišta islama

Allah, dž.š., odgovori: ‘Zadovoljava ih time (tj. svojim radom), pa se prozvao ljekarom zbog toga.’33”34 24. Musned Ibn Hanbel – prenosi se od Ebu Rimseta: “Došao sam kod Allahovog Poslanika, s.a.v.a., sa svojim ocem pa je vidio ono šta mu je bilo na leđima i rekao: ‘O Allahov Poslaniče, hoćeš li da ti izliječim to, jer sam ja ljekar?’ Reče Božiji Poslanik, s.a.v.a.: ‘Ti si sudrug, a Allah je onaj koji liječi.’”35 25. Deʻāʼimu-l-islām – prenosi se da je Džaʻfer ibn Muhammed – Imam Sadik, mir s njim, bio upitan o čovjeku kojega liječi jevrej ili kršćanin i da je rekao: “Nema ništa loše u tome, jer izlječenje je u Allahovim, dž.š., rukama.”36 26. Božiji Poslanik, s.a.v.a.: “Allahu moj... Tebi pripada zahvala za ono kako si stvorio i oblikovao i presudio, i zaveo i uputio, i nasmijao i uplakao, i umrtvio i oživio, i razbolio i izliječio, i nahranio i napojio.”37 Rekao je Allame Medžlisi, k.s.: “Ne znači da je osnova derivacije riječi ljekar ‫ِيب‬ ُ ‫اَ َّلطب‬ َ َ ْ ِّ ‫ل‬ ‫ط‬ ‫ت‬ ‫لط‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫ا‬ – miris ili ‫يب‬ – dobrota i – mirisanje ili uljepšavanje, jer je jedan od ta dva ‫ِيب‬ ُ ُ َّ izraza podvostručeni glagol, a drugi je od glagola sa slabim korjenitim harfom, nego njihova namjera sa nominovanjem ljekara iscjeliteljem nije zbog liječenja fizičke bolesti, već zbog liječenja duše od tuge i patnje pa je uljepšavanje nastalo zbog toga. U nekim verzijama stoji: ‫ب‬ ُ ِّ‫( يُ َطب‬juṭabbibu) – medicinski tretira, umjesto: ‫( يُ َطيِّ ُب‬juṭajjibu) zadovoljava ili uljepšava. A riječ ‫ب‬ ُّ ‫( اَ ِّلط‬eṭ-ṭibbu) – medicina znači prijatno je postupio prema nekim stvarima i na umirujući i ljubazan način. Dakle, prozvali su se iscjeliteljima zbog njihovoga otklanjanja briga od duša pacijenata smirenošću i ljubaznim postupanjem, dok tjelesno liječenje ne dolazi od njih.” (El-Biḥār, sv. 62, str. 62, u ovoj predaji se nalazi minimalna razlika u odnosu na spomenuti hadis. Također, vidjeti: Mirʼātul-ʻuqūl, sv. 25, str. 199.) 34 ʻIlelu-š-šerāʼiʻi, str. 525, hadis 1, prenesen od Aḥmeda ibn Ebi ʻAbdillāha El-Berqijja sa njegovim senedom; El-Iʻtiqādāt, str. 116; El-Kāfī, sv. 8, str. 88, hadis 52; Tenbīhu-l-ẖawāṭir, sv. 2, str. 136, a oba su prenesena od Zijāda ibn Ebi El-Ḥalāla; El-Biḥār, sv. 62, str. 62, hadis 1. i 2. 35 Musnedu Ibni Ḥanbel, sv. 6, str. 158, hadis 17499; Sunenu Ebī Dāwūd, dio 4, str. 86, hadis 4209; El-Muʻdžemu-l-kebīr, sv. 22, str. 280, hadis 715; Es-Sunenu-l-kubrā, sv. 8, str. 49, hadis 15897; Musned El-Ḥamīdijj, sv. 2, str. 382, hadis 866, i također, Vidjeti: Eṭ-Ṭabeqātu-l-kubrā, sv. 1, str. 427. 36 Deʻāʼimu-l-islām, sv. 2, str. 144, hadis 501; El-Biḥār, sv. 62, str. 73, hadis 31. 37 El-Beledu-l-emīn, str. 350; El-Kafʻami: El-Miṣbāḥ, str. 356. 33

‫‪41‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫قَا َل‪ :‬فَ َما ي َ ْصنَ ُع النَّ ُاس ِبلْ ُم َعا ِل ِج؟‬ ‫ِ ٰ ِ َ ‪37 36‬‬ ‫قَا َل‪ :‬يُ َط ِّي ُب ب ِٰذ ِل َک أَن ْ ُف َسهُم فَ ُس ِّم َي َّ‬ ‫ِيب للک ‪.‬‬ ‫الطب ُ‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪ُ .24‬م�سْنَ ُد ا ْب ِن َح ْن َب َل ع َْن أَ ِب ِر ْمث َة‪ :‬أَتَي ُْت َر ُسو َل ِ‬ ‫آل – َم َع أَ ِب‬ ‫فَ َرٰأى ال َّ ِت ب َِظهْ ِر ِه‪.‬‬ ‫فَقَا َل‪َ :‬ي َر ُسو َل ِ‬ ‫ِيب؟‬ ‫هللا‪ ،‬أَ َل ُأعَا ِل ُجهَا ل َ َک فَإ ِِّن َطب ٌ‬ ‫‪38‬‬ ‫قَا َل‪ :‬أَن َْت َرِفيقٌ َو هللاُ َّ‬ ‫ِيب‪.‬‬ ‫الطب ُ‬ ‫‪َ .25‬دعَ ِ ُ‬ ‫الس َل ُم – أَن َّ ُه �سُ ِئ َل ع َِن َّالر ُجلِ‬ ‫ائ ْال ِْس َل ِم ‪ :‬ع َْن َج ْع َف ٍر ْب ِن ُم َح َّم ٍد – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ان‪ ،‬قَا َل ‪َ :‬ل ب َ ْأ َس ب ِٰذ ِل َک‪ِ ،‬إ ن َّ َما الشِّ َفا ُء ِب َي ِد ِ‬ ‫هللا –‬ ‫ص ِ ُّ‬ ‫يُدَ ا ِوي ِه الْ َ ُيو ِد ُّي َو النَّ ْ َ‬ ‫‪39‬‬ ‫ت َ َع ٰال –‪.‬‬ ‫هللا – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫‪ َ .26‬ر ُس ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫آل –‪ :‬اَللّٰهُ َّم‪ ...‬فَلَ َک الْ َح ْم ُد َ َک َخلَ ْق َت َو َص َّو ْر َت َو‬ ‫قَضَ ي َْت‪َ ،‬و أَضْ لَلْ َت َو هَدَ يْ َت‪َ ،‬و أَ ْ َ‬ ‫ض ْک َت َو أَ ْب َک ْي َت‪َ ،‬و أَ َم َّت َو أَ ْحيَ ْي َت‪َ ،‬و أَ ْم َرضْ َت‬ ‫‪40‬‬ ‫َو َش َف ْي َت‪َ ،‬و أَ ْط َع ْم َت َو َسقَ ْي َت‪.‬‬ ‫س ُه –‪ :‬لَي َْس الْ ُم َرا ُد أَ َّن َم ْبدَ أَ ا�شْ ِتقَ ِاق َّ‬ ‫ِيب ِّ‬ ‫ِيب‪ ،‬فَإ َِّن‬ ‫الطب ِ‬ ‫يب َو التَّ ْطي ُ‬ ‫الط ُ‬ ‫س – ُقد َِّس ِ ُّ‬ ‫ ‪ ٣٦‬قَا َل الْ َع َّل َم ُة الْ َم ْج ِل ِ ُّ‬ ‫ِيب لَي َْس ْت لَتَدَ ا ِوي ْ َالبْدَ ِان ع َِن‬ ‫أَ َحدَ ُ َها ِم َن الْ ُمضَ اع َِف َو ْالخ ََر ِم َن الْ ُم ْعتَ ِّل‪ ،‬بَلِ الْ ُم َرا ُد أَ َّن ت َ ْس ِم َيتَه ُْم ِب َّلطب ِ‬ ‫ِيب ب ِٰذ ِل َک‪.‬‬ ‫ْ َال ْم َر ِاض ب َ ْل ِل َتدَ ا ِوي النُّ ُف ِوس ع َِن الْهُ ُمو ِم َو ْ َال ْح َز ِان فَتَ َطي ُ‬ ‫ُور َو تَلَ َّط َف ‪ .‬أَ ْي‬ ‫َو ِف ب َ ْع ِض الن ُّ َس ِخ ‪ « :‬يُ َط ِّب ُب » بَدَ ل‪ « :‬يُ َط ِّي ُب »‪َ ،‬و َط َّب ‪ :‬ت ََأ ّٰن ِل ْ ُل م ِ‬ ‫ِيب ِل َرفْ ِعه ُِم ا لْهَ َّم ع َِن النُّ ُف ِ‬ ‫وس ا لْ َم ْر ٰض ِب ِّلرفْ ِق َو لُ ْط ِف التَّدْ ب ِِري َو لَي َْس ِش َفا ُء‬ ‫ِإ ن َّ َما ُ ُّسوا ِب َّلطب ِ‬ ‫ْ َال بْدَ ِان ِمنْه ُْم ‪َ ِ ( .‬ب ُار ْ َ‬ ‫ص ٍف ي َِس ٍري ‪َ .‬و ا ن ُْظ ْر ‪ِ :‬م ْرآ َة ا لْ ُع ُقولِ ‪ ،‬ج‬ ‫ال ن َْو ِار ‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪ِ ،٦2‬بتَ َ ُّ‬ ‫‪ ،2٥‬ص ‪.)1٩٩‬‬ ‫ ‪ِ 37‬علَ ُل ََّ‬ ‫الشائِعِ‪ ،‬ص ‪ ،٥٢٥‬ح ‪ ،١‬ع َْن أَ َْحدَ ْب ِن أَ ِب َع ْب ِد ِهللا الْ َْب ِ ِّق ِب ِإ�سْنَا ِد ِه؛ اَ ِل ْع ِت َقاد ُ‬ ‫َات‪ ،‬ص‪11٦‬؛‬ ‫اَ ْل َک ِف‪ ،‬ج ‪ ،٨‬ص ‪ ،٨٨‬ح ‪٥2‬؛ ت َ ْنبِي ُه الْخ ََوا ِط ِر‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪َ ِ ،13٦‬ک ُ َها ع َْن ِز َي ٍد ْب ِن أَ ِب الْ َح َللِ‬ ‫َ ْن َو ُه؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪ ،٦2‬ح ‪َ ١‬و ‪.٢‬‬ ‫ ‪ُ 38‬م�سْنَ ُد ا ْب ِن َح ْن َب َل‪ ،‬ج ‪ ،٦‬ص ‪ ،1٥8‬ح ‪17٤٩٩‬؛ ُس َ ُن أَ ِب د َُاوو َد‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،8٦‬ح ‪٤207‬؛‬ ‫اَلْ ُم ْع َج ُم ْال َکبِريُ ‪ ،‬ج ‪ ،٢٢‬ص ‪ ،280‬ح ‪71٥‬؛ اَ ُّلس َ ُن ْال ُک ْبٰى‪ ،‬ج ‪ ،٨‬ص ‪ ،٤٩‬ح ‪1٥8٩7‬؛ ُم�سْنَ ُد‬ ‫الْ َح ِمي ِد ِّي‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،382‬ح ‪8٦٦‬؛ َو َراجِ ْع‪ :‬اَ َّلط َب َق ِ‬ ‫ات ْال ُک ْبٰى‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٤27‬‬ ‫ ‪َ 39‬دعَ ُِائ ِْال ْس َل ِم‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،1٤٤‬ح ‪٥01‬؛ ِ َب ُار َْالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٦2‬ص ‪ ،73‬ح ‪.31‬‬ ‫‪ ٤٠‬اَلْ َب َ ُل ْ َال ِم ُني‪ ،‬ص ‪3٥0‬؛ اَلْ ِم ْص َب ُاح ِل ْل َک ْف َع ِم ِّي‪ ،‬ص ‪.3٥٦‬‬

Medicina sa stanovišta islama

27. Božiji Poslanik, s.a.v.a. – u dovi “El-Džewšenu-l-kebīr” (Veliki štit): “O naš Vodiču, o naš Pomagaču, o naš Voljeni, o naš Iscjelitelju... o Iscjelitelju onoga za koga ljekara nema!”38 28. Imam Sedžad, mir s njim: “Allahu moj, Tebi hvala pripada za ono šta si stvorio pa oblikovao, i htio i odredio, i razbolio i izliječio, i blagostanjem zadovoljio i nevoljom iskušao!”39 29. Imam Askeri, mir s njim – u svojim jutarnjim dovama: “O Ti Koji daješ izlječenje za ono šta želiš od bolesti... O Ti Koji sa najmanjim lijekom otklanjaš velike bolesti!”40 30. Iḥjāʼu ʻulūmid-dīn – prenosi se da je Musa, a.s., rekao: “O Gospodaru, od koga je bolest i lijek?” Pa odgovori Allah, dž.š.: “Od Mene.” Musa, a.s., upita: “Pa šta onda rade ljekari?” Allah, dž.š., odgovori: “Jedu svoju opskrbu i zadovoljavaju duše Mojih robova, dok im ne dođe Moje izlječenje ili Moja presuda (tj. smrt).”41

El-Beledu-l-emīn, str. 406; El-Biḥār, sv. 94, str. 391. El-Kafʻami: El-Miṣbāḥ, str. 123; El-Biḥār, sv. 90, str. 200, hadis 31. 40 El-Kafʻami: El-Miṣbāḥ, str. 113; El-Beledu-l-emīn, str. 60; El-Biḥār, sv. 86, str. 175, hadis 45. 41 Iḥjāʼu ʻulūmid-dīn, sv. 4, str. 414; El-Meḥadždžetu-l-bejḍāʼu, sv. 7, str. 433. 38 39

‫‪43‬‬

‫ اَ ِّلط َباب َ ُة ِف ِمنْ َظ ِار ْال ِْس َل ِم‬

‫‪َ .27‬ع ْن ُه – َص ّٰل هللاُ عَلَ ْي ِه َو ِ ِ‬ ‫آل – ِف ُدعَا ِء اجل َْو َش ِن ال َکب ِِري –‪َ :‬ي َد ِليلَنَا‪َ ،‬ي ُم ِعينَنَا‪َ ،‬ي‬ ‫َ ‪41‬‬ ‫ِيب ُل‪.‬‬ ‫ِيب َم ْن َل َطب َ‬ ‫َحبِيبَنَا‪َ ،‬ي َطبِيبَنَا‪َ ...‬ي َطب َ‬ ‫الس َل ُم –‪ :‬اَللّٰهُ َّم ل َ َک الْ َح ْم ُد أَ ْن َخلَ ْق َت فَ َس َّويْ َت‪َ ،‬و‬ ‫‪ .28‬اَ ْ ِل َما ُم َزْي ُن الْ َعا ِب ِد َين – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫‪42‬‬ ‫قَد َّْر َت َو قَضَ ي َْت‪َ ،‬و أَ َمتَّ َو أَ ْحيَ ْي َت‪َ ،‬و أَ ْم َرضْ َت َو َش َف ْي َت‪َ ،‬و عَافَ ْي َت َو أَبْلَ ْي َت‪.‬‬ ‫الص َباحِ –‪َ :‬ي َم ْن َ ْي َع ُل الشِّ َفا َء‬ ‫الس َل ُم – ِم ْن ُدعَائِ ِه ِف َّ‬ ‫‪ .29‬اَ ْ ِل َما ُم الْ َع ْس َک ِر ُّي – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫ِ ‪43‬‬ ‫ِفميَا ي ََشا ُء ِم َن ْ َال�شْ َيا ِء‪َ ...‬ي َم ْن ُي ِز ُيل ب َِأد ْٰن ادلَّ َوا ِء َما غَلُظَ ِم َن ادلَّ اء‪.‬‬ ‫الس َل ُم – أَن َّ ُه قَا َل‪َ :‬ي َر ِّب‪ِ ،‬م َّم ِن ادلَّ ا ُء‬ ‫‪ِ .30‬إ َحيَا ُء ُعلُو ِم ادلِّ ِين‪ُ :‬ر ِو َي ع َْن ُم ٰ‬ ‫وس – عَلَ ْي ِه َّ‬ ‫َو ادلَّ َوا ُء؟‬ ‫فَقَا َل‪ِ :‬م ِّن‪.‬‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ َما ي َ ْصنَ ُع ْ َال ِطبَّا ُء؟‬ ‫‪44‬‬ ‫ون ن ُ ُف َوس ِع َبا ِدي؛ َح ّٰت ي َ ْأ ِ َت ِش َف ِائ أَ ْو قَضَ ِائ‪.‬‬ ‫ون أَ ْر َزاقَه ُْم َو يُ َط ِّي ُب َ‬ ‫قَا َل‪ :‬ي َ ْأ ُ ُک َ‬

‫ ‪ ٤١‬اَلْ َب َ ُل ْ َال ِم ُني‪ ،‬ص ‪٤0٦‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٩٤‬ص ‪.3٩1‬‬ ‫ ‪ ٤٢‬اَلْ ِم ْص َب ُاح ِل ْل َک ْف َع ِم ِّي‪ ،‬ص ‪123‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،٩0‬ص ‪ ،200‬ح ‪.31‬‬ ‫ ‪ ٤٣‬اَلْ ِم ْص َب ُاح ِل ْل َک ْف َع ِم ِّي‪ ،‬ص ‪113‬؛ اَلْ َب َ ُل ْ َال ِم ُني‪ ،‬ص ‪٦0‬؛ ِ َب ُار ْ َالن َْو ِار‪ ،‬ج ‪ ،8٦‬ص ‪ ،17٥‬ح ‪.٤٥‬‬ ‫ ‪ ٤٤‬إ ِْحيَا ُء ُعلُو ِم ادلِّ ِين‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪٤١٤‬؛ اَلْ َم َح َّج ُة الْ َب ْيضَ ا ُء‪ ،‬ج ‪ ،٧‬ص ‪.٤33‬‬

Sadržaj

Riječ urednika ....................................................................................................... 5

Položaj medicine u islamskim zakonima ................................................................. 5 Opća analiza medicinskih hadisa ............................................................................ 7 Znanje Ehli-bejta o medicini .................................................................................. 7 Novorođenče na lijevoj strani majke ....................................................................... 9 Svjetlost kao sredstvo prenošenja bolesti ............................................................... 13 Stav Šejha Saduka i analiza o medicinskim hadisima ............................................ 16 PRVI DIO

MEDICINA Prvo poglavlje – Medicina sa stanovišta islama ................................... 22

1/1 Značaj medicine kao nauke ............................................................................ 22 1/2 Poznavanje medicine od strane vjerovjesnika i Imama Ehli-bejta .................... 24 1/3 Za svaku bolesti postoji lijek .......................................................................... 32 1/4 Lijek je Allahovo određenje ............................................................................ 36 1/5 Izlječenje je od Allaha, dž.š. ............................................................................ 38

Drugo poglavlje – Neki propisi koji se tiču liječenja i liječnika ....... 44

Uvod .............................................................................................................. 44 1. Osjećaj odgovornosti .................................................................................. 44 2. Liječnička bogobojaznost ........................................................................... 45 3. Čednost ..................................................................................................... 45 4. Ulaganje napora pri dijagnosticiranju bolesti .............................................. 46 5. Nastojanje da se pronađu prirodni lijekovi ................................................. 46 6. Važnost uzimanja propisanog lijeka ............................................................ 47 7. Čuvanje bolesnikovih tajni ......................................................................... 47 8. Unošenje optimizma u srce bolesnika ......................................................... 48 9. Sprečavanje bavljenja liječenjem ljudi onima koji za to nisu stručni ............ 48 2/1 Osjećaj odgovornosti ...................................................................................... 50 2/2 Bogobojaznost liječnika .................................................................................. 50 2/3 Nastojanje da se prepozna bolest .................................................................... 50 2/4 Zabranjeno je bavljenje liječenjem onima koji ne znaju .................................. 50 2/5 Odgovornost ljekara u slučaju nanošenja štete ................................................ 52

2/6 Liječnik nije odgovoran ako je stručan i ako je uzeo potvrdu o oslobađanju od odgovornosti ............................................... 52 2/7 Dozvoljenost liječenja u slučaju poznavanja bolesti i pored toga što postoji mogućnost smrti ..................................................... 54 2/8 Odabir osobe istog spola pri pregledu i liječenju .......................................... 56 2/9 U slučaju nužde dozvoljeno je da liječi osoba suprotnog spola ..................... 58 2/10 Nedozvoljenost liječenja osoba suprotnog spola kada za to ne postoji nužda .......................................................................... 60 2/11 Liječenje onim što je haram ......................................................................... 60 TREĆE poglavlje – Medicinske preporuke ................................................. 68

3/1 Kada neće biti potreban ljekar ..................................................................... 68 3/2 Izbjegavanje liječenja kod doktora koliko je to moguće ................................ 70 3/3 Sredstvo zdravlja .......................................................................................... 72 3/4 Uzroci sreće ................................................................................................. 74 3/5 Uzroci dugovječnosti ................................................................................... 78 3/6 Ono što uzrokuje rano starenje .................................................................... 82 3/7 Ono što uništava tijelo ................................................................................. 82 3/8 Tuga i bolest ................................................................................................ 84 3/9 Zaštita od hladnoće i izlaganje njoj .............................................................. 86 3/10 Svojstva mirisa ............................................................................................. 86 3/11 Čistoća i zdravlje ......................................................................................... 90 3/11 – 1 Pranje odjeće ................................................................................. 90 3/11 – 2 Pranje maramice ............................................................................ 90 3/11 – 3 Pokrivanje posuđa ......................................................................... 92 3/11 – 4 Pranje glave lotosom ...................................................................... 94 3/11 – 5 Skraćivanje brkova ......................................................................... 94 3/11 – 6 Rezanje noktiju ............................................................................. 94 3/12 Obuća i zdravlje .......................................................................................... 96 3/13 Zabrana liječenja izvorima vruće i gorke vode .............................................. 96 DRUGI DIO

BOLEST

Uvod .................................................................................................................. 102 Mudrost bolesti .................................................................................................. 103 1. Odgoj ...................................................................................................... 103 2. Iskup i kazna ............................................................................................ 106 3. Uzrok smrti .............................................................................................. 106

Prvo poglavlje – Definiranje bolesti ....................................................... 108

1/1 Zatvor za tijelo ............................................................................................. 108 1/2 Neke od najvećih nedaća .............................................................................. 108

Drugo poglavlje – Brojni oblici mudrosti u bolesti ....................... 112 Treće poglavlje – KORISTI BOLESTI .............................................................. 114

3/1 Odgoj .......................................................................................................... 114 3/2 Kefara (otkup od grijeha) ............................................................................. 114 3/3 Allahovo plemenito postupanje .................................................................... 122 3/4 Nagrada za bolest ......................................................................................... 124 3/5 Nagrada za ono što je čovjek radio dok je bio zdrav ...................................... 126 Razmatranje hadisa koji govore o nagradi za bolesti ............................................ 132

Četvrto poglavlje – Obaveze bolesnika ................................................. 136

4/1 Prikrivanje bolesti ........................................................................................ 136 4/2 Saopćavanje bolesti liječniku ........................................................................ 138 4/3 Strpljivost ..................................................................................................... 140 4/4 Zahvalnost ................................................................................................... 142 4/5 Davanje milostinje (sadake) ......................................................................... 144 4/6 Dova ............................................................................................................ 144

Peto poglavlje – Njega bolesnika .............................................................. 150

5/1 Nagrada za njegu bolesnika .......................................................................... 150 5/2 Adabi njegovanja bolesnika .......................................................................... 152 5/3 Medicinske sestre u bitkama Poslanika, s.a.v.a. ............................................. 154

ŠESTO poglavlje – posjeta bolesniku ........................................................ 166

6/1 Poticanje na obilazak bolesnika .................................................................... 166 6/2 Nagrada za posjetu bolesniku ....................................................................... 168 6/3 Adabi posjete bolesniku ............................................................................... 174 a. Posjeta bolesniku tek nakon tri dana ......................................................... 174 b. Posjeta bolesniku koji nije vas posjetio u bolesti ....................................... 174 c. Donošenje dara bolesniku ........................................................................ 174 d. Srdačno postupanje prema bolesniku ....................................................... 176 e. Dova za bolesnika ..................................................................................... 176 f. Traženje dove od bolesnika ........................................................................ 178 g. Nekonzumiranje bilo čega u prisustvu bolesnika ...................................... 180 h. Kratko zadržavanje kod bolesnika ............................................................ 180 j. Posjeta bolesniku svaki drugi dan .............................................................. 182

6/4 Bolesnici za koje je naglašeno da treba da budu posjećeni ............................. 182 a. Vjernik ..................................................................................................... 182 b. Benu Hašim ............................................................................................. 184 c. Porodica ................................................................................................... 184 d. Ubog i siromašan čovjek .......................................................................... 186 6/5 Bolesnici koje ne treba posjetiti .................................................................... 186 6/6 Ono što ne treba činiti u prisustvu bolesnika ................................................ 186