GKB 11-2019

gereformeerd 71E JAARGANG • NUMMER 11 • 31 MEI 2019

KERKELIJK LEVEN

2

Nog in te vullen.

KERKBLAD OPEN VENSTERS

4

Wat kunnen kerken bijdragen aan het welzijn van de samenleving? Dat was het thema van een conferentie die tussen 8 en 22 mei plaatsvond in Zwolle.

400 JAAR SYNODE

12 Dordrecht stroomt weer leeg, want de Nationale Synode is af-

gelopen. Laatste deel in de serie Acta ofte handelingen des Nationalen Synodi.

50 kiloton Dan zullen jullie begrijpen hoe enorm groot zijn macht is, en dat die macht in alle gelovigen aan het werk is. Met diezelfde grote macht liet God Christus opstaan uit de dood, en gaf hij hem een plaats in de hemel (Efe. 1:19,20, BGT).

DOOR DS DAVID DE JONG

De Russen hebben in 1951 een atoombom getest die een kracht had van 50 megaton. Dat is meer dan 3000 keer zwaarder dan de atoombom die Amerikanen in 1945 op Hiroshima hebben laten vallen. 50 megaton, in dat cijfer

wordt de verwoestende kracht van een atoomboom aangeduid. Maar is er ook een aanduiding voor een constructieve kracht? Ik heb te weinig verstand van natuurkunde om te kunnen zeggen dat zo’n aanduiding niet bestaat. Maar ik weet zeker dat er geen aanduiding is voor de kracht die precies het omgekeerde aanricht als een atoombom: niet het leven van mensen nemen, maar het leven aan mensen geven. Toch is die kracht in Christus werkzaam geweest, toen God Hem opwekte uit de dood en een plaats gaf aan zijn rechterhand.

Paulus bidt dat onze ogen ervoor open mogen gaan dat die kracht werkt in allen die geloven. Zelfs als je geloof voor je eigen gevoel maar een waakvlammetje is, mag je weten dat je deel hebt gekregen aan een kracht die het

kwade gebroken en de dood overwonnen heeft. Jouw geloof is één vlammetje van het grote vuur dat Jezus in deze wereld ontstoken heeft.

Niets en niemand kan dat vuur blussen.

De apostel Johannes schrijft ergens hij: “Dit is de overwinning die wij op de wereld behaald hebben: ons geloof” (1 Joh. 5:4). Niet omdat het geloof zo’n kracht heeft, maar omdat het zich richt op Jezus die zit aan de rechterhand van God. Hoeveel machthebbers er ook mogen zijn, er is slechts één Heer en dat is Jezus. Houd dat voor ogen als je het geweld in deze wereld oplaait en als het kwaad in deze wereld ook jou treft. Want in dat geweld en in dat kwaad openbaart zich slechts de machteloze woede van Gods vijanden die de strijd verloren hebben.

KERKELIJK LEVEN

2

31 MEI 2019

NOG EVEN DIT

Uitstorting DOOR HEERCO WALINGA Wie kent het niet? Je stoot je ergens aan of je krijgt een vinger ergens geniepig tussen en het gevolg is een bloeduitstorting onder je huid. Nee, geen wond, maar er is wel wat stuk, onderhuids.

Wat is dan ‘bloeduitstorting’ een groot woord. Uitstorten… dat gaat met grote hoeveelheden en met veel geraas of geplens.

Ik moest daaraan denken toen ik me er een keer meer dan anders van bewust werd dat de uitstorting van de Geest (we lezen daarover in Handelingen 2) zo overvloedig was. ‘Op ieder van hen’. Niet op een paar mensen, maar ieder.

En nu we over bijna anderhalve week weer Pinksteren vieren mogen we ons dat realiseren: overvloedige Geest-kracht.

Tegelijk zijn we ons ook bewust van onze beperktheid, onze te kleine handen om die kracht aan te pakken en om te zetten in krachtige geloofsdaden.

Wetend dat ook dat tekort verzoend is, kunnen we dankbaar zijn voor die kracht van de Geest die wel gebruikt wordt.

Op allerlei manieren en aan allerlei dingen kunnen we dat zien. Zowel in een aansprekende preek als aan een klusje dat iemand voor een ander doet. Zowel in een boeiend huisbezoek als in een lied in de eredienst of in de keuken onder de afwas. En zeker ook in het gebed.

Want zo is die Geest op allen uitgestort, op denkers en doeners, op prekers en helpers, op aanpakkers en bidders.

En er is geen terrein van het leven waar Zijn kracht niet zou werken.

In de geloofsbelijdenis van Nicea staat het zo compact: ‘… die Heer is en levend maakt…’ Hij maakt levend. Dat betekent dat we eerst dood waren. En als we daarbij bedenken dat ‘geest’ en ‘adem’ van hetzelfde woord afstammen, dan denken we aan de schepping van de eerste mens. God blies hem de levensadem in de neus, lezen we in Genesis 2, en zo werd de mens een levend wezen.

Dat is het evangelie van Pinksteren: wij die gestorven waren aan de zonde, worden weer levende mensen door de Geest.

Zo is Pinksteren ook het feest van het leven. We hebben weer kracht om te ademen, kracht om uit te delen, woorden en daden, kracht om Geestelijke energie uit te stralen naar de mensen om ons heen, kracht om de handen te vouwen en te bidden voor elkaar.

Laat dus niemand denken dat hij of zij geen geestesgaven heeft. Want ‘meer van de Geest’ is eerder een kwestie van willen dan van kunnen. hwalinga@walinga.org

3

OPEN VENSTERS

‘Ga eerst relaties aan, praten over je geloof komt dan vanzelf’ NADENKEN OVER KERK EN SAMENLEVING OP INTERNATIONALE CONFERENTIE Wat kunnen kerken bijdragen aan het welzijn van de samenleving? Dat was het thema van een Internationale Conferentie die tussen 8 en 22 mei plaatsvond in Zwolle. De conferentie werd georganiseerd door mission-organisatie Verre Naasten, samen met hogeschool Viaa en de Theologische Universiteit te Kampen. Vanuit de hele wereld kwamen 27 predikanten, evangelisten en kerkleiders bijeen om samen na te denken en onderwijs te krijgen over dit thema. Er ontstonden bijzondere ontmoetingen. Niet alleen met elkaar, maar ook met de vele gastgezinnen en met kerkgangers die aanwezig waren bij één van de pakweg 40 Ontmoetingsdiensten op de zondagen 12 en 19 mei in kerken door heel het land.

DOOR GERTJAN BIJZET EN LEONORE VERVOORN

Groepsfoto van de deelnemers.

4

De deelnemers, maar ook de betrokkenen, mochten ervaren dat je als broers en zussen verbonden bent in christus. Ondanks verschil in taal, cultuur en gewoonten. Het thema van de conferentie: ‘Resident Aliens’ -hoe kun je als kerk de maatschappij dienen- werd belicht door vier verschillende brillen: armoede, moslims als buren, etniciteit en gender. De deelnemers kregen lezingen over deze sub-thema’s en gingen met elkaar in gesprek.

Daarnaast kregen ze de opdracht om een persoonlijk actieplan te maken. Hoe ga je thuis aan de slag met de opgedane inzichten en welke doelen heb je daarbij?

Nederlands gezin

“Ik vond het bijzonder om twee weken lang in een christelijk Nederlands gezin te leven. Juist in ‘normale’ dagelijkse zaken zoals samen eten en praten en samen wandelen door het park, liet mijn gastgezin zien hoe ze hun geloof in de praktijk brengen”, vertelt Moussa Bongoyok uit Kameroen. Hij nam deel aan de conferentie vanuit zijn rol als directeur van de Universiteit voor Internationale Ontwikkeling in zijn land.

“De ontmoetingen met deelnemers uit andere landen heb ik als zeer bemoedigend en inspirerend ervaren”, zegt hij over zijn bezoek aan Nederland.

“Als hoofd van een christelijke universiteit bevind ik mij soms op een eenzame positie. Ik voel de last extra bij de uitdagingen waarmee we te maken hebben. Daarbij spelen ook onzekerheden mee. Is deze uitdaging ontstaan vanwege mijn leiderschap, of komt het vanwege de situatie? In de interactie met andere deelnemers bleek dat ik niet de enige ben die hiermee worstelt. Uitdagingen die ik tegenkom zijn herkenbaar voor andere leiders. Door dat met elkaar te delen, voelt het als een gedeelde last, laat Moussa Bongoyok weten. “Samen hebben we gesproken over manieren om onze uitdagingen aan te pakken. Ik ga met nieuwe energie naar huis!”

31 MEI 2019

Christelijke identiteit

“In mijn werk ligt mijn zorg bij het behouden van de christelijke identiteit van onze Universiteit. Als ik zou vertrekken, moet die wel behouden blijven”, geeft hij aan. Een stevige uitdaging, omdat Kameroen een overwegend islamitisch land is, met weerstand tegen christenen. Moussa: “In mijn actieplan heb ik mijzelf daarom als doel gesteld om een sterke christelijke basis op te bouwen. Dat ga ik onder meer doen door in de komende twee jaar alle beleidsdocumenten langs te gaan en daarin de christelijke uitgangspunten te verankeren.”

Lilian Kamya is in haar land Oeganda assistent-voorzitter van de Presbyterian Church - ook zij bezocht de conferentie. In haar werk richt Lilian zich met name op vrouwen. Tijdens de conferentie heeft ze veel nieuwe inzichten opgedaan, vertelt ze. “God heeft ons toegerust om uit te reiken naar andere mensen. Niet alleen naar mensen ín de kerk, maar ook naar mensen búíten de kerk. We mogen naar mensen kijken door Gods ogen.

Dat betekent: hen niet discrimineren omdat ze anders zijn dan wij, of een andere religie aanhangen. We mogen naar hen uitreiken met wat we hebben gekregen van God. God heeft ieder mens eigen talenten gegeven. Het is belangrijk om niet alleen met woorden, maar ook met

Lilian Kamya tijdens een worship.

daden om te zien naar mensen om ons heen.”

Beeld van God zijn

“Ik heb veel nieuwe energie gekregen door de inzichten die ik heb opgedaan. Juist ook, dat wij als vrouwen onze plaats mogen innemen in de kerk en samenleving. Gebruik de gaven die je hebt gekregen! Wij zijn het licht van de wereld: dat licht mag schijnen”, zegt Lilian enthousiast. “In mijn actieplan heb ik mijzelf als doel gesteld, om vrouwen in mijn kerk te helpen om hun talenten te ontdekken. Daarmee kunnen ze meebouwen aan het Koninkrijk van God! Belangrijk bij het omzien naar andere

Moussa Bongoyok aan het werk met zijn actieplan.

mensen is, om in je woorden en daden beeld van God te zijn. Het gaat niet om jezelf, het gaat om God. In onze contacten met mensen die niet geloven, is het belangrijk om eerst aan een relatie te werken. In de vriendschap die ontstaat, ontstaat vanzelf ruimte om over je geloof te vertellen. Dat gaat samen op met: ook zelf leven vanuit je geloof en dat laten zien.”

Noot van de redactie: Gertjan Bijzet en Leonore Vervoorn werken als communicatie-medewerkers bij De Verre Naasten in Zwolle.

Links Lilian Kamya en rechts Grace Nabunya.

5

SCHRIFT WERK

Partijvorming HET IS ONVERMIJDELIJK DAT ER PARTIJVORMING ONDER U IS, ZODAT DUIDELIJK WORDT WIE VAN U BETROUWBAAR IS. 1 KORINTIËRS 11:19 Toch wel een opmerkelijk woord van de apostel Paulus. Nu heeft hij meer opzienbarende woorden geschreven. Maar wat is hiervan de betekenis.

Moedigt hij nu partijvorming aan, zodat er duidelijkheid komt in de gemeente? Staat dit niet haaks op alle woorden over eensgezindheid, vrede en verzoening binnen de gemeente van Jezus Christus? Je moet toch rekening houden met elkaar en zorgen dat de onderlinge verhoudingen niet onder druk komen te staan?

DOOR DS HENK JAN VISSER Paulus haalt hier redelijk fel uit naar de gemeente te Korinthe. Er is onder hen nogal het één en ander aan de knikker. De samenkomsten van de gemeente, waarin het avondmaal wordt gevierd, zijn helemaal niet opbouwend. De armen worden vernederd. De rijken delen niet van hun rijkdom. Het meegebrachte voedsel eten ze zelf allemaal op. Ze delen niet met de armere gemeenteleden.

Daarom spreekt Paulus hen op een felle toon aan. Zo mag je niet met elkaar omgaan. Het is zelfs zo dat je je op deze manier schuldig maakt tegenover het lichaam en bloed van de Heer. Avondmaal vieren terwijl je de liefde niet in praktijk brengt, brengt je onder het oordeel van God. En daarom zijn er velen in de gemeente van Korinthe ziek en zijn er al velen gestorven. Het oordeel van God gaat rond in de gemeente.

Onvermijdelijk

Je kunt er niet onder uit, dat het woord van God scheiding aanbrengt tussen mensen. Waarheid en leugen verdragen zich niet met elkaar. Soms wordt juist in een crisis duidelijk wat de redeneringen van mensen zijn.

Een conflict is niet alleen maar negatief te duiden. Al brengt het veel el-

6

lende, verdriet en narigheid met zich mee, toch kan de uitkomst iets positiefs opleveren. Daar vraagt Paulus alle aandacht voor. Het is helaas niet altijd pais en vree in de gemeente. We hebben te maken met botsende meningen en gedachten. Dan helpt het niet om de kool en de geit te sparen.

Het is onvermijdelijk dat er partijvorming ontstaat. De vertaling van 1951 had: “Want scheuringen moeten er wel onder u zijn, zal het blijken, wie onder u den toets kunnen doorstaan.” Daar kun je niet een argument aan ontlenen om maar over te gaan tot het scheuren van de gemeente.

Alsof Paulus daartoe oproept. Nee, dat doet hij niet. Wel laat hij zien, dat hierdoor wel duidelijk wordt wie de toets kan doorstaan.

samen te delen. Maar dit loopt fout, omdat rijken zich te goed doen, terwijl er voor de armen niets te eten overblijft. Dat zorgde voor spanning en partijvorming in de gemeente. Zo kan het niet langer. Daarom, zegt de apostel: “wees gastvrij voor elkaar wanneer u samenkomt voor de maaltijd” vs.33. Nee, scheuring en partijvorming is niet goed voor de gemeente van Jezus Christus. Laat dan maar duidelijk zijn wie echt zich door Jezus Christus geroepen weet om te dienen in liefde. Besef wel dat het om het lichaam en bloed van de Heer zelf gaat. Het is erg belangrijk dat de gemeente op een waardige wijze avondmaal viert. Wie dat niet doet, moet niet raar opkijken als het oordeel van God hen treft. Bij de gemeente van Korinte gaat het oordeel rond. Een dringende oproep om terug te keren tot God en alles van zijn genade en liefde te verwachten. Ook in deze tijd hebben we met allerlei verschillen van mening te maken.

Daardoor kun je recht tegenover elkaar komen te staan. Het doet pijn en verdriet. Sommigen vertrekken naar een andere gemeente. Anderen blijven nog met grote zorgen zitten.

Paulus wijst de weg van de gastvrijheid aan de maaltijd van de Heer.

Doe dit telkens om mij te gedenken.

Verkondig de dood van de Heer, totdat hij komt. Roep geen veroordeling over jezelf af door op onwaardige wijze te eten. Houd de maaltijd van de Heer heilig.

Uitweg

Paulus wijst het gedrag van hen af, die in de gemeente de liefde verwaarlozen en alleen maar voor zichzelf zorgen. Hij roept hen op zich te bekeren en zichzelf eerst te toetsen voordat ze deelnemen aan de viering van het heilig avondmaal. Het was in Korinthe zo, dat ze het avondmaal vierden na de gezamenlijke liefdemaaltijd. Dat was er voor bedoeld om iedereen het nodige te geven door

31 MEI 2019

DENKEN EN DOEN

‘De aarde is van God’ – en dan?

25:4 en Deut. 22:6-7). Zorgvuldig omgaan met Gods schepping is dus een uitdrukking van het ‘beeld van God’ zijn. Dat spreekt nog meer, als je beseft dat zorgdragen voor de wereld ook een vorm van ‘recht doen’ is.

Oog voor de schepping Begin mei was in het nieuws dat de biodiversiteit, de variatie aan plantenen diersoorten op aarde, in rap tempo afneemt. De verwachting is dat een miljoen van de ongeveer acht miljoen soorten de komende decennia zal uitsterven. De afname van biodiversiteit heeft volgens de onderzoekers alles te maken met klimaatverandering, mede onder invloed van menselijk handelen. Als christenen geloven wij dat de aarde, met alles wat daar leeft, van God is. Dat geeft aan de ene kant vertrouwen: God laat zijn schepping niet los, ook niet als die bedreigd wordt. Aan de andere kant brengt het ook verantwoordelijkheid met zich mee: we moeten erover nadenken hoe wij ons als mensen bewegen in Gods schepping.

DOOR ANNE-MAAIKE PATHUIS In de tijd van Noach was iedereen op aarde door en door slecht, zo staat het in Gen. 6. God krijgt er spijt van dat hij de mensen heeft gemaakt en besluit een zondvloed te laten komen die alle mensen en alle dieren van de aarde zal wegvagen. Hij heeft echter genade voor Noach en zijn gezin, die in een ark gered worden. Dat God niet alleen deze ‘acht zielen’ redt, maar met hen ook alle soorten dieren, is tekenend. God geeft in het oordeel over de wereld ook de mogelijkheid tot het voortbestaan van mensen én dieren.

Gods beeld weerspiegelen

Dat is logisch, want God heeft alles in deze wereld met grote zorg en aandacht gemaakt. De bijbel spreekt op verschillende plekken over Gods blijvende zorg voor de schepping: God zelf doet er een beroep op in zijn weerwoord tegen Job (Job 38-39), en Israël bezingt Gods scheppingsmacht in de Psalmen (bijv. Ps. 104). De mens ontvangt een opdracht: als beeld van

God op aarde heerschappij voeren over de hele aarde en alles wat daar op leeft. Beeld van God zijn betekent dan - zo vlak na de beschrijving van Gods zorgvuldige schepping - niet achteloos met de aarde omgaan, of de aarde en haar schatten alleen voor eigen gewin gebruiken. Beeld van God zijn betekent het karakter van Gods heerschappij laten zien: een liefdevolle, creatieve, vrijgevige heerschappij. De wetten in het Oude Testament zijn richtlijnen om deze heerschappij vorm te geven. In deze wetten blijkt dat Gods hart voor het kwetsbare in deze wereld klopt. Op allerlei manieren moet het volk Israël zorgen dat arme mensen niets tekort komen – denk aan de restjes graan en druiven die je moet laten liggen bij de oogst (Lev. 19:9-10).

Ook geeft God wetten voor de omgang met het land en met kwetsbare dieren: elk zevende jaar is een sabbatsjaar voor het land, en bij het leeghalen van een nest moet het moederdier ongemoeid blijven (Lev.

Het gaat niet goed met de geschapen wereld en veel van de mensen en dieren die haar bewonen. Dit roept vaak de vraag op: wat kan ik doen? En: heeft het eigenlijk wel zin als ik wat doe? Ik wil betogen dat zorg voor de schepping begint met oog hebben voor de schepping. In de lente spreekt dat misschien voor zich. Dit is de tijd van het jonge groen, van bermen vol met de mooiste bloemen, van warmere dagen en langere avonden met mooie zonsondergangen, van opgewekt zingende vogels. Elk jaar weer kunnen we daar van genieten en mogen we God danken dat hij zo zichtbaar voor de schepping zorgt. Het is een cadeau waar we – meestal – niet zelf aan bijdragen. De schepping is er tot Gods eer, om zijn grote daden te verkondigen (Ps. 19:1-2). De vraag die ik mezelf stel is hoe ik er aan bij kan dragen, dat God de eer krijgt door zijn schepping. Wat kan ik doen om ervoor te zorgen dat de aarde over 50 jaar nog steeds een plek is waar mensen – en dieren – dankbaar zijn voor het leven dat God geeft? Van Gods trouw aan de schepping hangt het in ieder geval niet af. Vanaf de zondvloed herinnert de regenboog ons daar aan, aan Gods vernieuwde verbond van trouw. En de verrassing in dat verbond is misschien wel dat God dit verbond niet alleen met de mensen, maar ook met alle dieren sluit. De aarde zal nooit helemaal vernietigd worden, niet door mensen en niet door God. Micha Nederland heeft recent het boek ‘Het groene hart van het geloof’ van Dave Bookless heruitgegeven. Bookless betoogt hierin hoe zorg voor de schepping integraal verbonden is met het christelijk geloof.

7

KORTE BERICHTEN

MissieNederland lanceert podcast over kerk & jeugdwerk INNOV8-podcast zet de kerk in beweging voor de volgende generaties Het netwerk voor christelijk jeugdwerk INNOV8 heeft gisteren tijdens haar conferentie haar eerste podcast gelanceerd.

De maandelijkse podcast bespreekt diverse thema’s rondom kerk en jeugdwerk met experts uit het MissieNederland-netwerk. De presentatie vond plaats in Hotel Belmont in Ede tijdens een conferentie over de verbinding tussen kerk en jeugd. Honderd professionals met hart voor jongeren waren daar bij elkaar rondom het thema ‘ME & YOUth’.

Martine Versteeg, relatiemanager Kerk & Jeugd van MissieNederland, is de host van de podcast en vertelt over het doel erachter: “Het valt mij op dat lokale kerken vaak niet weten dat er een schat aan kennis en kunde is in Nederland op het gebied van jeugdwerk. Veel kerken worstelen met het betrekken van kinderen, tieners en jongeren. Ik hoop dat we met deze podcast kerken kunnen helpen met het doorgeven van het evangelie aan de volgende generaties.”

In de eerste INNOV8-podcast gaan Sabine van der Heijden (Christelijk Hogeschool Ede), Ronald van den Oever (Unie van Baptisten en ABC-gemeenten) en Robbert-Jan van Capelleveen (jeugdwerker in Heerhugowaard) in gesprek over kerkverlating onder jongeren. “Ik denk dat niet jongeren de kerk verlaten, maar dat de kerk jongeren verlaat”, stelt Sabine van der Heijden in deze eerste INNOV8-podcast. “Kerken houden nog te weinig rekening met jongeren en met hun belevingswereld. Hierdoor zie je overigens niet alleen dat jongeren de kerk verlaten. Ook hun ouders verlaten de kerk.”

Bij iedere INNOV8-podcast biedt MissieNederland op haar website verdere achtergrondinformatie en handvatten om aan de slag te gaan in de eigen gemeente. De podcast is te vinden op Spotify, Apple Podcasts en via www.missienederland.nl/innov8podcast

Vakantiekerkdiensten buitenland 2019 Handig voor als je op vakantie naar het buitenland gaat: de website www.kerkdienstenbuitenland.nl biedt een overzicht van Nederlandstalige en plaatselijke kerkdiensten in heel Europa.

8

31 MEI 2019

BOEKRECENSIE

Kennismaken met de ‘Gewone catechismus’ Talloos zijn de pogingen, in de loop van de tijd, om de jeugd van de kerk aan te spreken, ze te bereiken, zo dat ze zich het geloof zelf eigen maken en in het spoor van de kerk blijven gaan. Daar is veel creativiteit in geïnvesteerd. Op de bodem lag vaak een zekere onrust: zoals het tot nu toe ging, kan het niet meer. Het werkt niet goed, veel jongeren verlaten de kerk, en de catechismus waar we het eeuwen mee deden is oud en onpraktisch geworden.

DOOR DRS PIET HOUTMAN Nu is er dan de ‘Gewone catechismus’. Het is moeilijk te zeggen wat de meest opvallende en de grootste kwaliteit ervan is: dat hij zo origineel is, of dat hij zo traditioneel is.

Eerst het eerste dan maar. Het boekje is niet de Heidelberger in een nieuwe jas, herzien of gemoderniseerd. Het begint met de doop en loopt uit op het Avondmaal. De taal is eigentijds.

Niet in de zin van modieus, maar het spreekt de taal van mensen van nu.

Dat geldt ook van de inhoud. Het gaat in op vragen waar mensen van deze tijd mee zitten. Waarin vind jij je geluk? (vraag 1). Ik ervaar soms een grote afstand tot God, kan ik dan wel contact met Hem hebben? Hoe komt het dat wij zo slecht in de gaten hebben dat Jezus koning is? De taal is voortdurend persoonlijk, theologisch jargon blijft weg.

Gods nieuwe wereld

Een sterk voorbeeld zijn de vragen over het gebed, in het gedeelte over God de Vader en het vertrouwen in Hem. Bidden is moeilijk, dat erkennen de schrijvers, maar aan de manier waarop ze erover praten hoor je dat ze zelf die persoonlijke, hartelijke om

gang met God kennen. Bidden is hard werken, maar je mag het in je eigen woorden doen.

Het werk van God wordt doorlopend heilshistorisch onder woorden gebracht, zoals verbluffend kernachtig in vraag en antwoord 29: “Kan het nog wel wat worden met deze gebroken wereld? Sinds die ene kwade dag is God blijven toewerken naar de nieuwe dag, de dag van de Heer. Door zijn sterven aan het kruis en opstanding uit de dood heeft Christus de macht van het kwaad gebroken. De Geest zucht met ons mee en doet ons strijden tegen zonde en kwaad.” Het gedeelte over de Heilige Geest, inclusief kerk en Avondmaal, is getoonzet op het ‘verwachten van Gods nieuwe wereld’.

Grootouders

Tegelijkertijd is deze catechismus ‘gewoon’. Hij wekt direct vertrouwen bij gewone gelovigen. Hier geen kunsten vliegwerk, geen populair gedoe om jongeren te ‘bereiken’ en te ‘trekken’. Hun ouders krijgen hier net zo goed spraakles in het geloof. Misschien moet u (de oudere lezer) even wennen aan de eigentijdse taal, maar dan blijkt alles erin te staan wat be-

hoort tot het klassieke christelijke geloof zoals onze gereformeerde ouders en grootouders het beleden en ons doorgaven. Je ziet het misschien niet altijd meteen, maar ik heb het herhaaldelijk gecheckt. We hoorden al een verwijzing naar een historische zondeval. Liefde domineert, maar de ernst van het oordeel komt niet tekort. De Drie-eenheid stempelt de structuur. De ‘hoofdsommen’ worden besproken: de Apostolische Geloofsbelijdenis, het Onze Vader en de Tien Geboden.

Vernieuwend

Het boekje wil geen strijdtoon aanslaan, het wil ook christenen uit andere tradities aantrekken. Mooi! Tegelijkertijd worden er wel puntjes op i’s gezet. Waar nodig in de rechterpagina’s naast de vragen-en-antwoorden, die een beknopte toelichting geven.

Het voorop zetten van het persoonlijk geloof betekent een afgrenzing tegen het volkskerkideaal. De omschrijving van de kerk neemt z’n uitgangspunt in Christus. ‘Heiligen’ moet je niet in de rooms-katholieke zin opvatten. De verwerping van de kinderdoop wordt nadrukkelijk bestreden.

Een recensie kan niet zonder kritische nootjes, hoe klein ook. Als vertaling wordt de NBV gehanteerd, maar – zonder dat dat wordt aangegeven – niet in het Onze Vader. Profeten werden niet gezalfd. De waardering voor de wetenschap had er niet onder geleden als die iets minder uitbundig onder woorden was gebracht. Het meest traditionele aan dit boek is de vorm: een catechismus, in vraag- en antwoordvorm. Dat is het meest ‘gewone’ eraan. Het is spraakles in het geloof.

Dat is niet specifiek in onze tijd nodig, maar in alle tijden. In deze tijd, met z’n pretenties maar ook z’n rusteloosheid en oppervlakkigheid, is deze traditionele vorm verrassend vernieuwend.

Naar aanleiding van: Gewone catechismus. Christelijk geloof in 100 vragen en antwoorden. Theo Pleizier, Arnold Huijgen en Dolf te Velde. Utrecht: KokBoekencentrum, 2019. € 12,99 (paperback), € 17,99 (‘luxe uitvoering’).

9

PINKSTERGEDICHT

Pinksteren Door: Nel Benschop Het is een vreemd, ongrijpbaar feest: de nederdaling van de Geest.

Wat vlammen en geruis van wind, een taal, die nieuwe woorden vindt.

Nu dalen er geen eng’len neer, ver lijkt de opgestane Heer .

Er is een wonder voor ons oog: uit sintels rijst een vlam omhoog.

Er is een wonder voor ons oor: Gods Geest vindt bij de mens gehoor.

Wie Hem verried getuigt van Hem, wie Hem verliet spreekt met Zijn stem.

Het is een vreemd, onzegbaar feest: de woord-geboorte van de Geest.

En in de Geest daalt onze Heer voor eeuwig in ons midden neer!

Advertentie Credo Travel, uw christelijke reisorganisatie, organiseert 3 unieke en korte reizen naar IsraĂŤl en Malta. Kijk op www.credotravel.nl of bel naar 088 1900 330 voor meer informatie.

10

31 MEI 2019

KERK ONDERWEG

Erasmus voor Rome (2) Een rooms-katholieke onderzoeker pleitte in zijn boek over Erasmus voor diens eerherstel in de Rooms-Katholieke Kerk1. Erasmus was daar immers na zijn dood (Bazel 1536) in oneer geraakt. Sinds 1520 al waren er geleerde prelaten, die zich tegen hem uitspraken. Maar paus, keizer of koning hielden hem de hand boven het hoofd. Deze houding veranderde. In 1542 werd in Rome een vernieuwde inquisitie ingesteld, die alle ketterij steviger en meer gecoördineerd zou aanpakken. Een van de zes benoemde inquisiteurs-generaal was Gian Pietro Caraffa (sinds 1555 paus Paulus IV).

DOOR DS H.K. BOUWKAMP Sinds 1544 (Sorbonne, Parijs) komen bepaalde boeken van Erasmus op een Index van verboden boeken voor. In 1546 spreekt het concilie van Trente een anathema uit over mensen, die de oude overgeleverde Latijnse Vulgata-vertaling van de bijbel kritisch benaderen. Tussen 1550 en 1555 verschijnt in Rome een door de pauselijke kas gefinancierd boekwerk in 13 delen (Annotationes in Novum Testamentum) tegen het NT van Erasmus. Enfin, op de eerste ‘voor de universele kerk’ geldende Index van verboden boeken 1559 (onder paus Paulus IV) staan álle werken van Erasmus. Een honderdtal. Hij werd kennelijk onder de ketters gerekend2. Met deze Index als legitieme basis gaan nu de bisschoppelijke Inquisities te werk. Verboden boeken moesten ingeleverd en verbrand. Hier volgen enkele voorbeelden van effect in Rome en Venetië.

Inquisitie Rome

1. De Spanjaard Juan Ximénes de Concha (8 juni 1566) werd gedwongen zijn ‘dwaling en ketterij’ te herroepen. De volgende opvattingen moest hij herroepen: a. De stelling dat Erasmus niets verkeerds in om

loop bracht; b. Dat hardnekkige ketters niet verbrand moesten worden; c. Dat de scholastieke theologie slecht was; d Dat de anathema’s van Trente geen geldigheid bezitten; e.

Dat men lezers van ketterse geschriften niet moet excommuniceren; en f. dat de paus de antichrist is. 2. De Lotharinger Petrus Cephalot werd schuldig bevonden “werken van Martin Luther, van Philippus Melanchthon en van Erasmus, de Institutio van Calvijn en boeken van andere ketters met wie hij contact had”, in bezit en gelezen te hebben. 3. In de bibliotheek van de leraar Annibale Salato uit Amalfi stonden (1567) de werken van Erasmus naast de geschriften van Oecolampadius. Vonnis: tien jaar galeien. 4. De auteur Nicolò Franco (1515-1570) wordt ter dood veroordeeld. Waarom? Hij had rond 1560 een onuitgegeven boek (het manuscript was aangegeven) geschreven over ‘de schurkachtige streken van de paus en zijn companen’ en hij verdedigde ‘de als ketter verworpen’ Erasmus. Hij schreef o.a. dat er weer ‘hoogheilige en ware pausen zullen komen, die de goede en katholieke auteurs uit de onwaardige verbanning zullen terugroepen, en onder

hen de christelijke, katholieke en onvergelijkelijke Erasmus.’

Inquisitie Venetië

1De boekhandelaar Vincenzo Valgrisi (sinds 1531 teVenetië) noemt zijn zaak ‘Il libraio al segno d’Erasmo’ (de werkplaats in het teken van Erasmus). Omstreeks 1540 komt er een uithangbord met een beeltenis van Erasmus.

Ook in het stempel van de zaak komt die naam voor. Valgrisi laat ook bepaalde werken van Erasmus in het Italiaans vertalen. Herhaaldelijk wordt hij voor de inquisitie gedaagd: 1555 voor verdenking van verbreiding van ketterse geschriften; 1559 moet hij zijn winkeluithangbord met de beeltenis van Erasmus verwijderen en zich verontschuldigen voor zijn meedoen aan een actie van de Venetiaanse boekhandelaren tegen de Index van Paulus IV, alle verboden boeken inleveren; 1571: Nog 1277 verboden boeken in zijn opslag gevonden. Vonnis: de purgatio canonica en geldboete van 50 ducaten, op zijn smeekbede verlaagd tot 20 ducaten. In 1583 worden de zonen Giorgio en Felice veroordeeld tot geldboetes wegens bezit van een NT van Erasmus en het openen van een boekenzending uit Lyon zonder toezicht van een inquisitie-agent. 2. De humanist Giacomo Brocardo had in 1568 verboden boeken over taal. Hij krijgt van de inquisiteur te horen: Ketters vertalen niet getrouw om hun dwalende meningen te ondersteunen, hetgeen onmetelijke schade brengt. “Wij weten dat in oude tijd Arius dit probeerde, in onze tijd Erasmus”. 3 Bij de boekhandelaar Francesco Ziletti vindt men 10 verboden boeken, waarbij 5 uitgaven van Erasmus’ NT. Vonnis: de boeken voor zijn deur publiekelijk verbranden, een onterend opschrift op zijn winkel en een geldboete van 30 ducaten, bestemd voor verschillende kerkelijke doeleinden.

1 Dr Rudolf Padberg, Erasmus als Katechet, Freiburg 1956, blz. 157 2 Volgende gegevens uit: Silvana Seidel Menchi, Erasmus als Ketzer, Brill Leiden 1993

11

400 JAAR SYNODE

400 jaar Dordrecht ACTA OFTE HANDELINGEN DES NATIONALEN SYNODI (SLOT) De gebeurtenissen van de afgelopen maand buitelden over elkaar heen.

Het is zo’n drukte geweest in stad en land. Inmiddels stroomt Dordrecht weer leeg, want de Nationale Synode is afgelopen. De remonstranten hebben politiek en kerkelijk de strijd verloren. De verderfelijke ideeën van Arminius hebben hen (soms letterlijk) de kop gekost.

DOOR ARENT ADRIAENSZ. HOUTSNEYDER Ons vorige verslag eindigde met de verdediging van Conradus Vorstius. Wel, op zaterdag 4 mei heeft de synode besloten dat Vorstius, een aanhanger van Arminius, zijn leer niet wilde beëindigen en hij daarom onwaardig was om nog langer als kerkleraar te kunnen dienen.

De Staten-Generaal is verzocht de vergiftiging der kerken door Vorstius ten einde te brengen. Twee dagen later werden alle leden van de synode in de Groote Kerk verwacht. Veel volk uit de stad was ook opgekomen, want het oordeel van de synode over de Vijf Artikelen van de Remonstranten en ook het gevoelen van de synode over de Remonstranten, die op de synode waren gedagvaard, werden publiekelijk voorgelezen door de praeses: Johannes Bogerman. Op donderdag 9 mei was het de beurt aan Martinus Gregorij, om namens de Staten de buitenlandse theologen te danken voor hun godvruchtige aanwezigheid op de synode. Alle buitenlandse afgevaardigden kregen een gouden penning mee ter herinnering aan deze grote synode.

laatste maanden wel bemerkten dat zij het moeilijk zouden krijgen in de Republiek. Veel orders van Scheepbouwer zijn geannuleerd en zijn scheepswerf failliet.

Esther vroeg of wij niet nog wat wil-

den doen voor de familie Scheepbouwer, daar wij zo lang van hen afhankelijk zijn geweest. Met hun aanstaande vertrek naar de Spaanse Nederlanden hebben wij hen wat extra stof en proviand voor de reis toegedaan.

Nog éénmaal ontstond hier ter stede grote beroering, en wel op de 13e mei: de raadspensionaris van de Staten van Holland, Johan van Oldenbarnevelt, werd op het Binnenhof in Den Haag onthalst, vanwege landverraad. Daags ervoor was hij door de rechtbank ter dood veroordeeld. Zoals bij alle voorname mensen zou hij door onthoofding ter dood gebracht worden, het mildste doodvonnis.

Ook kwam de synode vanaf 13 mei weer bijeen, waarna in een bestek van zo’n twee weken tijd veel andere onderwerpen aan de orde kwamen. Het eer-

Nu de synode, voor wat betreft de remonstrantse twisten voorbij is, keert langzaamaan de rust weer terug in de stad. Het dagelijks leven komt weer op gang. Daardoor vernam ik, dat door de afgelopen winter, waardoor veel handel stil had gelegen, mijn oude meester, Meindert Scheepbouwer, zijn scheepswerf heeft moeten sluiten. Hij had goede contacten met remonstrantse handelaren, die in de

12

31 MEI 2019

doorgenomen en de Classis waar Dordrecht van uitmaakt aangewezen om de volgende Nationale Synode uit te schrijven en de Staten-Generaal gevraagd om dit te bekrachtigen. Ook zal uit alle gewesten één afgevaardigde gekozen worden om de bekorte versie van de acta te overzien. Woensdag 29 mei werd in het stadhuis en de Groote Kerk de synode officieel afgesloten met een groot feest.

ste wat gedaan werd, was het oplezen van de artikelen van de Kerkorde van 1586. In de middag, en de dag erna, werd gesproken over het, mogelijk afschaffen van het ‘jus patronatus’. Dit is het collatierecht: waarbij de adel, of andere aanzienlijke personen, het recht bezitten om een predikant in een gemeente aan te stellen. Dit recht werd niet afgeschaft, zoals sommigen wilden, maar wel aangepast en aan diverse regels gebonden. Bijvoorbeeld dat een predikant wel recht in de leer moet zijn, maar ook dat de collator niet zomaar, zonder medeweten van classis of synode, een predikant kan afzetten.

Op donderdag 16 mei werd besloten dat naast de zondagen, de kerken het Kerstfeest, Pasen en Pinksteren (met de dag erna, een Tweede Kerstdag, Tweede Paasdag, Tweede Pinksterdag) als officiële kerkelijke feesten mocht hanteren.

De besnijdenis van Christus en de Hemelvaart van Christus werden afgeschaft. Ook besloot de synode dat enkel de 150 Psalmen, de Tien Geboden, het Gebed des Heeren, de Geloofsbelijdenis en de Lofzangen van Zacharias, Maria en Simeon gezongen mag worden. Alle andere gezangen worden verboden, behalve “O God, die onze Vader zijt”.

Deze laatste wordt overgelaten aan de vrijheid van de kerken om te zingen, of niet.

Ook werd geoordeeld dat wanneer iemand Rooms of Doopsgezind gedoopt is, deze doop niet herhaald mag worden, tenzij blijkt dat er aanleiding is dit wel te doen. Tenslotte werd er een ondertekeningsformulier aangemaakt

voor de Nederlandse Geloofsbelijdenis, Heidelbergse Catechismus en de Dordtse Leerregelen. Dit formulier moest door de predikanten en de kerkenraad ondertekend worden, voordat zij hun ambt zouden bekleden.

Verder werd er werk gemaakt om ook de Republiek een Bijbel in de eigen taal te geven. Op 27 mei werd besloten dat drie predikanten benoemd werden om het Oude Testament te vertalen, drie voor het Nieuwe Testament en drie voor de Apocriefe werken. Ook verzocht de synode deze mannen vrij te stellen van elk ander kerkelijk werk, om de vertaling zo snel mogelijk af te ronden. De Staten-Generaal werd verzocht deze vertaling te financieren. Deze bijbel wordt dan een vertaling van de Staten.

Esther is maar wat blij dat al deze gekkigheid rondom de synode inmiddels ten einde is. Vele vreemde lieden waren er de afgelopen maanden in de stad om bij de synode te kijken. Nu is zo’n synode ook geen alledaags gebeuren, maar wie had kunnen bedenken dat het zo’n grote attractie zou zijn? Het zal in Dordrecht wel niet weer zo’n rariteitenkabinet worden rondom deze synode, want dit zal zich niet herhalen, toch?

Des avonds was in het grootste logement van de stad geen ruimte meer om nog binnen te treden. Al de afgevaardigden waren aanwezig voor een groot banket, met de lekkerste spijzen en wijnen die in Dordrecht te vinden waren. Ja, zelfs vrouwen waren van de partij, en zij zongen de gedeputeerden vanachter een gordijn toe, zodat ook muziek op dit feest niet ontbrak.

Er zijn nog vele andere zaken gepasseerd deze laatste weken. Teveel om in zo’n kort stuk te kunnen overschrijven. Al de zaken van de Kamper predikanten, predikanten uit Hoorn, het formulier voor de doop van volwassenen, de visitatie van kerken en scholen. Ook de hogescholen en universiteiten met Theologische faculteiten werden onder overheidstoezicht geplaatst, zodat een herhaling van de Arminiaanse kwestie voorkomen zou worden.

Welaan, het is tijd om deze synodeverslagen af te ronden. Een half jaar lang schrijven over deze synode heeft wel wat voeten in de aarde gehad, maar hopelijk hebt u een klein beeld gekregen van hetgeen ter synode heeft plaatsgevonden. Het ga u wel.

Naast de gewone zaken hield de synode zich eveneens bezig om de leerregels uit het Latijn naar het Nederduits te vertalen. Dan kunnen de gewone kerkmensen ook leren van hetgeen gezegd werd over de leer van de uitverkiezing.

Op de laatste dag werden de acta nog

13

UIT DE CLASSES

Classis Zeeland 3 april 2019

Namens de roepende kerk wordt de vergadering geopend door br. J. Douw. Hij leest 1 Samuël 3. Hieruit blijkt dat God mensen roept, jong en oud. En Hij blijft roepen. Dat is troostvol en geeft hoop.

De kerken uit Gent en Zeeuws Vlaanderen geven informatie over het leven in hun gemeenten en over samenwerking met andere kerken.

Uit Axel wordt o.a. gemeld dat in april weer de ‘Passie van Axel’ plaats zal vinden. Ook in het centrum vinden dan activiteiten plaats zoals samenzang en koorzang. De kerk werkt hiervoor samen met de PKN en de RK gemeenschap in het project ‘Samen één Heer’. De vervulling van de vacatures voor de ambten baart wel zorgen. Het blijkt dat dit in meerdere kerken het geval is.

In Gent is de kerkenraad bezig met het samenstelling van een toekomstvisie. Daarbij wordt ook de gemeente betrokken. Half april zal begonnen worden met renovatie- en onderhoudswerkzaamheden aan de gebouwen. Verder zal er een gemeenteweekend wordt gehouden in het Hemelvaartsweekend.

In Hoek is het diakenambt ook opengesteld voor zusters. Verder is de kerkenraad bezig met het instellen van verschillende werkgroepen, waarin veel gemeenteleden zitten. Er zijn goede contacten met de Protestantse gemeente in Hoek en Oostburg en met de Vrij Evangelische gemeente in Oostburg. Terneuzen geeft aan er een gezamenlijk kinderkerstfeest is gehouden met de PKN. Ook is er een gezamenlijk avond gehouden met ouders wier kinderen het geloof kwijt zijn. Dit was heel waardevol. Vooral met twintigers is er weinig contact. Er komt naar voren dat meer kerken hiermee te maken hebben. Dit zal in de komende visitaties aan de orde worden gesteld.

In Zaamslag wordt met een nieuwe structuur gewerkt, waarbij de verhouding tussen de ouderlingen en

diakenen behoorlijk gewijzigd is. Er zijn nu zes diakenen, waar het er voorheen drie waren. Omdat de diakenen meer pastorale taken krijgen zal er een toerustingsavond worden gehouden. Er is contact met de andere kerken op het dorp over zaken die het dorp betreffen. Tot slot wordt nog gemeld dat er veel zieken zijn, maar er is ook veel medeleven en saamhorigheid.

Voor de PS en eventueel GS worden afgevaardigd ds. D.W.L. Krol uit Terneuzen en br. H.H. Bouma van de kerk van Goes. Als secundi worden aangewezen ds. J.F. Harmanny uit Hoek en br. A. Rots van de kerk van Middelburg.

Ook de financiële ondersteuning van de kerk van Bergen op Zoom komt aan de orde. Afgewacht wordt of de beroepen predikant het beroep zal aannemen.

De classis besluit in het vervolg met een vast moderamen te werken, waarvan de leden voor 2 jaar benoemd zullen worden. Het ene jaar zal één lid aftreden en het volgende jaar twee.

De classis besluit tevens te participeren in de Provinciaal Interkerkelijke

Commissie. Deze commissie is tussenpersoon tussen de kerken en de zorginstelling, daar waar het gaat om de geestelijke verzorging.

Een voorstel om te komen tot een (nieuw) Deputaatschap Ontwikkeling en Samenwerking (DOS) wordt aangenomen. Het nieuwe deputaatschap is een samenwerking tussen het vorige deputaatschap DOS van de vroegere classis Axel en de Commissie Inventarisatie Problematiek Krimpende Kerken van de classis Middelburg. De voorgestelde leden worden benoemd en de concept-instructie wordt vastgesteld.

De jaarrekeningen 2017 en 2018 van de classis zijn gecontroleerd en in orde bevonden. Onder dankzegging aan de quaestor voor het verrichte werk wordt aan haar decharge verleend.

Tot slot komt nog een verslag van de visitatoren aan de orde en een concept voor de aanpak in 2019. De visitaties zullen in het vervolg in de maanden maart t/m juni worden gehouden. Na dankgebed door de preses wordt de vergadering gesloten.

RIET PIJPELINK

14

COLOFON

Zonder commentaar Kerken moeten kerkorde kennen “Ambtsdragers en kerkenraden die hun eigen kerkelijke regels niet kennen of zich daar niet aan houden, zijn net zo’n gevaar voor het geestelijk welzijn van gelovigen én ongelovigen als mensen die de weg opgaan zonder de verkeersregels te kennen of zich daaraan te houden.”

Dit zei prof. dr. H. J. Selderhuis vrijdagmiddag tijdens het drukbezochte symposium ”Kerk en arbeidsrecht” aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA).

Het congres was georganiseerd door het Kenniscentrum Arbeidsrecht in samenwerking met de TUA, Erdee Media Groep en Refo500.

Het onderwerp kerkrecht staat volop in de belangstelling na een aantal rechterlijke uitspraken die ingrijpend zijn voor kerken. Zo heeft het hof in Arnhem dit jaar in een zaak van de Nederlands gereformeerde kerk te Hattem gesteld dat de relatie tussen de predikant en zijn kerkenraad als een arbeidsovereenkomst moet worden aangeduid.

Prof. Selderhuis constateerde dat er dingen veranderen, niet alleen bij de Nederlandse overheid maar ook bij de kerken. Hij sprak van een „krampachtigheid” in de besluitvorming van kerken uit angst voor de rechter. „Hoewel volgens de Bijbel de hemelse Rechter meer te vrezen is dan de aardse, lijkt de kerk die volgorde te hebben omgekeerd.”

De angst voor de rechter werkt volgens de Apeldoornse hoogleraar een juridisering in de kerk in de hand en houdt het nemen van noodzakelijke besluiten tegen. „Die angst komt voort uit gebrek aan kennis van zowel het burgerlijke als het kerkelijke recht. De kerk moet haar eigen recht weer gaan kennen en waarderen. We moeten weg van een houding waarin het advies van de advocaat gevraagd wordt voordat om de wijsheid van God gebeden wordt.”

Voor de kerkrechtdeskundige is het „buiten kijf” dat er in de relatie tussen predikant en gemeente geen sprake is van een dienstverband en dat een predikant dus geen werknemer is. Het is hem een raadsel waarom daarover zoveel discussie is.

Bron: Reformatorisch Dagblad 12 oktober 2018 Zonder Commentaar is een rubriek waarin redacteuren doorgeven uit allerlei bladen hoe men schrijft over christenen, geloof, bijbel, kerk enz. De redactie hoeft het helemaal niet eens te zijn met wat hierin wordt weergegeven, maar wil de lezer iets aanreiken van hoe men denkt.

REDACTIE-SECRETARIAAT Aanleveradres voor classisverslagen en persberichten: Jac. de Groot, Ballade 12, 8265 SB Kampen gereformeerd.kerkblad@gmail.com De redactie behoudt zich het recht voor verslagen en berichten in te korten EINDREDACTIE Ds Henk Jan Visser (eindredacteur) Jac de Groot MA REDACTIE mr E. Bos e.bos01@hetnet.nl J.A. de Groot MA groot.jac.de@gmail.com ds R.P. Heij rheij@hetnet.nl drs P. Houtman piet.houtman@hotmail.com ds H.J. Visser henkjanvisser8@gmail.com H. Walinga hwalinga@walinga.org (vacature) REDACTIONEEL MEDEWERKER A.M. Pathuis anne-maaike@live.nl BLADMANAGEMENT BDUvakmedia Postbus 67, 3770 AB Barneveld Telefoon: 0342 49 48 46 Fax: 0342 49 29 99 Aanleveradres voor kerkdiensten: Kerkdiensten.gkb@bdu.nl Telefoon: 0342 494882

UITGEVER, ABONNEMENTEN EN BEZORGING BDUvakmedia, afd. abonnementen Postbus 67, 3770 AB Barneveld Tel. 0342 494884 – fax 0342 494299 abonneeservice@bdu.nl OPGAVE ADVERTENTIES Roel Abraham Tel. 06 54274244 r.abraham@bdu.nl PRIJS JAARABONNEMENT - binnenland - studenten - buitenland - proefabonnement (10 nrs)

€ 64,93 € 35,43 € 103,54 € 14,35

OPZEGTERMIJN 2 kalendermaanden voor de nieuwe betalingsperiode Voor mensen met een leeshandicap zijn de artikelen uit dit blad verkrijgbaar op CD. Informatie: CBB tel. 0341 565499, e-mail info@cbb.nl www.gereformeerdkerkblad.nl

15