Elsevier weekblad nr. 8 2016

NUMMER 8 • 72STE JAARGANG • 27 FEBRUARI 2016 • € 5,95

IN OPKOMST: DE SNELBUS MET WC EN WIFI

Waarom

JA beter is dan NEE

R O VO EN G E T

GENERAAL TOM MIDDENDORP:

16els008z001 1

WITTE HUIS

Welke plannen hebben de kandidaten?

AP

‘Bezuinigingen verlagen nucleaire drempel’

6 APRIL: REFERENDUM OEKRAÏNE

23-02-16 16:50

4

ELSEVIER / INHOUD

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

Omslagillustratie René van Asselt Inzet Louis Meulstee

Bankencrisis 2.0

52

Opeens is de angst terug: is de financiële sector wel robuust? De lage rente pakt slecht uit voor de banken en de perspectieven zijn somber.

Proefdierparadox

70

De roep om veiligheid remt de afname in dierproeven af. Met dank aan de EU wemelt het van de slimme ideeën om proefdieren te vervangen.

Omslagartikel Waarom JA beter is dan NEE

26

Op 6 april spreekt Nederland zich in een referendum uit over het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne. Elsevier weegt de belangrijkste argumenten van het ja-kamp en die van het nee-kamp, en legt uit waarom het zelf neigt naar een ‘ja’.

Oscars in opspraak 76 De grootste rellen uit de geschiedenis van de Academy Awards. Plus, Elseviers jaarlijkse toto: wie maakt kans op de belangrijkste Oscars?

‘Je voelt de Russische dreiging’ 14

Dit willen de kandidaten

De Commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp reist de wereld over om zijn visie te geven op de internationale hoogspanning.

Op 1 maart, Super Tuesday, gaan twaalf Amerikaanse staten stemmen. Dit zijn de plannen van de presidentskandidaten.

16els008z004 4

44

23-02-16 17:23

NUMMER 8

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

6 8 10 12 14

NEDERLAND

20

BUITENLAND

38

ECONOMIE

52

20

26

Europese Unie Bonje binnen de Benelux In Brussel Ook Van Rompuy heeft geen antwoord Gerry van der List Het atypische, betrekkelijke succes van Nederlandse Iraniërs Hoek van Holland Hoofddorp Remco Campert Dagelijksheden – Rolkoffers Referendum Associatieverdrag – waarom ja beter is dan nee

32

Liesbeth Wytzes in gesprek met hoogleraar retorica Jaap de Jong

38

Zwitserland Criminele buitenlander zonder pardon het land uit In Brisbane Goochelen met paspoorten Iran Tijd voor luxe en comfort Cuba Nog even wachten Arend Jan Boekestijn De noodzaak van een derde front tegen IS Essay Wie stopt de kleine wereldoorlog in Syrië?

Verenigde Staten Dit willen de presidentskandidaten Weekboek Witte Huis Geschenk uit de hemel

23 24

40 41 42 44 51 52 55 56 60 62 64 66

KENNIS

70

CULTUUR

76 16els008z005 5

Brieven Foto van de week Londen: Bij het ‘Nee-kamp’ De week Het nieuws samengevat; Letterlijk; Feiten; Stijger/Daler; Agenda Commentaren EU in draaikolk; Zonder succes; Genoeg geprik; Krokodillentranen Verhaal van de week Commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp: ‘Bezuinigingen verlagen nucleaire drempel’

70 72 74

76

INTERVIEW

ECB Angst voor bankencrisis 2.0 In de cijfers Het klokje tikt niet meer Syp Wynia Ed Nijpels, die kun je om een boodschap sturen Transport Met wc en wifi: snelbus rukt op Wat verder ter tafel komt Arnout de Hair

UW GELD Scholing Studeren in de tijd van de baas Netto Cadeaubon onder voorwaarden Lezers vragen Drie deskundigen geven antwoord M’n goeie geld Margreet Hagdorn Te koop Opgepoetste zwaan

Giftigheid De proefdierparadox In het lab Weg met die gemene rotschimmels!

Lichaam & Geest Ziekte van Parkinson

DIGITALE WERELD Fusie Kabeltitanenstrijd 5G Internetwedstrijdje Hebbeding Ripple Maker voor koffiekunst De mens achter Printr Tips

87

Film De uitverkoren films en de grootste rellen. Plus: Elseviers jaarlijkse Oscar-toto In première Selectie uit het cultuuraanbod Uit & Thuis Film Knielen op een bed violen van Ben Sombogaart Stijl Griezelige kant van haar maakt expositie HAAR! juist boeiend Taal Kibikibi Spiritueel Boeddha als inspiratiebron Gastronomie Petehbonen Hotspot Restaurant Proevens – Groningen Wijn Ruig fruit en kruitdamp Marijke Hilhorst Dorp in de jungle

88 90

Leven & Dood Wim van den Berg (1941-2016) Bridge & Puzzels

80 82 84 85

5

NON SOLUS

Oorlog

D

e musical Soldaat van Oranje, over de avonturen van verzetsheld Erik Hazelhoff Roelfzema in de Tweede Wereldoorlog, loopt nu al langer dan die oorlog zelf heeft geduurd. Begin deze maand werd de zoveelste verlenging aangekondigd, zodat het zesjarig bestaan op 30 oktober in zicht is.

Dit grote succes van de musical heeft ongetwijfeld te maken met de spectaculaire vormgeving, de muziek, de acteurs en het verhaal zelf, dat ook als boek en film een grote hit was.

Maar wellicht een nog belangrijker factor is dat de oorlog nog steeds niet is verwerkt. De oudere bezoekers van de musical herkennen sfeer en melodieën, de jongeren zijn met de verhalen opgegroeid. Vaak ook verhalen uit de eigen familie. Soms helpt de musical bij het doorvertellen van dat verhaal.

Nog steeds zijn er emoties over verloren levens, aangedaan onrecht in Europa, in Azië en op zee. Nog steeds verschijnen boeken met persoonlijke herinneringen, nieuwe inzichten, deelstudies. Nog steeds leiden verwijzingen naar ‘toen’ tot debat, omdat alle vergelijkingen mank gaan, of juist niet. Geen gesprek over Israël of de Palestijnen zonder na een paar zinnen bij de oorlog te belanden.

Als oorlog zo lang sporen nalaat bij individuen, en zelfs bij een hele natie, zegt dat iets over de kracht ervan. Oorlog verwoest niet alleen levens (en steden en fabrieken), maar ook nabestaanden. Oorlog deformeert een samenleving, psychologisch.

In maart duurt de burgeroorlog in Syrië vijf jaar, net zolang als ‘onze’ oorlog. Het is niet te hopen dat die Syrische oorlog het record van de musical gaat overtreffen.

Arendo Joustra, hoofdredacteur

23-02-16 17:23

14

VERHAAL VAN DE WEEK

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

Generaal Tom Middendorp: ‘Onze tegenstanders veranderen hun tactieken razendsnel’

16els008z014 14

23-02-16 17:12

15

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

‘Bezuinigingen verlagen nucleaire drempel’ KRIJGSMACHT / Er heerst internationale hoogspanning, vooral tussen de NAVO en Rusland. Commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp (55) merkt dat als geen ander. Wenen, Ottawa, Kuweit: hij reist de wereld over om zijn visie te geven. Wordt de nieuwe Koude Oorlog een nucleaire oorlog?

Eric Vrijsen in Ottawa (Canada)

Louis Meulstee

E

en nieuwe Koude Oorlog is gaande als generaal Tom Middendorp, Nederlands hoogste militair, naar Wenen vliegt om een vergadering van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) toe te spreken. Rusland en de NAVO staan elkaar weer naar het leven. Doelbewust of per abuis kan een oorlog ontstaan.

‘Rusland verstoort het veiligheidsklimaat met onaangekondigde oefeningen, soms met tienduizenden militairen. Hierdoor ontstaat het gevaar van een onbedoeld gewapend conflict,’ zegt Middendorp op het High-Level Military Doctrine Seminar van de OVSE. De hoogste militairen uit de 57 lidstaten van de OVSE komen in Wenen samen om – net als in de Koude Oorlog – het laatste restje vertrouwen te redden.

Middendorp is een plezierige verschijning en niet bepaald een houwdegen. Maar zelfs hij waarschuwt in duidelijke termen en dan weten ingewijden dat het ernst is: ‘De Russische oefeningen zijn storend en alarmerend.’

De Commandant der Strijdkrachten beschrijft de verhouding tussen Europa en Rusland als ‘confrontatie, verdeeldheid en verbroken vertrouwen’. Middendorp: ‘De

16els008z015 15

erosie van onze veiligheid is al ingezet. We zouden veiligheid scheppen tussen Vancouver en Vladivostok. Helaas is de huidige toestand weer zeer gespannen.’

De bondgenoten applaudisseren in Wenen. Even later somt de Amerikaanse vertegenwoordiger een reeks Russische schendingen van de afspraken op. De Russische delegatieleider, luitenant-generaal Andrey Tretyak, kijkt stuurs voor zich uit.

De situatie is al zo ernstig dat een vriendelijke Nederlandse generaal er weinig meer toe doet. In Syrië kan het elke dag uit de hand lopen. NAVO-lidstaat Turkije schoot al een Russische bommenwerper uit de lucht.

dige, toekomstbestendige krijgsmacht eruit moet zien.

‘Laatst stond ik in Letland aan de Russische grens. Je voelt de dreiging. Een deel van de bevolking is vatbaar voor de Moskoupropaganda. Burgemeesters of lokale regenten kunnen een opstand uitlokken, waarna Rusland “mannen in groene pakken” stuurt en de NAVO artikel 5 activeert. Het neerschieten van een Russisch jachtvliegtuig door Turkije kon ook leiden tot verkeerde inschattingen en te snelle reacties.’

Woensdagochtend inspecteert Middendorp een erewacht met de Canadese stafchef, generaal Jonathan Vance. Toen Middendorp in 2009 het militaire bevel voerde Slagvaardig in de Afghaanse provincie Uruzgan, leidde Dinsdagavond vliegt Middendorp terug Vance de geallieerden in de provincie Kannaar Nederland, de volgende dag gaat hij dahar. ‘We vochten schouder aan schouder. alweer naar Ottawa. ‘Een nieuwe Koude We zijn vrienden,’ zegt Middendorp.

Oorlog?’ peinst Middendorp hardop, aan Canada heeft een sterke martiale tradiboord van de Gulfstream die hem naar de tie. Het land vocht in de Eerste en Tweede Canadese hoofdstad vliegt. Hij haalt de Wereldoorlog. Het speelde een hoofdrol bij Amerikaanse generaal Dwight de bevrijding van Nederland Eisenhower aan: ‘Spreek in 1944-1945. Het was een ‘Laatst stond ik trouwe NAVO-bondgenoot in zachtjes, draag een grote in Letland, aan de Koude Oorlog. Maar afgelostok.’ Hij wil zichzelf niet overschreeuwen, maar in Otpen jaar trad de regering-Trude Russische tawa wil Middendorp het hebaan en twijfelt iedereen grens. Je voelt deau ben over de grote stok. Hij wil over een nieuwe veiligheidsde dreiging’ schetsen hoe een slagvaarstrategie. De regering trekt de

23-02-16 17:12

26

NEDERLAND

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

Waarom JA beter is dan NEE REFERENDUM / Op 6 april stemt Nederland over de associatieovereenkomst van de Europese Unie met Oekraïne. Elsevier weegt de belangrijkste argumenten van het ja-kamp en die van het nee-kamp. En legt uit waarom het zelf neigt naar een ‘ja’.

Syp Wynia Illustraties René van Asselt

D

e vraag die bij het referendum van 6 april voorligt, lijkt niet zo moeilijk. Hij luidt: is de kiezer het eens of oneens met de associatieovereenkomst van de Europese Unie met Oekraïne?

Maar voor velen zal het niet blijven bij het beantwoorden van deze vraag. De één zal wellicht gaan stemmen om Brussel eens van jetje te geven, de ander om Poetin de voet dwars te zetten. Een derde zal thuisblijven uit weerzin tegen referenda – of althans tegen dit referendum.

Wie met zijn antwoord dicht bij de referendumvraag wil blijven, moet terug naar 1991. Oekraïne maakte zich een kwart eeuw geleden namelijk los uit de uiteenvallende Sovjet-Unie en wilde al meteen graag nauwere betrekkingen met het Westen, zeker ook met de landen van de Europese Unie.

16els008z026 26

Op haar beurt heeft de Europese Unie een burenbeleid met tal van landen dat vaak leidt tot associatieakkoorden. Zo’n akkoord kan, als het een Europees land betreft, zelfs een opstap vormen naar toekomstig lidmaatschap van de EU – maar vanzelfsprekend is dat niet.

In het najaar van 2013 zouden de EU en Oekraïne een dergelijk associatieakkoord tekenen, maar daar stak het Rusland van Vladimir Poetin een stokje voor. De zittende president van Oekraïne Viktor Janoekovitsj, afkomstig uit het Russisch gezinde oosten van het land, zag af van zijn handtekening nadat Rusland had gedreigd met hogere gasprijzen en andere sancties.

Poetin wilde Oekraïne binnen zijn eigen invloedssfeer en zijn ‘Euraziatische Unie’ houden. De protestdemonstraties tegen Janoekovitsj’ capitulatie voor Poetin leidden

23-02-16 10:08

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

27 De cover van Elsevier op 16 april 2005

HOE GING DAT IN 2005?

Op 1 juni 2005 werd voor het eerst in de geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden een nationaal referendum gehouden. Toen ging het om het ‘Grondwettelijk Verdrag’ waarin nieuwe en ruimere bevoegdheden naar de Europese Unie (EU) werden overgeheveld.

Er kwam een Europese ‘president’ (nu: de Pool Donald Tusk), een Europese ‘minister van Buitenlandse Zaken’ (nu: de Italiaanse Federica Mogherini), een officiële Europese vlag en een volkslied.

Tot die tijd heette het dat de Nederlandse bevolking bovengemiddeld positief stond tegenover (meer) Europese eenwording, al was er al wel enige euroscepsis doordat Nederland verhoudingsgewijs de grootste nettobetaler aan Brussel was geworden. Ook was het enthousiasme over de introductie van de euro niet groot, al was het maar omdat die gepaard ging met prijsstijgingen. En er waren grote reserves over de massale uitbreiding van de EU met vooral Oost-Europese landen en de onderhandelingen over toetreding van Turkije.

Het initiatief voor het referendum kwam evenwel van partijen (PvdA, D66, GroenLinks) die dachten dat de uitslag zou tonen dat Nederland achter de Europese Grondwet zou staan. Uiteindelijk kwam een verrassend groot aantal kiesgerechtigden (acht miljoen, 63,3 procent) naar de stembus en een verrassend ruime marge (61,6 procent) wees de ‘Grondwet’ af. Dat vooraanstaande politici (Ben Bot, Laurens Jan Brinkhorst, Piet Hein Donner) in het geval van een nee-stem allerlei dreigends in het vooruitzicht stelden, bleek averechts te hebben gewerkt.

Twee jaar na het ‘nee’ ging de Tweede Kamer – nu zonder referendum – akkoord met het Verdrag van Lissabon, dat geen ‘Grondwet’ meer heette, maar opvallend veel leek op het in Nederland (en Frankrijk) weggestemde ‘Grondwettelijk Verdrag’.

16els008z027 27

23-02-16 10:08

44

BUITENLAND

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

Dit willen de kandidaten Annemieke Ruggenberg in Washington Illustratie Jelrik Atema

16els008z044 44

<Geen gegevens van koppeling>

VERENIGDE STATEN / Een cruciale dag nadert: op 1 maart, Super Tuesday, gaan twaalf Amerikaanse staten stemmen. En dus gooien de overgebleven presidentskandidaten steeds meer modder naar elkaar. Maar wat zijn hun plannen eigenlijk?

23-02-16 14:27

45

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

H

et wordt een van de spannendste dagen in de verkiezingsstrijd: Super Tuesday op 1 maart. De dag dat liefst twaalf staten hun voorverkiezingen houden: Alabama, Arkansas, Colorado, Georgia, Massachusetts, Minnesota, Oklahoma, Texas, Vermont, Virginia, Tennessee en Alaska.

Op geen enkel moment kunnen er zo veel stemmen, en dus gedelegeerden, worden gewonnen als komende dinsdag. Het is een belangrijke test voor de overgebleven kandidaten: worden zij door de kiezers in deze staten gezien als mogelijke opvolger van president Barack Obama, of is voor hen nu echt het moment gekomen zich erbij neer te leggen dat hun positie uitzichtloos is?

De onvermijdelijke afvallers laten na Super Tuesday weten welke kandidaat zij de komende maanden steunen. Vooral bij de Republikeinen, waar na het afhaken van Jeb Bush afgelopen weekeinde nog altijd vijf kandidaten in de race zijn, is dit het moment voor een grote schifting.

Vanwege het grote belang van deze dag

16els008z045 45

doen de presidentskandidaten er alles aan om de verschillen met hun concurrenten duidelijk te maken. De debatten zijn feller.

Bij alle publieke optredens lijkt het vooral te gaan om persoonlijke aanvallen, beschuldigingen en openstaande rekeningen.

Democraat Bernie Sanders beschuldigt Hillary Clinton van te nauwe banden met Wall Street, Clinton zegt dat Sanders zijn plannen nooit kan waarmaken. Donald Trump heeft kritiek op eigenlijk iedereen.

Volgens hem is Clinton een schreeuwlelijk, Ted Cruz een maniak, Marco Rubio een overgewaardeerd lichtgewicht en Ben Carson futloos. Ook Cruz en Rubio liggen met elkaar in de clinch. Het campagneteam van Cruz verspreidde een gefotoshopte foto van Obama en Rubio die toont hoe Rubio samen met Obama de Trans-Pacific-handelsovereenkomst steunt. Een overeenkomst waar bijna alle andere kandidaten tegen zijn omdat die banen zou kosten. Eerder kreeg Cruz het met Trump aan de stok omdat diens team een spotje maakte waarin te zien was hoe Trump abortus steunt.

‘Presidentiële debatten verdienen beter,’ zei president Barack Obama afgelopen zomer, toen het verkiezingsseizoen nog maar net was losgebarsten. ‘We creëren een cultuur die niet productief is voor beleid en politiek. Het volk verdient ook beter,’ zei hij.

Zijn kritiek was gericht op de inderdaad harde toon van de eerste Republikeinse debatten. Nu, ruim een half jaar later, blijkt dat die toon alleen maar feller is geworden.

The Washington Post riep het laatste Republikeinse debat in South Carolina uit tot het hardste en gemeenste tot nu toe.

Al dat moddergooien maakt het niet eenvoudiger om te ontdekken waar de kandidaten nu precies voor staan. In de debatten worden maar weinig woorden besteed aan de inhoud. Dat is vreemd: één van deze kandidaten bekleedt volgend jaar één van de machtigste posities op aarde. Wat willen de kandidaten en wat beloven zij het Amerikaanse volk nu eigenlijk? Voordat de echte afvalrace begint, op de volgende pagina’s alle – vaak opmerkelijke – plannen en campagnebeloftes van de hopefuls op een rij.

>

23-02-16 14:27

52

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

Kai Pfaffenbach/Reuters/ANP

ECONOMIE

De seinen staan op rood voor Deutsche Bank. Beleggers maken zich zorgen over het verdienmodel van Europese banken nu de rente voorlopig laag blijft

Angst voor bankencrisis 2.0 ECB / Opnieuw heerst angst over de robuustheid van de financiële sector. De zorg groeit dat de lage rente niet goed, maar juist slecht uitpakt voor banken.

Michiel Dijkstra en Jean Dohmen

O

peens is hij terug. De angst.

Zijn banken wel veilig? Hebben ze genoeg reserves om tegenvallers op te vangen? De Euro STOXX Banks-index van de grootste Europese banken verloor sinds januari bijna een kwart van zijn waarde. Bij Deutsche Bank, die een centrale rol speelt in de actuele angstgolf, verdampte eenderde van de beurswaarde.

Het riep herinneringen op aan de val van de Amerikaanse zaken-

16els008z052 52

bank Lehman Brothers, die in 2008 het begin van de kredietcrisis inluidde. ‘Talrijke investeerders speculeren tegen Deutsche Bank,’ schreef de Duitse krant Die Welt onlangs bezorgd. Politici schoten meteen in de sussende modus. Minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem (PvdA) zei dat Europese banken er duidelijk beter voor staan dan een paar jaar geleden.

Wat is er aan de hand? Beleggers maken zich sinds de kredietcrisis snel zorgen over de risico’s

van banken. Terecht, overigens.

Dijsselbloem heeft gelijk dat de banken veiliger zijn geworden. De buffers om verliezen op te vangen zijn toegenomen. Maar dat neemt niet weg dat de veiligheid van banken nog altijd sterk afhangt van de economische situatie.

De vooruitzichten van economisch herstel zijn ongunstiger geworden. Als het minder gaat, betalen huiseigenaren en ondernemers leningen niet terug en lijden banken verlies. De zorgen richten zich vooral op de grond-

stoffenmarkt en opkomende economieën, die door de groeivertraging in China in het slop zitten.

Afgelopen jaar kwam de economische groei daar uit op 6,9 procent, de laagste in 25 jaar.

Dat Deutsche Bank de hoofdrol krijgt toegedicht, is niet zo gek: de al jaren door rechtszaken en schandalen geplaagde bank leed in 2015 een verlies van 6,7 miljard euro en is zeer actief in de ondoorzichtige derivatenmarkt. Deze financiële instrumenten fluctueren sterk in waarde en kunnen,

22-02-16 14:56

53

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

Koers Deutsche Bank procent

35 30 25 20 15 10

februari 2014

februari 2015

Kwakkelen

Economische groei eurozone procent

3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5

2008

©ELSEVIER

2015 BRON: EUROSTAT

als het tegenvalt, Deutsche Bank grote verliezen bezorgen.

Veelzeggend zijn de bedragen die beleggers moeten neertellen om zich te verzekeren tegen een faillissement van Deutsche Bank.

De kosten schoten sinds eind januari omhoog en bereikten het hoogste punt in vier jaar.

CEO John Cryan gaf geen krimp. Hij benutte de twijfel over Deutsche Bank om met grote korting leningen terug te kopen van investeerders. Het aandeel is daardoor gestabiliseerd op 15,50 euro, nog altijd 30 procent onder het niveau van begin dit jaar.

Daarmee is de crisis niet bezworen. Naast slechtere economische perspectieven is er nog een bedreiging voor banken, die op termijn veel ernstiger kan zijn: de lage rente. Tot nu toe profiteerden banken van het beleid van de Eu-

16els008z053 53

ropese Centrale Bank (ECB) om de rente telkens te verlagen. Ze konden de spaarrente sneller verlagen dan de rente waartegen ze geld uitlenen. Zoals benzinestations een paar dagen wachten voordat ze hun prijzen aanpassen nadat de olieprijs is gedaald.

Nu wordt steeds duidelijker dat de lage rente de ‘verkoopmarge’ van banken opeet. De prijs die banken vragen aan ondernemers en huizenbezitters die geld lenen, komt steeds dichter te liggen bij de beloning die ze geven aan spaarders. Dat komt ook doordat banken huiverig zijn om de spaarrente verder te verlagen. Bankiers maken zich zorgen: Rabobanktopman Wiebe Draijer zei vorige week dat de ECB het verdienmodel van zijn bank uitholt.

De ECB koopt op grote schaal obligaties op de financiële markt om de rente te drukken en hanteert een negatieve rente voor banken die er geld stallen. Als een bank één dag een bedrag bij de ECB in bewaring geeft, krijgt ze een dag later minder geld terug.

Dit alles om het groeitempo van de economie op te krikken en een inflatie te bereiken op het door de ECB gewenste niveau van ‘onder, maar dicht bij de 2 procent’. Dat laatste lukt nog niet, al steeg de inflatie in de eurozone van 0,1 procent in oktober 2015 naar 0,4 procent in januari.

Het geld dat de ECB in de financiële markten pompt, komt niet terecht in de ‘echte economie’, waar consumenten het kunnen uitgeven – wat weer leidt tot hogere prijzen. Vooral overheden profiteren van het beleid, want die betalen nauwelijks rente om te lenen. Nederland betaalt 0,3 procent rente voor een lening van tien jaar.

Uit de notulen van de laatste ECB-vergadering in januari, die vorige week zijn gepubliceerd, werd duidelijk dat president Mario Draghi en de andere bestuursleden zich zorgen maken over het tragere herstel. Ze sorteren voor op meer noodmaatregelen. Over de gevolgen van de lage rente voor de winstgevendheid van banken repten ze met geen woord. Dit probleem wordt, zo is wel duidelijk, E steeds urgenter.

IN DE CIJFERS

Het klokje tikt niet meer

NIC VRIESELAAR Economieredacteur van Elsevier. Zag hoe de prijs van Zwitserse horloges steeg, maar de vraag naar de uurwerken fors inzakte.

Het zit de Zwitsers niet mee. De bankensector van het Alpenland kreeg een knauw door het – onder forse druk van de buitenwereld – opgeven van het bankgeheim. De toerismebranche had de pech dat de sneeuw dit wintersportseizoen op zich liet wachten. En nog een typisch Zwitserse sector blijkt in mineur: de klokjes.

Swatch Group, met merken als Swatch, Omega en Longines het grootste horlogeconcern ter wereld, maakte in 2015 20 procent minder winst. En 2016 stemt niet veel gelukkiger, waarschuwt de Zwitserse brancheorganisatie: ook in januari gingen 8 procent minder horloges de grens over.

Apple

iStock

In mineur

Vooral in opkomende landen zakt de vraag naar Zwitserse horloges in

De eerste klap kwam een jaar geleden.

Sinds 2011 was de Zwitserse frank gekoppeld aan de euro – voor elke euro kreeg je begin 2015 rond de 1,20 frank. In januari vorig jaar liet de centrale bank van het land die koppeling los, en ineens was een euro minder dan 1 frank waard. Van de ene op de andere dag werden Zwitserse horloges buiten Zwitserland ruim 20 procent duurder.

Noodgedwongen verhoogden zij hun prijzen, waardoor consumenten hun glimmende etalages vaker voorbijlopen.

In opkomende landen zakte de vraag nog verder in.

Zwitserse horloges waren er in bepaalde kringen populair als ‘relatiegeschenk’, maar de landen zijn strenger gaan controleren op corruptie. De economie van landen als China en Brazilië draait bovendien in een lagere versnelling.

Dan bracht techgigant Apple in september nog zijn slimme horloge uit, de Apple Watch. Concurrentie van het apparaatje met aanraakscherm lijken de fraaiste – en vaak duurste – mechanische horloges nog niet te ondervinden. Maar de Apple Watch weet in rap tempo aandeel weg te snoepen van de horloges tot 1.000 euro. Voor bedrijven als Swatch vormen juist die horloges E de kern van hun verdienmodel.

22-02-16 14:56

70

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

iStock/Bewerking Studio Elsevier

KENNIS

Ratten en muizen zijn de meest gebruikte proefdieren, zo’n tweederde van het totaal

De proefdierparadox

GIFTIGHEID / De roep om veiligheid remt de afname in dierproeven af. Met dank aan de EU wemelt het wel van de ideeën om proefdieren te vervangen.

Simon Rozendaal in Brussel

H

et wordt de proefdierparadox genoemd. Niemand wil dierproeven. Sterker, iedereen wil ervan af: overheid, onderzoekers en ook de industrie. Dierproeven – vivisectie, zoals het vroeger werd genoemd – staan in zo’n kwade reuk, dat niemand ermee wil worden geassocieerd.

Tegelijkertijd is juist de afgelopen jaren de behoefte aan dierproeven enorm toegenomen.

Naarmate samenlevingen welva-

16els008z070 70

render worden, stellen ze strengere eisen aan de veiligheid. Van chemicaliën en medicijnen – zelfs als die al tientallen jaren op de markt zijn – wordt meer dan vroeger geëist dat ze niet giftig, kankerverwekkend of allergeen zijn.

Idem voor nieuwe technieken zoals nanotechnologie.

Welnu, dat kan doorgaans alleen maar worden vastgesteld met een heel bataljon knaagdieren.

Door de proefdierparadox is er een vertraging gekomen in de afname van het aantal dierproeven.

Decennialang nam dat snel af.

Dierproeven voor cosmetica zijn sinds 1997 verboden in Nederland, in de Europese Unie (EU) sinds 2004. De LD50-test voor giftigheid (de dosis waarbij de helft van de proefdieren sterft) is afgeschaft.

Voor de EU heeft vermindering van het aantal dierproeven een hoge prioriteit, al is het maar omdat een petitie om te stoppen met dierproeven maar liefst 1,3 miljoen handtekeningen in Europa opleverde.

De afgelopen vijf jaar heeft de EU, in nauwe samenwerking met de cosmetica-industrie, 100 miljoen euro (de helft van de overheid, de helft van de industrie) ter beschikking gesteld om bij Europese universiteiten het onderzoek naar alternatieven voor dierproeven te stimuleren.

Het programma heet Seurat-1, wat staat voor Safety evaluation ultimately replacing animal testing en liep van 2011 tot en met 2015.

Op een bijeenkomst in Brussel kwamen onlangs onderzoekers

22-02-16 14:56

71

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

Het aantal proefdieren wordt in Nederland sinds 1978 geregistreerd.

In dat jaar werden – aldus de Stichting Informatie Dierproeven – ruim anderhalf miljoen proeven met levende gewervelde dieren gedaan.

Sindsdien is het aantal bijna elk jaar gedaald, al gaat het de laatste jaren iets minder hard. In 2013 werden in Nederland iets meer dan een half miljoen proefdieren opgeofferd (vooral voor de wetenschap).

Met andere woorden: het aantal dierproeven en de hoeveelheid proefdieren is in Nederland in 35 jaar met bijna 70 procent afgenomen.

Rat, kip, vis

Zo weinig mogelijk proefdieren miljoen

2,0 1,5 1,0 0,5 0

1978 1998 2004 2013 1990 2001 2009

©ELSEVIER

BRON:NVWA

bijeen om ervaringen uit te wisselen en te vertellen over de voortgang die dankzij het programma is geboekt. Die stoelt zowel op de toegenomen biologische kennis als op de mogelijkheid om daar met hulp van almaar slimmere computers en uitgebreider databases meer mee te doen.

Toxicoloog Michael Schwarz van de universiteit van Tübingen (Duitsland): ‘Vroeger was het normaal om een bepaalde substantie gedurende 28 of 90 dagen aan een muis of rat te geven en dan te tellen hoeveel dieren dood of levend, ziek dan wel gezond waren. We wisten niet waardoor ze ziek waren of dood gingen, maar turfden alleen. Vijftig jaar konden we daarmee volstaan, maar nu we de biologie beter begrijpen, kunnen we dit soort onderzoek veel gerichter doen.’

16els008z071 71

Een voorbeeld van die nieuwe benadering is ‘organen op een chip’. Onderzoekers slagen er steeds beter in om lichaamscellen op een stukje micro-elektronica te verzamelen, waardoor het mogelijk is om snel het effect van chemische stoffen te meten.

Een andere ontwikkeling is de mogelijkheid om levercellen in kleine bolletjes te laten samenwerken. Op dergelijke nagebootste levertjes kunnen chemische stoffen worden getest, zo vertelde de Britse toxicoloog Mark Cronin van de Liverpool John Moores University. ‘Na 21 dagen heb je dan een goed beeld van de giftigheid voor de lever, zonder ook maar één proefdier te hoeven gebruiken. Je kijkt gewoon hoeveel dode cellen er in die bolletjes zitten.’

Ook genetische modificatie kan helpen. Er wordt bijvoorbeeld gewerkt met levercellen op een chip die oplichten wanneer een te testen substantie een biochemische route in werking zet die met giftigheid wordt geassocieerd.

Daardoor hoeft zelfs niet eens te worden getest of de lever wordt aangetast, maar kan worden volstaan met de conclusie dat die toxische potentie er is.

Al met al wemelt het bij zeventig Europese universiteiten en researchgroepen van de initiatieven om met hulp van nieuwe inzichten en technieken het aantal proefdieren verder te reduceren.

Bij het Stamcelinstituut van de universiteit van Leuven (België) wordt gewerkt aan een bioreactor die de lever nabootst, het Litouwse bedrijfje Ferentis ontwikkelde een hydrogel die als alternatief voor weefsel kan dienen.

In een tijd waarin de Europese Unie veel kritiek krijgt, is het een verademing om ook eens te kunnen rapporteren dat er ontwikkelingen zijn die – met steun vanuit Brussel – wel de goede kant opgaan. Uit het programma zijn inmiddels 336 wetenschappelijke publicaties voortgekomen, 44 proefschriften en 5 octrooien. De trein is in beweging en stopt voorlopig niet. Voor de komende jaren heeft de EU nog eens 250 miljoen euro toegezegd voor een nieuw E programma.

IN HET LAB

Weg met die gemene rotschimmels!

SIMON ROZENDAAL Bezoekt Bayer Crop Science in het Duitse Monheim en hoort wat ze daar allemaal doen om schimmels te bestrijden.

U dacht dat een schimmel een schimmel was? Mispoes. Er zijn zoveel schimmelsoorten als er automerken zijn.

We zijn met een groepje journalisten op bezoek bij het laboratorium van Bayer, tussen Düsseldorf en Keulen, aan de Rijn. In de fungicide control room hangt een stamboom van de schimmelrassen. Mozes, wat veel. Laten we even drie bekende onder de loep nemen.

Aspergillus veroorzaakt in toenemende mate ziekten bij mensen. Phytophthora decimeerde halverwege de negentiende eeuw de aardappeloogst van Europa, waardoor half Ierland het land de rug toekeerde. Botrytis veroorzaakt aan het eind van de oogsttijd via de ‘edele rotting’ een goddelijke dessertwijn.

Rozen

Gerd Guenther/Science Photo Library/ANP

SPECTACULAIRE DALING PROEFDIEREN

Phytophthora, die Ierse aardappeloogst vernietigde, onder de microscoop

Bayer is gespecialiseerd in het bestrijden van ongewenste schimmels, met behulp van zogeheten fungiciden (fungus is Latijn voor schimmel). De onderzoeker die ons rondleidt, vertelt dat we als Homo sapiens steeds beter en selectiever worden in het doden van schimmels.

De Romeinen pleurden gewoon 5 tot 10 kilo zwavel op een hectare, wij volstaan met 50 tot 100 gram. Ofwel, honderd maal minder. Wel stellen we steeds hogere eisen. Op bloemen mag bijvoorbeeld niet het kleinste vlekje zitten.

Neem Colombiaanse rozen.

Die krijgen wel tachtig behandelingen met schimmeldodende middelen!

Gelukkig worden de middelen steeds selectiever en dus beter. Vroeger werkten ze met kwikzouten en kopersulfaat, maar dat mag niet meer. De huidige fungicides zijn voor mensen en andere zoogdieren niet veel giftiger dan zout. Althans in de reguliere landbouw. De chef schimmeldoder van Bayer vertelt glimlachend dat ze in de biologische landbouw wel nog steeds allerlei troep zoals E zwavel en kopersulfaat gebruiken.

22-02-16 14:56

76

27 FEBRUARI 2016 ELSEVIER

CULTUUR

Leonardo DiCaprio in The Revenant

OSCARS IN OPSPRAAK FILM / De uitverkoren films en de grootste rellen uit de geschiedenis van de Academy Awards. Plus: Elseviers jaarlijkse Oscar-toto.

Rob van Scheers

Wint Leonardo DiCaprio eindelijk de Oscar voor ‘beste acteur’ met The Revenant? Dit is zijn vijfde nominatie. Bij de film What’s Eating Gilbert Grape (1993) viel hij nog in de categorie ‘beste mannelijke bijrol’, maar met The Aviator (2004), Blood Diamond (2006) en The Wolf of Wall Street (2013) mocht hij meedoen met de grote jongens.

16els008z076 76

Inmiddels is DiCaprio 41 jaar oud, en zijn rol in The Revenant omschreef hij als ‘mijn zwaarste tot nu toe’. Wellicht dat The Wolf of Wall Street een tikje te cynisch was in de ogen van de Academy, voor de oerAmerikaanse ‘new frontier experience’ The Revenant geldt dat zeker niet. Dit jaar zetten de bookmakers hun geld op DiCaprio.

Kimberley French

AL VIER KEER MIS

23-02-16 13:09

77

ELSEVIER 27 FEBRUARI 2016

FRONTALE DEPRESSIE

IPA/Stills/HH

Roger Moore en Liv Ullmann zijn verbaasd als in 1973 niet Brando maar activiste Oscar ophaalt

HERRIE IN HOLLYWOOD

16els008z077 77

bruik. In The Revenant is de achterliggende gedachte dat de hedendaagse mens ver verwijderd is van de natuur. Tot zo’n barre overlevingstocht als Leonardo DiCaprio in de film volbrengt, zijn wij allang niet meer in staat. En dan is er nog Mad Max: Fury Road. De wereld is hier post-apocalyptisch, de grote kladderadatsch is al geweest.

Al met al toont de barometer van Hollywood een frontale depressie.

Slechts over het sciencefictiondrama The Martian mag worden gezegd dat hier de inventiviteit van de mens wordt gevierd. De achtergelaten astronaut Mark Watney (Matt Damon) weet in zijn eentje te overleven op Mars. Maar dat is het dan wel voor dit jaar, wat Hollywood betreft.

Jasin Boland

Jaap Buitendijk

A

The Big Short

Mad Max: Fury Road

Spotlight

The Martian

ting gevangen zaten in Cuba. De producer van de show ontplofte, en foeterde nimmer meer met het trio te willen werken.

En dan is er de kwestie rond de ere-Oscar voor Elia Kazan. In 1999 was de grote regisseur reeds 89 en breekbaar, maar onomstreden was hij niet. In 1952 had hij als getuige gesproken tijdens de keiharde hoorzittingen voor de commissie van Un-American Activities. Kazan noemde namen van filmmakers met vermeende communistische sympathieën. Die belandden prompt op de zwarte

lijst en konden in Hollywood niet meer aan de slag. Toen Kazan zijn ere-Oscar in ontvangst nam, ging de helft van de zaal staan, de anderen bleven ostentatief zitten.

Interessant detail: de nieuwe film Trumbo, die vanaf 7 april in Nederland te zien is, gaat over die zwarte lijst van Hollywood. De hoofdpersoon is de beroemde scenarist Dalton Trumbo, die is getroffen door de boycot. Zijn vertolker Bryan Cranston is nu genomineerd in de Oscarcategorie ‘beste mannelijke hoofdrol’.

Giles Keyte

Kerry Hayes

ltijd wat, in Hollywood. Dit jaar loopt het weer hoog op door de discussie rond het vermeende gebrek aan etnische diversiteit bij de nominaties.

Het zal niet onopgemerkt blijven tijdens de 88ste Oscaruitreiking, in de nacht van 28 op 29 februari. Tijd voor bevlogen statements, ten overstaan van de verzamelde filmwereld in het Dolby Theatre van Hollywood, Californië, alsook de circa half miljard televisiekijkers wereldwijd.

Bovendien zal ook de zwarte presentator annex komiek Chris Rock zich niet onbetuigd laten: hij heeft al een stroom aan tweets over de kwestie de wereld in geslingerd.

Herrie in de tent. We mogen wel spreken van een lange Oscartraditie. In 1973 weigerde Marlon Brando zijn Oscar voor ‘beste mannelijke hoofdrol’ in The Godfather, en liet hij activiste Sacheen Littlefeather op het podium een toelichting geven: ‘De reden hiervoor is de behandeling van Amerikaanse indianen door de filmindustrie, alsook op televisie, en de recente gebeurtenissen in Wounded Knee.’

Daarmee refereerde ze aan de bezetting door boze indianen van het dorpje Wounded Knee, die na 73 dagen door de Amerikaanse overheid met geweld was neergeslagen.

In 1978 kreeg actrice Vanessa Redgrave, genomineerd voor haar bijrol in het oorlogsdrama Julia, het aan de stok met de Jewish Defense League (JDL). Wat kwaad bloed zette bij de JDL, was dat Redgrave kort daarvoor de pro-Palestijnse tv-documentaire The Palestinian had gemaakt. Toen ze de Oscar daadwerkelijk won, beet Redgrave tijdens haar speech fel van zich af. Aansluitend volgde in de zaal een pandemonium van luid applaus versus boe-geroep.

In 1993 traden actrice Susan Sarandon en de acteurs Richard Gere en Tim Robbins op tijdens de prijsuitreiking. Ze grepen de gelegenheid aan om de wereld te wijzen op 250 Haïtianen die wegens hun hiv-besmet-

Het is een lange weg van de schrijftafel naar het scherm. Doorgaans duurt het wel een jaar of twee voordat een film is gerealiseerd. Toch mag je de Oscarnominaties lezen als een barometer van de tijdgeest.

Wat de natie bezighoudt, zien we in de uitverkoren films gereflecteerd.

Als we afgaan op de categorie ‘beste film’, staan we er niet al te fraai op. De banken worden aangepakt in het financiële drama The Big Short. Wie nu nog vertrouwen heeft in Wall Street, is een dummy, lijkt deze film te willen zeggen.

Ook al niet vrolijk gestemd is Spotlight. De onderzoeksjournalisten van The Boston Globe leggen de doofpot van de Katholieke Kerk bloot als het gaat om kindermis-

> 23-02-16 13:09