NUMMER 47 • 71STE JAARGANG • 21 NOVEMBER 2015 • € 5,95
Kwetsbare vrijheid DE LESSEN VAN ‘PARIJS’
AP
15els047z001 1
17-11-15 17:38
6
ELSEVIER / INHOUD
21 NOVEMBER 2015 ELSEVIER
Omslag Peter ter Mors
Goedkoop geld
60
Europa is in de ban van de lage rente: spaarders ontvangen bijna geen rente, landen krijgen geld toe als ze lenen. Maar groeit de economie?
Hoezo druk?
64
Werk, kinderen, bejaarde ouders en vrienden slokken veel tijd op. Frustrerend? Een druk leven leiden én er tegelijk van genieten, is mogelijk.
Omslagartikel Kwetsbare vrijheid
18
Wat gebeurde er precies in Parijs op de avond van vrijdag 13 november? Wat gaat er om in het hoofd van een jihadistische aanslagpleger? Wat valt er over veiligheid van Israël te leren, en tegen welke prijs? Frankrijk kent geen taboe meer. En Islamitische Staat uitroeien, kan dat?
Dansherten
88
Ballet inspireert tot tv-drama, zie de HBO-serie Flesh and Bone. Hoe realistisch is de getoonde bezetenheid? De Nederlandse danstop reageert.
Eerste Kamer
40
In juni kwamen er 35 nieuwe senatoren. Elsevier sprak met elf van hen over hun eerste maanden. ‘Je moet alles zelf doen.’
15els047z006 6
Twijfel aan ‘Mutti’ Merkel
50
Bondskanselier Angela Merkel is de onbetwiste leider van Duitsland – en van Europa. Bedreigt de migrantencrisis haar positie?
17-11-15 17:56
NUMMER 47
ELSEVIER 21 NOVEMBER 2015
8 10 12 15 18
NEDERLAND
36
BUITENLAND
50
ECONOMIE
60
36 38 40 44
CULTUUR
88 15els047z007 7
INTERVIEW
Hugo Camps in gesprek met ondernemer Frans Boone
50
Duitsland Bedreigt migrantencrisis de positie van Angela Merkel? In Caïro Het ligt natuurlijk nooit aan Egypte Arend Jan Boekestijn Marine Le Pen en de route naar het Élysée Kuweit Fashionista’s in de woestijn Pakistan Geen pottenkijkers Suriname Schuldgevoel over de ‘zwarte holocaust’ Weekboek Witte Huis Democratisch ongemak
53 54 56 59 60 63 64 72
76 78
82
Politiek Nederland begint alvast met elektronisch factureren In Den Haag ‘Premier wordt in zijn show zelden verrast’ Hoek van Holland Den Helder In Nederland Roda JC gaat ondergronds Eerste Kamer Elsevier sprak met elf nieuwe senatoren Stad New Yorkse stedenbouwkundige Alexandros Washburn mocht kritisch naar ‘hot’ Rotterdam kijken
46
74
KENNIS
Brieven Foto van de week Versailles: Entrée Hollande De week Het nieuws samengevat; Letterlijk; Feiten; Stijger/Daler; Agenda Commentaren Dood de slang; Bonter kan niet; Betaalde helpers; Uit bezet gebied Verhaal van de week Kwetsbare vrijheid; Wat gaat er om in de hoofden van de aanslagplegers? (22); Israëls les voor Europa (24); Frankrijk kent geen taboe meer (28); Gerry van der List De onvermijdelijke onzekerheid van een land in oorlog (31); IS uitroeien. Kan dat? (32)
82 84
Euro Europa is in de ban van lage rente In de cijfers Nooit meer post uit Leeuwarden Syp Wynia Dat handjeklap ontembaar is, maakt het nog niet normaal Stress Steeds meer mensen klagen dat ze het te druk hebben Wat verder ter tafel komt Phillippe de Knijff
UW GELD
Betalen Bankpassen met chip om contactloos te betalen Netto Aangifte vanaf 2017 digitaal Lezers vragen Drie deskundigen geven antwoord M’n goeie geld Jessie Nijman Te koop Vrijstaand huis Politicologie Spraakmakende Amerikaanse intellectueel Robert Putman: ‘Gelijkheid is een groot goed’ In het lab In Maastricht is het al: het intelligente mes Lichaam & Geest Testosteron
DIGITALE WERELD
86
ICT Start-ups niet allemaal miljardenbedrijven Slimme scooters Hoe werken ze? Hebbeding Tag Heuer Connected-horloge De mens achter Scouters Tips
88
119
Ballet Dans inspireert tot tv-drama, zie Flesh and Bone van HBO In première Selectie uit het cultuuraanbod Uit & Thuis Film The Program van Stephen Frears Taal Heroïx Spiritueel De moeder van alles wat leeft Gastronomie Peulvruchten Hotspot WT Urban Café & Kitchen – Utrecht Wijn Zoet, maar dan anders Marijke Hilhorst Zij gelooft in mij
120 122
Leven & Dood Johan de Vroedt (1932-2015) Bridge & Puzzels
93 96 97
7
NON SOLUS
Terreur werkt
N
atuurlijk zeggen de autoriteiten dat wij, normale burgers, ons leven gewoon moeten voortzetten. Burgemeester Eberhard van der Laan (PvdA) zei het zondagmiddag in Amsterdam, minister Ard van der Steur (VVD) maandagavond in Rotterdam. ‘We’ moeten ons niet laten intimideren, heet het, anders krijgen de terroristen alsnog hun zin. Naar Britse snit: Keep Calm and Carry On. Maar de terroristen hebben natuurlijk al lang hun zin gekregen. De eindeloze controles op vliegvelden, waar zelfs negentigjarigen worden gefouilleerd; de zelfcensuur bij de media, die karikatuur noch portret van de Profeet durven af te beelden; de miljarden euro’s die de Palestijnen jaarlijks krijgen als afkoopsom. En kan Geert Wilders nog ‘gewoon doen’ nu hij al jarenlang permanent wordt bewaakt? Na de aanslag in Madrid (11 maart 2004; 191 doden) staakte Spanje zijn bijdrage aan de bevrijding van Irak en trok zijn militairen terug. De aarzeling om IS te bombarderen, is bij sommige landen alleen maar toegenomen, nu Parijs de consequenties heeft ondervonden. En als regeringen die neiging al niet hebben, dan zijn het wel groepen kiezers. En hoe ‘gewoon’ zijn de plannen van de Franse president François Hollande om de noodtoestand te verlengen? Om de rechtsstaat en de vrijheid even op ‘pauze’ te zetten, juist om die rechtsstaat en die vrijheid te beschermen. En toch, het gewone leven gaat inderdaad gewoon verder. De overlevingsdrift van mensen is gigantisch. Even staan ze stil, en dan wordt het leven weer herpakt. De karavaan trekt verder. Kan het anders? Arendo Joustra, hoofdredacteur
17-11-15 17:56
Bestimage/Sunshine
18
VERHAAL VAN DE WEEK
21 NOVEMBER 2015 ELSEVIER
21.00 UUR (circa) In theater Le Bataclan zijn fans in afwachting van het optreden van Eagles of Death Metal
15els047z018 18
17-11-15 18:31
19
ELSEVIER 21 NOVEMBER 2015
Kwetsbare vrijheid PARIJS / De aanslagen van vrijdag 13 november drukten niet alleen Frankrijk met de neus op onaangename feiten. Vanuit de Midden-Oosterse woestijn worden in Europa verblijvende jongeren aangezet tot haat en terreur die het Westen moeten ontwrichten. Wat kunnen Europese landen doen om dreigend gevaar te bezweren? De kunst afkijken bij IsraĂŤl bijvoorbeeld, en het giftige IS elimineren. INHOUD
15els047z019 19
Frankrijk kent geen taboe meer
28
Parijs op vrijdag de 13de
20
In het hoofd van de dader
22
De onvermijdelijke onzekerheid van een land in oorlog 31
IsraĂŤls les voor Europa
24
IS uitroeien. Kan dat?
32
17-11-15 18:31
20
VERHAAL VAN DE WEEK
21 NOVEMBER 2015 ELSEVIER
Parijs op vrijdag de 13de
Gare de l’Est
Stade de France
Hier speelden de aanslagen zich af SAINT-DENIS
15 Restaurant Le Petit Cambodge
2
Parijs Café Le Carillon Rue Alibert 18
Rue Alibert 20
Stade de France
Avenue Jules Rimet 1
5 4
3
Rue du Faubourg du Temple 32
Restaurant La Casa Nostra
Place de la République
1
Café La Bonne Bière Rue de la Fontaineau Roi 2
89 7
Le Bataclan Boulevard Voltaire 50
PèreLachaise
Bo
Rue de la Cokerie
Café La Belle Équipe
e
Boulevard Voltaire 253
Doden
➊ 21.16 UUR ➌ 21.19 UUR ➑ 21.53 UUR
De vriendschappelijke interland FrankijkDuitsland in het Stade de France in Parijs is zestien minuten oud als een man in bezit van een kaartje het stadion in wil. Bij het fouilleren wordt ontdekt dat hij een bomvest draagt. Vrijwel meteen blaast de terrorist zich op. Hierbij raakt één omstander dodelijk gewond. De politie vermoedt dat een explosie binnen het stadion een stormloop naar buiten had moeten veroorzaken, waar nog een man met een bomvest wacht. Als paniek uitblijft, laat de tweede dader drie minuten later zijn vest alsnog afgaan, zonder slachtoffers te maken. Een derde, vermoedelijk losse bom gaat een half uur later af bij een McDonald’s in de buurt van het stadion. Ook zonder slachtoffers. President François Hollande is aanwezig bij de wedstrijd en wordt na de eerste explosie uit voorzorg geëvacueerd. Toch wordt de wedstrijd uitgespeeld. Na afloop, als duidelijk is dat er iets grondig mis is, stroomt het veld vol met publiek. ➋ 21.20 UUR Zo’n vier minuten na de eerste ontploffing bij het Stade de France opent een groep terroristen in het tiende arrondissement met kalasjnikovs het vuur op bezoekers van restaurant Le Petit Cambodge en café Le Carillon. Hierbij vallen vijftien dodelijke slachtoffers.
15els047z020 20
Café Le Comptoir Voltaire 6
Sein
200 meter
©ELSEVIER
19
Rue de Charonne 92
Notre-Dame
Terroristen Stade de France Straatschutters Terroristen Le Bataclan
5
Schietpartij
Explosie
500 meter
➍ 21.32 UUR Iets na half tien vervolgt hetzelfde team van terroristen zijn gruweltocht in het negentiende arrondissement, waar ze op bezoekers van café La Bonne Bière en restaurant La Casa Nostra schieten. Vijf doden. ➎ 21.36 UUR Vier minuten later duiken dezelfde schutters op in het elfde arrondissement. In de Rue de Charonne beschieten ze café La Belle Équipe. Hierbij vallen negentien dodelijke slachtoffers. ➏ 21.40 UUR Een paar straten verder blaast een terrorist zichzelf op bij café Le Comptoir Voltaire. Geen slachtoffers. ➐ 21.40 UUR Rond tien over half tien dringen ten minste drie gewapende personen met geweld theater Le Bataclan binnen, waar een uitverkocht concert van de Amerikaanse garagerockband Eagles of Death Metal gaande is. De daders, zonder maskers, openen het vuur op de 1.500 toeschouwers. Het publiek probeert naar buiten te vluchten. Rond 22.00 uur verzamelen de terroristen de overgebleven aanwezigen om ze als gijzelaars, en later als schild, te gebruiken. Iets voor half één beginnen speciale eenheden van de Parijse politie met hun inval. Alle daders blazen zichzelf op. In het muziektheater vallen zeker 89 doden en zijn veel ernstig gewonden.
Place de la Nation
Dr. Pourya Pashootan
A1
ule va rd Vo lta ire
A86
8
17-11-15 18:31
21
Christelle Alix/AFP/ANP
ELSEVIER 21 NOVEMBER 2015
21.26 UUR De Franse president François Hollande laat zich in het Stade de France inlichten over de aanslagen. Even later wordt hij weggevoerd
EERDERE AANSLAGEN IN EUROPA (SELECTIE)
15els047z021 21
Aanslagen in Madrid in 2004 namen 191 levens
El Pais/EPA/ANP
23 oktober 2002 Gijzeling bezoekers Doebrovkatheater in Moskou (Tsjetsjeense terroristen) † 129 11 maart 2004 Bomaanslagen op treinen Madrid (Al-Qa’ida) † 191 1 september 2004 Gijzeling school Beslan (Tsjetsjenen) † 338 2 november 2004 Moordaanslag op cineast Theo van Gogh in Amsterdam (Mohammed Bouyeri) †1 7 juli 2005 Bomaanslagen op Londense metro en bus (Al-Qa’ida) † 52 22 juli 2011 Bomaanslag Oslo en schietpartij op eiland Utøya (Anders Behring Breivik) † 77 11-22 maart 2012 Moordaanslagen op Joodse school Toulouse en militairen in Toulouse en Montauban (Mohammed Merah) †7 22 mei 2013 Moordaanslag op militair Lee Rigby in Londen (Michael Adebolajo en Michael Adebowale) † 1 24 mei 2014 Schietpartij Joods Museum Brussel (M. Nemmouche) † 4 7 januari 2015 Schietpartij Charlie
Hebdo en joodse supermarkt Parijs (broers Chérif en Said Kouachi en Amedy Coulibaly) † 19 26 juni 2015 Onthoofding bij een gasfabriek bij Lyon (Yassin Salhi) † 1 10 oktober 2015 Bomaanslagen tijdens vredesmars Ankara ( Yunus Alagöz en Ömer Dündar ) † 102
Peter Macdiarmid/ANP
14 NOVEMBER, 00.30 UUR Le Bataclan is ontzet. Erna: gewonden krijgen hulp
Bommen in Londen in 2005 eisten 52 doden
17-11-15 18:31
40
NEDERLAND
21 NOVEMBER 2015 ELSEVIER
Haagse brugklas voor gevorderden
Niek Jan van Kesteren (CDA): ‘Het bevalt prima’
EERSTE KAMER / De senaat is een wereld apart. In juni kwamen er 35 nieuwelingen. Elsevier sprak elf van hen over hun eerste maanden. Het is eervol werk. ‘Maar je moet alles zelf doen, en digitaal.’ Carla Joosten in Den Haag
Foto’s Peter Hilz
P
aul Schnabel (D66) trekt de broekspijpen van zijn knalblauwe pak naar beneden. ‘De pijpen zijn smaller,’ lacht Schnabel (67) in zijn fauteuil in de salon van de Eerste Kamer. Hij sjort er nog eens aan. Sinds 9 juni is hij Eerste Kamerlid. Als directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) was hij lid van ‘onderraden’ die het beleid van het kabinet voorkoken. Toch moet hij aan zijn nieuwe rol wennen. ‘Bij het SCP keek ik vooral hoe beleid uitpakt in de samenleving. Het ging minder om het debat
15els047z040 40
en om wat je vindt. Je weet dat het hier chend: ‘Nee, ik geniet juist van de stijlvolle draait om het toetsen van wetten, maar er kleding van de dames.’ Dat de Eerste Kamer zit veel proza omheen.’ de dynamiek van de Tweede Kamer ontMet ‘proza’ doelt Schnabel op de gebeert, vindt Schnabel prima. ‘Niemand woonten in de senaat, zoals de manier hoeft hier nog carrière te maken of te denwaarop de commissies functioneren. ‘Ik ken wie er straks nog op hem stemt.’ dacht dat we inhoudelijke discussies zouOp 9 juni werd de nieuwe Eerste Kamer den hebben, maar het gaat er alleen maar geïnstalleerd. Van de 75 leden waren er 35 om de schriftelijke vragen die nieuw. Die zijn intussen min je de minister wilt stellen. Ik of meer ingewerkt. De senaat, ‘Ik ga precies wist dat echt niet. De inhoud één dag per week op dinsvertalen welke die komt pas aan bod bij de mondag vergadert, heeft het imago partijen hier delinge behandeling van de van een leeuw die het de regewet. Aan die procedurele kant voor of tegen de ring moeilijk kan maken. Zemoet ik nog wennen.’ ker nu die regering van VVD ouderen zijn’ Niet aan het vele grijs? Laen PvdA in de Eerste Kamer
16-11-15 15:15
41
ELSEVIER 21 NOVEMBER 2015
Annelien Bredenoord (D66) wil erfgoed van wijlen Els Borst onderhouden
nog slechts 21 zetels telt en moet vechten voor een meerderheid. Maar de nieuwelingen, van wie Elsevier er elf sprak, maken verre van een agressieve indruk. De werkelijkheid aan deze zijde van het Binnenhof is al twee eeuwen bedaagd. Zelfs de jongste, de 30-jarige Christine Teunissen (Partij voor de Dieren) prijst ‘de kalmte’ en ‘de ruimte voor reflectie’. Er zit misschien één terriër tussen. Martin van Rooijen was al staatssecretaris van Financiën (KVP) in het kabinet-Den Uyl (1973-1977). En nu is hij senator voor 50Plus. 73 jaar en nog altijd even energiek bezig met de belastingen en pensioenen. Hij wrijft zich in de handen. ‘Om hier stemmen te ver-
15els047z041 41
krijgen, moet de regering onze partij in de Tweede Kamer tegemoetkomen. Anders wordt het voor het kabinet riskant.’ Van Rooijen kondigt alvast aan: ‘Ik ga in december bij de behandeling van het belastingplan precies vertalen welke partijen hier voor of tegen de ouderen zijn.’ Politieke rellen hebben de nieuwelingen nog niet veroorzaakt. ‘In het begin vormden we echt een brugklas voor gevorderden. Waar zijn de lokalen?’ zegt D66-senator Petra Stienen (50), doelend op de commissiekamers. De oud-diplomaat hield haar maidenspeech over asielprocedures. Ze probeert haar ruim 26.000 Twitter-volgers mee te nemen in haar politieke avonturen. ‘Ik wil
het publiek laten zien waarmee we ons in de Eerste Kamer bezighouden.’ Mart van de Ven (60), fiscalist van de VVD, is nog aan het verkennen. ‘Je springt op een rijdende trein van conventies en beleidsstandpunten. Je voelt je onwennig. Je doet indrukken op, leert procedures en wat ik erg waardeer, is de goede omgang. Hoewel dit misschien geen goed moment is om het te zeggen, want we zijn zojuist nog nepvertegenwoordigers genoemd door de PVV.’ Die kwalificatie vindt hij duidelijk misplaatst. ‘Artikel 50 van de Grondwet bepaalt dat je dit doet voor het Nederlandse volk. Zo voel ik dat ook. Een groot stuk verantwoordelijkheid,’ zegt Van de Ven. Hij is eigenlijk
16-11-15 15:15
64
ECONOMIE
21 NOVEMBER 2015 ELSEVIER
Hoezo
DRUK?
STRESS / Steeds meer mensen klagen dat ze het te druk hebben. Werk, kinderen, bejaarde ouders en vrienden slokken al hun tijd op. Ze hebben het gevoel enorm tekort te schieten. Nergens voor nodig. Want een druk leven leiden én ervan genieten kan. Fleuriëtte van de Velde Illustratie Flos Vingerhoets. Foto’s Peter Hilz
U
kent het wel: een vriend belt op het laatste moment een eetafspraak af. Jammer? Stiekem zijn veel mensen er blij om, want dat betekent onverwacht een avondje thuis op de bank met de benen omhoog. Vraag een willekeurig iemand hoe het gaat en het antwoord luidt steevast: ‘Druk!’ De hele wereld lijkt last te hebben van een chronisch gebrek aan tijd. Nu is drukte vandaag de dag ook een beetje een statussymbool: wie zegt dat hij het ‘druk’ heeft, laat op die manier zien dat hij succesvol is. Maar vaak is de onderliggende boodschap ook ‘te druk’. Met werk, de zorg voor de kinderen, hulpbehoevende ouders, het huishouden en niet te vergeten alle sociale ‘verplichtingen’. Alleen het woord al geeft aan dat ‘gezellig’ eten met vrienden door velen wordt gezien als iets wat ze óók nog moeten doen. Het is voor veel mensen een worsteling om hun drukke leven in goede banen te leiden. Ze hebben het gevoel dat ze ‘overlopen worden’, ‘worden geleefd’, ‘continu achter de feiten aanhollen’. Als drukte van tijdelijke aard is – iemand heeft een groot project op het werk of is zijn huis aan het verbouwen – dan is dat overkomelijk. Er is immers
15els047z064 64
een eindpunt in zicht. Met een beetje stress is ook niets mis. Het zet aan tot presteren. Maar wie langdurig aan stress wordt blootgesteld, loopt het risico emotioneel uitgeput te raken: een burn-out. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) uit 2013 blijkt dat 10 procent van de Nederlanders zich permanent opgejaagd voelt. ‘Dat is veel,’ zegt Jos de Haan (55), hoofd van de onderzoeksgroep tijdsbesteding van het SCP. Het is ook een verdubbeling ten opzichte van 2006. Al die drukte leidt ertoe dat steeds meer mensen op de werkvloer uitvallen door stress, constateerde verzuimbegeleider ArboNed begin dit jaar. Stressklachten vormen inmiddels de belangrijkste verzuimoorzaak, vooral bij 25- tot 34-jarigen. Veel mensen beginnen de dag al gehaast. Terwijl ze snel ontbijten, beantwoorden ze al de eerste mails en WhatsApp-berichten. Intussen lezen ze met een half oog de krant en bedenken ze wat er ’s avonds gegeten moet worden. Dan gooien ze er nog gauw een was in, jagen ze de kinderen naar school en zichzelf naar hun werk. ’s Avonds voltrekt zich iets soortgelijks. ‘We draven maar door,’ zegt Gertild den Boer-Winter (51), die een ontspanningstherapiepraktijk in Nuenen heeft. In haar spreekkamer ziet ze mensen die fysiek en mentaal overbelast zijn. Klachten variëren van hyperventileren, het koud hebben en
16-11-15 17:02
65
ELSEVIER 21 NOVEMBER 2015
9 TIPS
OM TE VEEL STRESS TE VERMIJDEN
1 Stop met multitasken Het
switchen tussen taken kost veel energie en stress. Doe één ding tegelijk.
2 Stel prioriteiten: bepaal
wat moet gebeuren en wat nú moet gebeuren. ‘Nog even’ iets doen, bestaat niet.
3 Neem ‘rookpauzes’: rust-
momenten – vooral in de buitenlucht – bevorderen helder denken en productiviteit.
4 Hou op uzelf te vergelijken met anderen. Kijk naar wat u wel hebt en wat goed gaat.
5 Ga offline: zet mobiele apparaten geregeld uit om uw hersens rust te gunnen.
6 Verban smartphone en tablet uit de slaapkamer: het blauwe schermlicht is niet bevorderlijk voor de slaap.
7 Zet meldingen van app- en
e-mailberichten uit: zo bepaalt u en niet een ander wanneer u de smartphone checkt.
8 Delegeer. Anderen kunnen u werk uit handen nemen.
9 Hanteer bij privé-afspraken
tijdblokken: geef aan dat u bijvoorbeeld één uur de tijd hebt. Zo is uw sociale leven beter bij te houden.
15els047z065 65
16-11-15 17:02
88
21 NOVEMBER 2015 ELSEVIER
CULTUUR
Meer dan delicate dansherten BALLET / Dans inspireert tot tv-drama, zie de HBO-serie Flesh and Bone. Hoe realistisch is de getoonde bezetenheid? De Nederlandse danstop reageert. Irene Start
E
n ja hoor, daar is het bloed. Eigenlijk al in de eerste scènes van de Amerikaanse HBO-serie Flesh and Bone ligt bij danseres Claire Robbins (Sarah Hay) de grote teennagel los. Claire is dan al afgewezen bij de auditie die ze doet voor de fictieve American Ballet Company in New York. Maar ze zet door. Onbevreesd trekt ze haar spitzen weer aan en smeekt om een extra kans. Natuurlijk wordt ze aangenomen. In het laatste deel van de achtdelige miniserie vloeit het bloed alweer rijkelijk. Bij de première van een nieuw dansstuk heeft een collega brokjes glas in Claires spitzen gestopt. Claire pakt het glas uit haar dansschoen, stopt
15els047z088 88
het in haar mond en kauwt erop, bloed drupt op haar lip. Ze is er klaar voor, is niet bang voor de concurrentie en zal de beste uitvoering van haar leven geven. De nieuwe HBO-serie Flesh and Bone is een donker sprookje over dansers en hun fenomenale doorzettingsvermogen. Het is bepaald niet de eerste dramaserie die zich afspeelt in de danswereld. De lijst is lang: van Turning Point (1977) tot Black Swan (2010), van klassieker The Red Shoes (1948) tot puberseries als Fame (1982-1987) en Dance Academy (2010-2013).
Opoffering Welke balletfilm of -serie je ook neemt, de plot is vaak dezelfde. Het gaat altijd over opoffering en prestatiedrang, over ambitie en
teleurstellingen. Over wrede docenten en choreografen, en over sympathiek, maar kwetsbaar talent dat de stress niet aankan en breekt. Het hoofdpersonage bewandelt meestal een moeilijke weg, maar overwint die vaak. Ook de scenarioschrijvers van Flesh and Bone schuwen de clichés niet. In het verhaal wordt de American Ballet Company geleid door een dictatoriale artistiek directeur, Paul Grayson (Ben Daniels). Hij moet zijn groep door een nieuwe tijd zien te loodsen. Want ouder publiek komt nog wel naar het theater voor een klassieker als Giselle, jongeren zijn er niet in geïnteresseerd. In die hiërarchisch geordende groep komt Claire als groentje binnen. Ze lijkt zo’n typisch danshert
met bange Bambi-ogen en is ook nog eens van huis gelopen. Bij haar gaat dansen vanzelf, maar haar collega’s hangen tegen anorexia aan en hebben zacht gezegd een gecompliceerde relatie met hun lichaam. Dat leidt tot bizarre conversaties: ‘Ik dun? Nee, jíj bent dun.’ En: ‘Word je nog steeds ongesteld? Stakker!’
Emotionele kunstvorm Hoe realistisch portretteert Flesh and Bone de danswereld eigenlijk? In Nederland deed Black Swan destijds de nodige stof opwaaien. Nogal wat mensen werkzaam in het dansveld voelden zich beledigd door het beeld van emotioneel gestoorde dansers. De top van de Nederlandse danswereld, Ted Brandsen van Het Nationale
17-11-15 13:35
89
ELSEVIER 21 NOVEMBER 2015
FILMS EN SERIES MET DANS IN DE HOOFDROL
> Michael Powell: The Red Shoes
(1948) Klassieker over ballerina die haar dood tegemoet danst. Ingmar Bergman: Summer Interlude (1951) Zweeds drama over danseres die leert dat er leven is buiten ballet. Herbert Ross: The Turning Point (1977) Over een New Yorks balletgezelschap, met ook Mikhail Baryshnikov. Stephen Daldry: Billy Elliot (2000) Brits jongetje gaat dansen tegen de wens van zijn vader in. Robert Altman: The Company (2003) Fictief portret van het Joffrey Ballet. Darren Aronofsky: Black Swan (2010) Natalie Portman schittert als emotioneel gestoorde Zwarte Zwaan. Dance Academy (2010-2013) Jeugdserie over studenten aan de National Dance Academy in Sydney. Bloed, zweet en blaren (2014) AVRO-documentaire over dansers van Het Nationale Ballet. Flesh and Bone (2015) HBO-serie waarin groentje ster wordt van een New Yorks gezelschap.
> > > > > >
Ballet en Paul Lightfoot van het Nederlands Dans Theater, zag flarden van de serie. Ze noemen het uitgangspunt ‘pure fictie’ en ‘stereotiep’. Dansers die zo onzeker zijn als die uit de serie, zijn geen lange carrière beschoren, zeggen ze: juist de professionals zijn niet snel van hun stuk en doorbijters. De vraag is ook of dansers niet al lang in opstand waren gekomen als ze zo vaak werden uitgescholden als Paul in de serie doet. Dat Flesh and Bone in zekere zin is losgezongen van de realiteit, blijkt wel uit het aantal niet-dans gerelateerde onderwerpen die de revue passeren; voordat er echt wordt gedanst, krijgt de kijker eerst incest, zelfmutilatie, drugsverslaving, familieproblemen en zelfs een posttraumatische stressstoornis voor de kiezen. Het dansen lijkt daardoor eerder bijzaak en decoratief dan het hart van de serie. Is er dan niets goeds over Flesh
15els047z089 89
> >
Acteurs Sarah Hay (Claire) en Sascha Radetsky (Ross) zijn echt dansers
Patrick Harbron
Autoritaire directeur Paul kneedt bangige Claire tot een ster
‘DANS IS EEN RELIGIE’ Paul Lightfoot (49), artistiek directeur Nederlands Dans Theater (NDT) ‘Het is nogal ouderwets en stereotiep om een artistiek leider als bazig neer te zetten. Grote balletgezelschappen zijn hiërarchisch en als artistiek leider heb je dan een machtspositie, maar NDT is heel gelijkwaardig. ‘Vroeger was het strikter, maar de dans is erg veranderd. Toen ik werd opgeleid aan de Royal Ballet School in Londen, die als conservatief be-
kendstaat, was het al minder streng. ‘Ik snap de aantrekkingskracht van de serie, maar dansen is niet zomaar een hobby, meer een soort religie. Het is heel intens en dansers zijn emotionele kunstenaars die een kort, vlinderachtig bestaan hebben. Ze trainen en trainen. En dan maar hopen dat ze op hun best zijn op het moment dat ze moeten optreden.’
‘SERIE DOET ONS VAK TEKORT’ Ted Brandsen (56), artistiek directeur Het Nationale Ballet Personage Claire is ambitieus en offert veel op voor het vak
‘Dergelijke series doen dansers tekort. Ja, dansers zijn bezeten kunstenaars, maar ze vinden hun vak ook leuk. Ik merk dat die bezetenheid de buitenwereld enorm fascineert. Hard voor iets werken zonder een zekere uitkomst vinden mensen bijzonder, net als al jong weten wat je wilt en tot opofferingen bereid zijn. Onze samenleving is daar niet meer zo op
ingesteld, alles moet makkelijk gaan. ‘De geschetste problematiek was actueel in de jaren vijftig. Zelfs bij de conservatieve gezelschappen hebben ze moderne choreografen binnengehaald. Een balletgezelschap is hiërarchisch, niet autoritair. Zelf ben ik niet het meest bazige type, maar soms moet je wel zeggen: we gaan nu met z’n allen 1, 2, 3 naar links.’
17-11-15 13:35
44ste Huizinga-lezing Door historicus Jo Tollebeek 11 december 2015 in Pieterskerk te Leiden
De paarden van Waterloo
Over de schoonheid en de bruutheid van de geschiedenis De Vlaamse historicus Jo Tollebeek zal vrijdag 11 december 2015 de 44ste Huizinga-lezing houden in de Pieterskerk in Leiden. De titel van zijn lezing luidt: ‘De paarden van Waterloo. Over de schoonheid en de bruutheid van de geschiedenis’. ing a s g aa ig g paa an a ning i i s a aa nig i an n n a an i inga is is g n i in g i aa na aa as g i gaa ng aan ings a g a is i a ng ap ns a i ’
an
per persoon + gratis de lezing in boekvorm JO TOLLEBEEK
in is
s nsa i i p n n an i as a
De paarden van Waterloo
Over de schoonheid en de bruutheid van de geschi edenis
HUIZINGA-LEZING 2015
ELSEVIE R
’s i a n( i
n)
ip s ( in s) an an ns ( s)
i
€ 12,50
n a ng s aan s n i an g sp a a ig p i aa an aa paa n an a n n n in a in i in i n n i n as aa i a n s aa a i s an n a ng ing n ns pni na n n n is is ing i inga’s is is s i n aagsp n an g s i nis ’
Kaarten zijn verkrijgbaar via www.elsevier.nl/huizingalezing
a i Locatie: p
Vrijdag 11 december 2015 20.00-21.30 uur Pieterskerk te Leiden Jo Tollebeek