Elsevier weekblad nr. 46

NUMMER 46 • 71STE JAARGANG • 14 NOVEMBER 2015 • € 5,95

WELK ADVIES OVER VOEDSEL MOETEN WE GELOVEN?

Achter de schermen bij de strijd tegen IS HOE SE NEDERLAND S COMMANDO’ AD D G A B T I U N A V DE TERREUR BESTRIJDEN

‘Het Westen is naïef’ SCHRIJVER GYÖRGY KONRÁD SLAAT ALARM OVER ISLAM, EUROPA EN IMMIGRATIE

15els046z001 1

GROOTSTE BEDRIJVEN

AP

10-11-15 17:03

2

ELSEVIER / INHOUD

14 NOVEMBER 2015 ELSEVIER

Omslag Hille Hillenga/Ministerie van Defensie inzet Szabó Gábor/Phenster

Koehandel

48

Gezinnen met één inkomen betalen meer belasting dan tweeverdieners. De staatssecretaris moet dat veranderen, vinden de christelijke partijen.

Overnamegolf

54

De grootste bedrijven van Nederland worden door fusies en overnames steeds groter, zo blijkt uit de vierde editie van Elseviers Top 500.

Omslagartikel Met scherp schieten op IS

26

Het Korps Commandotroepen telt 56 snipers die tot op 2 kilometer met één schot een vijand kunnen ‘uitschakelen’. Nu trainen ze bij Bagdad Iraakse rekruten. Elsevier kreeg een zeldzaam kijkje achter de schermen. ‘We geven ze tips and tools om het zo goed mogelijk te overleven.’

Huizinga-lezing

90

‘Geschiedenis is chaos,’ zegt de Vlaamse historicus Jo Tollebeek die op 11 december de 44ste Huizinga-lezing houdt: De paarden van Waterloo.

György Konrád

12

De Hongaarse auteur overleefde het nazisme én het communisme. Hij ziet de islam als bedreiging voor Europa. ‘Het Westen is naïef.’

15els046z002 2

De bom past in een trolley

38

Is de crash met de Russische Airbus boven Egypte het gevolg van een bomexplosie?

Dan wachten er draconische maatregelen.

10-11-15 17:04

NUMMER 46

ELSEVIER 14 NOVEMBER 2015

4 6 8 10 12 18

NEDERLAND

20

BUITENLAND

38

ECONOMIE

48

20

26

Voeding Rapport Gezondheidsraad staat vol adviezen van mensen die echt wat van voeding afweten In Den Haag Het CDA zegt het met bloemen Gerry van der List Liever een verstandige cynicus dan een onnozele idealist Hoek van Holland Den Haag In Nederland Een ijzige stilte die iets te lang duurde Sluipschutters Korps Commandotroepen traint Iraakse rekruten

32

Carla Joosten in gesprek met oud-minister Ben Bot

38

Egypte 27 jaar na Lockerbie lijkt weer vliegtuig door bom tot ontploffing gebracht In Parijs Fransen kunnen nog heel goed praten Arend Jan Boekestijn Griekse koppigheid en Turkse repressie Tsjechië Een bodemloze tunnel Egypte Misdadig losbandig Europa Massamigratie leidde al tot chaos in Romeinse Rijk Weekboek Witte Huis Linkse media onder vuur

23 24

40 41 42 45 48 51 52 54 76 78 80

KENNIS

82

CULTUUR

90 15els046z003 3

Brieven Foto van de week Teheran: Martin Schulz in Iran De week Het nieuws samengevat; Letterlijk; Feiten; Stijger/Daler; Agenda Commentaren Grondrechten; Politiek als vak; Struisvogels; Stop misleiding Verhaal van de week Joods-Hongaarse schrijver György Konrád waarschuwt voor de islam: ‘Europa doet zichzelf pijn’ Necrologie Helmut Schmidt (1918-2015), Duitslands laatste schoolmeester

82 86 88

90

INTERVIEW

Fiscus Gezinnen met één inkomen betalen relatief meer belasting dan tweeverdieners In de cijfers Elfjarige oefent voor eerste commissariaat Syp Wynia Wensdenken en rekenfouten om de pil te vergulden Wat verder ter tafel komt Suzanne van Dommelen-Bruins Ondernemen Vierde editie van Elseviers Top 500

UW GELD

Schade Claimen zonder kleerscheuren Netto Concurrent voor advocaat Lezers vragen Drie deskundigen geven antwoord M’n goeie geld Marcel Kunne Te koop Twee-onder-een-kap Hygiëne Plastic dat bacteriën remt In het lab That is a very good question, Gerrit Lichaam & Geest Tweede jeugd voor het brein

DIGITALE WERELD

Netwerk Oei, een vriendschapsverzoek Educatief Osmouitbreiding Hebbeding V10 van LG De mens achter Shake-on Tips

119

Geschiedschrijving Vlaamse hoogleraar Jo Tollebeek houdt de Huizinga-lezing: ‘Geschiedenis is chaos’ In première Selectie uit het cultuuraanbod Uit & Thuis Film A Perfect Day van Fernando León de Aranoa Stijl Afvalrace met modeontwerpers Taal Invloed Spiritueel Menslievend kapitalisme Gastronomie Dinertickets Hotspot Cube design museum – Kerkrade Wijn Voor het weekend Marijke Hilhorst Dierbaar

120 122

Leven & Dood Ton Grotens (1932-2015) Bridge & Puzzels

94 96 99 101

3

NON SOLUS

Geschiedenis

E

en Amerikaanse dichter definieerde geschiedenis eens zo. Geschiedenis is wat je niet meer kunt aanraken. Hij bedoelde dat er geen levende getuigen meer zijn. Wat is voorgevallen, kan slechts met enige moeite worden gereconstrueerd. Zekerheid is er zelden.

Dat mag waar zijn, gek genoeg is wat geschiedenis heet, juist heel erg aanraakbaar. De boekenkist waarin Hugo de Groot ontsnapte, de stok waarop Van Oldenbarnevelt steunde toen hij het schavot beklom, de kast voor het Achterhuis van Anne Frank. Het is alsof je met deze voorwerpen de geschiedenis op heterdaad betrapt.

Het contact met deze attributen zorgt soms voor een ‘historische sensatie’, zoals Nederlands grootste historicus Johan Huizinga (1872-1945) dat eens heeft genoemd. Precies over dit thema houdt de Vlaamse historicus Jo Tollebeek vrijdag 11 december de 44ste Huizinga-lezing in de Pieterskerk in Leiden.

Hij doet dat onder meer aan de hand van twee paarden die een rol hebben gespeeld in de Slag bij Waterloo. Het paard van de latere koning Willem II en het paard van Napoleon.

De Huizinga-lezing heeft een lange traditie. Van de Nederlandse sprekers is de lezing van de slavist Karel van het Reve het meest memorabel: hij veegde met veel humor de vloer aan met de literatuurwetenschap.

Vorig jaar vertelde Fik Meijer een schitterend verhaal over de lange strijd van de Romeinen om Carthago te veroveren.

Mede-organisator Elsevier biedt u de kans nu al kaarten te bestellen via de website. Zie ‘Lezing ter ere van Johan Huizinga’ op pagina 92. Bellen kan ook: 0205159944.

Arendo Joustra, hoofdredacteur

10-11-15 17:04

VERHAAL VAN DE WEEK

14 NOVEMBER 2015 ELSEVIER

Szabó Gábor/Phenster

12

György Konrád op een bankje aan de oever van de Donau. ‘Zwak zijn is een zonde’

15els046z012 12

10-11-15 11:20

13

ELSEVIER 14 NOVEMBER 2015

‘Het Westen is naïef’ EUROPA / De Joods-Hongaarse schrijver György Konrád (82) overleefde als door een wonder het nazisme én het communisme. Nu waarschuwt hij voor de islam als derde grote bedreiging voor Europa.

‘Europa doet zichzelf pijn.’

Jelte Wiersma in Boedapest Foto’s Szabó Gábor/Phenster

15els046z013 13

10-11-15 11:20

26

NEDERLAND

14 NOVEMBER 2015 ELSEVIER

Met scherp schieten op IS SLUIPSCHUTTERS / Het Korps Commandotroepen telt 56 snipers die tot op 2 kilometer met één schot een vijand kunnen ‘uitschakelen’. Nu trainen ze nabij Bagdad Iraakse rekruten. Elsevier kreeg een zeldzaam kijkje achter de schermen.

O

ver ‘doden’ of ‘killen’ spreken ze niet. De 56 sluipschutters (snipers) bij het Korps Commandotroepen (KCT) duiden hun werk netjes aan als de vijand ‘uitschakelen’, ‘buiten gevecht stellen’ of zelfs ‘incapaciteren’. Daartoe gebruiken ze de Accuracy AWM, een grendelwapen met een bereik tot 1.200 meter, of de Barrett M82, een semiautomaat met een effectieve dracht tot 1.800 meter. ‘Als het heet is en droog, dan raken we op nog grotere afstand ons doel.

In de Sahara schakelden we op 2,2 kilometer afstand iemand uit.’

Elsevier trok een aantal dagen op met de snipers van het KCT op hun kazerne te Roosendaal en in hun uitzendgebied in Irak.

Het korps voert geheime opdrachten uit en houdt niet van pottenkijkers. Voor deze ene keer wilden kolonel Jan Swillens en zijn mannen uitleggen waarmee zij bezig zijn.

Snipers genieten een bedenkelijke reputatie. Ze worden vaak gezien als deel van laaghartige oorlogvoering. Tijdens de Balkanoorlog begin jaren negentig schoten Ser-

15els046z026 26

vische sluipschutters in Sarajevo elke dag volkomen willekeurig een paar weerloze burgers dood om de hele stad te intimideren. Vaak in dezelfde straat: ‘Sniper Alley’.

Tegelijk wordt de sluipschutter geromantiseerd. De ultieme opdracht is het van grote afstand uitschakelen van de vijandelijke commandant. Geduldig bespiedt de sniper zijn doelwit. Hij leert zijn beoogde slachtoffer behoorlijk goed kennen. Juist als de man zich veilig waant en bijvoorbeeld rustig in het zonnetje een brief zit te schrijven, slaat de sniper toe.

De mannen van het KCT erkennen dat zo’n actie laf overkomt. ‘Maar zo kun je de vijand compleet desorganiseren. Daarmee red je veel mensenlevens aan eigen kant.’

Voor zo’n opdracht waag je je diep in vijandelijk territoir. Word je gepakt, dan ga je er onherroepelijk aan. Een sniper is niet geliefd bij de vijand. Dus wie heeft het hier nou over lafheid?

Het is psychologisch geen kleinigheid om vanuit een verborgen positie één persoon neer te schieten. Je kunt niet even rug-

Hille Hillenga/Ministerie van Defensie

Eric Vrijsen in Bagdad

10-11-15 16:07

27

ELSEVIER 14 NOVEMBER 2015

gespraak houden met je baas of je collega’s.

Vaak is het target een ‘ogenbliksdoel’, bijvoorbeeld een zelfmoordterrorist die op het punt staat dood en verderf te zaaien. Dan troost je je met de gedachte dat je veel mensenlevens hebt gered. Maar soms is er een tamelijk abstract verband tussen jouw schot en het geweld dat je daarmee hebt voorkomen. Daarover kun je piekeren.

Meestal ziet de sniper door zijn vizier exact wat er gebeurt met degene die hij op de korrel had. Hoe de commando’s dat naderhand ervaren, is moeilijk te beschrijven.

Ze mogen tegenover de buitenwereld niet spreken over de details van hun operaties.

Onderling hebben ze het er wel over en niet alleen bij de ‘debrief’ na een actie. De kolonel zegt dat hij altijd uitgebreid evalueert met ‘kerels die terugkomen van een missie’ hoe het is geweest. ‘Met chocolademelk en een worstebroodje erbij.’ Dan gaat het over de hele uitzending, niet over één actie.

De psychische druk ontstaat ook doordat de sniper soms dagen- en nachtenlang in primitieve omstandigheden ligt te turen in een omgeving waar niets gebeurt. ‘En dan opeens komt er een vrachtwagen, waar allerlei mensen uitstappen. Dan voltrekt alles zich ineens in een heel snel tempo.’

Daar lig je dan met Rules of Engagement 429A, de permissie om binnen strakke voorwaarden iedere vijand uit te schakelen. Het is geen blanco license to kill. Snipers nemen in een paar seconden een be‘De vijand desor- slissing die achteraf uitgebreid getoetst. ganiseren, daar- wordt Ze weten van elkaar in hoemee red je men- veel van dergelijke situaties ze senlevens aan zijn geweest, maar niemand laat zich voorstaan op zijn trefeigen kant’ fers. ‘We gaan er nuchter mee om. Meestal hoeft er niks opgelost te worden.’ Verder doen ze er het zwijgen toe. Defensie verstrekt geen cijfers van het aantal personen dat door Nederlandse sluipschutters is uitgeschakeld.

Legende

Door Nederlandse commando’s getrainde Iraakse rekruut oefent ergens in de buurt van de Iraakse hoofdstad Bagdad

15els046z027 27

In elke oorlog groeit minstens één sniper uit tot legende. De Russische soldaat Vasili Grigorjevitsj Zajtsev schakelde bij de Slag om Stalingrad (1942) in totaal 220 Duitsers uit.

Ze vielen één voor één. Hij werd een held in de Sovjet-Unie en zijn duel met de Duitse scherpschutter Erwin König werd verfilmd in Enemy at the Gates (2001). In de Vietnamoorlog verschalkte de Amerikaanse mari-

10-11-15 16:07

32

INTERVIEW / BEN BOT

14 NOVEMBER 2015 ELSEVIER

‘In de wereld gelden de wetten van de jungle’ Oud-minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot (77) schreef zijn memoires. Er blijkt liefde uit voor Turkije. Dat moet lid worden van de EU, als buffer tegen vervelende landen.

B

Carla Joosten Foto’s Marco Bakker

Berlijn en hoe toenmalig PvdA-premier Joop den Uyl reageerde toen Bot hem waaren Bot, Bernard voor intimi, schuwde dat zijn hemd uit zijn broek hing. heeft misschien wel de mooiste ‘Hij vond dat dit niet erg was, omdat zijn werkkamer van Den Haag. Hij kiezers zich dan in hem zouden herkennen.’ kijkt uit over het Lange VoorBen Bot werd in 1937 geboren in Batavia hout waar hij een bont tafereel (nu Jakarta) in wat toen Nederlands-Indië ziet van vallende bladeren die oplichten in heette. De Tweede Wereldoorlog bracht hij de zon. De orchideeën in de vensterbank door in een Japans interneringskamp. Dat staan er ook nog eens blakend bij. het gezin na de oorlog terechtkon bij zijn De CDA’er werkt nog altijd als lobbyist en grootouders in Apeldoorn, was een geluk. heeft zojuist een boek voltooid, Achteraf be‘Wie geen adres had in Nederland, was niet zien (Prometheus), over zijn belevenissen welkom. Dan kon je naar Australië.’ als diplomaat en minister van Buitenlandse Die eerste Nederlandse jaren waren arZaken. ‘Ik werd ervoor gevraagd. Al mijn moedig, maar zijn vader zou minister worcollega’s in het buitenland schrijven meden en de jonge Bot kreeg alle kansen om te moires, als Nederlander doe je dat niet. studeren, tot aan Harvard toe. ‘Daar leerde Maar waarom zou je het niet doen als je wat ik gestructureerd schrijven en spreken. In te vertellen hebt,’ zegt hij, gezeten aan de Leiden deed je een boel dingen en moest je glazen tafel in zijn kantoor. ook nog afstuderen. In Harvard studeerde je De uitgever wilde ‘geen dun en werd je begeesterd omdat flutverhaal’ zoals sommige van iedereen er gespitst was op top‘Poetin is Bots voorgangers schreven. ‘Het prestaties.’ mocht een dik boek worden. Ik Zijn privéleven stipt Bot in misschien ben er meer dan vijf jaar mee zijn boek alleen aan, maar hij slechterik, praat er vrijuit over. Hij trouwde bezig geweest. Ik vind schrijven maar ook leuk. Heb altijd ’s morgens vroeg een Amerikaanse vrouw uit een aantekeningen over de vorige een kanjer’ redersfamilie. Ze kregen drie dag gemaakt. Duizenden pakinderen. Het gezin bracht de gina’s, waaraan ik veel had. Net als aan zomervakanties door op de eigen boerderij WikiLeaks. Daarin vond ik veel passages tein Canada en de Kerst in New York. Vandaag rug over mijn inbreng bij de Amerikanen.’ de dag gaat de grootvader van zes kleinkinHij voert de lezer mee door een halve deren vaak naar de Zwitserse bergen waar eeuw geschiedenis. Vertelt hoe hij als jongehij een appartement heeft. ling naast toenmalig minister Joseph Luns zat, die tijdens vergaderingen zijn schoenen et zijn boek hoopt Bot processen in uittrok en ze pontificaal op tafel zette. En het buitenlands beleid inzichtelijk over de opbouw van een ambassade in Oostte maken. ‘Hoe neem je een beslissing over deelname of steun aan een oorlog?

Geleerden blikken jaren later terug, maar BEN BOT (Batavia, 1937), studeerde rechten in vergeten hoe de omstandigheden waren Leiden en Harvard, en werd diplomaat in 1963. toen je besluiten nam. Critici van de NederWerkte in Brussel, Buenos Aires, Oost-Berlijn, landse missies in Afghanistan wijs ik op het Den Haag, Brussel, Ankara, Den Haag en weer doel ervan. We gingen er niet als joris goedBrussel. Van 2003 tot 2007 was hij minister. bloed naartoe, maar voor de bestrijding van

M

15els046z032 32

terreurcellen die ook Amerika en Europa wilden aanpakken. En het land is er ondanks de Taliban beter op geworden. Er is meer vrijheid, er zijn ziekenhuizen voor vrouwen en meisjes, die je nu ook vaker op straat ziet. Als we niets hadden gedaan, was het land verder in de soep geraakt onder een soort IS-bewind.’

A

ls het al niet kwam door het kamp, dan hadden zijn latere internationale ervaringen Bot misschien wel gemaakt tot de nuchtere realist die hij is.

Het internationale circuit noemt hij ‘bikkelhard’. Bot: ‘De wereld is een jungle. Zorg en barmhartigheid gelden internationaal vaak niet. Mensenrechten, ontwapening, je moet het binnen de context zien en dat kunnen sommige linkse politici niet. Dat ideologische, daar kan ik niet tegen. Internationaal gelden de wetten van de jungle.’

Grote leiders ontmoette hij volop. ‘Ik denk altijd: kunnen ze iets? Ze zitten er meestal niet voor niets. Neem de Russische president Poetin. Hij is misschien een slechterik, maar ook een kanjer, een geducht tegenstander. Hij kent zijn zaken goed. Alle vergaderingen had hij papieren voor zich, maar hij keek er nooit in. En als je iets niet helemaal goed zei, vroeg hij of je de stukken wel had gelezen. En dan verwees hij naar voetnoten.’

Bot is een echte buitenlandman. ‘Door het hele boek probeer ik te betogen dat, omdat Nederland met zijn handel voor wel 70 procent afhankelijk is van het buitenland, je van tijd tot tijd moet deelnemen aan opdrachten waarvan je misschien op het eerste gezicht denkt: moet ik mijn hals daar wel in steken? Je moet tonen dat je ook positief bijdraagt aan de internationale gemeenschap, maar realpolitik moet de ondertoon blijven van ons buitenlands beleid.

‘In de tijd van Rutte I met gedoogpartner Geert Wilders deugde de Europese Unie niet

10-11-15 11:36

‘De Syriërs blijven en importeren hun twisten nu bij ons’

15els046z033 33

10-11-15 11:36

54

ECONOMIE

14 NOVEMBER 2015 ELSEVIER

Surfen op de overnamegolf ONDERNEMEN / De grootste bedrijven van Nederland worden door fusies en overnames steeds groter, blijkt uit de vierde editie van Elseviers Top 500. Er is één uitzondering: elektronicamaker Philips wil juist kleiner worden.

Michiel Dijkstra en Ron Kosterman Illustratie Kay Koenen

H

et bedrijf van de toekomst is de start-up, wordt wel gezegd: klein, flexibel en gefocust, en daardoor een bedreiging voor het traditionele grootbedrijf. Grote bedrijven trekken zich weinig aan van deze trend, blijkt dit jaar uit de Top 500 van grootste bedrijven van Nederland. Ze worden, door fusies en overnames, alleen maar groter. Het economisch herstel is duidelijk zichtbaar.

Elsevier stelde de lijst voor het vierde achtereenvolgende jaar samen met behulp van informatieleverancier Bureau van Dijk (zie ‘Van Shell tot Vos Logistics’ op pagina 60). In de Top 500, gerangschikt naar omzet, staan de ondernemingen die het gezicht van het Nederlandse bedrijfsleven bepalen.

Van chemiereuzen als AkzoNobel (nummer 21) tot financiële dienstverleners als ABN AMRO (17). Absolute nummer 1 blijft olie- en gasconcern Shell.

De trend in omzet is omhoog. In de editie van 2014 had de hekkensluiter van de lijst, champignonbedrijf C4C Holding, een omzet van 231 miljoen euro. Dit jaar ligt de omzet fors hoger: de nummer 500 van 2015, transportbedrijf Vos Logistics, zet 252 miljoen

15els046z054 54

euro om. Veel bedrijven groeien hard door overnames. Zo komt de Apeldoornse machine-importeur Royal Reesink de lijst binnen op plek 287: de omzet verdubbelde door overnames in Overijssel en Kazachstan.

Of neem uitgever De Persgroep Nederland (195), die concurrent Wegener inlijfde.

De Amerikaanse kabelmoloch Liberty Global, eigenaar van UPC Nederland, nam Ziggo over. De combinatie, op nummer 77, ging verder onder de naam Ziggo.

Sommige bedrijven hebben al jaren een duidelijke overnamestrategie, zoals IMCD Group (120) en GrandVision (68). Het eerste bedrijf neemt aan de lopende band andere handelaren in chemicaliën over (twee al in 2015), de tweede onderneming – moederbedrijf van optiekketen Pearle – lijft al jaren kleinere concurrenten in.

Sinds 2014 gaan grote bedrijven steeds nadrukkelijker op zoek naar schaalgrootte: zo kunnen ze méér verkopen, tegen hopelijk lagere kosten. De opverende economie maakt CEO’s optimistisch: ze durven weer over te nemen. Door de lage rente is het relatief goedkoop.

Sowieso neemt het aantal fusies en overnames toe. De Sociaal-Economische Raad ontving in 2014 387 fusiemeldingen, tegenover 342 in 2013 – een toename van 13 pro-

cent. Dit jaar zal het aantal overnames nog eens met 13 procent toenemen, afgaande op de eerste negen maanden.

Familiebedrijven – van oudsher voorzichtiger dan andere ondernemingen – onttrekken zich niet aan de trend. Zo nam slachterijconcern PALI Group (358, van de familie Paridaans) begin dit jaar Bouw Erp Varkenshandel over. En baggeraar Van Oord (94, van de gelijknamige familie) kocht de baggertak van het noodlijdende bouwbedrijf Ballast Nedam (129), waarvan de rest nu wordt overgenomen door het Turkse concern Renaissance Construction. Gered is misschien een beter woord.

Door het kwartetten met bedrijven ontstonden nieuwe namen. DE Master Blenders 1753 absorbeerde de koffieactiviteiten van voedselwarenconcern Mondelez. DE-eigenaar JAB Holding, het investeringsvehikel van de vermogende Duitse familie Reimann, hernoemde het bedrijf Jacobs Douwe Egberts (op nummer 46).

De mengvoedercoöperatie Boerenbond Deurne ging samen met twee kleinere concurrenten op in Voergroep Zuid (338), om te kunnen blijven concurreren. De marges in de veevoermarkt zijn laag. Daarom namen concurrenten ForFarmers (85), een andere coöperatie, en Koninklijke De Heus (86),

09-11-15 15:54

ELSEVIER 14 NOVEMBER 2015

15els046z055 55

55

09-11-15 15:54

90

14 NOVEMBER 2015 ELSEVIER

Kristof Vadino

CULTUUR

Jo Tollebeek: ‘De ergste ondeugd in de omgang met de geschiedenis is de ondeugd van het anachronisme’

‘Geschiedenis is chaos’ GESCHIEDSCHRIJVING / Jo Tollebeek houdt de Huizinga-lezing. De Vlaamse hoogleraar weet dat de omgang met het verleden veel verwarring oplevert.

15els046z090 90

Gerry van der List in Leuven Foto Kristof Vadino

J

o Tollebeek is euforisch. En ook wel een beetje moe. De gerenommeerde Vlaamse historicus heeft 48 uur aan één stuk zitten schrijven aan zijn Huizinga-lezing. Het geeft een voldaan gevoel dat hij zijn voordracht over de schoonheid en de bruutheid van de geschiedenis, die hij op 11 december in de Leidse Pieterskerk zal houden, op tijd heeft kunnen afronden.

Tollebeek moet het schrijfwerk tegenwoordig doen in de vrije uur-

10-11-15 11:07

91

ELSEVIER 14 NOVEMBER 2015

Rijksmuseum Amsterdam

Schoenen die werden gevonden op Nova Zembla, te zien in het Rijksmuseum

De stok waarop Johan van Oldenbarnevelt zou hebben gesteund

IN MAATPAK AFDALEN IN EEN MIJNSCHACHT Jo Tollebeek werd op 3 oktober 1960 geboren in Mechelen. Hij studeerde in Leuven middeleeuwse geschiedenis en filosofie. Zijn proefschrift, De toga van Fruin (1990), biedt een overzicht van het Nederlandse academische denken over geschiedenis in de negentiende en twintigste eeuw.

Na van 1992 tot 1996 werkzaam te zijn geweest aan de Rijksuniversiteit Groningen, trad Tollebeek in dienst bij de Katholieke Universiteit Leuven, waarvan hij, met Liesbet Nys, de geschiedenis sinds 1968 beschreef in De stad op de berg (2005). Sinds 1 augustus dit jaar is hij decaan van de letterenfaculteit van de universiteit.

Veel van de publicaties van Tollebeek handelen over geschiedschrijving. Zo schetst De ziel in de fabriek (1998) een beeld van de arbeid van de historicus, ‘de man die in maatpak in de mijnschachten van de geschiedenis afdaalt’. En met Fredericq & Zonen (2008) krijgt de lezer inzicht in de alledaagse praktijken van historici door middel van een portret van Paul Fredericq (1850-1920), hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Gent.

tjes naast de bestuurlijke werkzaamheden waarmee hij de dagen vult. Sinds augustus is hij decaan van de letterenfaculteit van de Katholieke Universiteit Leuven. De 55-jarige hoogleraar beschouwde het min of meer als een plicht om eens bestuurlijke verantwoordelijkheid te dragen. Dit betekent dat hij zich nu van de ene naar de andere vergadering beweegt. Dat valt niet altijd mee. ‘Als je als bestuurder begint, ben je toch een soort jakobijn. Je denkt snel van alles radicaal te kunnen veranderen. Maar je krijgt te maken met een logge tanker die je slechts met

15els046z091 91

veel moeite kunt bijsturen. Het is een interessante onderneming, waarbij ik weleens ontgoocheld raak. De letterenstudies staan onder druk. Het aantal studenten daalt hier en daar naar een kritiek niveau. Dat vereist aanpassingsvermogen. Maar je merkt dat sommige docenten nogal conservatief zijn en meer letten op het eigen belang dan op dat van onze faculteit.’

Dat Tollebeek weinig tijd meer heeft voor onderzoek doen en publiceren, valt voor de buitenwacht te betreuren. Hij was nooit een geschiedschrijver die met populaire

lectuur het grote publiek behaagde. Maar liefhebbers van het elegant geschreven, van grote eruditie getuigende, genuanceerde historische essay beleefden veel genoegen aan boeken als De ijkmeesters en De ekster en de kooi.

In de Huizinga-lezing zal Tollebeek weer met omtrekkende bewegingen een interessant terrein aftasten. Centraal in De paarden van Waterloo staan de voorwerpen die ons resten uit een voorbije tijd. De omgang ermee veroorzaakt de ‘historische sensatie’ waarover Johan Huizinga sprak, een haast zintuiglijk contact met

het verleden. Sommige objecten van bekende historische personen worden vereerd als profane relieken, vertelt Tollebeek. ‘Zo zijn er de stokjes van Van Oldenbarnevelt en de kisten van Hugo de Groot. Moeilijk is vast te stellen welke nou de echte is. Minstens zo indrukwekkend vind ik zelf anonieme voorwerpen. Zo stelt het Rijksmuseum in Amsterdam vier schoenen tentoon die zijn gevonden op Nova Zembla. Het zijn beelden zonder woorden. Kaal, naakt. Als je ze ziet, heb je het gevoel de geschiedenis als het ware op heterdaad te betrappen.’

De neiging bestaat om netjes een ordening aan te brengen in de voorwerpen, zodat een overzichtelijk beeld ontstaat. Maar zo simpel werkt het niet. Er is een woekering van objecten waardoor de historicus al snel in een web verstrikt raakt. Geschiedenis is geen kwestie van rechtlijnigheid, eenduidigheid en eenvoud, maar een complex verhaal van verwarring dat je steeds op het verkeerde been zet. Geschiedenis is chaos in het hoofd, leert Tollebeek, ‘een rammelend geheugen, dat niet redeneert maar associeert’.

Nuchter Als jongeling koos Tollebeek voor middeleeuwse geschiedenis en filosofie als studie. Hij verdiepte zich toen liever in een verleden dat ver van hem af lag dan in eigentijdse geschiedenis, vertelt de decaan in zijn moderne, ruime werkkamer aan de universiteit.

Wantrouwig staat hij tegenover verwijzingen naar het verleden als wapens in een actuele ideologische strijd. Moslims bijvoorbeeld refereren nog weleens aan de Kruistochten in de Middeleeuwen om aannemelijk te maken dat hun tegenstanders begonnen met het gebruik van geweld. ‘Dat lijkt me onverstandig. De ergste ondeugd in de omgang met geschiedenis is de ondeugd van het anachronisme. Het is nutteloos om het verleden te bekijken vanuit hedendaagse denkkaders.’

Over de Middeleeuwen heeft Tollebeek overigens weinig geschreven. Hij ontpopte zich vooral als cultuurhistoricus van de negentiende en twintigste eeuw. Zijn

10-11-15 11:07

44ste Huizinga-lezing Door historicus Jo Tollebeek 11 december 2015 in Pieterskerk te Leiden

De paarden van Waterloo

Over de schoonheid en de bruutheid van de geschiedenis De Vlaamse historicus Jo Tollebeek zal vrijdag 11 december 2015 de 44ste Huizinga-lezing houden in de Pieterskerk in Leiden. De titel van zijn lezing luidt: ‘De paarden van Waterloo. Over de schoonheid en de bruutheid van de geschiedenis’.

per persoon + gratis de lezing in boekvorm JO TOLLEBEEK

De paarden van Waterloo

Over de schoonheid en de bruutheid van de geschi edenis

HUIZINGA-LEZING 2015

ELSEVIE R

Foto’s: Hielco Kuipers (links), Jan van Galen (midden), Rob Stevens (rechts)

Tollebeek licht de lezing als volgt toe: ‘De merkwaardige terugkeer van Wexy, het paard van de latere koning Willem II, illustreert de kracht maar ook de dubbelzinnigheid van het fenomeen dat door Johan Huizinga de “historische sensatie” is genoemd. Wexy werd bij zijn dood gevild, waarna de bewerkte huid op een houten raamwerk werd vastgelijmd. Er gaat een grote aantrekkingskracht van uit, zoals dat ook het geval is bij Marengo, Napoleons Arabier.’

€ 12,50

‘Wexy en Marengo staan voor de schoonheid van de oorlog: voor het spektakel, voor het heldhaftige, voor het publieke karakter ervan. Maar de paarden van Waterloo tonen het verleden ook in al zijn bruutheid: in zijn concreetheid en tastbaarheid, rauw en kwetsbaar. De carrières van Wexy en Marengo dwingen ons opnieuw na te denken over onze historische verbeelding, over Huizinga’s historische esthetiek en over de “draagsporen van de geschiedenis”.’

Kaarten zijn verkrijgbaar via www.elsevier.nl/huizingalezing

Datum: Vrijdag 11 december 2015 Tijd: 20.00-21.30 uur Locatie: Pieterskerk te Leiden Spreker: Jo Tollebeek