www.elsevier.nl € 8,95
N E L S ON M A N DE L A T E R H E R I N N E R I NG
TER HERINNERING 1918-2013
Nelson
Mandela ESP002_000 MANDELA COVER 1
06-12-2013 09:15:36
Inhoud VOORWOORD
5
VORMENDE JAREN
6
OP ROBBENEILAND
30
IN VRIJHEID
52
IN NEDERLAND
76
UITSPRAKEN
98
Aristocraat die rebellenleider werd Volksheld in gevangenschap De vrijgelaten verzoener Bewierookt en geliefd
‘Ik ben een gewoon mens en heb ernstige fouten begaan’ FOTOVERANTWOORDING
ESP002_002 MANDELA INHOUD 2
102
10-12-2013 09:48:45
Vrijgelaten leider Op 71-jarige leeftijd wordt
Mandela door het apartheidsregime in vrijheid gesteld. De beroemde oud-gevangene toont zich niet rancuneus en roept op tot verzoening.
3
ESP002_002 MANDELA INHOUD 3
10-12-2013 09:49:13
Eerbetoon
Nelson Mandela ontvangt in 2004 een onderscheiding van koning Xolilizwe Sigcawu uit dank voor zijn verdiensten voor de Xhosa, de stam waartoe ook Mandela behoort.
ESP002_004 VOORWOORD 4
23-09-2011 09:51:21
NELSON MANDEL A / VOORWOORD
Nelson Mandela
H
et komt niet vaak voor – al tijdens je leven een legende zijn. Maar Nelson Mandela (1918-2013) was zo’n unieke, levende legende. Niet alleen in eigen land, maar ook ver daarbuiten. En niet alleen in de ogen van gewone mensen, maar ook volgens de elites en het establishment. Voor meisjes die nog geboren moesten worden toen hij in 1994 leider van Zuid-Afrika werd, en voor popsterren en presidenten, voetballers en vorsten. De legende is gebaseerd op een paar simpele beelden. Het eerste beeld dateert van 11 februari 1990, toen Mandela, 71 jaar oud, gekleed in bruin pak met das, uit zijn gevangenis naar de vrijheid wandelde – de rechtervuist boven zijn hoofd geheven. Het tweede beeld is ouder. Dat is steevast een foto van Robbeneiland, waar hij ruim een kwart eeuw gevangen heeft gezeten. Al die lange jaren was van hem geen actueel portret beschikbaar. Het derde beeld is van de aristocraat die hij van geboorte was. Het komt tot uitdrukking in zijn rol als staatsman, met zijn lange, slanke gestalte en brede grijns op zijn gezicht. Het beeld ook van de verzoener, die alleen al door zijn gestalte strijdende partijen wist te scheiden. En ten slotte is er het beeld van Mandela die opeens een danspasje kon maken, vrolijk maar stijlvol springend van de ene voet op de andere voet, de twee vuisten voor de borst. Zoals die keer toen hij in het Zeeuwse Middelburg de Roosevelt Four Freedoms Award kreeg uitgereikt en het koor een Zuid-Afrikaans strijdlied aanhief. Op 5 december 2013 gaf Mandela na een maandenlang ziekbed de strijd op, omringd door zijn naasten in zijn huis in Houghton, Johannesburg. De biografie van Mandela ‘leest als de historie van apartheid en zwarte emancipatie in Zuid-Afrika’, schrijft Fred de Vries, correspondent van Elsevier in Zuid-Afrika en auteur van deze uitgave. Van heethoofd en opperbevelhebber van de gewapende tak van het ANC ontwikkelde Mandela zich tot internationaal icoon die na zijn vrijlating Zuid-Afrika behoedde voor een burgeroorlog en rassenstrijd. Uiteraard zijn er tegenbeelden. Zijn persoonlijkheid was complexer dan foto’s kunnen laten zien. Een mens verandert bovendien gedurende een lang leven. Ooit was Nelson Mandela een terrorist, zeker in de ogen van de Zuid-Afrikaanse regering. En als aanvoerder van gewelddadige bendes had hij bloed aan zijn handen. Buiten beeld en onzichtbaar voor de camera’s, kon Mandela arrogant en autoritair zijn. Maar aan het einde van zijn leven overheerste toch het beeld van vader des vaderlands. Er ging een siddering door het Soccer City Stadium in Johannesburg, toen hij zich daar in 2010 tijdens de slotceremonie van het WK-voetbal vertoonde. Nelson Mandela, een inspiratiebron en held voor velen. Deze uitgave gaat over hem. A R E N D O J O U S T R A , H O O F D R E DAC T E U R E L S E V I E R
5
ESP002_004 MANDELA VOORW 5
06-12-2013 09:28:22
NELSON MANDEL A / VORMENDE JAREN
Aristocraat die rebellenleider werd
‘I
FRED DE VRIES
k was niet geboren met de zucht naar vrijheid. Ik was vrij geboren. Vrij in elk opzicht. Vrij om door de velden te rennen bij de hut van mijn moeder, vrij om te zwemmen in het riviertje dat door het dorp liep, vrij om maïskolven te roosteren onder de sterren... Pas toen ik begreep dat die vrijheid uit mijn vroege jeugd een illusie was, begon die zucht ernaar,’ schreef Nelson Mandela in zijn autobiografie De lange weg naar de vrijheid. Het is de essentie van zijn levensverhaal, dat een allesbepalend vrijheidshiaat van bijna dertig jaar kende. We tekenen 20 april 1964. Tijdens het beroemde Rivonia-proces legt de van hoogverraad beschuldigde Mandela de mogelijkheid van een verdedigingspleidooi minzaam naast zich neer. In plaats daarvan houdt hij een politieke redevoering. Vier uur lang blijft hij aan het woord. Hij legt uit waarom verzet en sabotage onvermijdelijk zijn geworden in een land dat door apartheid in een wurggreep wordt gehouden. Hij ontkent dat hij communist is. En hij gaat uitgebreid in op zijn ideaal van een vrije en democratische samenleving waarin mensen in harmonie samenleven en gelijke kansen hebben, eindigend met de beroemde woorden: ‘Als het moet, ben ik bereid voor dit ideaal te sterven.’ Uiteindelijk bleek dat niet nodig. Nelson Mandela overleed niet als gevangene, noch als revolutionair, maar als
bejaarde verzoener met de status van bijna-heilige, voorlopig de laatste in zijn soort. Hij was een leider in de originele zin van het woord: iemand die aanvoert, het voorbeeld geeft en offers brengt – een rolmodel. Voor Mandela was leiderschap geen egotrip. Integendeel: hij gaf zijn privéleven en gezin op voor de politieke zaak. De pijn die hem dat deed, verborg hij achter een emotieloos masker dat hij pas afzette toen hij in 1998 voor de derde keer trouwde, met Graça Machel, weduwe van de verongelukte Mozambikaanse president Samora Machel. Eindelijk was daar een oprecht gelukkige president. De biografie van Mandela leest als de historie van apartheid en zwarte emancipatie, vol onverwerkte trauma’s, en met een hoofdpersoon die zich gedurende zijn 27 jaar gevangenschap ontwikkelde van politiek heethoofd tot internationaal icoon die Zuid-Afrika voor een burgeroorlog en rassenoorlog behoedde. Het is moeilijk de vinger te leggen op Mandela’s magie. Het was de unieke combinatie van karakter, opvoeding en omstandigheden. Hij was complex als de meest geraffineerde wijn: autoritair, charismatisch, autocratisch, iconisch, grootmoedig, koppig, vergevingsgezind, onverzettelijk, barmhartig, gehaaid, opofferingsgezind, verzoenend, trouw, kwetsbaar en arrogant. Blanken, zelfs de ergste racis-
6
ESP002_006 1 6
23-09-2011 09:53:19
Onruststoker Nelsons tweede naam was Rolihlahla, letterlijk ‘hij die een tak van een boom rukt’, ofwel ‘onruststoker’. De man van adellijke komaf zou later de gewapende tak van het ANC leiden.
7
ESP002_006 1 7
23-09-2011 09:53:51
NELSON MANDEL A / VORMENDE JAREN
18
ESP002_006 1 MANDELA 18
10-12-2013 09:51:37
Sportman
Tijdens het geruchtmakende
Treason Trial, dat in augustus 1958 begint, worden dertig ANC’ers ervan beschuldigd dat zij de regering ten val willen brengen. Terwijl hij zich op het proces voorbereidt, bokst Mandela (links op de foto) elke avond. Ook later op Robbeneiland werkt hij dagelijks aan zijn conditie, door rondjes te rennen op de binnenplaats van de gevangenis.
19
ESP002_006 1 MANDELA 19
10-12-2013 09:52:02
NELSON MANDELA / OP ROBBENEILAND
Volksheld in gevangenschap FRED DE VRIES
R
obbeneiland, zo’n 12 kilometer ten noorden van Kaapstad, werd al rond 1525 door de Portugezen gebruikt om lastpakken op te sluiten. In de daaropvolgende eeuwen functioneerde het eiland onder de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de Britten en de verschillende Zuid-Afrikaanse regeringen onder meer als ziekenhuis, quarantaineplek voor leprozen en oord om gekken en chronisch zieken te isoleren. Soms vervulde het verschillende van die functies tegelijk. Inmiddels is het een museum en nationaal monument. Mandela maakte in 1962 na zijn arrestatie als ‘de Zwarte Pimpernel’ voor het eerst kort kennis met die dorre, winderige plek van ruim 3 kilometer lang en bijna 2 kilometer breed. Toen was de sfeer nog relatief ontspannen. Er werkten kleurlingen als cipiers, die de gevangenen zonder al te veel problemen van sigaretten voorzagen. Maar in 1963 was het eiland veranderd in een maximum security prison, met alleen nog maar blanke, Afrikaner cipiers. Toen Mandela er in mei 1963 weer aankwam, werd hij door hen verwelkomd met de woorden ‘Dis die eiland. Hier gaan julle vrek.’ (‘Dit is het eiland. Hier gaan jullie sterven.’) In juli werd hij tijdelijk teruggebracht naar Pretoria om andermaal voor de rechtbank te verschijnen, nadat de top van Umkhonto we
Sizwe, de militaire tak van het ANC, in Liliesleaf Farm was gearresteerd. Die zaak zou de geschiedenis in gaan als het Rivonia-proces. Op Robbeneiland had Mandela meegedaan aan een hongerstaking, en toen hij op 9 oktober 1963 in Pretoria voor de rechter werd aangeklaagd wegens sabotage en samenzwering was hij 12 kilo afgevallen. Dat weerhield hem er niet van om op 20 april 1964 uiteindelijk een vier uur durende rede af te steken, waarin hij aangaf dat zijn betrokkenheid bij sabotage door Umkhonto we Sizwe het resultaat was van ‘een rationele inschatting van de politieke situatie die was ontstaan na vele jaren van tirannie, uitbuiting en verdrukking van mijn volk’. Mandela sloot zijn redevoering af met de beroemde zinnen: ‘Ik heb mijn leven opgedragen aan de strijd van het Afrikaanse volk. Ik heb tegen blanke dominantie gestreden. Ik heb het ideaal gekoesterd van een democratische en vrije samenleving waarin alle mensen in harmonie en met dezelfde mogelijkheden met elkaar samenleven. Dit is een ideaal waarvoor ik hoop te leven en dat ik hoop te bereiken...’ Albertina Sisulu herinnerde zich dat veel vrouwen in het gehoor volschoten bij zijn laatste zin: ‘Maar als het moet, is het een ideaal waarvoor ik bereid ben te sterven.’ De grote vraag was of hij de doodstraf zou krijgen. Dat
30
ESP002_030 2 30
23-09-2011 10:14:11
Vrijlatingscampagne Ongedateerde poster van de internationale anti-apartheidsbeweging die de Zuid-Afrikaanse regering vraagt Nelsen Mandela vrij te laten.
31
ESP002_030 2 31
23-09-2011 10:14:34
Wederzijdse genegenheid
Nelson Mandela en koningin Beatrix hadden een hechte band. Wanneer de ANC-leider en latere Zuid-Afrikaanse president in Nederland was, logeerde hij altijd bij de Oranjes op Huis ten Bosch, zoals hier in juni 1990.
80
ESP002_076 4 80
23-09-2011 10:52:20
NELSON MANDELA / IN NEDERLAND
Gek op voetbal
Volgens stervoetballer en oud-international Ruud Gullit hield Nelson Mandela zeer van voetbal. Hier omhelst Gullit de oude vrijheidsstrijder op 3 maart 1999, tijdens een bezoek van Mandela aan Nederland. Gullit heeft grote bewondering voor Mandela en prijst diens menselijkheid en eenvoud.
gen sprak Mandela in 2002 op Huis ten Bosch heel intiem over vrijheid, verantwoordelijkheid en democratie. Nadat Mandela was afgetreden als president van Zuid-Afrika, waren Wim Kok en zijn vrouw een keer bij hem thuis. Kok: ‘Ontwapenend eerlijk zei hij dat aids de grootste ramp was die zijn land ooit had getroffen. Hij bekende dat hij daar nu vrijer over kon spreken dan als staatshoofd. ‘Mandela was niet zomaar een president. Hij was een bijzonder mens met een uitzonderlijk sterk karakter. Door de loop van de historie, en vooral door het stempel dat hij
op de geschiedenis heeft gedrukt, is hij in een positie terechtgekomen die hij niet had gezocht. De wereld zal hem niet vergeten. Omdat hij anonieme, rechteloze mensen zowel een stem als moed heeft gegeven.’
Strijder Voormalig profvoetballer Ruud Gullit (1962): ‘Mandela was zo menselijk en groots in al zijn eenvoud.’ In 1989 won Gullit als Wereldvoetballer van het Jaar voor de tweede keer in zijn leven de Gouden Bal. Hij speelde destijds in Italië,
81
ESP002_076 4 81
23-09-2011 10:52:45
NELSON MANDELA / XXXXXXXXX
92
ESP002_076 4 MANDELA 92
10-12-2013 10:47:04
NELSON MANDELA / IN NEDERLAND
Eredoctoraat
De in Nederland zeer populaire president Mandela zwaait naar het toegestroomde publiek als hij op 12 maart 1999 de Pieterskerk in Leiden verlaat. Binnen heeft hij kort daarvoor uit handen van koningin Beatrix een eredoctoraat van de Universiteit Leiden gekregen. Het Nederlandse koningshuis onderhield een hechte band met de zwarte Nobelprijswinnaar.
Onder de indruk
In 2001 bezoekt premier Wim Kok (PvdA) de voormalige president van Zuid-Afrika in diens huis in Johannesburg. Kok roemt de warmte en eenvoud van de Nobelprijswinnaar.
93
ESP002_076 4 MANDELA 93
10-12-2013 10:48:45
ELSEVIER TER HERINNERING
Joseph Luns ‘Voor mij komt eerst het Nederlandse belang, dan een hele tijd niets en dan weer het Nederlandse belang.’ Een typerende uitspraak van Joseph Luns, een van de grootste staatslieden van naoorlogs Nederland. Van 1952 tot 1971 was Joseph Luns minister van Buitenlandse Zaken. In deze negentien jaren bepaalde hij de Nederlandse politiek in de wereld en trotseerde hij grote politieke leiders als De Gaulle, Kennedy en Adenauer.
Wilhelmina Speciaal voor Ter Herinnering Wilhelmina (18801962) heeft historicus en jurist prof.dr.mr. Cees Fasseur het leven van de vorstin opnieuw ter hand genomen en haar verhaal opnieuw verteld. Onder andere vanwege de vraag of het staatshoofd in ballingschap zich wel voldoende afkeurend heeft uitgelaten over het tragische lot van de Joden. Met zijn grote kennis van de persoon, periode en omstandigheden ontkracht Fasseur de vele loze beweringen die hierover worden gedaan.
Godfried Bomans Bomans was vele jaren de meest gelezen schrijver van Nederland. Naast meer dan zestig boeken heeft hij vele andere geschriften op zijn naam staan, zoals toneelstukken, korte verhalen en interviews. Bomans schreef onder meer voor Elsevier. Elsevier-redacteur Gerry van der List beschrijft in deze 100 pagina’s tellende Ter Herinnering Godfried Bomans (19131971) het leven van de markante schrijver, dat wordt geïllustreerd met prachtige foto’s en tekeningen.
Eppo Doeve Ter Herinnering Eppo Doeve (1907-1981) geeft een overzicht van het leven en oeuvre van deze duivelskunstenaar, die tot zijn dood voor Elsevier tekende. In ruim 100 pagina’s krijgt u een beeld van de man die alles kon wat hij wilde, en alles wilde wat hij kon. Naast een prachtige geïllustreerde biografie bevat deze uitgave, die is samengesteld door Doeve-kenner Jop Euwijk, een groot aantal reproducties van zijn beste werk.
Bestellen U kunt één of meerdere exemplaren bestellen via www.elsevier.nl/terherinnering, of bel de klantenservice op 0314-358358.
www.elsevier.nl/terherinnering
ESP002_104 MANDELA ADV 104
28-03-2013 16:07:02