S
P
E
C
I
A
L
E
E
D
I
T
I
E
ELSEVIER
200 JAAR MONARCHIE
SPECIALE EDITIE 200 JAAR MONARCHIE
GIDS BIJ DE VIERING VAN TWEEHONDERD JAAR KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. DE GESCHIEDENIS VAN DE JAREN 1813 TOT 2013
ESP023_001 MON COV 1
26-09-2013 12:24:37
INFORMEEL Zomer 2009: de aanstaande koning WillemAlexander poseert met zijn vrouw, prinses Mรกxima en (van links af) dochters Amalia, Alexia en Ariane op het Wassenaarse strand
2
โ ข E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_002 MON SPREADS 2
26-09-2013 10:28:30
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_002 MON SPREADS 3
•3
26-09-2013 10:30:54
MEMORABEL MOMENT Juliana op de dag van haar inhuldiging als Koningin, 6 september 1948. Van links af: prinses Irene, prinses Margriet, koningin Juliana, prins Bernhard, prinses Christina en prinses Beatrix
4
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_002 MON SPREADS 4
26-09-2013 10:31:24
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_002 MON SPREADS 5
•5
26-09-2013 10:31:49
INHOUD
Hoezee!
10
Met de terugkeer van prins Willem op vaderlandse bodem eindigde in 1813 Franse bezetting.
Weens congres
34
Een internationaal diplomatiek krachtenspel leidde in 1815 tot Koninkrijk der Nederlanden.
Vooral eigenzinnig
Herkenningstekens 46
24
Het tot nu toe beperkte beeld van de Nederlandse vorsten is recent bijgesteld. Overzicht van alle staatshoofden, van Willem I tot en met Willem-Alexander.
Wat kenmerkt de Nederlandse monarchie? Over de oorsprong en betekenis van de symbolen.
Oude familiefoto’s 54 Monument 22, 42, 62 Oranjeliedjes Portretten van de koninklijke familie uit de 19de eeuw zijn wat stijfjes, en toch ontroerend. 8
Binnenkijken in drie gebouwen die bepalend zijn voor de geschiedenis van de monarchie.
70 Ontmoetingen
76
Een lied van het volk voor de Zes Nederlanders, van oudvorst is van oudsher populair om premier tot surfleraar, vertellen hem te bejubelen of kritiseren. over hun contact met de Oranjes.
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_008 MON INHOUD 8
26-09-2013 11:45:04
VOORWOORD
Onze spiegel
EN VERDER: Stamboom: Huis Oranje-Nassau
20
Gijsbert van Hogendorp, grondlegger van het Koninkrijk
38
Essay: Twee hoeraatjes voor de monarchie
44
Het hof van Oranje
50
Orangisme in oorlogstijd
64
De constitutionele monarchie van A tot Z
84
Rondreis langs koninklijke locaties
88
Boeken en websites
96
In sommige kringen wordt er anders over gedacht, maar als de monarchie in Nederland niet bestond, zou die eigenlijk uitgevonden moeten worden. De voordelen zijn immers vele malen groter dan de nadelen. Helemaal als je tot je laat doordringen wat het alternatief in de praktijk zou betekenen. Met name een gekozen president die een eigen mandaat heeft van de kiezers, is geen aanlokkelijk perspectief in een land waar de macht vooralsnog bij een gekozen volksvertegenwoordiging ligt. Gelukkig hoeft de keuze voor of tegen de monarchie niet te worden gemaakt. De monarchie als staatsvorm bestaat al tweehonderd jaar, wordt gesteund door een ruime meerderheid van de burgers en het parlement en kent een krachtige invulling. In 2013 is een nieuwe generatie aangetreden met een overtuigende koning Willem-Alexander als voornaamste vertegenwoordiger. Daarbij is de monarchie nauw verweven met de vaderlandse geschiedenis en de Nederlandse identiteit. Feitelijk gaan de banden veel verder terug dan tweehonderd jaar. Willem van Oranje speelde in de zestiende eeuw een cruciale rol bij de onafhankelijkheidsstrijd van Nederland. Hij kwam in verzet en leidde de opstand tegen het land dat hem mede zijn opleiding had gegeven: Spanje. Sindsdien is zijn familie – met onderbrekingen – steeds betrokken geweest bij het wel en wee en vooral het bestuur van het land. Vooral in tijden van nood en rampspoed werd een beroep gedaan op de erfgenamen van Willem van Oranje. Zelfs als Nederland een republiek wordt, zal die Willem van Oranje als de stamvader moeten erkennen. Zijn ruiterbeelden kunnen in elk geval gewoon blijven staan, mocht die republiek ooit nog eens worden geïnstalleerd. Door die nauwe en langdurige band tussen familie en natie, fungeert de monarchie als een voortdurende spiegel van wat Nederland is en wie de Nederlanders zijn. De monarchie heeft een parallelle wereld gemaakt, die door haar simpele constructie – het betreft een familie – eenvoudig te begrijpen en te volgen is. Vreugde en verdriet in de natie kunnen daarom ook makkelijk met het staatshoofd worden gedeeld. Met als bijkomend voordeel dat allerlei nationale en patriottische gevoelens op die familie kunnen worden geprojecteerd. Dat is een betere uitweg dan een politieke beweging. De geschiedenis van tweehonderd jaar monarchie is ook de geschiedenis van tweehonderd jaar Nederland, zoals blijkt uit deze Speciale Editie, gemaakt door de redactie van Elsevier. Arendo Joustra, hoofdredacteur
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_008 MON INHOUD 9
•9
26-09-2013 11:46:25
GESCHIEDENIS 30 NOVEMBER 1813 De latere koning Willem I landt op het strand van Scheveningen
10
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_010 MON GESCHIED 10
25-09-2013 12:30:37
Geboorte van een monarchie HOE BLUFPOKER LEIDDE TOT HET ONTSTAAN VAN HET VERENIGD KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Robert Stiphout
A
lsof God zelf voet zette op Nederlands bodem, zo gloedvol beschreven is de landing bij Scheveningen van prins Willem Frederik op 30 november 1813. Verslaggevers noteerden dat op het strand een ‘ontzaggelijke toegevloeide menigte’ had klaargestaan om de prins te ontvangen na diens vierdaagse zeereis vanuit ballingsoord Engeland. Toen de prins per boerenkar door de branding werd gereden zou er, schreven historici later, een ‘donderend hoezee geroep’ hebben geklonken. Volgens dichter Maarten Westerman juichte het volk bij de eerste stap van de prins op
vaderlandse bodem zo hard dat in Delft de grendels van de tombe van Willem van Oranje opensprongen. Andere dichters repten van de komst van een ‘verlicht vorst’, van een ‘heelende vader’, van de ‘heiland’ zelfs. De rit over de zeeweg naar ’s-Gravenhage was zo mogelijk nog spectaculairder. Reder Jacob Pronk had negentien jaar eerder de Oranjes tot tranen toe geholpen het land per visserspink te ontvluchten. Nu had hij zijn zoon vooruit gestuurd om de komst van de prins in de hofstad aan te kondigen. Gehuld in een wapperende oranje vlag galoppeerde Pronk junior naar de stad. Toen enkele uren daarna de prins verscheen, had zich een enorme menigte verzameld langs de route. Ooggetuigen schreven in
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_010 MON GESCHIED 11
• 11
25-09-2013 12:34:59
FA M I L I E
20
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_020 MON STAMBOOM 20
25-09-2013 12:41:00
2
0
0
J
A
A
R
M
O
N
A
R
C
H
I
E
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_020 MON STAMBOOM 21
• 21
25-09-2013 12:41:08
AMSTERDAM
Paleis op de Dam ’S WERELDS ‘ACHTSTE WONDER’ IS EEN REUSACHTIG FEESTPALEIS Robert Stiphout Illustratie Jelrik Atema
S
choonheid zit van binnen. Zo grauw als het Koninklijk Paleis in Amsterdam van buiten oogt, zo licht is het interieur. Tussen 2005 en 2009 werd de binnenkant grondig gerenoveerd. Schilderingen kregen een beurt, meubilair werd opgeknapt, de keuken gemoderniseerd. Op 13 juni 2009 heropende toenmalig koningin Beatrix ‘haar’ paleis voor het publiek. Sindsdien zijn er weer ontvangsten en evenementen in het gebouw, dat wel ‘feestpaleis’ wordt genoemd – als tegenhanger van ‘werkpaleis’ Noordeinde in Den Haag. De renovatie van de buitenkant begon zomer 2009 en werd eind 2011 afgerond. Het paleis oogt weer als bij de ingebruikname ervan in 1655. Toen deed het dienst als stadhuis van Amsterdam en stond het bekend als grootste niet-kerkelijke gebouw ter wereld. ‘’s Werelds Achtste Wonder,’ schreef dichter Constantijn Huygens. In 1808 maakte Lodewijk Napoleon er zijn paleis van, op 30 april 2013 ondertekende koningin Beatrix er de Akte van Abdicatie. Ook koningin Wilhelmina (op 4 september 1948) en koningin Juliana (op 30 april 1980) abdiceerden hier.
22
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_022 MON DAM 22
26-09-2013 10:33:53
2
0
0
J
A
A
R
M
O
N
A
R
C
H
I
E
GROOTS Het Koninklijk Paleis in Amsterdam: in 1655 in gebruik genomen als stadhuis, in 1808 aangewezen als paleis door koning Lodewijk Napoleon
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_022 MON DAM 23
• 23
26-09-2013 10:34:25
VORSTEN
Koning Willem I
Eigenzinnige bestuurder
T Koning Willem I
(1772- 1843) Studie Privé-onderwijs en studie te Leiden 1802-1806 Vorst van Fulda, Corvey, Weingarten, Dortmund, Isny, Buchhorn 1813-1815 Soeverein vorst der Verenigde Nederlanden 1815-1840 Koning der Nederlanden en groothertog van Luxemburg (na 1830: koning van de Noordelijke Nederlanden)
26
ot op middelbare leeftijd kon prins Willem Frederik slechts dromen van een koningschap. Op zijn 22ste trok hij met zijn familie naar Engeland, op de vlucht voor Franse revolutionairen. Het Duitse prinsdom Fulda, de troostprijs die hij in 1802 van Napoleon Bonaparte (17691821) kreeg, mocht hij niet lang besturen. Na vier jaar gokte de prins verkeerd door de zijde van Pruisen te kiezen. Hij raakte zijn prinsdom kwijt. Pas na de voor Napoleon dramatische veldslag bij Leipzig gloorde er een troon. Het orangistische driemanschap Gijsbert Karel van Hogendorp (1762-1834), Frans Adam van der Duyn van Maasdam (1771-1848) en Leopold van Limburg Stirum (17581840) nodigde de prins uit om terug te keren nu de Franse machthebbers afdropen.
Willem Frederik werd op woensdag 30 maart 1814 in Amsterdam ingehuldigd als soeverein vorst der Nederlanden. De Europese mogendheden promoveerden de soeverein vorst in 1815 tot Koning der Nederlanden. De nieuwe Koning gold als een perfectionist met veel verstand van regeren. Aanvankelijk stelde Willem zich bescheiden op, wetend dat patriotten zijn familie dertig jaar eerder nog verjoegen omdat ze te machtig zou zijn. Mede door die opstelling was er geen houden aan wat het Nederlandse volk hem allemaal gunde. De Koning kreeg grote vrijheid en bemoeide zich tot in detail met staatszaken. Vooral economie had zijn aandacht. Het leverde hem bijnamen op als Kanalenkoning en Koning-koopman. Hij zette grote infrastructurele projecten op en riep instellingen in het leven als
De Nederlandsche Bank. Maar rekening houden met de belangen van politici lag niet in zijn aard en van kritische pers moest hij weinig hebben. Jonge liberalen vroegen om hervormingen en in het zuiden bereikte de ergernis over Willems beleid al snel een kookpunt. Willem regeerde onder het motto ‘voor het volk, niet door het volk’ en gaf niet toe. Afsplitsing van het zuiden en hervormingen als een gedeeltelijke ministeriële verantwoordelijkheid kon hij niet tegenhouden. Moegeregeerd besloot Willem I te trouwen met Henriette d’Oultremont (1792-1864), hofdame van zijn in 1837 overleden vrouw Wilhelmina (‘Mimi’) van Pruisen (1774). Henriette was Belgische en katholiek. Dat pikte het land niet. In oktober 1840 deed Willem I afstand van de troon en vertrok naar Berlijn.
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP023_024 MON STSHOOFDEN 26
26-09-2013 11:33:22
2
0
0
J
A
A
R
M
O
N
A
R
C
H
I
E
Koningin-regentes Emma
Geduchte regentes en moeder
H
et scheelde weinig of Emma had geen enkele rol gespeeld in de Oranje-dynastie. Toen Koningweduwnaar Willem III in 1878 het Duitse vorstenstaatje Waldeck-Pyrmont aandeed om er een vrouw te vinden, was niet prinses Emma, maar haar oudere zus prinses Pauline (1855-1925) de gedoodverfde kandidate. Tijdens een wandeling leek de 61-jarige Koning inderdaad vooral aandacht te hebben voor Pauline, maar tijdens het daaropvolgende balspel liet hij zijn oog vallen op de 19-jarige Emma. Op 7 januari 1879 trouwden de twee. De jonge Koningin stelde zich de eerste jaren zorgzaam en bescheiden op. Ze was opgegroeid met het idee dat ze dienstbaar diende te zijn aan haar echtgenoot. Op 31 augustus 1880 werd Wilhelmina geboren. Vader Willem III bepaalde dat op ver-
zorgers en moeder na, niemand zijn dochter mocht zien, maar Emma toonde Wilhelmina stiekem toch aan anderen. Het beetje echtelijke autonomie dat ze zichzelf toe-eigende werd ineens heel veel autonomie nadat haar echtgenoot in 1890 was gestorven. Bijna unaniem stemden regering en parlement in met de benoeming van Emma tot regentes. Vermoedelijk dachten de politici dat ze de politiek aan hen zou overlaten. Dat viel tegen. Emma ontpopte zich als een regentes met wie politici rekening moesten houden. Toen de regering het Kabinet der Koningin wilde onderbrengen bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, traineerde ze de overgang totdat de verantwoordelijk minister het opgaf. Met hulp van schoonzus Sophie (1824-1897), groothertogin van Saksen-Weimar, werd Emma een vastberaden en staats-
rechtelijk onderlegde vrouw. Het voorbereiden van Wilhelmina op de troon zag Emma als belangrijkste taak. Haar dochter moest een ‘moedige en nobele vrouw’ zijn. Aan het protocol hield moeder Emma strikt de hand en Wilhelmina genoot een strenge opvoeding. ‘Een kooisfeer,’ zei Wilhelmina later. Pas na de inhuldiging van Wilhelmina als Koningin in 1898 liet Emma haar dochter een beetje los. Ze stortte zich op liefdadigheid. Ondanks de strenge opvoeding hield Wilhelmina veel van haar moeder. Dat blijkt uit brieven waarin ze Emma ‘lief, lief, Spekkie’ noemde. Wilhelmina was intens verdrietig toen haar moeder in 1934 overleed na een longontsteking. Bij de bijzetting liet de Koningin de minister van Justitie uit de kerk zetten omdat hij hardop het proces-verbaal van de verzegeling liet voorlezen.
Koningin-regentes Emma (1858-1934) Studie Privé-onderwijs 1890-1898 Regentes van het Koninkrijk der Nederlanden 1890-1898 Voogdes over koningin Wilhelmina
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_024 MON STSHOOFDEN 29
• 29
26-09-2013 11:35:53
Lees alles over E RNEST R ENAN
Wat is een natie? Vertaald, ingeleid en geduid door Coos Huijsen en Geerten Waling Met een voorwoord van Bas Heijne
Alle Troonredes
Alle Kersttoespraken
P R I N S J E S DAG O N D E R KO N I N G I N B E AT R I X
D E P ERSO O N L IJKE RED ES VAN KO N IN GIN B EATRIX
E LSE VIE R
ELSEVIER
ELSEVIER
Cees Fasseur: Wilhelmina. Ter Herinnering (1880-1962) Op 28 november 2012 was het een halve eeuw geleden dat de langst regerende koningin van Nederland overleed. Speciaal voor deze zeer royaal geïllustreerde uitgave heeft de historicus prof.dr.mr. Cees Fasseur het leven van koningin Wilhelmina opnieuw ter hand genomen. In de ruim 100 pagina’s tellende uitgave wordt ook haar ballingschap in Londen in beeld gebracht. • Is verschenen • 104 pagina’s op tijdschriftformaat • € 8,95
De Oranjes. Verrassende feiten over ons Koningshuis
Alle 33 Troonredes. Prinsjesdag onder koningin Beatrix
Alle 33 Kersttoespraken. De persoonlijke redes van koningin Beatrix
Dit boek is samengesteld onder leiding van Elsevier-hoofdredacteur Arendo Joustra en bevat talloze lijstjes, namen en feiten over ons koningshuis. Sommige lijstjes zijn heel recent, andere gaan ver terug in de geschiedenis en illustreren daarmee de continuïteit van de Oranjes in de Nederlandse samenleving. Deze derde druk is na de aankondiging van de troonswisseling geheel geactualiseerd.
Deze geïllustreerde bundel van 330 pagina’s bevat alle 33 Troonredes die koningin Beatrix heeft uitgesproken gedurende haar regering van ruim drie decennia. Hieraan zijn historische beschouwingen toegevoegd over de Troonrede, Prinsjesdag, en Nederland zoals dat in de Troonredes wordt weerspiegeld. Met uitgebreid register.
Deze bundel bevat alle 33 Kersttoespraken die koningin Beatrix op de radio en vanaf 2000 ook op de televisie heeft uitgesproken. Het zijn haar meest persoonlijke redes; er kwam geen politicus aan te pas. De bundel wordt ingeleid met een (historische) beschouwing over de Kersttoespraak, die koningin Wilhelmina in 1931 voor het eerst op de radio hield.
• Is verschenen • 304 pagina’s • € 14,95
• Is verschenen • 330 pagina’s • € 17,95
• Is verschenen • 194 pagina’s • € 14,95
Ernest Renan: Wat is een natie? Een tweetalige uitgave van Renans beroemde lezing uit 1882 aan de Sorbonne: Qu’est-ce qu’une nation? Vertaald, ingeleid en geduid door Coos Huijsen en Geerten Waling, die een bijzonder licht werpen op Renans relatie met Nederland. Volgens de Franse historicus Renan (1823-1892) bestaat een natie alleen als inwoners de wil hebben om bij elkaar te horen. De natie heeft weinig met ras, taal of godsdienst te maken; het is een historisch principe.‘Renan is weer actueel,’ schrijft Bas Heijne in zijn voorwoord. • Is verschenen • 140 pagina’s • € 9,95
Bestellen Ga naar www.elsevier.nl/koningshuis of bel 0314-358358 (tijdens kantooruren).
ROYALTY SPREAD.indd 4
24-09-2013 11:10:19
de Oranjes Arendo Joustra
WALTER B AGEHOT
De magie van de monarchie Vier relaties van Beatrix RU U D LU BBE R S, E U ROPA , DE PR I NS- GE M A A L E N DE N ATIE
In gesprek met de Oranjes DE T E K ST E N VA N DE T E LE V I SI E - I NT E RV I E WS ELSEVIER
E N DI E VA N Z I J N Z E S VO O R G A NG E R S
ELSEVIER
Walter Bagehot: De magie van de monarchie De opvattingen van Walter Bagehot (18261877) over de Britse monarchie spelen nog steeds een niet te overschatten rol in het Nederlandse staatsrecht. Aan hem zijn onder meer de drie rechten van een monarch ontleend: het recht om aan te moedigen, te waarschuwen en geïnformeerd te worden. In deze tweetalige uitgave van Bagehots beroemde essay over de monarchie uit 1865 is ook de beschouwing opgenomen die de latere premier Nicolaas Pierson in 1877 over Bagehot schreef. • Is verschenen • 204 pagina’s • € 12,95
De Inhuldigingsrede van koning Willem-Alexander
Arendo Joustra: Vier relaties van Beatrix. Ruud Lubbers, Europa, de prinsgemaal en de natie In dit geïllustreerde boek zijn vier beschouwingen gebundeld die Elsevier-hoofdredacteur Arendo Joustra schreef over de relatie van koningin Beatrix met minister-president Ruud Lubbers, de toekomst van de monarchie in de Europese Unie, het lot van de prins-gemaal en het rationele belang van de Koningin voor de Nederlandse natie. • Is verschenen • 147 pagina’s • € 12,95
ELSEVIER
In gesprek met de Oranjes. De teksten van de televisieinterviews In deze geïllustreerde bundel, die tot stand is gekomen in samenwerking met de NOS en de Rijksvoorlichtingsdienst, zijn de transcripties opgenomen van alle televisie-interviews met leden van het Koninklijk Huis. Juliana tegen Bernhard: ‘Vertel eens waarom je het idiote idee hebt gehad om met mij te trouwen.’ • Verschijnt in november • Circa 250 pagina’s • € 14,95
ELSEVIER
De Inhuldigings- De Troonswisserede van koning ling Willem-Alexander en die van Een fraaie herinnering zijn zes voorgan- aan de Troonswisseling gers op 30 april 2013. Dit De Inhuldigingsrede van een nieuwe koning of koningin geeft vaak goed de persoonlijkheid van de monarch weer. In deze geïllustreerde bundel zijn naast de Inhuldigingsrede van koning Willem-Alexander ook die van zijn zes voorgangers opgenomen. • Is verschenen • 64 pagina’s • € 6,95
bewaarnummer van 100 pagina’s bevat onder meer foto’s, illustraties, documenten en toespraken over de aankondiging van de abdicatie door koningin Beatrix op 28 januari 2013, de abdicatie in het Paleis op de Dam, en de beëdiging en inhuldiging van koning Willem-Alexander in De Nieuwe Kerk. • Is verschenen •100 pagina’s op tijdschriftformaat • € 8,95
Dit aanbod geldt alleen in Nederland.
ROYALTY SPREAD.indd 5
24-09-2013 11:11:03
X
X
X
S
P
X
E
C
I
A
L
E
E
D
I
T
I
E
S
P
E
C
I
A
L
E
E
D
I
T
I
E
Ons Korea
60 JAAR NA DE KOREA-OORLOG. ALLES OVER HET VERDEELDE SCHIEREILAND, DE NEDERLANDSE MILITAIRE OFFERS EN DE EEUWENOUDE HANDELSRELATIES
Enge beestjes ALLES WAT U MOET WETEN OVER BACTERIﾃ起 EN VIRUSSEN: HOE MICRO-ORGANISMEN ONS ZIEK MAKEN EN GENEZEN
Abonnement Speciale Edities
15% korting
Uw voordeel > > > > > >
U mist geen enkele Speciale Editie van Elsevier Direct na verschijnen bij u in de bus. Geen portokosten 15% korting: 竄ｬ 7,60 in plaats van 竄ｬ 8,95 per editie U betaalt per editie bij verschijnen (automatisch) Abonnement voor onbepaalde tijd; opzeggen kan elk moment U ontvangt de Speciale Editie Revolutiejaar 1989 gratis
Maximaal 10 Speciale Edities per jaar Zorg dat u geen exemplaar mist en bestel vandaag nog het abonnement op de Elsevier Speciale Edities + gratis Speciale Editie Revolutiejaar 1989
Ga naar www.elsevier.nl/se of bel 0314-358 358 en bestel een abonnement op de Speciale Edities. SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP023_099 ADVERTENTIE 99
窶｢ 99
26-09-2013 12:04:11