Speciale Editie Het Vaticaan

€ 8,95

ELSEVIER SPECIALE EDITIE HET VATICAAN

HET

VATICAAN RELIGIEUZE GROOTMACHT IN EEN MINISTAAT. ALLES OVER DE PAUS, DE HEILIGE STOEL, DE RIJKE HISTORIE EN DE BANDEN MET NEDERLAND

ESP023_001 VAT COVER 1

17-02-2014 09:34:06

INHOUD

Bisschop van Rome 18 Na Petrus volgden nog 266 pausen. Over hun ambt en hun macht door de eeuwen heen.

Karel Kasteel

28

Op stap met de hoogste Nederlandse geestelijke in Vaticaanstad. ‘Ik heb nooit verzaakt.’

Onroerend goed

34

Ministaatje Vaticaanstad driedimensionaal weergegeven.

Met handige plattegrond.

Oog in oog

Vanuit de kleinste staat ter wereld bestiert de RoomsKatholieke Kerk 1,2 miljard gelovigen wereldwijd.

De geschiedenis van Vaticaanstad.

42 Klederdracht

Rosita Steenbeek en acht andere Nederlanders over hun bezoek aan de paus.

4

Religieuze grootmacht in een ministaat 8

52 Kunst voor de paus 64 Vaticaans lexicon

Van soutane tot stola: bijna elk kledingstuk in het Vaticaan heeft een eigen betekenis.

90

Sinds 1500 is het Vaticaan actief De verhouding tussen de Heilige als verzamelaar én opdrachtStoel en de populaire cultuur is gever van kunst. Een selectie. van oudsher gespannen.

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_004 VAT INHOUD 4

14-02-2014 15:10:52

VOORWOORD

Het Vaticaan

Conclaaf: rituelen en realpolitik

24

De vernieuwingen van het Tweede Vaticaans Concilie

38

Interview met Vaticaan-kenner Andrea Vreede

56

Bankieren in naam van Onze Lieve Heer

60

L’Osservatore Romano, krant van het Vaticaan

76

De grote reikwijdte van de Romeinse curie

78

De moeizame relatie tussen Den Haag en het Vaticaan

82

De Zwitserse Garde – het minileger van de paus

88

Van ad limina tot Zwitserse Garde: verklarende woordenlijst

94

Nederlanders hebben de neiging het Vaticaan te beschouwen als folklore. Dit is de opvatting van een van de geïnterviewden in deze Speciale Editie van Elsevier, Andrea Vreede. De bekende journalist heeft tijdens haar loopbaan als Italië-correspondent tot haar frustratie gemerkt dat de vaderlandse belangstelling voor de religieuze grootmacht in een ministaat praktisch alleen serieus is als er een nieuwe paus moet worden gekozen. Dan wordt ze vanuit Nederland bestookt met vragen die getuigen van een schrikbarende onwetendheid.

Dat is jammer. Wellicht mede door de slinkende betekenis van de kerk in eigen land heeft menige Nederlander het zicht verloren op het belang van het Vaticaan. Een instituut dat geestelijk leiding geeft aan zo’n 1,2 miljard rooms-katholieken wereldwijd. Een aantal dat, de secularisering in West-Europa ten spijt, blijft groeien.

Zijn bewogen geschiedenis is zonder meer een succesverhaal te noemen. Het begon met een bescheiden kerk op een Romeinse heuvel, die zich ontwikkelde tot een religieuze multinational met een grote invloed. De tegenstanders waren eeuw na eeuw formidabel, van plunderende barbaren in het Romeinse Rijk tot de beeldenstormers van de Reformatie, van de militante islam tot het agressieve communisme.

Maar nog altijd zetelt er op de Heilige Stoel een paus en hij beschikt over een aanzienlijk moreel gezag. In 2013 koos Time de nieuwe paus Franciscus tot Person of the Year, de persoon die volgens het Amerikaanse weekblad het meest een stempel op dat jaar drukte.

Deze Speciale Editie probeert inzicht te verschaffen in het functioneren van het Vaticaan, dat door zijn gesloten karakter altijd iets mysterieus heeft gehad en zal houden. Ingegaan wordt op de rijke historie, de buitenlandse betrekkingen, de persoon van de Heilige Vader, de bestuurlijke structuur, de media, het leger(tje) en de bijzondere financiële huishouding. Daarnaast komen luchtiger zaken aan de orde, zoals de kleding van kerkvorsten, kardinalen en Zwitserse gardisten en het beeld van het Vaticaan in de populaire cultuur.

Zoals ook in de, nog altijd verkrijgbare, Speciale Edities over het christendom, de katholieke kerk, het protestantisme en de islam is er betrekkelijk veel aandacht voor de relatie met Nederland. Dus komen negen Nederlanders aan het woord over hun verhouding met het Vaticaan en wordt bekeken hoe vaderlandse politici hebben geoordeeld over de betrekkingen met de Heilige Stoel. Gelukkig was monseigneur Karel Kasteel, als prominent lid van de Romeinse curie al heel lang de hoogste Nederlander in het Vaticaan, bereid een rondleiding te verzorgen door het even kleine als fascinerende territorium dat hij zo goed kent.

Het selecteren van passende beelden bij de verhalen was een groot genoegen. Want alleen al de schitterende kunstschatten van het Vaticaan laten zien dat rooms-katholieken van oudsher oog hebben voor schoonheid.

Interessante literatuur en blogs over het Vaticaan

96

Gerry van der List, redacteur geestelijk leven

EN VERDER:

SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_004 VAT INHOUD 5

•5

14-02-2014 15:12:15

REIZEN

VER WEG VAN HET VATICAAN Bram Hahn

L

iefst 1.160.420 kilometer reisde Johannes Paulus II tussen 1978 en 2005 tijdens bezoeken aan 129 landen. Hij was een stuk reislustiger dan al zijn voorgangers, die aanvankelijk bijna als kluizenaars in Vaticaanstad bleven. De vroege pausen verlieten de stad eigenlijk alleen tegen hun zin, als ze door een ontevreden keizer werden verbannen.

Lange reizen werden slechts gemaakt als er veel op het spel stond: zoals in 1804, toen Pius VII naar Reims ging om Napoleon tot keizer te kronen. Een tijdbalk met de belangrijkste reizen en verblijven van de paus buiten Vaticaanstad.

99 Clemens I verbannen naar Chersonesos (Krim) 235 Pontianus sterft

VERBANNEN Paus Clemens I zou door keizer Trajanus zijn verbannen uit Rome en ter dood gebracht

in ballingschap op Sardinië 252 Cornelius verbannen naar Civita-

vecchia Circa 355 Liberius verbannen naar Thracië

523 Johannes I reist als eerste vrijwillig buiten Rome, naar Constantinopel

547 Vigilius bezoekt Constantinopel 653 Martinus naar Constantinopel ont-

voerd, en berecht 752 Stephanus II steekt Alpen over om Pepijn de Korte

BALLINGSCHAP Het Palais des Papes in Avignon, Frankrijk, zetel van zeven pausen tussen 1309 en 1376

6

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_006 AMUSE 6

14-02-2014 14:43:22

H

E

T

V

A

T

I

C

A

A

N

MACHT Paus Pius VII (zittend) reist in 1804 naar Parijs om in de Nôtre Dame Napoleon met goddelijke goedkeuring tot keizer te kronen

te ontmoeten 12de en 13de eeuw Diverse pausen zoeken bescher-

ming of resideren in Viterbo, Orvieto en Perugia 1309-1376 Pausen

in ballingschap in Avignon 1804 Pius VII reist naar Parijs om

Napoleon te kronen 1964 Paulus VI reist als eerste paus buiten Europa, naar Jor-

danië en Israël 1978-2005 Johannes Paulus II bezoekt tijdens zijn pontifi-

caat 129 landen 2012 Benedictus XVI oudste paus die buiten Europa reist

KUS Johannes Paulus II kust bij aankomst in Ivoorkust op 11 mei 1980 de grond VLIEGEN Benedictus XVI, hier in Madrid, reisde door zijn hoge leeftijd niet zoveel

SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_006 AMUSE 7

•7

14-02-2014 14:44:03

PA U S

Bisschop van Rome, vader der vaderen NA PETRUS VOLGDEN 266 PAUSEN. ZIJ ZIJN DE PLAATSBEKLEDERS VAN JEZUS CHRISTUS Gerry van der List

H

De laatste vijf pausen

Paulus VI (21 juni 1963 - 6 augustus 1978) Johannes Paulus I (26 augustus 1978 - 28 september 1978) Johannes Paulus II (16 oktober 1978 - 2 april 2005) Benedictus XVI (19 april 2005 - 28 februari 2013) Franciscus (13 maart 2013 - heden)

18

et begon allemaal met Petrus. De visser, die eigenlijk Simon heette, verloochende Jezus driemaal, maar toch was hij het hoofd van de apostelen en de belangrijkste herder van de kerk. Het evangelie van Matteüs leert dat Jezus tot hem zei: ‘Jij bent Petrus, de rots waarop ik mijn kerk zal bouwen, en de poorten van het dodenrijk zullen haar niet kunnen overweldigen.’

Later, na de kruisiging van de Messias, sloeg Petrus op de vlucht voor de christenvervolgingen onder de meedogenloze Romeinen, maar zag toen een verschijning van Jezus. ‘Quo vadis, Domine?’ vroeg hij, ‘Waar gaat u heen, Heer?’ Nadat Jezus had geantwoord dat hij op weg was naar Rome om opnieuw te worden gekruisigd, keerde de apostel terug naar het centrum van het Romeinse Rijk om te bouwen aan de nieuwe kerk. Hij moest het bekopen met de marteldood.

Rooms-katholieken beschouwen Petrus als de eerste paus. ‘Opvolger van Petrus’ is dan ook een van de titels van de Heilige Vader, de man die leiding moet geven aan 1,2 miljard katholieken in de wereld. Hij heeft nog meer titels: plaatsbekleder van Jezus Christus, opperherder van de universele kerk, primaat van Italië, pontifex maximus, bisschop van Rome en soeverein van de staat Vaticaanstad, vader der vaderen, dienaar der dienaren Gods.

Tot voor kort was hij ook nog Patriarch van het Westen, maar Benedictus XVI heeft in 2006 afstand gedaan van deze titel.

Na Petrus volgden 266 pausen. Hun ambt heeft heel geleidelijk zijn definitieve vorm gekregen.

Aanvankelijk was de bisschop van Rome slechts een primus inter pares, een eerste onder zijns gelijken. De kerk vormde, volgens een formulering van

Ignatius van Antiochië aan het begin van de tweede eeuw, een ‘liefdesbond’ van christelijke gemeenschappen. In dezelfde eeuw werd duidelijk dat deze liefdesbond allesbehalve tot eensgezindheid leidde.

De jonge kerk dreigde verscheurd te worden door tegenstellingen.

Het waren Romeinse keizers die de worstelende kerk te hulp schoten. Constantijn de Grote (280337) bekeerde zich tot het christendom, nadat hij aan de vooravond van een veldslag een stralend kruis had gezien en vervolgens had gezegevierd met in zijn purperen banier een zilveren kruis. Na het omhelzen van het geloof erkende hij het chris-

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_018 VAT PAUS 18

13-02-2014 10:57:07

H

E

T

tendom officieel als religie. Keizer Theodosius (347-395) ging nog een stap verder door er de enig erkende Romeinse staatsgodsdienst van te maken.

Dit was een belangrijke triomf voor paus Damasus (paus van 366 tot 384), een bisschop van Rome die zich opwierp als gezaghebbend hoofd van de kerk.

Het gezag van Rome werd in ideologische zin bevestigd door de invloedrijke kerkvader Augustinus (354-430) met zijn adagium Roma locuta, causa finita: als Rome heeft gesproken, is de zaak gesloten.

Niet alle geestelijke autoriteiten erkenden het primaat van de paus. De Byzantijnse bisschoppen, uit het oostelijk deel van het Romeinse Rijk, wezen

V

A

T

I

C

A

A

N

het nadrukkelijk af. De verschillen van inzicht leid- SYMBOLISCH Jezus overhandigt den tot het Grote Schisma. Met deze kerkscheuring Petrus de sleutels van de hemel op in 1054 ontstonden de, in West-Europa, dominante een schilderij van Pietro Perugino Rooms-Katholieke Kerk en de Oosterse of GrieksOrthodoxe Kerk. Paus Gregorius VII (1073-1085) speelde een belangrijke rol bij het versterken van de rooms-katholieke organisatie. Hij stelde het celibaat voor priesters verplicht en onderstreepte in zijn Dictatus Papae de almacht van de paus. Een pretentie die wel aanleiding moest geven tot botsingen met wereldlijke leiders.

De val van het West-Romeinse Rijk in 476 betekende allerminst de ondergang van de voorSPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_018 VAT PAUS 19

• 19

13-02-2014 10:54:28

KAART

Pauselijk onroerend goed DE GEBOUWEN VAN HET VATICAAN, VAN SINT-PIETER TOT BUITENVERBLIJF Bram Hahn Graphics Jelrik Atema

E

en ministaatje is het Vaticaan, en dus staat het beperkte grondgebied van de soevereine entiteit, slechts 0,44 vierkante kilometer groot, volgepakt met gebouwen en gebouwtjes. De grenzen van het grondgebied werden bepaald bij het Verdrag van Lateranen, dat in 1929 werd gesloten tussen dictator Benito Mussolini en paus Pius XI. De Heilige Stoel leverde veel grondgebied in.

De grenzen werden teruggebracht tot het huidige Vaticaanstad, maar het staatje behield wel een aantal onroerende goederen buiten de muren, op grondgebied van – toen nog – het koninkrijk Italië.

De bekendste zijn het buitenverblijf van de paus in het stadje Castel Gandolfo en de kerken Sint-Jan van Lateranen en Santa Maria Maggiore, maar er zijn meer gebieden met een extraterritoriale status.

Rome is bezaaid met kerken, palazzi, scholen en zelfs ziekenhuizen die onder zeggenschap vallen van de Heilige Stoel. In de praktijk merkt de bezoeker daar weinig van, maar het is voor de geïnteresseerde een mooie verwijzing naar het verleden, toen de macht van de Rooms-Katholieke Kerk zich tot ver buiten de muren van het Vaticaan uitstrekte.

Die muur lijkt een zeer duidelijke grens aan te duiden, maar er zijn enkele plekken in Rome waar de exacte geldigheid van soevereiniteit erg ingewikkeld in elkaar steekt. Zo bevindt de Pauselijke Gehoorzaal Paulus VI zich deels op het grondgebied van Vaticaanstad en deels op dat van Italië. En het Sint-Pietersplein is dan wel onbetwist van Vaticaanstad, maar ook daar heeft de Italiaanse politie de bevoegdheid veiligheidstaken op zich te nemen.

Op deze en de volgende pagina’s een plattegrond van Vaticaanstad, plus een overzicht van de belangrijkste bezittingen buiten zijn grenzen. 쐍

34

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_034 VAT VATICAAN 34

13-02-2014 16:18:25

X

X

X

X

X

SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_034 VAT VATICAAN 35

• 35

13-02-2014 15:40:58

H

E

T

V

XA

XT

XI

CX

A

A

N

Annemarie Scheerboom (1992)

Student biologie, ontmoette paus Franciscus tijdens de Wereldjongerendagen in Rio de Janeiro in 2013 ‘Ik zag dat paus Franciscus op weg naar het grote podium probeerde om alle voetbalshirts te vangen die het publiek naar hem gooide. Voor een 76-jarige maakte hij een heel vitale indruk.

Een dag van tevoren had ik mijn tekst aangeleverd gekregen van de organisatie: “Heilige Vader, namens de jongeren op het continent Europa heet ik u hartelijk welkom op de

wereldjongerendagen. Wij dragen alle jongeren met ons die het evangelie hebben uitgedragen.”

Toen maakte ik een buiginkje op dat enorme podium en liep op de paus af. Plotseling bedacht ik dat ik helemaal niet wist hoe je als jongere de paus moest aanspreken. Van de zenuwen grijnsde ik, de paus lachte heel vriendelijk terug. Boven aan het trapje wilde ik nog een buiginkje maken, maar

toen liep de paus al op mij af en gaf me een knuffel. Dat was heel speciaal. Ineens werd hij een mens, en ik raakte hem áán.

Hij vroeg waar ik vandaan kwam en toen ik Holland zei, vroeg hij in het Nederlands: “Hoe gaat het?” “Goed!” zei ik en toen gaf ik hem nog een ansichtkaart met kaasdragers erop. Op de achterkant stonden de groeten van mijn moeder en schouderklopjes van

mijn broer. Paus Franciscus is een soort buurtpastoor, zijn aanpak spreekt me aan. Ik geloof dat God in alle mensen aanwezig is.

Hij laat mij door zijn gedrag zien hoe je in het dagelijks leven God in jezelf naar boven laat komen.

De witte rozenkrans die ik van hem kreeg in een doosje met het gouden wapen van het Vaticaan erop, heeft een ereplaats in mijn kamer.’

SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_042 VAT RODE DRAAD 43

• 43

13-02-2014 11:07:42

PORTRETTEN

Sander Schelberg (1965)

Burgemeester van Hengelo, ontmoette tijdens een bedevaart met het bisdom Rotterdam paus Benedictus XVI ‘In 2011 organiseerde het bisdom van Rotterdam een pelgrimage naar Rome om de wereld en het geloof samen te brengen. Veel mensen uit het bedrijfsleven en de politiek werden uitgenodigd mee te gaan. Als toenmalig burgemeester van Teylingen en bevlogen katholiek ging ik graag in op de uitnodiging. Ik had nog nooit een pauselijke audiëntie meegemaakt. Tijdens het

46

verblijf in Rome bezochten we de Friezenkerk en de kathedralen.

Een goede vriend, die hoogleraar is aan een pauselijke universiteit, wist zelfs een exclusief bezoek aan Petrus’ graf te organiseren.

Langzaam leefden we toe naar het hoogtepunt, de audiëntie. De encyclieken van paus Benedictus XVI over de katholieke sociale leer vind ik fenomenaal. Ik was dus erg nieuwsgierig naar de man die

mij zo veel diepgang en bezinning in het geloof heeft gegeven. Hij is voor mij een beetje als een vader die zijn zoon laat zien hoe het zit.

Ik zat op een van de eerste rijen, zowat bij de paus op schoot. Hij was fragiel, maar zijn wijsheid straalde overal doorheen. Voor mij voelde het inderdaad of de plaatsbekleder van Christus op aarde voor me stond. Benedictus wordt conservatisme verweten,

maar zijn beslissing om terug te treden vanwege zijn gezondheid en hoge leeftijd was baanbrekend. En zijn opvattingen over de menselijke maat, gemeenschapszin boven individualisme en verbinding tussen de geloven worden allemaal door zijn opvolger Franciscus verwezenlijkt. Ik heb hem nét niet de hand kunnen schudden. Maar bisschop Van Luyn was zo aardig zijn door de paus gezegende rozenkrans

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_042 VAT RODE DRAAD 46

13-02-2014 11:08:42

X

X

X

X

SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_064 VAT BEELD 69

• 69

13-02-2014 15:49:58

MEDIA

De spreekbuis van de Heilige Vader SINDS 1861 BERICHT L’OSSERVATORE ROMANO OVER DE HEILIGE STOEL; HET GELOOF VERDEDIGEN, UITLEGGEN EN PROPAGEREN STAAT VOOROP Gerry van der List

V

KRANT VAN HET VATICAAN L’Osservatore Romano verscheen voor het eerst op 1 juli 1861

Hoofdredacteuren

1861-1866 Nicola Zanchini en Giuseppe Bastia 1866-1884 Augusto Baviera 1884-1890 Cesare Crispolti 1890-1900 Giovan Battista Casoni 1900-1919 Giuseppe Angelini 1920-1960 Giuseppe Dalla Torre di Sanguinetto 1960-1978 Raimondo Manzini 1978-1984 Valerio Volpini 1984-2007 Mario Agnes 2007-heden Giovanni Maria Vian

76

oor wie het evangelie wil verkondigen, is goed communiceren van groot belang. Het spreekt dus vanzelf dat de Rooms-Katholieke Kerk alle middelen wil benutten om de eigen boodschap uit te dragen. Ook Twitter. Benedictus XVI opende in december 2012 een pauselijk account en bij zijn aftreden twee maanden later had @Pontifex al drie miljoen volgers. In een half jaar tijd wist zijn twitterende opvolger, Franciscus, dit aantal op te schroeven tot ruim tien miljoen. Daarnaast heeft het Vaticaan een uitstekende, mooi vormgegeven website (www.vatican.va) met, in verschillende talen, bijvoorbeeld nieuwtjes en alle officiële documenten.

Het Vaticaan beschikt verder over communicatiemiddelen met een langere geschiedenis. Zoals Radio Vaticana. Guglielmo Marconi richtte het, door de jezuïeten geleide, radiostation op. Het ging op 12 februari 1931 van start met de boodschap Omni creaturae (Aan alle schepsels) van paus Pius XI. Tijdens de Tweede Wereldoorlog berichtte het onder meer over de moeizame positie van gelovigen onder dictatoriaal bewind.

De meningen zijn nog altijd verdeeld over de vraag of voldoende werd gewaarschuwd voor de verschrikkingen van het nationaal-socialisme en fascisme. Zo wijdde Pius XII in zijn lange kerstboodschap van 1942 maar een paar woorden aan de Holocaust. Niettemin waren de Duitsers woedend over de veelzeggende zinsnede over de honderdduizenden die alleen maar vanwege hun nationaliteit of afkomst werden veroordeeld tot de dood of geleidelijke vernietiging. The New York Times sprak in een waarderend commentaar over de paus als ‘een eenzame stem die het uitschreeuwt in de stilte van een continent’.

Tegenwoordig vult Radio Vaticana in 47 talen jaarlijks 25.000 uur met programma’s met nieuws, achtergrondinformatie, religieuze vieringen en muziek. Veel aandacht gaat uit naar de ontwikkelingslanden, het belang van sociale gerechtigheid wordt vaak benadrukt. Om financiële problemen het hoofd te bieden, zijn sinds mei 2009 reclameboodschappen te horen, die wel aan een ‘hoge morele standaard’ moeten voldoen. De leiding van Radio Vaticana is sinds 2005 in handen van pater Federico Lombardi, de jezuïet die tegelijkertijd aan het hoofd staat van de persdienst van de Heilige Stoel.

Met televisie is het Vaticaan relatief laat begonnen. Sinds 1983 verzorgt het uitzendingen van pontificale ceremonies en van pausreizen naar het buitenland. Het Centrum Televisificum Vaticanum werkt daarbij nauw samen met de Italiaanse staatsomroep RAI. OUDERWETS Dat de jezuïeten een grote bedrevenheid hebben in het opzetten en beheren van communicatiemiddelen, blijkt ook uit de oprichting in 1850 van het tijdschrift La Civiltà Cattolica. Het blad trok aanvankelijk fel van leer tegen de moderne tijd en zijn vermeende excessen, maar is de laatste decennia gematigder van toon. Het verschijnt tweewekelijks in een oplage van 15.000.

Bekender bij de buitenwacht, althans qua naam, is de krant van het Vaticaan. L’Osservatore Romano (De Romeinse Observator) verscheen voor het eerst op 1 juli 1861, ten tijde van het pontificaat van Pius IX. Dertig jaar daarvoor had de paus in de encycliek Mirari Vos nog gesteld dat persvrijheid ‘de meest funeste vrijheid’ was. Maar over het nieuwe dagblad, dat aanvankelijk een particulier initiatief was van een groepje rooms-katholieke journalisten, kon hij niet anders dan tevreden zijn. Doel was niet zozeer een objectieve berichtgeving over actuele

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_076 MEDIA 76

13-02-2014 11:20:03

H

E

T

V

A

T

I

C

A

A

N

PAUSELIJK L’Osservatore Romano belicht vooral het doen en laten van de Heilige Vader

zaken. Het geloof uitleggen, verdedigen en propageren stond voorop. Zeker in de beginjaren was de krant erg stellig en polemisch van aard. Het ging er vooral om de Kerkelijke Staat en het pausschap te verdedigen. Vreemd was het dan ook niet dat de krant in 1885 werd overgenomen door de paus. Tot op de dag van vandaag is L’Osservatore Romano zijn spreekbuis.

De krant verschijnt zes keer in de week aan het eind van de middag en heeft dan de datum van de volgende dag, wat enigszins verwarrend kan werken. Hij heeft een groot formaat en is tamelijk dun, variërend van acht tot veertien pagina’s. De opmaak is rustig ouderwets, in zes kolommen, met grote foto’s en lange koppen. De ondertitel luidt Giornale Quotidiano Politico Religioso, politiek-religieus dagblad. Op de voorpagina staan twee motto’s: Unicuique suum (Ieder het zijne) en Non praevalebunt (Zij zullen niet overweldigen).

Het dagblad, dat in de kiosk voor 1 euro te koop is en het Vaticaan jaarlijks zo’n 5 miljoen euro kost, is allesbehalve smeuïg en opwindend. Erg op nieuws gespitst is het evenmin. Zeer uitvoerig wordt vanzelfsprekend het doen en laten van de Heilige Vader gevolgd, zijn toespraken worden vaak integraal afgedrukt.

PAUSDICHTHEID Net zoals veel kranten gaat het L’Osservatore Romano zeker niet voor de wind. Advertenties had de krant sowieso praktisch niet en het aantal abonnees loopt terug. De oplage bedraagt nog geen 25.000. Wel kent het dagblad nog een weekeditie in zeven talen (Italiaans, Engels, Duits, Frans, Spaans,

Portugees en Pools) in tabloidformaat en met kleurenfoto’s met een oplage van ruim 30.000. Hoofdredacteur is sinds september 2007 Giovanni Maria Vian, een erudiete Italiaanse historicus, die eerder heeft gewerkt voor Avvennire, het dagblad van de Italiaanse bisschoppen. Hij doet zijn best om de krant een wat eigentijdser karakter te geven. De ‘pausdichtheid’ is iets afgenomen, ook al blijft de kerkvader natuurlijk zeer prominent in de kolommen aanwezig en is kritiek op hem taboe. Verder is het aantal artikelen over Italië en berichtjes over het wel en wee van Rome teruggedrongen om de krant gevarieerder te maken. In 2008 trok Vian zelfs een Paus houdt eerste radiotoespraak, 1931 vrouwelijke redacteur aan, voor het eerst in de geschiedenis van de krant.

Over Nederland heeft L’Osservatore Romano lang zeer kritisch bericht. Bijvoorbeeld over het zogeheten Groningen-protocol van 2004, met richtlijnen inzake de levensbeëindiging van pasgeborenen.

De laatste grens is gepasseerd, schreef de krant verontwaardigd, ethische normen zijn ruim overschreden. Eerder, in 1995, ten tijde van Paars, had minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo (D66) zich genoodzaakt gevoeld naar Rome te vliegen om zijn beklag te doen toen de krant in beschouwingen over het Nederlandse euthanasiebeleid vergelijkin- Paus bij Radio Vaticana (2006) gen trok met het nazibewind, Maar de krant gaf, zoals altijd, uiting aan de opvattingen en, in dit geval, bezorgdheid van de paus en de prelaten in het Vaticaan. L’Osservatore Romano komt praktisch nooit met primeurs of onthullingen, maar brengt wel goed in beeld wat er leeft in de hoofden en harten van de leiding van de Rooms-Katholieke Kerk. 쐍 SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_076 MEDIA 77

• 77

13-02-2014 11:20:10

B E WA K I N G

Het oudste en kleinste leger ter wereld VOOR DE POORTEN VAN HET VATICAAN STAAN EINDELOOS GEFOTOGRAFEERDE SOLDATEN DIE AL SINDS 1506 DE PAUS BESCHERMEN: DE ZWITSERSE GARDE Gerry van der List

H

HELLEBAARD De middeleeuwse strijdbijl is het traditionele wapen van de Zwitserse Garde

De eerste zeven commandanten

1506-1517 Kaspar von Silenen 1518-1524 Markus Röist 1524-1527 Kaspar Röist 1527-1548 Vacant 1548-1559 Jost von Meggen 1559-1564 Kaspar Leo von Silenen 1566-1592 Jost Segesser von Brunegg 1592-1629 Stephan Alexander Segesser von Brunegg

88

et was in 1998 een grote schok. In het doorgaans rustige en veilige Vaticaanstad werden op een avond in mei drie levenloze lichamen gevonden. Van de commandant van de Zwitserse Garde Alois Estermann, die in 1981 wereldberoemd was geworden toen hij het lichaam van paus Johannes Paulus II bij een aanslag had afgeschermd, van diens vrouw Gladys Meza Romero en van vicekorporaal Cédric Tornay. Onder het lijk van de laatste lag zijn pistool. Van de vijf ontbrekende kogels zaten er twee in het lichaam van Estermann.

De ware toedracht is nog altijd in een wolk van nevelen gehuld. De officiële versie van het Vaticaan luidde dat Tornay ‘in een vlaag van verstandsverbijstering’ de twee anderen had gedood en vervolgens de hand aan zichzelf had geslagen, maar de tweevoudige moord gaf – vanzelfsprekend – aanleiding tot wilde speculaties en complottheorieën.

Feit is dat de bloedige gebeurtenissen een ernstige smet betekenden op het blazoen van de Zwitserse Garde, die juist zo’n braaf, haast lief imago had.

De bewakingseenheid van de paus heet officieel de Guardia Svizzera Pontificia, de Pauselijke Zwitserse Garde. Zij werd opgericht in 1506. Dat paus Julius II een voorkeur had voor Zwitserse huurlingen om zich de barbaren van het lijf te houden, is niet zo vreemd. Zij hadden een goede reputatie opgebouwd als trouwe en goede soldaten. ‘De Helvetiërs,’ stelde de Romeinse geschiedschrijver Tacitus rond 100 al vast, ‘zijn een volk van krijgslieden’.

Franse vorsten hebben gebruikgemaakt van hun diensten, net als de Nederlandse koning Willem I. De soldaten eisten natuurlijk wel een fatsoenlijke betaling voor hun inspanningen. Vandaar het Franse gezegde ‘point d’argent, point de Suisse’,

dat in het Nederlands is vertaald als: ‘geen geld, geen Zwitsers’.

De gardisten bewezen al snel hun nut. In 1527 trokken troepen van keizer Karel V plunderend door Rome. Het kostte veel moeite om paus Clemens VII te beschermen tegen de onlusten. Van de 189 Zwitsers kwamen er 147 om het leven, ze werden vermoord voor het hoofdaltaar in de SintPieter. Uiteindelijk lukte het om de kerkvorst in de Engelenburcht in veiligheid te brengen. Dat alles gebeurde op 6 mei, de dag waarop nu jaarlijks de nieuwe leden van het corps worden beëdigd. Zij zweren dan, in het Duits, trouw aan de Heilige Vader. Met hun linkerhand houden zij het vaandel van de Garde vast, de rechterhand steken zij omhoog met duim, wijsvinger en middelvinger gestrekt (als symbool van de heilige Drie-eenheid).

De Zwitserse bondspresident komt over om de plechtigheid bij te wonen.

Twee jaar lang heeft de Garde niet gefunctioneerd. In 1798 moest paus Pius VI vluchten voor Franse legers en werden de Zwitsers zonder wapens teruggestuurd naar eigen land. Maar bij de terugkeer van de volgende paus, Pius VII, in 1800 hervatten zij weer hun bezigheden.

DAPPER De Zwitserse Garde heet het oudste en kleinste leger van de wereld te zijn. Het telt zo’n 110 soldaten.

Voor het geld doen die het niet meer. Ze verdienen zo’n 1.100 euro per maand. Maar ze hoeven over dit bedrag geen belasting te betalen. Verder hebben ze gratis kost en inwoning en medische verzorging.

Ze bezitten de Vaticaanse nationaliteit.

De soldaten dienen aan een aantal duidelijke criteria te voldoen. Ze moeten uit Zwitserland komen, het rooms-katholieke geloof aanhangen, minstens 1,74 meter zijn, een leeftijd hebben van tussen de 19 en 30 jaar en van goede komaf en onbespro-

• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE

ESP023_088 ORDEDIENST 88

13-02-2014 11:26:43

H

E

T

ken gedrag zijn. Ze tekenen voor een periode van minstens twee jaar. Het zijn geen geestelijken, dus ze zijn niet verplicht tot een celibatair bestaan. Wel mogen ze pas trouwen als ze drie jaar in dienst zijn.

Vrouwen en eventueel kinderen wonen in de kazerne waar het hoofd van het gezin is gehuisvest.

Een keer per jaar wordt een zogeheten Schnupperwoche georganiseerd om rekruten te winnen. Jonge Zwitsers mogen dan een weekje met de Zwitserse Garde meelopen om te kijken of een baan als pauselijke soldaat iets voor hen is.

De leden van de Zwitserse Garde, die als motto Acriter et fideliter (Dapper en trouw) hebben, zijn ongetwijfeld de meest gefotografeerde soldaten ter wereld. Miljoenen toeristen hebben al een kiekje gemaakt van de gardisten in hun rood-blauw-gele uniform die bij de vier ingangen van Vaticaanstad netjes de wacht houden. Misschien vertellen de fotografen er thuis bij dat deze kleding in de Renaissance is ontworpen door niemand minder dan kunstenaar Michelangelo. Dat wil het verhaal namelijk. Maar het klopt niet. Jules Repond, een commandant van de Garde die van 1910 tot 1921 diende, is verantwoordelijk voor het ontwerp. Hij

V

A

T

I

C

A

A

N

liet zich inspireren door de fresco’s van de Italiaanse schilder Rafaël.

Voor het dagelijkse leven verwisselen de gardisten overigens hun driekleurige outfit voor een eenvoudig blauw uniform. Als ze de paus begeleiden in zijn pausmobiel, steken ze zich in een gewoon pak. Bij officiële gelegenheden hebben ze een helm met rode veren op, dragen ze witte handschoenen en hebben ze een hellebaard in de hand.

De gardisten worden ook nog getraind in het gebruik van deze middeleeuwse strijdbijl met spies waaraan ze de naam hellebaardiers danken. Maar onder hun kleding bevindt zich een pistool om belagers van de paus uit te schakelen.

In de bestseller Het Bernini Mysterie van Dan Brown, die spreekt van ‘het meest elitaire corps ter wereld’, schieten de gardisten als goedgetrainde vechtmachines kordaat kerksloten doormidden en scheuren ze in snelle auto’s door Rome. Dit romantische beeld heeft weinig te maken met de prozaïsche werkelijkheid waarin ze eigenlijk nooit hun wapen hoeven te trekken. Maar het heeft wel degelijk geholpen om het, door de drievoudige moord van 1998 geschonden, imago te verbeteren. 쐍

TROUW Leden van de Zwitserse Garde zijn tussen de 19 en 30 jaar en minstens 1,74 meter lang

De laatste zeven commandanten

1957-1972 Robert Nünlist 1972-1982 Franz Pfyffer von Altishofen 1982-1998 Roland Buchs 1998 Alois Estermann 1998-2002 Pius Segmüller 2002-2008 Elmar Theodor Mäder 2008-heden Daniel Rolf Anrig

SPECIALE EDITIE ELS EVI ER

ESP023_088 ORDEDIENST 89

• 89

13-02-2014 11:27:08

Elsevier Speciale Edities en Ter Herinnering Neem nu een abonnement en ontvang de Speciale Editie Katholiek gratis!

UW VOORDEEL: • Direct na verschijnen bij u in de bus. Geen verzendkosten • 15% korting: € 7,60 in plaats van € 8,95 per exemplaar • U betaalt per exemplaar bij verschijnen (automatisch) • U ontvangt de Speciale Editie Katholiek gratis!

• Abonnement voor onbepaalde tijd; opzeggen kan elk moment

+

Speciale Editie Katholiek

GRATIS

Neem nu een abonnement met 15% korting en ontvang de Speciale Editie Katholiek gratis!

Bestel via www.elsevier.nl/sevaticaan Dit aanbod geldt alleen in Nederland

45996 Elsevier Adv. Abonnement SE Katholiek_V2.indd 1

VERRASSEND NUCHTER

17-02-14 10:30