SPECIALE EDITIE ELSEVIER SPECIALE EDITIE
JERUZALEM
JERUZALEM
Heilige Stad. Alles over geschiedenis, politiek, cultuur en trekpleisters van het religieuze centrum van de wereld
15esp006z001 1
01-10-15 13:49
ZOMER Van juli tot oktober 2015 was Solomon Street in de wijk Nahalat Shiva van Jeruzalem versierd met honderden kleurrijke paraplu’s
JERUZALEM
Alles over geschiedenis, politiek, cultuur en trekpleisters van het religieuze centrum van de wereld
15esp006z002 2
01-10-15 12:33
15esp006z003 3
01-10-15 12:33
INHOUD
8 GESCHIEDENIS Hoe Jeruzalem uitgroeide van een provinciedorp tot dé ontmoetingsplaats voor God en mens.
18 JODENDOM Joden voelen van oudsher een sterke band met Jeruzalem. De stad is voor hen de heiligste plek op aarde.
84 CULINAIR 22 CHRISTENDOM Voor christenen is Jeruzalem bovenal de stad waar Jezus is gekruisigd, gestorven en begraven.
Jeruzalem is in sneltreinvaart uitgegroeid tot een gastronomische hotspot van formaat.
26 ISLAM Na Mekka en Medina is Jeruzalem de derde heilige plaats voor moslims. Arabieren spreken van Al-Quds. 4 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp006z004 4
01-10-15 12:43
JERUZALEM
De rotonde
Kapel van Heilig Graf
Altaar van Maria Magdalena Heilig Graf
Plaats van de drie vrouwen bij het kruis
Latijns koor
Heilige steen
Katholikonkoepel
Heilig Grafkerk
Katholikon
Bedevaartsklokkentoren
Navel van de wereld
Islamitische wijk
Christelijke wijk
Rotskoepel Al-Aqsamoskee
Citadel
Joodse wijk Klaagmuur
Armeense wijk
Oude stad (Jeruzalem)
Ingang Steen van balseming Kapel van de 40 martelaren Johanneskapel en baptisterium
Altaar van de nageling aan het kruis Kapel der Franken
Jacobuskapel
Dwarsdoorsnede
Steen van Golgotha Golgothakapel (rots waar Christus is gekruisigd)
Heuvel en grot die zijn afgegraven in de vierde eeuw om de kerk te bouwen Kapel van Heilig Graf Grot Huidige kerk
Kapel van de bespotting
Middeleeuwse kruisgang
Kapel van Sint-Helena Crypte van de kruisvinding
Steen van Golgotha
42 HEILIG GRAFKERK Het voor veel christenen belangrijkste heiligdom in de wereld is een wirwar van kapelletjes, kloosters en altaren.
58 PORTRETTEN Acht Nederlanders vertellen over hun liefde voor Jeruzalem. ‘De geschiedenis ligt er op straat.’
94 TEKENAAR Cees Bantzinger ging in 1978 voor het kerstnummer van Elsevier op reportage naar Jeruzalem.
EN VERDER 6 Kaart 30 Gesprek met Sari Nusseibeh 34 Heilig plaatsen in beeld 44 De Kruistochten 48 Beknopt cultureel lexicon 54 Bezoek aan Mea Shearim 68 Het jeruzalemsyndroom 70 Toerist in Jeruzalem 78 The American Colony Hotel 80 De kwestie-Jeruzalem 90 Schatkamer voor archeologen 96 Meer lezen over Jeruzalem 98 Colofon/Fotoverantwoording
Jeruzalem Religie doet bijzondere dingen met mensen. Godsdienstige overtuigingen hebben geïnspireerd tot indrukwekkende vormen van naastenliefde en prachtige kunstwerken. Tegelijkertijd heeft godsdienst aangezet tot onverdraagzaamheid en geweld. In de veronderstelling dat zij God aan hun zijde hadden, hebben gelovigen andersdenkenden de hersens ingeslagen. Geen plek ter wereld toont zo sterk de beide kanten van het geloof als Jeruzalem. De stad bezielt miljarden aanhangers van de drie grote monotheïstische godsdiensten. Het is de plaats waar volgens de overlevering Jezus werd gekruisigd en begraven, de Tempel van de joden stond en de profeet Mohammed ten hemel voer. Fraaie monumenten als de Rotskoepel, de Al-Aqsamoskee, de Heilig Grafkerk en de Klaagmuur herinneren aan deze belangrijke religieuze gebeurtenissen. Maar Jeruzalem is ook altijd een godsdienstig slagveld geweest. Christelijke ridders trokken bijvoorbeeld van de elfde tot en met de dertiende eeuw naar Jeruzalem om de stad te bevrijden van de islam, wat tot hevige confrontaties leidde. Tegenwoordig vloeit er minder bloed, maar de spanningen tussen moslims en joden zijn dermate groot dat de religieus en etnisch sterk verdeelde stad veel weg heeft van een kruitvat. Met historische beschouwingen, reisverslagen, vraaggesprekken, portretten, infographics en veel fraai beeld belicht deze Speciale Editie de verschillende gezichten van de Heilige Stad. De kernvraag is: wat maakt Jeruzalem zo uniek, in het bijzonder in religieus opzicht? Bij het zoeken naar een antwoord komen alle betrokken partijen aan het woord. Zo staat op de komende pagina’s naast een reportage over een bezoek van de Christenen voor Israël aan Jeruzalem en een ooggetuigenverslag uit de befaamde joods-orthodoxe wijk Mea Shearim een interview met Sari Nusseibeh, een Palestijnse filosoof en moslim wiens persoonlijke geschiedenis sterk verbonden is met die van Jeruzalem. Wellicht ter geruststelling: het gaat niet alleen over religie in deze Speciale Editie. Wereldse zaken komen eveneens aan bod. Zoals de heerlijke geuren en smaken van Jeruzalem. Ook voor mensen die niet overlopen van belangstelling voor religie, is het opwindende openluchtmuseum Jeruzalem een fascinerende plek die een toeristisch bezoek zeer waard is. Maar voor veel gelovigen hebben al de schoonheden van deze bijzondere ontmoetingsplaats van God en mens een extra dimensie. Voor hen is Jeruzalem, zoals Esther Voet, hoofdredacteur van het Nieuw Israëlietisch Weekblad, het in deze Speciale Editie uitdrukt, het hart van de wereld. Gerry van der List SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 5
15esp006z005 5
01-10-15 12:43
JODENDOM
Joden voelen van oudsher een sterke band met Jeruzalem. De stad van de Ark van het Verbond en de Tempel is voor hen de heiligste plek op aarde. Gerry van der List
STENEN MET EEN HART
J
acob Israël de Haan (1881-1924) was een fascinerende figuur. Schrijver, journalist, dichter, jurist, homoseksueel, socialist, polemist, Jood en zeker ook zionist. In 1919 trok de broer van de net zo intrigerende schrijfster Carry van Bruggen naar Palestina, waarover hij boeiende verhalen schreef. Maar het liep slecht met hem af in het beloofde land. Op 30 juni 1924 werd De Haan met drie pistoolschoten om het leven gebracht in Jeruzalem. Dat was juist de stad waarvan hij zo lang had gedroomd. Als kind al zei hij op seideravond, het begin van het Pesachfeest (het joodse Pasen), zijn vader na in het gebed: ‘Heden in Holland, met Gods wil weldra te Jeruzalem, onvervolgd en zeker.’ Later schreef hij het grootse gedicht ‘Jeruzalem’ waarin hij liet zien dat alle joodse feestdagen vervuld zijn van de stad, door verlangen of door rouw. Zijn persoonlijke gevoel bracht hij op dramatische wijze als volgt onder woorden: ‘Eer ik u dan Jeruzalem vergete/ Vergeet ik mijne lippen en mijn tong.’ Dit vers doet bijbelkenners vanzelf denken aan een van de boeken uit de Tenach (het Oude Testament). In Psalmen, 137: 5-6 staat: Indien ik u vergete, o Jeruzalem, zo vergete (mij) mijn rechterhand; mijn tong kleve aan mijn verhemelte, als ik uwer niet gedenk, als ik Jeruzalem niet verhef boven mijn hoogste vreugde. Dit gevoel van verbondenheid met Jeruzalem waaraan De Haan en de Psalmen uitdrukking ge-
ven, is kenmerkend voor het hele Joodse volk. Het wordt grootgebracht met de wens ‘Volgend jaar in Jeruzalem!’ Dit verklaart mede de euforie toen Israël bij de Zesdaagse Oorlog in 1967 OostJeruzalem veroverde. De Britse historicus Simon Sebag Montefiore beschrijft het mooi aan het einde van zijn boek Jeruzalem. De biografie: ‘De inname van Jeruzalem bracht zelfs de meest wereldse Joden in vervoering. De hunkering naar Zion was zo sterk, zo oud, zo verweven met liederen, gebeden en mythen, de onbereikbaarheid van de Klaagmuur zo langdurig en pijnlijk en de heilige aantrekkingskracht zo immens dat zelfs de meest ongelovige Joden, waar ter wereld ook, vervuld werden met een blijdschap die grensde aan een religieuze ervaring – dichterbij zouden ze in de wereld van vandaag in elk geval niet kunnen komen.’ De doorgaans nuchtere Yitzhak Rabin (19221995) deelde in de opwinding. Jarenlang had de toenmalige legeraanvoerder de droom gekoesterd dat hij een rol zou kunnen spelen in het teruggeven van de Klaagmuur aan het Joodse volk en die droom kwam zomaar uit in de zomer van 1967. ‘Dit was het hoogtepunt van mijn leven.’ Zulke verwijzingen naar de Klaagmuur zijn begrijpelijk. Deze is immers het enige restant van de Tempel die zo veel betekent voor de Joden.
Meesterwerk Koning David (circa 1040-970 v.Chr.) is voor christenen een belangrijke figuur, omdat hij een verre voorouder zou zijn van Jozef van Nazareth, de pleegvader van Jezus. Maar hij is vooral, als koning van het Verenigd Koninkrijk Israël, de grote man van het jodendom. Hij veroverde Jeru-
18 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp006z018 18
01-10-15 12:44
JERUZALEM
HEILIGE PLAATS Orthodoxe jood werpt zijn schaduw op de Klaagmuur
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 19
15esp006z019 19
01-10-15 12:44
CHRISTENDOM
PASEN Gelovigen ontsteken kaarsen bij de tombe van Christus in de Heilig Grafkerk
2 2 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp006z022 22
01-10-15 12:45
JERUZALEM
Voor christenen is Jeruzalem bovenal de stad waar Jezus is gekruisigd, gestorven en begraven. Verder richten zij zich op het hemelse Jeruzalem. Gerry van der List
O SCHONE STEDE, DIE WIJ GROETEN
H
et gaat te ver om te zeggen dat alle christenen, indien zij fysiek en financieel daartoe in staat zijn, een bezoek aan Israël behoren te brengen. Maar het ligt voor de hand dat zij nieuwsgierig zijn naar het Heilige Land waar de Messias heeft geleefd. Zowel toeristische als idealistische organisaties spelen hier met een zekere gretigheid op in. Zo heeft een Amerikaans echtpaar een Jesus Trail uitgestippeld: een tocht in het noorden van Israël van zo’n 62 kilometer, van Nazareth naar Kafarnaüm aan het meer van Galilea. Het kan heel inspirerend zijn om, met de Bijbel in de rugzak, in de sporen van Jezus door een schitterend land te lopen. Maar teleurstellingen liggen op de loer. Het moderne Israël verschilt sterk van het Palestina van rond het begin van de christelijke jaartelling. Wie de Jesus Trail volgt, merkt bijvoorbeeld dat de Arabieren in de regio er een enorm plezier in scheppen om hun troep in de openbare ruimte te deponeren. De bossen langs de wandelpaden worden ontsierd door autobanden, jerrycans, huisgerei, restanten van picknicks en barbecues. Heel wat anders dan de lelies in het veld die Jezus waarnam. De Jesus Trail voert ook langs Kana, waar Jezus volgens de overlevering zijn eerste wonder verrichtte door water in wijn te veranderen. Het is een soort Lourdes. Bussen rijden af en aan om toeristen eventjes te droppen in de rooms-katholieke kerk die het mirakel herdenkt. Religieus toerisme in hoog tempo. In Jeruzalem is het tempo vaak nog moordender. De pelgrim moet over flinke ellebogen be-
schikken om zich in het gedrang rond de godsdienstige attracties een weg te banen. Zoals in de Heilig Grafkerk in de oude stad, voor christenen de belangrijkste kerk ter wereld. Dit is de plek waar Jezus zou zijn gekruisigd, gestorven en begraven. Eindeloze rijen toeristen schuifelen langs de marmeren plaat die de rots bedekt waarop zijn lichaam zou zijn gebalsemd. Zowel binnen als buiten de kerk is een bonte verzameling te zien van altaren, kapellen en kloosters van christelijke instellingen die zo dicht mogelijk bij Golgotha, de plek van de kruisiging, en het graf van de Verlosser willen zijn. Onomstreden is de locatie niet. Vlak buiten de muren van de oude stad bevindt zich de Graftuin, waarvan eveneens wordt beweerd dat Jezus hier is begraven. Het in 1867 opgegraven graf, leggen de Britse beheerders graag uit, toont alle details die worden genoemd in de bijbelse beschrijving van het graf van Jezus. Zo is het uitgehouwen in een massieve rots, werd het afgesloten door een grote steen en biedt het verschillende personen ruimte om in de grote rouwkamer te staan. De – gratis toegankelijke – tuin eromheen is in elk geval erg mooi. Handig is dat verschillende plekken zijn gecreëerd waar de groepen pelgrims uit de hele wereld met gebed en gezang hun geloof kunnen belijden.
Allemachtig Van een sacrale sfeer valt op de meeste religieuze plekken weinig meer te merken. Het toerisme ontheiligt praktisch alles. De Via Dolorosa bijvoorbeeld, de weg die Jezus ging toen hij zijn kruis droeg, is nu een erg drukke, langgerekte bazaar waar opdringerige Arabische kooplui hun SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 2 3
15esp006z023 23
01-10-15 12:45
ISLAM
2 6 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp006z026 26
01-10-15 12:46
JERUZALEM
Na Mekka en Medina is Al-Quds (Jeruzalem) de derde heilige plaats voor moslims. Een bezoek wordt van hogerhand aanbevolen. Gerry van der List
WAAR MOHAMMED TEN HEMEL VOER
D NACHTREIS Zestiendeeeuwse afbeelding van de profeet Mohammed
e Britse non is zichtbaar geschokt. Als zij door het poortje wil lopen dat toegang verschaft tot de Tempelberg, wordt ze met een hooghartig gebaar van de zwaarbewapende bewaker teruggewezen. Na beleefd om tekst en uitleg te hebben gevraagd, krijgt ze een duidelijke verklaring. ‘No cross here!’ schreeuwt de Arabier en zwaait dreigend met zijn vinger. Belangstellenden met een kruisje om de hals zijn niet gewenst. Ontdaan maakt de vrouw rechtsomkeert, terwijl ze mompelt dat het een schande is wat haar is overkomen. In reisgidsen over het Midden-Oosten lees je weleens over de hartelijkheid van de lokale bevolking, die niets liever zou doen dan je thuis op – een eigen versie van – koffie trakteren. Maar bij hun heiligdommen tonen moslims zich doorgaans niet zo gastvrij. De toerist die de Tempelberg in Jeruzalem wel mag betreden, merkt al snel dat hij niet welkom is in de twee belangrijkste bezienswaardigheden. De Al-Aqsamoskee en de Rotskoepel zijn alleen toegankelijk voor bezoekers die er als een moslim uitzien. Net zoals bij de bedevaart naar Mekka heidense pottenkijkers worden geweerd. Dat is jammer. De Rotskoepel is de belangrijkste blikvanger in Jeruzalem. Het majestueuze gebouw is, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, geen moskee, maar een schrijn, een gedenkteken. Verantwoordelijk voor de bouw tussen 688 en 692 was kalief Abd al-Malik (646705). Over de motieven voor het optrekken van het monument in Byzantijnse stijl is door historici volop gespeculeerd, maar het zal ongetwijfeld te maken hebben gehad met het verlangen
om de superioriteit van de islam te demonstreren. Op de muren van de Rotskoepel staat een lange tekst uit de Koran waarin wordt afgerekend met denkbeelden van christenen, zoals het geloof in de goddelijke natuur van Jezus en de drieeenheid. De taal is strijdlustig, zoals op veel plekken in de Koran. ‘Zij die ongelovig zijn aan de tekenen Gods’ wordt een pijnlijke bestraffing in het vooruitzicht gesteld: ‘God is scherp toeziende op de dienaren.’ Op een steenworp afstand van de Rotskoepel, aan de zuidzijde van de Tempelberg staat de AlAqsamoskee. De grootste moskee van Jeruzalem is het belangrijkste islamitische heiligdom na de Ka’aba in Mekka en de Moskee van de Profeet in Medina. Net als de Rotskoepel kenmerkt het uit 660 daterende gebouw zich door een Byzantijnse stijl. In 1969 werd er een brand gesticht waarbij de, in het tijdperk van de legendarische generaal Saladin (1137-1193) gebouwde minbar (preekstoel) in vlammen opging. Aanvankelijk gingen de gedachten uit naar een daad van orthodoxe joden, maar gelukkig voor de fragiele joods-islamitische betrekkingen bleek het te gaan om een gestoorde Canadese christen, Denis Michael Rohan.
Gevoelig Jeruzalem is voor moslims de op twee na heiligste plaats; eerst komt Mekka (de geboorteplaats van Mohammed) en dan Medina (de sterfplaats van Mohammed). Arabieren spreken van Al-Quds (de Heilige). Een bedevaart naar Jeruzalem behoort niet tot de islamitische plichten, maar een bezoek wordt wel van hogerhand aanbevolen. Zoals de islamitische traditie leert: ‘Een SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 2 7
15esp006z027 27
01-10-15 12:46
X XE XD XE XV XA A R T S O O R D E N B
Kapel van Heilig Graf
De rotonde
Altaar van Maria Magdalena Heilig Graf
Plaats van de drie vrouwen bij het kruis
Latijns koor
Heilige steen
Katholikonkoepel
Bedevaartsklokkentoren
Ingang Steen van balseming
Altaar van de nageling aan het kruis
Kapel van de 40 martelaren Johanneskapel en baptisterium
Jacobuskapel
Dwarsdoorsnede
Kapel der Franken
Steen van Golgotha Golgothakapel (rots waar Christus is gekruisigd)
Heuvel en grot die zijn afgegraven in de vierde eeuw om de kerk te bouwen Kapel van Heilig Graf Grot Huidige kerk Steen van Golgotha
4 2 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp006z042 42
01-10-15 13:07
ER RU U ZZ A A LL E EM M JJ E
Heilig Grafkerk
Katholikon Navel van de wereld
HEILIG GRAFKERK
Islamitische wijk
Christelijke wijk
Rotskoepel Al-Aqsamoskee
Citadel
Joodse wijk Armeense wijk
Klaagmuur Oude stad (Jeruzalem)
Bram Hahn Illustratie Jelrik Atema Rooms-katholieken, Grieks-, Armeens-, Syrisch- en Ethiopisch-orthodoxen en kopten. De bonte verzameling aan geloofsrichtingen die aanspraak maken op de Heilig Grafkerk, weerspiegelt zich in het complex. Het voor veel christenen belangrijkste heiligdom in de wereld is een wirwar van kapelletjes, kloosters en altaren. Alle gelovigen willen zo dicht mogelijk bij de plek zijn waar Christus zou zijn gekruisigd en uit zijn graf opgestaan. Al vrij snel na Jezus’ dood trokken Golgotha en het lege graf gelovigen aan, maar pas onder keizer Constantijn werd er een kerk gebouwd. Vanaf die periode was het Heilig Graf een steeds belangrijker bedevaartsoord, maar de kerk zelf kende een onzeker bestaan. De kruisvaarders bouwden vanaf 1140 een nieuwe kerk in vroeg-gotische stijl, waarvan de fundamenten nog steeds de basis van de huidige kerk vormen, al is ook dit gebouw in de loop der eeuwen drastisch verbouwd en aangepast. De laatste grote restauratie is, na moeizame onderhandelingen tussen de verschillende beheerders, in 1959 begonnen en nog altijd niet volledig afgerond. E
Kapel van de bespotting
Middeleeuwse kruisgang
Kapel van Sint-Helena Crypte van de kruisvinding
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 4 3
15esp006z043 43
01-10-15 13:07