ELSEVIER SPECIALE EDITIE
SPECIALE EDITIE
ONS MAROKKO
ONS MAROKKO OVER HOLLANDERS AAN DE VOET VAN DE ATLAS EN MAROKKAANSE CULTUUR AAN DE NOORDZEE
€ 8,95
AP MAR_COVER.indd 1
29-01-16 13:23
IN MAROKKO Muzikanten vermaken toeristen op het beroemde plein Djemaa El-Fna, Marrakesh
2 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
16esp004z002 2
29-01-16 12:39
ONS MAROKKO
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 3
16esp004z003 3
29-01-16 12:39
INHOUD
18 SUCCESVERHALEN Negen succesvolle Nederlandse Marokkanen over hun plek in Nederland en de betekenis van hun roots.
8 GESCHIEDENIS Vanwege handel en uit fascinatie streken Nederlanders neer in Marokko. De relatie kende een grillig verloop.
30 ZEEROVER IN RABAT Haarlemmer Jan Janszoon bekeerde zich tot de islam, raakte bevriend met de sultan en werd een beruchte piraat.
34 CULTUREEL LEXICON Mysterieus, exotisch en ongrijpbaar: van Marokko gaat nog steeds een grote aantrekkingskracht uit.
54 ECONOMIE Marokko profiteert van de goede betrekkingen met rijke landen. De Koning speelt een allesbepalende rol. 6 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
16esp004z006 6
29-01-16 13:23
ONS MAROKKO
74 DRUGS Nederlandse misdaadbendes zijn nauw verweven met de bloeiende Marokkaanse cannabisindustrie.
82 TWEEDE WERELDOORLOG Hielpen Marokkaanse soldaten Nederland in de strijd tegen de nazi’s? De wens blijkt de vader van de gedachte.
82 CULINAIR Kenmerkend voor de Marokkaanse keuken is de combinatie van zoet en hartig. Subtiliteit staat daarbij voorop.
EN VERDER 16 Op een paar uur vliegen 28 In feiten en cijfers 40 Criminoloog Hans Werdmölder 44 Filmisch Aït-Ben-Haddou 46 Nederland als verre herinnering 52 Cees Bantzingers impressies 58 Eindeloos verfraaid 66 Van Ibn al Banna tot Ben Barka 68 Marokkanen in Nederland 70 Samuel Pallache 80 Woorden met een verleden 88 Het onbeschreven land 94 Eens komen de grote tijden 96 Voor wie meer wil weten
Ons Marokko Gek eigenlijk, dat Nederlanders pas zo laat Marokko echt ontdekten. Want hoewel het eerste officiële contact al in het jaar 1605 was, kwamen de onderlinge betrekkingen in de eeuwen erna nooit tot grote bloei. Pas nadat honderdduizenden Marokkanen zich vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw in Nederland hadden gevestigd, werd de nieuwsgierigheid gewekt. Uit welk land kwamen de ‘nieuwe Nederlanders’? Hun herkomstland bleek fraai en exotisch, en werd mede daarom een populaire vakantiebestemming. Inmiddels is een reis langs de vier koningssteden, een tocht door de woestijn of het Atlasgebergte, of een vakantie in een van de vele badplaatsen minder exclusief dan voorheen. Met historische beschouwingen, interviews, kaarten, reportages en veel foto’s en tekeningen wil de redactie van Elsevier met deze Speciale Editie bijdragen aan een ontdekkingstocht die pas net is begonnen. Of eigenlijk: herontdekking. Want hoewel het mystieke Marokko voor de meeste Nederlanders onbekend terrein was, waren er wel al reizigers geweest die het land bezochten. Schrijvers en kunstenaars in de eerste helft van de twintigste eeuw bijvoorbeeld, die er een vleugje Oriënt hoopten te vinden. Een fascinerend land, maar ook onbegrijpelijk, zo concludeerden Leonard Huizinga en A. den Doolaard. En er waren de kooplui en diplomaten van de VOC in de Gouden Eeuw. In het prachtige boek Marokko door Nederlandse ogen 1605-2005, van Herman Obdeijn en Abdelkader Benali, is te lezen hoe VOC-gezant Pieter Maertensz. Coy in 1605 na een vruchteloos verblijf de Staten-Generaal adviseert ‘dit land omzichtig te benaderen en voorzichtigheid te betrachten’. ‘Een grillige vertrouwensrelatie’, zo vat schrijver Abdelkader Benali de historische relatie tussen Nederland en Marokko treffend samen in zijn openingsverhaal van deze uitgave. Deze Speciale Editie gaat niet alleen over zij die gingen, maar ook over zij die kwamen. Inmiddels zijn er ruim 380.000 Nederlanders met Marokkaanse wortels. Sommigen zijn succesvol, anderen worstelen met hun roots, raken op het verkeerde pad of keren terug naar het land van hun ouders. ‘Als kind voelde Marokko voor mij als een tweede thuis, maar ook als een andere wereld,’ zegt chirurg Abdelali Bentohami bijvoorbeeld. Deze Speciale Editie gaat over de onderlinge raakvlakken, over de gedeelde geschiedenis. Over het deel van Marokko dat ook een beetje ‘van ons’ is geworden. Vandaar de titel Ons Marokko. Robbert de Witt SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 7
16esp004z007 7
29-01-16 13:23
SUCCESVERHALEN
HET BESTE UIT BEIDE CULTUREN NEGEN SUCCESVOLLE NEDERLANDSE MAROKKANEN OVER HUN PLEK IN NEDERLAND EN DE BETEKENIS VAN HUN MAROKKAANSE ROOTS
Pim Brasser Foto’s Koos Breukel
G
astarbeiders heetten ze vijftig jaar geleden, wat impliceerde dat de Marokkanen die naar het welvarende Nederland kwamen om in de fabriek te gaan werken, ooit zouden teruggaan. Maar de gasten begonnen zich met de jaren steeds meer thuis te voelen. De plannen om terug te gaan, bleven vaak plannen, en de Marokkanen werden langzaam meer Nederlander. Dat was niet altijd makkelijk: het thuisland werd gemist en de Nederlandse directheid was erg wennen. In de zomermaanden werd het thuisland opgezocht. Nu is de term ‘gastarbeider’ al lang achterhaald, en staat een nieuwe generatie Nederlandse Marokkanen klaar. Velen kiezen voor Nederland, al vergeten ze hun afkomst niet. Ze gaan vaak nog elk jaar terug, met vakantie of op familiebezoek. Anderen gaan erheen om bij te dragen aan de vooruitgang. Bijvoorbeeld door een fosfaatmijn te leiden, arme Marokkanen gratis zorg te bieden, of door daar een bedrijf op te richten. Het verschil met Nederland is groot, maar dankzij jeugdherinneringen is het toch een feest van herkenning. E
Aicha Marghadi (1977), Amsterdam Freelance presentator, journalist en dagvoorzitter ‘Ik was één jaar oud toen we vanuit Marokko naar Lutjewinkel verhuisden, waar mijn vader werkte in een kaasfabriek. Hij had altijd het plan terug te gaan, maar hij wortelde hier, en zijn kinderen groeiden hier op. Nu wonen mijn ouders een half jaar in Marokko en een half jaar in Nederland. ‘Als kind gingen we elke zomer zes weken naar Marokko, in zo’n Mercedesbusje met gordijntjes. Ik probeer nog steeds elk jaar te gaan, al krijg je me niet meer in zo’n busje. Deze zomer wil ik mijn oudste dochter meenemen. Dan kan ze haar overgrootmoeder een keer zien. ‘Ik vind het belangrijk om voor anderen te zorgen. Meestal doe ik dat met eten. Je kunt altijd bij een Marokkaan binnenlopen. Dan word je aan tafel gezet, of je nou trek hebt of niet. Bij een Marokkaan ben je altijd welkom.’
18 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp010z018 18
27-01-16 15:31
ONS MAROKKO
‘BIJ EEN MAROKKAAN BEN JE ALTIJD WELKOM’
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 19
15esp010z019 19
27-01-16 15:32
S TAT I S T I E K
Jeugdig land
IN FEITEN EN CIJFERS
Bevolkingsopbouw Marokko Marokko
Nederland
65+ 0-14 jaar 6,4 26,4
65+
16,7
17,9
%
%
67,2
65,4 15-64 jaar
15-64 jaar
EEN QUICKSCAN VAN MAROKKO, NOORD-AFRIKAANS LAND IN OPKOMST
0-14 jaar
Gemiddelde leeftijd
Gemiddelde leeftijd
28,5 jaar
42,3 jaar
©ELSEVIER
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
Merlijn van Dierendonck Illustraties Jelrik Atema Genesteld op de uiterste noordwestelijke punt van het Afrikaanse continent, vormt Marokko een belangrijke brug tussen het Afrikaanse achterland en Europa. In vroeger tijden was het land een schakel in de verspreiding van kennis en wetenschap tussen de westerse en Arabische wereld, vandaag de dag is het een gehoopte springplank voor migranten op zoek naar een beter leven. Het DNA van Marokko en Europa is door de eeuwen heen verstrengeld geraakt en nog steeds speelt Europa een belangrijke rol in het Afrikaanse land. Neem bijvoorbeeld de
economie. In het lijstje met belangrijkste handelspartners van Marokko valt op dat het merendeel van de handel aankomt in of arriveert uit Spanje of Frankrijk. Deze twee landen zijn oud-kolonisatoren van Marokko en hebben daarmee een sterke invloed gehad op de vorming van het land. Het verklaart ook dat de band van Marokko met Spanje en Frankrijk altijd sterk is gebleven. Tegelijkertijd kijken de Marokkanen ook verder, naar handelspartners uit andere delen van de wereld, bijvoorbeeld de BRICS-landen. Een statistisch overzicht.
Groot, maar dunbevolkt Omvang land
446.300 vierkante kilometer
33.893 vierkante kilometer
Marokko
Nederland
75
500
Inwoners per km2
Inwoners per km2
©ELSEVIER
Spaanse goederen
Veel landbouw
Belangrijkste importpartners
Aandeel sector in de economie
41% 22%
20%
procent
75%
Landbouw Industrie Dienstverlening
39%
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
Spanje
13,4
Frankrijk
13,3
China
7,6
Ver. Staten
7
Saudi-Arabië
5,4
Duitsland
5,2
Italië 3% Marokko ©ELSEVIER
Rusland Nederland
Overig
5 4,3 38,8
BRON: CIA, 2015 ©ELSEVIER
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
2 8 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
16esp004z028 28
28-01-16 13:53
ONS MAROKKO
Veel buiten de steden
Enorme kloof
Verhouding bewoners stad en platteland
Gemiddeld jaarinkomen Marokko Nederland
43.800 euro
©ELSEVIER
39,8
©ELSEVIER
% 60,2
%
90,5
Achterstand vrouwen
Geletterdheid van de Marokkaanse bevolking
totaal aantal inwoners
Aantal toeristen in 2014 Nederland
Marokko
BRON: CIA, CBS, 2015
Inwoners in miljoenen
©ELSEVIER
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
Rabat
Bestaansminimum
Bevolking onder de armoedegrens Marokko
Marokko
©ELSEVIER
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
procent
©ELSEVIER
BRON: RIJKSOVERHEID.NL, WTTC
Meer dan woestijn
Topdrie Afrikaanse vislanden
Belangrijkste exportpartners
Nederland
1,0
Grootste netten
Naar de overkant
5,6%
17,9%
1,1
Tanger
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
13.925.000
1,2
Marrakesh
9,1%
10.280.000
Aandeel toerisme aan bruto nationaal product
2,0
Fez 15%
©ELSEVIER
3,5
Casablanca
Marokko Nederland
Vijf grootste steden
Geletterdheid % onder vrouwen 58,8
Verdeling van grond
opbrengst in miljard euro
22 20,7
1
Marokko Namibië
Brazilië
4,6
2
Italië
4,3
3 Mauritanië
©ELSEVIER
BRON: USGS, 2015
Buitenlandse bezoekers ©ELSEVIER
Overig
75%
Marokko beschikt over van de wereldreserves van fosfaat, het hoofdbestanddeel van kunstmest
16.947.904
Geletterdheid % onder mannen 78,6
Frankrijk
Fosfaat
©ELSEVIER
33.322.669
Spanje
BRON: CIA WORLD FACTBOOK
Marokkaanse bodemschat
Nederland
Marokko
Percentage geletterden % op totale 68,5 bevolking
Nederland
Nederland
2.067 3.031
9,5
BRON: WERELDBANK 2014, CBS 2015
Lengte spoorwegen in kilometer Marokko
woont in stedelijk gebied woont op platteland
3.234 euro
Treinnetwerk
48,4
©ELSEVIER
Bos
Overig
1,5
11,5
21
0,5
%
0,4 BRON: MINISTERIE VAN FINANCIËN MAROKKO
67,5
BRON: CIA WORLD FACTBOOK, 2015
Landbouwgrond ©ELSEVIER
BRON: CIA WORLD FACTBOOK
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 2 9
16esp004z029 29
28-01-16 13:53
HISTORISCH PORTRET
De Hollandse piraat in Rabat DE HAARLEMMER JAN JANSZOON (1570-1641) BEKEERDE ZICH TOT DE ISLAM. NAUW BEVRIEND MET DE SULTAN VAN MAROKKO WERD HIJ ALS MURAD RAIS EEN VAN DE MEEST GEVREESDE ZEEROVERS VAN ZIJN TIJD.
D
Gerbert van der Aa e consternatie was groot toen in november 1623 twee Marokkaanse piratenschepen aanmeerden in de haven van het Zeeuwse Veere. De bevelhebber, door zijn mannen Murad Rais genoemd, was een tot de islam bekeerde Nederlander. Deze Jan Janszoon, in 1570 geboren in Haarlem, had zich een paar jaar eerder als onafhankelijk piraat in Noord-Afrika gevestigd. Zijn vrouw en kinderen had hij achtergelaten in Haarlem. Murad was berucht om zijn wreedheid. Hij zou ooit een gevangen matroos hebben doodgemarteld. De autoriteiten in Zeeland wisten niet goed wat ze aanmoesten met de ongenode gast. Zouden ze eisen dat hij zo snel mogelijk vertrok, of was het beter hem te overreden om de islam vaarwel te zeggen en terug te keren naar zijn gezin in Haarlem? Murad zelf zag een terugkeer naar Nederland niet zitten. ‘Hij is te zeer verlekkerd op zijn buit,’ aldus een tijdgenoot in het boek Historie van Barbaryen. Murad zei dat hij alleen maar in Veere had aangelegd om proviand in te slaan en een paar reparaties uit te voeren. Daarna zou hij met zijn mannen weer de zee opgaan. Aan boord van de twee Marokkaanse schepen zat een aantal Spanjaarden gevangen die Murad
had buitgemaakt tijdens een rooftocht op de Noordzee. Zoals gebruikelijk wilde hij de mannen in Noord-Afrika als slaaf verkopen. Ook talloze Nederlandse zeevaarders werden op die manier verhandeld. Een aantal Spanjaarden wist tijdens het verblijf in Veere te ontsnappen, maar uiteindelijk vertrok Murad met meer mannen dan hij was gekomen. Verschillende inwoners van Veere lieten zich verleiden om zich bij hem aan te sluiten.
Piratennest Marokko was in de zestiende en zeventiende eeuw een berucht piratennest. Europese schepen die vanuit Indië of Zuid-Amerika met goud of specerijen op weg waren naar huis, liepen grote kans te worden beroofd. Omvaren had geen zin. De Marokkaanse piraten achtervolgden de schepen zo nodig tot op de Noordzee. Behalve uit Marokko kwamen er ook veel kapers uit buurland Algerije. In Europa werden ze Turken genoemd, omdat het Ottomaanse Rijk destijds het gezag had over grote delen van Noord-Afrika. Ook Nederlanders deden op grote schaal aan piraterij. De Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje was in volle gang. Nederlandse zeevaarders kregen van de Staten-Generaal (de toenmalige regering van het opstandige Nederland) zogeheten kaperbrieven, die hun toestemming gaven om vijandige schepen aan te vallen.
3 0 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
16esp004z030 30
29-01-16 12:37
AANVAL Een glas-in-loodraam in een IJslandse kerk toont de plundering van de vissersplaats Grindavík in 1627 door Murad Rais en zijn piraten
Maar veel kapers namen het niet zo nauw met hun taakomschrijving. Piraterij was zo lucratief dat ze soms zelfs schepen uit eigen land beroofden. Tientallen Nederlandse piraten vestigden zich in Noord-Afrika om daar voor zichzelf te beginnen. Ze namen een islamitische naam aan en kregen van de lokale bevolking de titel ‘Rais’, wat in het Arabisch ‘leider’ betekent. Ook Murad begon zijn carrière met kaperbrieven van de Staten-Generaal. Na een schipbreuk op de Canarische Eilanden werd hij in 1618 opgepikt door de Nederlander Ivan de Veenboer, die vanuit de Algerijnse hoofdstad Algiers onder de naam Suleiman Rais als zelfstandig piraat actief was. Murad trad bij hem in dienst. Volgens een Nederlandse gezant in Algiers bestond daar in die tijd eenvijfde van alle kaperkapiteins uit tot de islam bekeerde Nederlanders. In Marokko
Jan Janszoon
Brief van Murad Rais aan Staten-Generaal, 1627
1570 Geboren in Haarlem 1600 Krijgt kaperbrief van Staten-Generaal 1618 Vestigt zich als zelfstandig piraat in Algerije 1620 Verhuist naar Marokko 1623 Op bezoek in Veere 1624 Benoeming tot admiraal in Rabat 1627 Rooftocht naar IJsland 1631 Verhuist naar Marokkaanse havenplaats Safi 1641 Laatste teken van leven SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 3 1
16esp004z031 31
29-01-16 12:37
ECONOMIE
De economie van de Koning
HET ECONOMISCH SUCCESVOLLE MAROKKO PROFITEERT VAN ZIJN GOEDE HANDELSBETREKKINGEN MET RIJKE LANDEN EN ZIJN DIASPORA VAN VOORMALIGE GASTARBEIDERS, DIE JAARLIJKS MILJARDEN OPSTUREN. DE KONING SPEELT EEN ALLESBEPALENDE ROL. 5 4 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
16esp004z054 54
28-01-16 14:09
ONS MAROKKO
I
VISSERIJ In grote pelateliers aan de kust gaat de Hollandse garnaal eerst door Marokkaanse vingers
Michiel Dijkstra
n het Marokkaanse dorpje Tagharghist, dat zo’n 90 kilometer ten zuiden van Marrakesh in een vallei in het Atlasgebergte ligt, maken de vaders de dienst uit. Zij bezitten het land rond het dorp waarop de inwoners gerst verbouwen en geiten hoeden. Zolang de vader leeft, werken zijn zoons voor hem: ze hebben immers zelf geen bezit waaruit ze inkomen kunnen putten. Althans, zo was het. Vaders sturen hun zoons en dochters al geregeld naar de grote stad Marrakesh, om daar extra inkomen te verdienen in de bouw of als dienstmeisje. Dat inkomen is voor de vader: hij int de salarissen en maakt vervolgens woon- en leefgeld over aan zijn kroost. En zelfs dat laatste is aan het veranderen. In zijn boek Moroccan Households in the World Economy (Marokkaanse huishoudens in de wereldeconomie) beschrijft de Amerikaanse antropoloog David Crawford hoe het leven in Tagharghist tussen 1998 en 2007 veranderde door economische krachten. Zo observeerde hij wat er gebeurde in het gezin van Abdurrahman Ait Ali, een van de rijkere mannen van het dorp. Abdurrahmans twee jongste zoons, die beiden in Marrakesh woonden, maakten zich in 2004 los van hun vaders huishouden en vormden hun eigen gezinnen in de stad. ‘Ze hadden de typische dorpsambitie van een eigen, onafhankelijk huishouden niet verwezenlijkt door geduldig te wachten, maar door toe te treden tot de loonwerkerseconomie in de grote stad,’ schrijft Crawford. Abdurrahmans gezin, zou je kunnen zeggen, is de Marokkaanse economie in het klein. Een economie met twee gezichten: de ene economie is die van kleinschalige, primitieve landbouw in afgelegen bergdorpjes, de andere die van metropolen, toerisme en veel internationale handel. Maar het zijn wel twee gezichten die steeds meer
naar elkaar toe trekken. De Koning speelt daarin een allesbepalende rol. Het nationale inkomen per inwoner per jaar bedroeg in Marokko in 2015 omgerekend zo’n 2.800 euro. Op de schaal van arm en rijk neemt het land daarmee een goede middenpositie in. Ter vergelijking: het Nederlandse nationale inkomen per inwoner is 46.000 euro, zestienmaal zo veel dus. Het Marokkaanse bedrag is wel wat vertekend: inwoners van Casablanca verdienen veel, dorpsbewoners in achterafgebieden die leven van primitieve landbouw veel minder. De laatste groep wordt wel snel kleiner. Zoals Abdurrahmans zonen zijn er velen: ambitieuze jongeren trekken vanuit het achterland naar de grote steden, de groeimotoren van de Marokkaanse economie, en ze komen niet meer terug. Of ze trekken nog verder weg: Marokko is al decennia een emigratieland. De arbeidsmigranten die sinds de jaren zeventig naar Europa trokken, bleven er vaak, maar leveren Marokko wel geld op. Jaarlijks maken de voormalige gastarbeiders circa 5,5 miljard euro over naar hun geboorteland, zo’n 6 procent van het nationale inkomen. Toen de stroom gastarbeiders op gang kwam, was Marokko economisch onderontwikkeld. Er gebeurde wel wat: op aandringen van de Wereldbank investeerde koning Hassan II (1929-1999) in grote irrigatieprojecten. Daardoor kan Marokko nog altijd bijna geheel in zijn eigen voedselbehoefte voorzien, en is het land een van de grootste hasj-producenten ter wereld. Vruchtbare valleien in het Rifgebergte staan vol hennepplanten. Verder leed de economie onder het bewind van Hassan II. Om zijn greep op de macht te verstevigen, trok hij de productiemiddelen van het land naar zich toe, vooral de fosfaatmijnen. Zijn land bezit driekwart van de wereldvoorraad fosfaat, het ‘witte goud’ van Marokko dat essentieel is
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 5 5
16esp004z055 55
28-01-16 14:09
Het Midden-Oosten: rijk, maar verscheurd Geen regio in de wereld is meer verscheurd dan het Midden-Oosten. Het uitroepen van een kalifaat is het meest recente hoofdstuk van een 1.400 jaar oud geschil tussen moslims onderling. Ontwikkelingen in het Midden-Oosten hebben bovendien vaak grote gevolgen voor de rest van de wereld. Niet alleen vanwege grensoverschrijdend terrorisme, ook de grootste voorraden olie en gas bevinden zich hier. Elsevier zet alle feiten, cijfers en sleuteljaren van het Midden-Oosten op een rij in een kleurrijke special.
Met onder meer: � De geschiedenis van het Midden-Oosten sinds 1945 � De hoofdrolspelers: wie hadden een bepalende rol in de regio? � Alles over de Moslimbroederschap, Al-Qa’ida en Islamitische Staat � Kaartproducties over religieuze stromingen en de olie- en gasrijkdom � Essay: is kernmacht Iran wel echt een gevaar? � Hoogtepunten uit de rijke Oosterse cultuur � Mekka: centrum van de islam
€ 8,95*
De rijk geïllustreerde Speciale Editie Het MiddenOosten telt 100 pagina’s.
Bestel Elsevier Speciale Editie Het Midden-Oosten via www.elsevier.nl/midden-oosten of bel 0314-358350 (tijdens kantooruren) Ook digitaal verkrijgbaar via de Elsevier-app
Dit aanbod geldt alleen in Nederland *Exclusief € 1,95 verzendkosten
45002 Elsevier_Adv_1/1_Midden-Oosten.indd 1
13-10-15 14:05