Speciale Editie Berlijn

SPECIALE EDITIE ELSEVIER SPECIALE EDITIE

ONS BERLIJN

ONS BERLIJN

€ 8,95

Van stedentrip tot start-up. Heden en verleden van de Duitse hoofdstad

BER_COVER.indd 1

03-03-16 14:27

INHOUD

8 BEWOGEN GESCHIEDENIS Hoe het imperiale Berlijn uiteen werd gescheurd en het nieuwe Berlijn de triomf van het goede wil belichamen.

28 BOER IN BONDSDAG Kees de Vries, geboren Nederlander, valt op in het Duitse parlement. ‘Ik blijf een Hollander. Wij zeggen geen Sie.’

34 MAGNEET HIP EUROPA

18 HOPEN OP DAT ENE SUCCES

Eclectischer dan Berlijn vind je het niet. Van techno tot Tempelhof: beknopt lexicon van een stad vol elan.

Acht jonge Nederlanders die kansen zien in de befaamde Berlijnse start-up-scene.

42 BOODSCHAPPERS De Nederlandse ambassadeurs in Berlijn waren allen ooggetuige van de roerige Duitse geschiedenis.

6 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE

16esp005z006 6

03-03-16 13:47

ONS BERLIJN

48 VERRASSEND KLEURRIJK Hoe zagen de Ossies zichzelf? Beelden uit het dagelijks leven in Oost-Berlijn tussen 1960 en 1989.

74 URBAN EXPLORING Berlijn telt tientallen verlaten oude gebouwen. Op ontdekkingstocht langs de historische rafelranden.

82 NEDERLANDSE GETUIGEN Van cabaretier tot diplomaat: negen portretten van bekende en minder bekende Nederlanders in Berlijn.

EN VERDER 16 Kaart Nederlandse sporen 26 In feiten en cijfers 40 De dodelijke Muur 56 Reisverslag: G.K. van het Reve 66 Nederlands in Berlijns dialect 84 Marinus van der Lubbe 90 Nederlandse schrijvers in Berlijn 94 Essay 96 Films, boeken, sites

Ons Berlijn Tussen alle buitenlandse machten die de geschiedenis van Berlijn hebben beïnvloed, zou je gemakkelijk over het hoofd zien dat Nederlanders een bepalende rol speelden in de historie van twee van de meest iconische gebouwen in de Duitse hoofdstad.

Het was de Nederlander Marinus van der Lubbe die in 1933 de Rijksdag in lichterlaaie zette om zo de nazi’s te stoppen. Het parlementsgebouw brandde uit, maar de communist uit Leiden slaagde niet in zijn opzet. De nazi’s stelden hem terecht en Duitsland marcheerde verder richting Tweede Wereldoorlog.

Of de Nederlander desondanks een held was of een misdadiger – omdat hij het huis van de Duitse democratie in brand stak – is nog altijd onderwerp van discussie in Duitsland, schrijft oud-correspondent van Elsevier Oene van der Wal in een fraai portret van dit ‘warhoofd met lucifers’ in deze uitgave.

Minder bekend is dat de Brandenburger Tor is gefinancierd met Nederlands geld en een eerbetoon is aan de Pruisisch-­ Nederlandse alliantie, zoals historicus Zitha Pöthe schrijft in haar proefschrift uit 2014. De monumentale stadspoort overleefde tweehonderd jaar beladen geschiedenis. De Brandenburger Tor was het decor voor nazi-parades. In 1945 stond zij, zwaar gehavend, nog overeind temidden van de ruïnes. En voor deze poort riep de Amerikaanse president Ronald Reagan in 1987 de Sovjet-Unie op tot het beëindigen van de Koude Oorlog: ‘Mister Gorbachev, open this gate. Mister Gorbachev, tear down this wall!’

Het was vervolgens koningin Beatrix die in 1991 als eerste buitenlands staatshoofd na de Wiedervereinigung de gang door de poort maakte. ‘Emotioneel’ noemde zij naderhand haar wandeling met bondspresident Richard von Weizsäcker tussen de zes zuilen van de Brandenburger Tor, die decennialang een onderdeel waren van de Muur tussen Oost en West.

Deze opeenstapeling van bepalende periodes uit de Europese geschiedenis is overal in Berlijn voelbaar en zichtbaar. Historicus Krijn Thijs spreekt in zijn openingsverhaal in deze uitgave treffend van ‘de hoofdstad van de twintigste eeuw’. Het maakt Berlijn tot zo’n populaire bestemming voor een stedentrip.

Voor Berlijn eindigde de geschiedenis niet met de hereniging.

De stad is een magneet voor hip Europa, juist dankzij de mix van vervallen en modern. ‘Arm aber sexy,’ aldus de linkse, homoseksuele burgemeester Klaus Wowereit in 2003. Zie de interviews met jonge Nederlandse ondernemers in deze Speciale Editie.

Alle aanleiding dus voor de redactie van Elsevier om deze uitgave over het rijke Berlijnse verleden en de banden met Nederland samen te stellen.

Robbert de Witt SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 7

16esp005z007 7

03-03-16 13:47

GESCHIEDENIS

Hoofdstad van de twintigste eeuw 8 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE

16esp005z008 8

03-03-16 10:27

ONS BERLIJN

DRUKKE METROPOOL Mensenmassa op de boulevard Unter den Linden, op 28 juli 1914, de dag dat de Eerste Wereldoorlog uitbreekt

HOE HET IMPERIALE BERLIJN UITEEN WERD GESCHEURD EN HET ‘NIEUWE’ BERLIJN DE TRIOMF VAN HET GOEDE WIL BELICHAMEN.

B

Dr. Krijn Thijs

erlijn behoort tot de meest omstreden steden in de moderne westerse geschiedenis. Alleen al in de twintigste eeuw kende Duitsland zes verschillende politieke systemen, twee dictaturen, twee wereldoorlogen, een genocide, een stuk of wat revoluties, grensverschuivingen, bezettingen, opdelingen en een Muur. Berlijn lag er steeds middenin, altijd beladen met grote betekenissen. De drie grote moderne ideologieën – fascisme, communisme, liberale democratie – drukten elk hun stempel op de stad.

Het ‘nieuwe Berlijn’ van tegenwoordig symboliseert het ‘goede einde’ van deze dramatische geschiedenis, de triomf van democratie en vrijheid en de verzoening met Europa. Het verleden is prominent zichtbaar gemaakt in het stadsbeeld, via monumenten, musea en informatieborden. Het lijkt alsof de vroegere tijd hier fysiek SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 9

16esp005z009 9

03-03-16 10:27

KAART

HOLLANDSE SPOREN Francisca Koldenhof Naast de Britse hoofdstad Londen behoort Berlijn tot de meest internationale hoofdsteden in Europa.

De Duitse metropool werkt als een magneet op buitenlanders – niet alleen toeristen, maar ook immigranten. De oplettende bezoeker uit Nederland zal merken dat ook zijn landgenoten hier en daar hun sporen hebben achtergelaten. Zowel in hartje Berlijn als in een aantal omliggende steden zijn hiervan fysieke herinneringen te vinden.

Zo woonde keurvorstin Louise Henriëtte van Nassau in het stadje Oranienburg, nauwelijks 35 kilometer ten noorden van Berlijn. De voormalige koning Willem I (1772-1843) genoot in het centrum van de Duitse hoofdstad van zijn pensioen.

Ook Nederlandse architecten wisten de weg te vinden naar Berlijn, dat na de Duitse hereniging in 1990 veranderde in ‘de grootste bouwput van Europa’. Het resultaat was onder meer een veelgeprezen ambassade aan de Spree en een Nederlandse ‘dijk’ op de Potsdamer Platz. Een rondgang langs enkele van de plekken in de Duitse hoofdstad die herinneren aan de band met Nederland.

16 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE

16esp005z016 16

03-03-16 10:26

ONS BERLIJN

SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 17

16esp005z017 17

03-03-16 10:26

ONDERNEMEN

Bertus Bouwman en Derk Marseille in Berlijn

O

mdat Berlijn geen noemenswaardige industrie heeft, heeft de Duitse hoofdstad genoeg ruimte voor start-ups. En terwijl de stad overladen is met schulden, gaat er in die Szene wel veel geld om. In de eerste helft van 2015 werden al meer deals gesloten dan in het hele jaar ervoor. Geldschieters, ook uit Nederland, zien toekomst in de stad waar jonge ondernemers dankzij de lage woon- en onderhoudskosten weinig risico lopen als ze er een jaartje willen knutselen aan het idee waarmee zij de wereld willen veroveren.

Een uitkomst voor Berlijn, dat door de verwoesting aan het einde van de Tweede Wereldoorlog en de isolatie tijdens de Koude Oorlog grote werkgevers ontbeert – behalve de overheid en de toeristensector.

Bij de opkomst van de start-ups speelden de Keulse gebroeders Marc, Oliver en Alexander Samwer een cruciale rol. Sinds 1999 kopiëren ze succesvolle Amerikaanse concepten en verkopen die door. In Berlijn bouwden ze de megabroedmachine Rocket Internet, waarbinnen start-ups volwassen kunnen worden. Bekende voorbeelden zijn webwarenhuis Zalando en bezorgdienst HelloFresh.

Pas de laatste jaren groeit er ook los van de gebroeders Samwer een serieuze startup-cultuur waar ondernemers verder durven te denken dan het bouwen van de zoveelste app of site. Zo ontstaat er een klimaat waarin ervaren investeerders jonge ondernemers onder hun hoede nemen.

Berlijn is voor velen de perfecte plek om met een mooi idee te beginnen. Op deze pagina’s acht jonge Nederlanders die kan E sen zien in deze bruisende Szene.

Hopen op dat ene succes ACHT JONGE NEDERLANDERS OVER DE BEFAAMDE BERLIJNSE START-UP-SCENE

18 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE

16esp005z018 18

03-03-16 13:39

ONS BERLIJN

’SUCCES WORDT JE GEGUND’ Thalita van Ogtrop (1984) Oprichter The Next Closet

Als een onlinetweedehandsmarkt­ plaats in Nederland werkt, dan vast ook in het vijf maal grotere Duitsland, dacht oprichter Thalita van Ogtrop van The Next Closet. Ze wilde sowieso graag eens over de grens werken. Dat leek een pro­ bleem – haar man Adam Posma had met ClubCollect net succes met een start-up in Amsterdam.

Maar gelukkig kwam ook hem de stap naar Duitsland goed uit.

De afgelopen maanden pen­ delden ze heen en weer tussen Nederland en Duitsland. Ze stoot­ ten een paar keer hun neus aan Duitse regels en cultuurverschillen.

‘Je site moet heel betrouw­baar overkomen voor Duitsers. Daarom moet je de zaken juridisch en logis­ tiek wel op orde hebben.’

Toch heeft de verhuizing van Nederland naar Berlijn beiden al veel gebracht, vertelt Van Ogtrop.

‘Het was een zachte landing hier.

Iedereen is zo behulpzaam. Succes wordt je hier echt gegund. Dat geeft veel energie en creativiteit.’ Tegelijk schuilt daarin ook een gevaar, zegt ze. ‘Voor je het weet, ga je van de ene borrel naar de andere, en dan naar de volgende meeting of event.

Terwijl je ook nog een bedrijf te run­ nen hebt.’

Van Ogtrop ontmoet in Berlijn dj’s, modellen en ontwerpers die haar website promoten. De reac­ ties zijn enthousiast, zegt ze. De volgende stap is het vinden van een investeerder om de groei te finan­ cieren. ‘We zijn daarover in gesprek.’

SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 19

16esp005z019 19

03-03-16 13:39

S TAT I S T I E K

IN FEITEN EN CIJFERS Merlijn van Dierendonck Graphics Jelrik Atema De jaren als hoofdzetel van het Derde Rijk en de daaropvolgende periode als epicentrum van de Koude Oorlog, zijn funest geweest voor de bloeiende industrie in Berlijn. Op de bedrijvigheid van politici, ambtenaren en bestuurders na, kwam er weinig voor in de plaats waarmee geld te verdienen viel. Wel werden er grootse (en dure) bouwprojecten gestart, om de fysieke wonden van de verdeelde stad te helen. De stad kampt nog steeds met miljar-

denschulden, waarvan de aflossing grote moeite kost.

Sinds 2013 – toen het openstaande bedrag op 65 miljard euro stond – is de schuldenlast mondjesmaat gedaald en lijkt Berlijn er weer wat beter voor te staan. De groei van de toeristische sector draagt daar zeker aan bij. Miljoenen bezoekers uit binnen- en buitenland overspoelen de stad. Daartoe behoort ook een groeiende groep Nederlanders, van wie steeds meer zich permanent vestigen in Berlijn. Op deze pagina’s een statistische röntgenfoto van de Duitse hoofdstad.

Overwegend christelijk Grootste religies in Berlijn

Oosterse enclave

Protestant

Grootste etnische groepen in Berlijn

Polen Russen

Katholiek

aantal 173.626

Turken

Moslim Joods

104.321

0

44.128

©ELSEVIER

x 1.000

100 200 300 400 500 600 700

©ELSEVIER

BRON: AMT FÜR STATISTIK BERLIN-BRANDENBURG

Vier keer zo groot

BRON:DESTATIS

Oppervlakte Amsterdam versus Berlijn

2,2

kilometer, langste Biergarten ter wereld, tijdens Berliner Bier Festival

16esp005z026 26

1924

892 km²

Eerste verkeerslicht van Europa, op de Potsdamer Platz

219 km² Amsterdam

Berlijn ©ELSEVIER

BRON: AMT FÜR STATISTIK BERLIN-BRANDENBURG/ CBS

03-03-16 10:54

ONS BERLIJN

Groeiende gemeenschap

Vakantiebestemming

Aantal Nederlanders in Berlijn

Aantal toeristen in Berlijn Nederlandse toeristen Totaal Europese toeristen 2010 2011

244.660

2012 2013

281.145

2014

294.924

0

2.462.300

270.417 279.512

0,5

6.000

2.683.592

4.000

Man 2.998.678

3.000

3.103.919

1.600

3.272.030 1,0

©ELSEVIER

1,5

2,0

2,5

3,0

aantal dönerzaken in Berlijn

3,5

Schuldenlast deelstaat Berlijn 65

1.000

Groen-, bos- en wateroppervlakte

Aantal bomen 438.000

32 %

57

Bevolkingsopbouw Berlijn 65+

61 59

BRON: AMT FÜR STATISTIK BERLIN-BRANDENBURG

Jonge inwoners

Natuur in de Duitse hoofdstad

63

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

©ELSEVIER

Overal groen miljard euro

Vrouw

2.000

BRON: AMT FÜR STATISTIK BERLIN-BRANDENBURG

Armlastig

55

Totaal

5.000

©ELSEVIER

19,2 %

Aantal parken 2.500

27,5 45-64 jaar

2005

0-17 jaar 15,6

37,7 18-44 jaar

2015 BRON: AMT FÜR STATISTIK BERLIN-BRANDENBURG/ DESTATIS

©ELSEVIER

16

meter lengte, kortste straat in Berlijn

BRON: VISITBERLIN / BERLIN TOURISMUS & KONGRESS GMBH 2015

©ELSEVIER

BRON: AMT FÜR STATISTIK BERLIN-BRANDENBURG

Langzaam weer omhoog Bevolkingsomvang sinds 1925

miljoen

4,5 4,0

1.000.000

Aantal bezoekers van het grootste Oudjaarsfeest van Europa, in Berlijn

13

kilometer lengte, langste straat in Berlijn

3,5 3,0 2,5

1925 1933 1939 1945 1946 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 2010

©ELSEVIER

16esp005z027 27

BRON: WIKIPEDIA

03-03-16 10:54

F O T O R E P O R TAG E

Verrassend kleurrijk

4 8 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE

16esp005z048 48

03-03-16 11:13

ONS BERLIJN

OVERAL FLATS Hoogbouw moet de woningnood oplossen

HOE ZAGEN DE OSSIES ZICHZELF? BEELDEN UIT HET DAGELIJKS LEVEN IN OOST-BERLIJN (1960-1989).

Rob van Scheers

A

ls een venster naar een a ­ nder tijdsgewricht: het fotoboek DDR in Color. Ost-Berlin 19601989 (2015) van Klaus Morgenstern voert ons terug naar Oost-Berlijn, periode 19601989. Hoewel de fotograaf zich aan de wetten van het ‘reëel-existerende socialisme’ moest houden – als in: censuur – heeft hij met zijn als ansichten verpakte documentaire beelden het leven in de DDR vastgelegd. Gelukkig maar, want inmiddels is het voorgoed verdwenen. Fleurige meisjes tussen grijze gebouwen, het vooruitgangsgeloof gevangen in m ­ odernistische haardrogers. En veel Trabantjes, uiteraard.

Bij wijze van camp was er begin van deze eeuw sprake van Ostalgie, heimwee naar de DDR, maar dat was bedoeld om te lachen. Beetje flauw, want zo leuk was het er niet. Kijk het geraffineerde Stasi-drama Das Leben der Anderen er nog maar eens op na.

Bij Morgenstern geen camp, eerder een spiegel van hoe de Ossies zichzelf destijds zagen. De begeleidende tekstjes in het tachtig pagina’s tellende boekwerk zijn in verschillende talen gesteld, ook in het Nederlands. Winkelprijs: 11,99 euro.

E SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 4 9

16esp005z049 49

03-03-16 11:13

R E P O R TAG E

Rondsluipen in het verleden Laurens Bluekens in Berlijn

MET TIENTALLEN VERLATEN FABRIEKEN, KAZERNES, ZIEKENHUIZEN EN ANDERE PRACHTIGE GEBOUWEN BESCHIKT BERLIJN OVER EEN ENORM ONTDEKKINGSPOTENTIEEL VOOR WAAGHALZEN. REPORTAGE LANGS DE HISTORISCHE RAFELRANDEN VAN DE DUITSE HOOFDSTAD.

16esp005z070 70

03-03-16 10:59

ONS BERLIJN

VERGANE GLORIE De enorme balzaal in het voormalige Ballhaus Riviera

SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 7 1

16esp005z071 71

03-03-16 10:59

Heilige stad en godsdienstig slagveld Geen stad spreekt zo tot de religieuze verbeelding als Jeruzalem. De plek waar Jezus werd gekruisigd en begraven, de Tempel van de joden stond en de profeet Mohammed ten hemel voer.

Jeruzalem inspireert miljarden gelovigen en vormt tegelijkertijd tot op de dag van vandaag een godsdienstig slagveld.

Met historische beschouwingen, reisverslagen, vraaggesprekken, essays, portretten en veel fraai beeld belicht de Speciale Editie Jeruzalem de verschillende gezichten van de eeuwige stad.

Wat maakt Jeruzalem zo uniek, in het bijzonder in religieus opzicht?

MET ONDER MEER: • De heilige stad als religieuze en politieke twistappel • Portretten van Nederlanders in Jeruzalem • Archeologische schatten en bezienswaardigheden • Jeruzalem door christelijke, joodse en islamitische ogen • Interview met de Palestijnse filosoof Sari Nusseibeh • Reportages over de heilige plekken en de joods-orthodoxe wijk Mea Shearim

€ 8,95*

De rijk geïllustreerde Speciale Editie Jeruzalem telt 100 pagina’s.

Bestel Elsevier Speciale Editie Jeruzalem via www.elsevier.nl/jeruzalem of bel 0314-358350 (tijdens kantooruren) Ook digitaal verkrijgbaar via de Elsevier-app

Dit aanbod geldt alleen in Nederland *Exclusief € 1,95 verzendkosten

45996 Elsevier_SE-adv-Jeruzalem geredigeerd-v3.indd 1

01-10-15 16:13