gebr. de wal
9 789081 797627
gdw
ANNEMIEK PUNT
ISBN 9789081797627
MONUMENTALE GLASKUNST 1980–2017 JOOST DE WAL
Dr. Joost de Wal is zelfstandig kunsthistoricus. Hij promoveerde in 1999 op Kunst zonder kerk. Nederlandse beeldende kunst en religie, 1945-1990 (2002). In 2015 verscheen Hedendaagse kunst in Nederlandse kerken, 1990-2015. Van Jan Dibbets tot Tinkebell (met bijdragen van Frank Bosman, Justin Kroesen, Wouter Prins en anderen), in 2016 de monografie Harry van Kuyk (1929-2008). Wit op wit. En zwart. Reliëfdrukken en kunstenaarsboeken. Voor Het Noordbrabants Museum in Den Bosch maakte hij met Wout Herfkens de tentoonstelling en catalogus Verspijkerd en verzaagd. Hergebruik van heiligenbeelden in de Nederlandse beeldhouwkunst (2017).
Met bijdragen van Bernadette van Hellenberg Hubar en Wessel Stoker
JOOST DE WAL
MONUMENTALE GLASKUNST 1980–2017
Prof. dr. Wessel Stoker bekleedde de bijzondere leerstoel Esthetica aan de Vrije Universiteit Amsterdam en is thans emeritus hoogleraar en gasthoogleraar aan de Vrije Universiteit. Hij publiceerde over godsdienstwijsgerige onderwerpen, zoals Is vragen naar zin vragen naar God? (1993) en Is geloven redelijk? (2004). Over kunst en religie schreef hij Kunst van hemel en aarde. Het spirituele bij Kandinsky, Rothko, Warhol en Kiefer (2012). Hij is de oprichter van Figura Divina, een collectief van hoogleraren dat symposia organiseert en bundels publiceert over kunst en religie.
Het eerste overzicht van ruim vijfendertig jaar monumentale glaskunst van Annemiek Punt in Nederlandse kerken, stiltecentra, woningen en andere gebouwen.
ANNEMIEK PUNT
Dr. Bernadette van Hellenberg Hubar is kunsthistoricus en leidt als erfgoedspecialist haar eigen bureau. In 2013 verscheen haar standaardwerk De genade van de steiger. Monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum (met Angelique Friedrichs en Gerard van Wezel). Recent publiceerde ze De nieuwe Bavo te Haarlem. Ad orientem – Gericht op het oosten (2016). In 1997 ontving zij de Karel van Manderprijs voor waardevol kunsthistorisch onderzoek.
Annemiek Punt (Hengelo, 1959) is een van de zeldzame vrouwen in het zware vak van de monumentale glaskunst. Sinds 1980 – ze was begin twintig – voerde ze meer dan zeventig opdrachten uit voor ramen, beglazingen, glaspanelen en glasreliëfs in kerken, stiltecentra, instellingen en woningen. Tegelijkertijd verrijkte zij haar vakgebied met nieuwe technieken en oplossingen: fusing (glasversmelten), het versmolten wandreliëf, en de combinatie van versmolten glas met glas in lood. Al haar werk voert zij zelfstandig uit, in eigen atelier. De monumentale kunst van Punt staat in de traditie van vernieuwende glazeniers als Joep Nicolas en Gunhild Kristensen, en is even hedendaags als de beglazingen van kunstenaars als Jan Dibbets en Marc Mulders. Haar kleurgebruik en abstractexpressionistische stijl worden alom geprezen. Dit boek geeft een overzicht van Punts belangrijkste projecten in Nederlandse gebouwen over ruim vijfendertig jaar. Daaronder de prestigieuze opdrachten voor de Nieuwe Kerk in Delft (2006) – haar nationale doorbraak – en de Christoffelkathedraal in Roermond (2011), maar ook de voormalige Thoraschool in Enschede (2014), de interreligieuze stilteruimtes in Tiel (2007) en Groningen (2012), en de grote glasreliëfs in Moergestel (2003) en het Franciscusziekenhuis in Roosendaal (2014). Kunsthistorici Bernadette van Hellenberg Hubar en Joost de Wal en godsdienstfilosoof Wessel Stoker buigen zich over de karakteristieken van Punts werk. Zij beschrijven haar plaats en betekenis in de moderne Nederlandse monumentale glaskunst, haar nieuwe glastechniek en inventieve toepassingen, en de spirituele en religieuze kant van haar figuratieve en – vanaf 2000 – abstracte ramen en reliëfs. Ruim honderd illustraties laten zien hoezeer Punt haar ontwerpen afstemt op de ruimte, het licht en het publiek van vandaag. Als glazenier en vrij scheppend (glas)kunstenaar verdeelt Annemiek Punt haar tijd over haar ateliers in Borculo en Ootmarsum; in Ootmarsum bevindt zich tevens haar galerie. Tussen haar opdrachten en exposities door bereist zij landen als Vietnam, Indonesië, Japan, Suriname en Ecuador.
ANNEMIEK PUNT MONUMENTALE GLASKUNST 1980–2017
Joost de Wal
004
W O N I N G BO X M E E R , 2 0 1 0
G E B R . D E WA L / U T R E C H T, 2 0 1 7
met bijdragen van Bernadette van Hellenberg Hubar en Wessel Stoker
INHOUD
008
Joost de Wal
Woord vooraf
012
Bernadette van Hellenberg Hubar
Op de rand van de mimesis Concept en ambacht bij Annemiek Punt
024
Wessel Stoker
Hedendaagse religieuze glaskunst De experimentele monumentale glaskunst van Annemiek Punt
034
Joost de Wal
Annemiek Punt Techniek en vernieuwing
IN BEELD 042
MONUMENTALE GLASKUNST 1980-2017 KERKEN
070
S T I LT E C E N T R A
086
I N S T E L L I N GE N
102
W O N I N GE N
116
BIOGRAFIE
BIJLAGEN
006
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
122 124
M O N U M E N TA L E O P D R A C H T E N 1 9 8 0 - 2 0 1 7 T E N TO O N S T E L L I N GE N
125
B I B L I O GR A F I E
126
R E GI S T E R
128
COLOFON
Woord vooraf
Joost de Wal 008
Annemiek Punt is een van de weinige vrouwen in het zware metier van de Nederlandse monumentale* glaskunst. Dat maakt haar tot lid van een exclusief gilde. Andere leden zijn kunstenaars als Jacoba van Heemskerck uit het interbellum (1918-1940) en Gunhild Kristensen, Femmy Schilt-Geesink en Karla Wenckebach uit de tijd van de wederopbouw (1940-1965); vrouwen die in modernistische stijlen (abstract en figuratief) kerken, scholen en stadhuizen beglaasden en met hun artistieke visies een blijvende bijdrage leverden aan hun vakgebied. Verontrustend genoeg is hun betekenis sterk onderbelicht gebleven. Het lijkt erop dat Punt, een van de belangrijkste representanten van de laatste decennia, een vergelijkbaar lot ondergaat. Dit boek wil dat tij keren. Het neemt daarom een voorschot op een geschiedenis die stellig nog herschreven zal worden.
AT E LI E R B O R C U L O , 2 0 0 8
010 AT E L I E R BORGBEUNINGEN , 1995
008
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
tal van stiltecentra en andere ruimtes – die haar naam, zelfs als men die naam niet kent, bij een groot publiek bekend hebben gemaakt. Bovendien heeft ze de monumentale kunst met nieuwe technieken (glasfusing) en nieuwe oplossingen (versmolten glasreliëfs) verrijkt. Haar stijl, kleurgebruik en materiaal zijn zeer eigentijds en direct herkenbaar, in welk gebouw dan ook.
Heel het kunstenaarschap van Punt staat in het teken van glas. Ze was amper twintig toen ze in 1979 haar eigen glazeniersatelier begon, waarna ze in korte tijd en met groot talent haar kennis en vakmanschap vermeerderde. Ze voerde tientallen prestigieuze restauraties en reconstructies uit van historisch glas in lood, en werd al gauw gevraagd voor nieuw te ontwerpen ramen in scholen en bedrijven. Door haar opleiding aan de Enschedese kunstacademie, en omdat haar hart onloochenbaar bij het kunstenaarschap ligt, wijdde zij zich steeds intensiever, en ten slotte volledig, aan haar vrije monumentale beglazingen en de vrije glaskunst (sier- en gebruiksglas). Daar kwamen later de teken-, aquarel- en schilderkunst bij; disciplines die ze overigens al van jongs af aan beheerst. De grote schakels in Punts carrière bestaan uit haar opdrachten voor monumentale kunst. De lijst telt er meer dan zeventig. Het zijn deze projecten – Nieuwe Kerk Delft, Christoffelkathedraal Roermond, Thoraschool Enschede,
Zonder haar andere werk tekort te willen doen, beperkt dit boek zich tot Punts monumentale glaskunst: ramen, glaspanelen en glasreliëfs in kerken, scholen, stiltecentra, aula’s, woningen en andere typen gebouwen. Het wijkt daarin af van het vorige (originele en kleurrijke) boek over Punt, Passie in glas uit 2009 van Enno de Witt, dat veel breder is opgezet. Dit keer is de aanpak systematisch en verdiepend, en het resultaat is weinig minder dan een referentiewerk. Tegelijkertijd wordt, voor het eerst, het werk van Punt in een historisch perspectief geplaatst. Verder bevat deze uitgave belangrijk materiaal dat in Passie in glas noodgedwongen ontbreekt, namelijk de rijke oogst aan monumentale opdrachten uit de vruchtbare periode na 2009. De opbouw is als volgt. Drie artikelen nemen Punts monumentale kunst onder de loep. Kunsthistoricus Bernadette van Hellenberg Hubar, kenner van de monumentale twintigste- eeuwse Nederlandse kunst in kerken en andere architectuur, schetst de eigenschappen van een aantal van Punts ramen in het licht van ons nationale erfgoed. Wat maakt haar beglazingen nu zo typisch en waardevol? De traditie van Joep Nicolas, een van ’s lands grootste moderne en vernieuwende glazeniers en glaskunstenaars, biedt daartoe goed vergelijkingsmateriaal, evenals de Nederlandse traditie van het expressionisme. En, zegt Hubar, het beste werk van Punt vindt steeds een verrassend evenwicht op de intrigerende grens tussen abstractie en figuratie. Godsdienstfilosoof Wessel Stoker beschrijft, door het oog van de mens in
009
WOORD VOORAF
seculiere tijden, de spirituele en religieuze kant van Punts werk, zoals hij dat eerder deed bij de kunst van Rothko, Warhol en Kiefer. In Punts abstracte glaskunst herkent hij een verdiepende kracht, die mede samenhangt met de historische rol van het beeld in de context van de ruimte (kerk, stiltecentrum) en de ervaring van licht en schoonheid. Kunsthistoricus Joost de Wal belicht vervolgens Punts techniek en vernieuwingen en het stilistische karakter van haar werk. In het deel met de afbeeldingen wordt de monumentale kunst van Punt in vier categorieën gesplitst: kerken, stiltecentra, instellingen en woningen. ‘Instellingen’ is hier een overkoepelend begrip voor locaties als (semi-)overheidsgebouwen, kantoren en ontmoetingsruimtes. De vier categorieën tonen Punts eenheid in verscheidenheid, en ze illustreren dat zij ontwerpt met inachtneming van de ruimte, het licht en het gemêleerde publiek dat deze ruimtes gebruikt. Na een beknopte biografie geven de bijlagen een chronologisch overzicht van al Punts monumentale opdrachten, alsmede van haar tentoonstellingen en de artikelen over haar werk. Dank, tot slot, gaat uit naar Astrid Vroemisse en naar ieder die tot hulp is geweest bij het aanleveren van teksten, gegevens en beeldmateriaal.
*
Monumentale kunst: kunst ontworpen als onderdeel van een gebouw, vaak in opdracht.
010
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
011
WOORD VOORAF
Bernadette van Hellenberg Hubar
012
Op de rand van de mimesis Concept en ambacht bij Annemiek Punt Als we zo’n honderd, tweehonderd jaar verder zijn, hoe zal de kunstgeschiedenis zich dan uitspreken over het monumentale oeuvre van Annemiek Punt? Waar zullen we haar, in onze behoefte de kunstzinnige productie door de tijd heen te ordenen, een plaats geven? Want dát we er behoefte aan zullen hebben, staat wel vast. Die drang zal misschien niet eens zozeer komen vanuit de autonome hoek, maar vooral vanuit de erfgoedsector die zich bezighoudt met de conservering van gebouwen. Daar schuilt niet alleen noodzaak in, maar ook tragiek. Als we het hele spectrum aan kunstuitingen bekijken, staat aan het ene uiterste de componist die zijn oeuvre nooit werkelijkheid zal zien worden zonder de inzet van een intermediair: een musicus, een band, een heel orkest. En dan staat aan het andere uiterste de architect die voor de realisatie van zijn ontwerp eveneens afhankelijk is van derden, maar wiens werk altijd werkelijkheid is, omdat het gematerialiseerd is in steen, hout, verf, metaal en glas.
R AAM S C H EP P IN G , 1996, G R OT E O F JO H AN N ES K ERK L EK K ERK E R K , G E B R A N DSCHILDERD GLAS I N L O O D , 5 2 0 × 1 6 0 CM.
017 R A M E N , 1996 EN 2001, GR OT E O F JO H AN N ES K ERK L EK K ERK E R K , G E B R A N DSCHILDERD GLAS I N L O O D , 5 2 0 × 1 6 0 CM (EL K ).
018 R AAM D E OPWEKKING VAN H E T D O C H T E R TJ E VA N JAÏ R U S, 2006, NIEUW E K E R K D E L F T, G E B R A N DSCHILDERD GLAS I N L O O D , 7 5 0 × 3 5 0 CM.
020 T H O M AS MORERAAM, 2 0 1 1, SI N T -
Dat plaatst de monumentale kunstenaars in een aparte positie. Aan de ene kant behoren zij tot de intermediairs, aan de andere kant voegen zij iets toe wat het ruimtelijke ontwerp van de architect te boven gaat. En ook zij kunnen weer afhankelijk zijn van derden als de techniek buiten hun vaardigheden ligt, zoals vaak het geval is met glas in lood. Hoe het ook zij, dit werk is er iedere dag, en zeker in het publieke gebouw geldt dat het qua kijkers over een groot potentieel beschikt. Dat was voor de overheid in het Nederland van na de Tweede Wereldoorlog ook de reden om in gebouwgebonden kunst te investeren. Nu, ruim een halve eeuw later, worden we geconfronteerd met de vluchtigheid daarvan en met het besef dat
C H R I S TO FFELKATHEDRAAL R O E R M O N D , G E B R A N DSCHILDERD GLAS I N L O O D E N V E R S M O LTEN G L AS , 6 5 0 × 120 C M .
021 T H O M AS MORERAAM (DETA I L ) . .
023 B I J DE P L AATS IN G VAN DE O P W E K K I N G VA N H E T D O C H T E R TJ E VA N J A Ï R U S , S E P T E M B E R 2 0 0 6 , NIEU W E K E R K D E L F T.
012
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
013
1
het blad met de partituur van de componist weleens duurzamer kan zijn dan al wat van steen, hout, metaal en glas is gemaakt. Alleen al de massale kerksluitingen doen het ergste vrezen. Dat levert het hypothetische vertrekpunt op voor dit verhaal, want het is niet ondenkbaar dat een deel van de circa zeventig gebouwen waarin zich werk van Annemiek Punt bevindt, de slopershamer niet zal overleven. Hoe gaan we daar dan mee om? In mijn metier van kunsthistoricus is daar een aparte discipline voor in het leven geroepen: waarden stellen heet dat. Al vanaf de eerste Monumentenwet uit 1961 worden voor de bescherming van gebouwen drie criteria gehanteerd die hun wortels hebben in de negentiende eeuw: schoonheid, betekenis voor de wetenschap en cultuurhistorische waarde. In de nieuwe Erfgoedwet die in 2016 van kracht werd, zijn ze gehandhaafd.2 Vanaf het derde kwart van de twintigste eeuw zijn daar verschillende subcriteria aan toegevoegd, zodat men bij een waardestelling tot een hoger niveau van verfijning kan komen. Met de monografie De genade van de steiger heb ik een set waardestellende termen en begrippen geformuleerd op het gebied van de monumentale schilderkunst in het interbellum (tussen de twee wereldoorlogen), waarbij ook het glas in lood is betrokken.3 Met deze handvatten is het mogelijk een hypothetische exercitie van het werk van Annemiek Punt uit te voeren. MEESTERSCHAP
De eerste vraag zou dan moeten zijn: hoe zit het met de schoonheid, met de esthetica, met de belevingswaarde, met de ontwikkeling van Punts stijl? Als daar een antwoord op wordt gevonden, blijkt in de praktijk dat de twee andere criteria
O P D E R A N D VA N D E M I M E S I S
Hedendaagse religieuze glaskunst De experimentele monumentale glaskunst van Annemiek Punt
Wessel Stoker
024
HEDENDAAGSE GLASKUNST
S Y N A G O GE ENSCHEDE, 192 7 - 1 9 2 8 , E N T R E E . A N N E M I E K PUNT: RECONST R U C T I E E N
Vanaf de twintigste eeuw zijn er in de glaskunst nieuwe ontwikkelingen gaande, zowel technisch als inhoudelijk. Naast het klassieke brandschilderen vindt men thans nieuwe technieken zoals glasversmelten. Behalve glasramen gingen Stanislav Libenský, Jaroslava Brychtová, Pike Powers en andere glaskunstenaars ook sculpturen van glas maken.1 De huidige religieuze glaskunst laat niet alleen figuratieve, maar ook abstracte glasramen zien. In Frankrijk, hét land van de glaskunst, zijn thans in kerken abstracte glasramen te zien, bijvoorbeeld van Jean Bazaine in de Saint-Séverin in Parijs en van Alfred Manessier in de Heilig Grafkerk in Abbeville.2 Al deze nieuwe ontwikkelingen zijn in de glaskunst van Annemiek Punt aan te wijzen. Haar werk is daarbij zowel in technisch als in creatief opzicht experimenteel. Ze brandschildert niet alleen, maar hanteert ook de techniek van het glasversmelten. Behalve glasramen maakt ze ook sculpturen, zowel voor buiten als voor binnen, losstaand of bevestigd aan de wand. Bovendien is het werk van de glaskunstenaar én dat van de glazenier bij haar in één hand. Het scheppingswerk staat daarmee in samenhang met de technische (on)mogelijkheden van het glas. Dat is anders dan bij de pure schilder, die als kunstenaar een ontwerp maakt en dat door een glazenier laat uitvoeren. Het religieuze werk van Annemiek Punt bevindt zich in kerken van verschillende denominaties: Syrisch-orthodox, rooms-katholiek en protestants. In de synagoge van Enschede heeft zij de glasramen gereconstrueerd. Haar werk in religieuze ruimtes is figuratief, soms figuratief-abstract zoals het glas-in-loodraam De opwekking van het dochtertje van Jaïrus in de Nieuwe Kerk te Delft,
R E S TAUR ATIE RAMEN, 1 9 9 6.
026 S Y N A G O G E EN S CHEDE, 1 9 2 7-1928, G E B E D S R UIMTE. ANNEMIEK P U N T: R E C O N S T RUCTIE EN RESTAU R AT I E R A M E N , 1996.
028 T H O M A S MORERAAM, 2 0 1 1 , SI N T C H R I S TO FFELKATHEDRAAL R O E R M O N D , G E B R A N DSCHILDERD GLAS I N L O O D E N V E R S M O LT EN G L AS , 6 5 0 × 120 C M .
029 G L A S R E L I ËF, 2005, BETHEL K E R K B A R N E V E L D , V E R S M O LTEN G L AS , 4 5 × 2 2 0 C M ( S I T UAT I E 2016).
030 G L A S R E L I ËF, 2006, OPLEID I N G S C E N T R U M P O L I T I E T WENTE BORNE, V E R S M O LT E N G L A S , 9 0 × 2 5 0 CM.
024
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
025
of abstract zoals in de protestantse kerk van Barneveld. In openbare ruimtes als de stiltecentra in ziekenhuizen, zien we haar abstracte glasramen. Een (figuratief-)abstract kunstwerk maakte ze onder meer ook voor het herdenkingsmonument van omgekomen politiemensen in Borne. In deze bijdrage plaats ik Annemiek Punts monumentale glaswerk in de context van religie en spiritualiteit van de seculiere mens. Aangegeven wordt hoe haar werk samenhangt met de opvatting van de verschillende religieuze tradities over de omgang met het beeld (1). Vervolgens geef ik aandacht aan haar glaskunst in het stiltecentrum van het ziekenhuis in Tiel en aan het herdenkingsmonument van de politie in Borne. Beide zijn vooral abstract van aard (2). Omdat Annemiek Punt in haar huidige ontwikkeling de voorkeur geeft aan abstract werk, laat ik zien wat de kracht is van abstracte glaskunst. Daarvoor is het symboolbegrip verhelderend (3). Tot slot laat ik zien dat, hoewel de functie van glaskunst in kerk of synagoge verschilt van die in een openbaar stiltecentrum van een ziekenhuis of van het politieherdenkingsmonument, er ook een overeenkomst is. Die bestaat in licht en schoonheid (4). 1. VERSCHILLENDE GELOVEN: FIGURATIEF OF ABSTRACT
Het is te simpel om kunst religieus te noemen omdat ze in een religieuze ruimte hangt. Acht men een kunstwerk religieus, dan moet het een religieuze ervaring of stemming kunnen oproepen. Dat hangt af van de interactie tussen het kunstwerk en de beschouwer. De toevallige toerist die kerken of synagogen bezoekt, hoeft niet altijd de daar aanwezige kunst zoals glasramen, fresco’s, mozaïeken enzovoort als religieuze kunst
HEDENDAAGSE RELIGIEUZE GLASKUNST
Annemiek Punt Techniek en vernieuwing
Joost de Wal
034
Sinds een aantal decennia zoekt, en vindt, Annemiek Punt nieuwe wegen in de glaskunst. De uitkomsten past ze toe op haar monumentale werk. Haar techniek en vernieuwing zeggen alles over haar gedreven kunstenaarschap.
G U N H I LD K RIS TENS EN, LEV E N S B O O M ; K O R E N , B ROOD DES L EVENS; ST E R , L I C HT D E R WE R EL D (DRIE RAMEN ) , 1 9 6 0 , K A P E L V E R Z O R G INGSHUIS ’T OUD E L A N D T WO E R D E N , G EK AP T G L AS , 65 × 54, 58 × 40, 9 4 × 4 0 CM.
TECHNIEK
035 Z E V E N R AMEN, 1998, STILT E C E N T R U M G G Z D R E N T H E BEILEN (AFGEBR O K E N , R A M E N Z I J N B E WAARD), GEBRAND S C H I L D E R D G L A S I N LO O D, CIRCA 4 0 × 4 0 TOT 130 × 40 C M .
039
036
C O M P O S I T I E , 2 0 1 1 , V E R S M O LT E N G L A S ,
AT E LI E R B O R C U L O , 2 0 0 9 .
90 × 25 C M .
037
040
G L A S WA ND, 2002, ZORGCE N T R U M D E T W E E M A STER MAASSLUIS, V E R S M O LT E N
C O M P O S I T I E , 2 0 1 5 , V E R S M O LT E N G L A S , 120 × 66 C M .
BO V E N L I N K S
G LA S , 3 0 0 × 1 0 0 CM (TOTA A L ). BO V E N R E C H T S
038
C O M P O S I T I E , 2 0 1 6 , V E R S M O LT E N G L A S , L IN K S
80 × 20 C M ( E L K) .
JA N D I B BETS, RAAM, 2000 , K AT H E D R A A L B LO I S , G LAS I N L OOD, CI RC A 10 M 2 .
O ND E R
C Y T W O M B LY, Z O N D E R T I T E L , 1 9 6 3 ,
038
GEMENGDE TECHNIEK OP DOEK, RE C H T S
80 × 100 C M .
M AR C M UL DERS , RAAM S T I G M ATA , 2 0 0 1 , S T E V E N S KERK NIJMEGEN, G E B R A N DSCHILDERD GLAS I N L O O D , 3 0 0 × 2 7 5 CM.
041 WA S S I LY K A N D I N S K Y, C O M P O S I T I E , 1 9 1 5 , A Q UA R E L , 1 4 , 5 × 3 3 , 5 C M , G U G G E N H E I M M USE UM N E W Y O R K.
034
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
Het glasversmelten of glasfusing is door Annemiek Punt in de eerste jaren van dit millennium geïntroduceerd in de Nederlandse monumentale kunst. De techniek is feitelijk al oud, maar raakte vergeten en werd eeuwenlang niet toegepast. Een eenvoudige variant keerde terug in de Nederlandse wederopbouwkunst, kort na de Tweede Wereldoorlog, waarbij glasstukken bij ‘minstens 200°C’ werden versmolten, ‘meestal op een ondergrond van vensterglas’.1 Maar deze variant werd overvleugeld door robuuste nieuwe technieken als glasappliqué (op en voor elkaar lijmen van glasstukken), glas in beton, glas in staal en gekapt glas (met hamer en beitel bewerken van brokken en blokken glas). Beeldende kunstenaars als Gunhild Kristensen – stilistisch vergelijkbaar met Annemiek Punt (afb. p. 034, 035) –, Karel Appel, Berend Hendriks, Louis van Roode en Lex Horn voerden hun monumentale opdrachten voor kerken, stations, stadhuizen en bedrijfsgebouwen bij voorkeur hierin uit.2 In Nederland werd het versmelten rond 1990 herontdekt door glaskunstenaars als Frank van den Ham en Annemiek Punt. Vervolgens werd het door Punt in een langdurig proces van experimenteren verder uitgewerkt en geperfectioneerd tot een persoonlijke stijl – een proces dat feitelijk nog altijd gaande is (afb. p. 036). In Passie in glas beschrijft Enno de Witt wat Punts techniek van fusing behelst. Voor glas in lood wordt traditioneel, mondgeblazen glas gebruikt, maar glasversmelten vraagt één type, specialistisch, machinaal vervaardigd glas met
een identieke uitzettingscoëfficiënt. Bij de toepassing van verschillend glas namelijk, zal een object door de grote interne spanningen tijdens het afkoelingsproces onherroepelijk breken of barsten. Ook de aanloop tot het versmelten is volledig anders dan bij glas in lood. Is glas in lood niet uitvoerbaar zonder een langdurige en gedetailleerde voorbereiding met ontwerp- en snijtekeningen, bij glasversmelten volstaat een schets (in aquarel bijvoorbeeld) of een improvisatie op de lichtbak. Glasdelen worden dan tot een compositie geordend en op elkaar gelegd en vervolgens voorzichtig naar de oven gebracht. Fusing vereist een speciale glasoven met temperaturen tot 800°C. De Witt: ‘Het [langzame] verhitten gaat volgens een specifiek patroon, afgestemd op de eigenschappen van het glas, het soort glas, de dikte en de afmetingen. Is eenmaal de maximumtemperatuur bereikt, dan kan de oven, indien gewenst, nog even open. Als bijvoorbeeld een object nog een laatste behandeling moet ondergaan. Het glas heeft dan een bijna vloeibare, stroperige consistentie, maar wel al de vorm die het uiteindelijk moet krijgen. Het werk geeft zich nog niet helemaal bloot, want is door de hoge temperaturen roodgloeiend. Is de boventemperatuur bereikt en zijn de laatste aanpassingen gepleegd,
035
TECHNIEK EN VERNIEUWING
061
N I E U W E K E R K ( P K N ) D E L F T, 2 0 0 6
072
S T I LT ECEN T RU M M A R T I N I Z I E K E N H U I S G R O N I N G E N , 2 0 1 2
WONINGEN
105
108
WO N I N G
WO N I N G
D E LF T, 1 99 7
M O E R G E ST E L , 2 0 0 3
Scheidingswand tussen hal en kamer: deur met glaspaneel, belendende ramen en bovenlicht. Links ervan in dezelfde wand: raam. Gebogen geometrische vormen vanuit een kleine ovaal. Boven het separate raam bevindt zich een horizontaal glazen wandreliëf van Punt (versmolten glas, 210 cm). Glas in lood, 136 × 57 (raam in deur), 53 × 149 (bovenlicht), 197 × 28 (naast deur, elk), 42 × 108 cm (separaat raam).
Trappenhuis, over drie etages: verticaal glasreliëf. Abstracte, geveerde en gebogen vormen. Versmolten glas, 800 × 95 cm.
106 WO N I N G Z WO LLE , 2 0 0 0
Boven voordeur: raam in twee gestapelde delen over de hoogte van de eerste etage. Lyrisch abstracte kleurvlakken in een grote cirkel (bovenpaneel) en diagonale lijnen (onderpaneel). Glas in lood, 280 × 150 cm.
107 WO N I N G
109 WO N I N G LEERMENS, 2003
Badkamer: glaspaneel als douchewand. Abstracte compositie. Versmolten glas en roestvrij staal, 170 × 90 cm. Afb. p. 006.
110/111 WO N I N G R OT T E R D A M , 2 0 0 8
Kamer, buitenmuur: twee ramen. Abstracte, doorlopende compositie in kleine en grote kleurvlakken. De ramen zijn Punts vroegste voorbeelden van de combinatie van versmolten glas met glas in lood. Gebrandschilderd glas in lood en versmolten glas, 229 × 113 cm (elk).
E N S CH E D E, 2 0 0 0
Trappenhuis: venster en tuimelraam. Abstracte compositie in gekleurde vormen en blank glas. Een fragment in craqueléglas verwijst naar het oorspronkelijke raam dat tijdens de vuurwerkramp in mei 2000 werd vernietigd. Glas in lood, 135 × 85 cm.
102
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
103
WONING ENSCHEDE, 2016
BIOGRAFIE
116 N A D E B RAND IN ATELIER B O R G B E UNIN G EN, 1 9 8 5 .
117
L IN K S
AT E LI E R B ORG B EU N I N G EN, 1984.
117
1959 Geboren in Hengelo in een rooms-katho-
liek middenstandsgezin. Haar vader heeft een installatiebedrijf, haar moeder (later) een kunsten handwerkwinkel.
RE C H T S
AT E LI E R OOT M A R S U M , 1 9 9 5.
118
1965 Lagere school in Hengelo. Volgt al jong
L IN K S
AT E L I E R OOTMARSUM, 200 3 , W E R K E N D A A N
in haar vrije tijd lessen bij de modernistische Hengelose beeldhouwer, schilder, graficus en monumentaal kunstenaar Riemko Holtrop.
H E T R AAM VOOR DE RANK I N STA P HO R ST.
118
RE C H T S
AT E L I E R OOTMARSUM, 200 6 , M E T A S T R I D V R O E M I S S E.
121 AT E L I E R B O R C U L O , 2 0 0 8 , W E R K E N D A A N HET ONTWERP VOOR RAMEN IN EEN WO N I N G I N R OT T E R D A M.
119 T U B A N T IA , 2 0 AP RI L 2 0 0 6.
120
1973 Het gezin verhuist naar de havezate
(herenhuis annex hoeve) Borgbeuningen, op het landgoed Singraven, gemeente Losser. Middelbare school De Grundel in Hengelo. Tekent en schildert. 1977 Ziet op aandringen van haar ouders af
van de kunstacademie. Heeft verschillende baantjes en begint in Nijmegen een opleiding verpleegkunde. Reist door Duitsland en Frankrijk, verdiept zich in de monumentale glaskunst.
L IN K S
M U R A N O (VENETIË), 2007, M E T M E E S T E R BL AZERS TI JDEN S HE T MA K E N VA N E E N G L A S S C U L P T U U R .
1979 Stopt met haar opleiding en start haar
120
eigen glasatelier, aanvankelijk in een oude bakkerij in Beuningen, daarna in het boerderijdeel van Borgbeuningen. Gaat in de leer bij glazeniers, glas-in-loodkunstenaars en glasbedrijven in Nederland en Duitsland (Osnabrück, Koblenz). Scholing bij de glazenier en kunstenaar pater Victor (Bram) van Mil, van de cisterciënzerabdij Lilbosch in Echt (Midden-Limburg). Uitvoerige experimenten met glas. Eerste opdrachten voor restauraties. Eerste opdrachten
RE C H T S
S U R I N A ME, JANUARI 2016 , M E T D O C U M E NTAIREMAKER FO K K E B A A R S S E N .
116
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
117
in de regio voor nieuwe gebrandschilderde glas-in-loodramen. 1981 Opdracht voor een groot raam voor de Pax
Christischool in Overdinkel. Meldt zich alsnog aan bij de Academie voor Kunst en Industrie (aki) in Enschede. Volgt de vrije richting (tekenen en schilderen), onder meer bij Wim Izaks. Werkt gedreven aan het doorgronden van de technische, wetenschappelijke en theoretische facetten van de glaskunst. Ontwerpt monumentale ramen en ontwikkelt haar artistieke visie. Vele opdrachten, onder meer voor een hotel in Berlijn (1984) en ramen voor een nagebouwd Nederlands gebouw in het Holland Village in Nagasaki, Japan (andere gebouwen, zoals Huis ten Bosch, worden van wandschilderingen en toegepaste kunst voorzien door onder meer Rob Scholte, Hugo Kaagman en Harald Vlugt). Haar glasatelier floreert en het aantal medewerkers groeit. 1985 Januari: een brand verwoest haar atelier in
Borgbeuningen en al haar werk. Wordt opgevangen door de zusters Franciscanessen in NoordDeurningen en betrekt een bedrijfspand in Oldenzaal. Concentreert zich in toenemende mate op vrij scheppend werk. 1986 Studeert af aan de aki. Keert terug naar het
herbouwde atelier in Borgbeuningen. 1988 Ontwerpt de tweede beglazing voor de Pax
Christischool; haar eerste ramen zijn bij een brand in de school verloren gegaan.
BIOGRAFIE
BIJLAGEN
Enschede, synagoge: reconstructie en restauratie van de volledige beglazing uit 1927-1928. Voorstellingen van onder meer de scheppingsdagen en de joodse feestdagen. Circa 100 m2. Afb. p. 024, 026.
MONUMENTALE OPDRACHTEN
1984
1992
1980-2017
Berlijn, Plaza Hotel, entree en restaurant: circa tien ramen. Repeterend patroon van hopranken en een monnik met een bierpul langs de buitenrand van de ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 70 m2.
Mook, Herberg ’t Zwaantje: raam. Gebrandschilderd glas in lood, 140 110 cm.
Dit overzicht is uitvoerig, maar niet uitputtend: sommige opdrachten uit de grote productie van Annemiek Punt zijn verdwenen in de mist van de tijd. Ook niet nader genoemd worden de glasreliëfs en -objecten aangekocht uit Punts vrije werk (en dus niet in opdracht gemaakt), en tal van kleinschalige ramen, reconstructies en restauraties in uiteenlopende gebouwen. Voorbeelden zijn: Amsterdam, Apostolisch Genootschap; Rijssen, Open Hof (pkn); ’s-Hertogenbosch, stiltecentrum Erasmushuis; Beilen, stiltecentrum Verpleeghuis Altingerhof; Assen, stiltecentrum Verpleeghuis De Vierackers; Almkerk, stiltecentrum Verpleeghuis Altenahove; Alkmaar, Hospice; Almelo, Bolletje; Dinkelland, Huis te Brecklenkamp; Eindhoven, Philips; Lattrop, Hotel de Holtweijde; Rijswijk, Royal Dutch Shell; Warnsveld, GGNet. Uit de vele opdrachten voor particulieren, vooral in woningen (ramen, reliëfs), is een zeer ruime, representatieve keuze gemaakt. 1981
Overdinkel, Pax Christischool: timpaanvormig raam. Gebrandschilderd glas in lood, 350 1100 cm. Door brand verloren gegaan. Zie 1988 voor nieuw ontwerp en uitvoering.
1985
Den Haag, Kindertehuis Huize Angela (RK): gehangen raam voor glasgevel. Voorstelling van twee zusters Ursulinen met drie meisjes en het opschrift ‘14741540 St. Angela Merici’. Het tehuis is afgebroken, verblijfplaats van het raam is onbekend. Gebrandschilderd glas in lood, circa 100 40 cm. Hengelo, Stadskantoor: twee ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 150 50 cm. Nagasaki (Japan), Holland Village, verschillende ramen. Gebrandschilderd glas in lood (circa 1985).
Overdinkel, Pax Christischool: timpaanvormig raam. Gebrandschilderd glas in lood, 350 1100 cm. Tweede ontwerp en uitvoering (zie ook 1981). p. 089 / 090. Raalte, Veenhuis Machines: drie ramen. Voorstellingen van oude en moderne machines, portret van de oprichter, ‘1938-1988’ en ‘vmr’. Gebrandschilderd glas in lood, 123 94 cm (elk). Apeldoorn, Huize Hubertus: drie ramen. Het verzorgingshuis is afgebroken, de verblijfplaats van de ramen is onbekend. Gebrandschilderd glas in lood, circa 80 80 cm (elk).
122
Schalkhaar, Vredeskapel: vier ramen. De kapel uit 1990 behoort bij de aanpalende negentiende-eeuwse roomskatholieke Nicolaaskerk. Elk raam bevat een figuratieve, symbolische voorstelling: leven (korenaar, bloemen, zon); dood (gevallen boom over levenspad); verrijzenis (zon boven bloemen en planten), vrede (duif tegen achtergrond van zon, aren en vegetatie, en opschrift ‘Parochie van de H. Nicolaas 1693 Schalkhaar 1993’). Gebrandschilderd glas in lood, 105 80 (drie ramen) en 95 70 cm. Vasse, Sint-Joseph en Pancratiuskerk (rk): twee ramen. Twee vrijwel identieke, gespiegelde voorstellingen in kleine spitsboogramen van een vrouwelijke heilige in gestileerde, licht geabstraheerde vormen in gekleurd en blank glas. Gebrandschilderd glas in lood, 160 54 cm. 1994
Glane, Syrisch-orthodoxe Kathedraal: tien grote en elf kleine ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 360 145 cm (grote ramen, elk), ruim 50 m2. p. 050/051. 1996
1983
Almelo, Schilderswacht, entree: raam. Gebrandschilderd glas in lood, 100 150 cm.
1993
1988
1982
Mariaparochie, O.L.V. van Altijddurende Bijstand, rouwkapel: twee ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 100 45 cm (elk). p. 046.
Zwolle, Gouvernementshuis, Statenzaal van de Overijsselse Staten: restauratie van de oorspronkelijke, omvangrijke glas-in-loodbeglazing van Jan de Quack (atelier F. Nicolas) uit 1897.
1989
Lonneker, Kapel Uit Liefde: negen ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 300 150 cm. p. 048.
Ootmarsum, galerie en atelier Annemiek Punt: entreedeur met raam. Lyrisch abstracte compositie in geel, groen, blauw en blank glas. Gebrandschilderd glas in lood, 115 55 cm.
A N N EM I EK P U N T M O N U M E N TA L E G L A S K U N S T 1 9 8 0 – 2 0 1 7
2001
2004
Lekkerkerk, Grote of Johanneskerk: drie aanvullende ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 520 160 cm (elk). Zie 1996.
Denekamp, Sint-Nicolaaskerk: raam. Gebrandschilderd glas in lood, 280 95 cm. p. 057.
2002
Lekkerkerk, Grote of Johanneskerk: vier ramen (één uit 1996, drie uit 2001). Gebrandschilderd glas in lood, 520 160 cm (elk). Zie ook 2001. p. 052 1997
Delft, woning: scheidingswand met deur en ramen en separaat raam. Glas in lood, 250 149 (deur en ramen totaal), 42 108 cm (separaat raam). p. 105. Den Haag, Kerk van de Zevendedagsadventisten: raam. Zie 2009. Voorschoten, woning, in buitengevel woonkamer: vier ramen. Abstracte composities in gekleurd en blank glas. Glas in lood, 200 35 cm (elk).
Amersfoort, Oecumenisch Centrum Het Brandpunt: raam. Glas in lood, ø 130 cm. p. 056. Borculo, Uitvaartcentrum Deugenweerd: elf ramen (vier uit 2002, zeven uit 2009). Gebrandschilderd glas in lood, 200 45 cm (elk). Zie ook 2009. p. 094 / 095. Maassluis, Zorgcentrum De Tweemaster: glaswand. De wand bevindt zich in de entreehal, achter de receptie, in een nis. Abstracte V- en U-vormige compositie in geel, groen en blauw, doorlopend over drie gestapelde panelen. Versmolten glas, drie delen, 300 100 cm (totaal). Afb. p. 037.
Enschede, stiltecentrum Medisch Spectrum Twente: deur met glaselementen, ramen aan weerszijden, glasreliëf in de stilteruimte. Versmolten glas, 30 45 en ø 45 cm (glaselementen deur), 200 45 cm (belendende ramen), 50 150 cm (wandreliëf). p. 077. Enschede, Regiokantoor Twente: glasreliëf. Versmolten glas, 95 250 cm. p. 096. 2005
Barneveld, Bethelkerk: glasreliëf. Versmolten glas, 45 220 cm. Zie ook 2013. p. 058. 2006
Emmen, Apostolisch Genootschap, ontmoetingsruimte kerk: glasreliëf. Versmolten glas, 50 195 cm. p. 059.
2003 1998
Beilen, stiltecentrum ggz Drenthe: zeven ramen. Gebrandschilderd glas in lood, circa 40 40 tot 130 40 cm (centrum afgebroken, ramen bewaard). p. 074.
’s-Hertogenbosch, stiltecentrum Provinciehuis: spiraalvormig glasreliëf. Abstract reliëf, linksom draaiend vanuit midden, met gladde buitenrand en geveerde binnenrand in groen, geel en blauw, gesitueerd op de binnenwand. Versmolten glas, ø 100 cm.
Delft, Nieuwe Kerk: raam. Gebrandschilderd glas in lood, 750 350 cm. p. 060 / 061. Borne, Opleidingscentrum Politie Twente (herdenkingsmonument): glasreliëf. 90 250 cm. p. 097.
1999
Groningen, kapel en stiltecentrum woonzorgcentrum Mercator: drie ramen. Gebrandschilderd glas in lood, circa 220 35 cm (elk). p. 075. Deurningen, Sint-Plechelmuskerk: drie ramen. Gebrandschilderd glas in lood, 150 60 cm. p. 054. 2000
Amersfoort / Leusden, crematorium: glasreliëf. Versmolten glas, ø 130 cm. p. 092. Zwolle, woning: raam. Glas in lood, 280 150 cm. p. 106. Enschede, woning: raam. Glas in lood, 135 85 cm. p. 107.
123
Staphorst, kerkgebouw De Rank (pkn), kerkzaal: raam. Kleurrijke, centrale, opgaande, lyrisch abstracte compositie met figuratieve elementen (druiventrossen, druivenranken), omgeven door blank glas. Gebrandschilderd glas in lood, zes gestapelde delen, 325 90 cm. Afb. p. 118.
2007
Tiel, stiltecentrum Ziekenhuis Rivierenland: twee ramen. Versmolten glas, zes (2 3) delen, 5,8 m2. p. 078. 2008
Hengelo, Thaborkerk: raam. Gebrandschilderd glas in lood, 275 1000 cm. p. 062/063.
Almelo, stiltecentrum Ziekenhuisgroep Twente: glaspaneel (in toegangsdeur) en glasreliëf (op binnenwand). Versmolten glas, 200 100 cm (glaspaneel deur) en 35 350 cm (wandreliëf). p. 076.
Zwolle, Kerk De Hoeksteen: drie ramen. In 2011 uitgenomen en verplaatst naar de Oosterkerk. Zie 2011.
Moergestel, woning: glasreliëf. Versmolten glas, 800 95 cm. p. 108.
Rotterdam, woning: twee ramen. Gebrandschilderd glas in lood en versmolten glas, 229 113 cm (elk). p. 110 / 111.
Leermens, woning: glaspaneel. Versmolten glas en roestvrij staal, 170 cm 90 cm. p. 109.
B I J L A G E N / M O N UM E N TA L E O P D R A C H T E N
COLOFON
TEKSTEN
Dr. Bernadette van Hellenberg Hubar, Ohé en Laak Prof. dr. Wessel Stoker, Amsterdam Dr. Joost de Wal, Utrecht SAMENSTELLING, REDACTIE, BEELD- EN EINDREDACTIE
Joost de Wal, Utrecht GRAFISCH ONTWERP
De samensteller heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties te regelen. Wie desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, kan contact opnemen met de uitgever. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2017.
studio frederik de wal, Schelluinen LITHOGRAFIE, DRUK
NPN Drukkers, Breda BINDWERK
Boekbinderij Van Mierlo, Nijmegen FOTOGR AFIE
Carlo ter Ellen, Oldenzaal Paul van Galen, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (p. 034) Simone Gerard, Callantsoog (p. 004, 080, 081, 113) Marc Mulders, Oirschot (p. 038 rechts) PR IJsselland Ziekenhuis, Capelle aan den IJssel (p. 084) Maartje Punt, Enschede (p. 028, 059, 067) Astrid Vroemisse, Borculo / Ootmarsum
gebr. de wal Utrecht 2017 isbn 978-90-817976-2-7 nur 646 annemiekpunt.nl joostdewal.nl vanhellenberghubar.org
© Auteurs, kunstenaars, fotografen Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Stofomslag: Annemiek Punt, ramen (detail), kerkzaal woonzorgcentrum De Amandelboom, Kampen, 2012, versmolten glas, 200 42 cm (elk).