lieke wijnia een heilige met vele gezichten

Maria

Magdalena: een heilige met vele gezichten

In het voorjaar van 2021 organiseert Museum Catharijneconvent een grote tentoonstelling over Maria Magdalena. Na tentoonstellingen over andere inspirerende figuren uit de geschiedenis van het christendom, zoals Franciscus (2016), Maria (2017) en Luther (2017), is het nu tijd voor deze mysterieuze bijbelse vrouw. De tentoonstelling laat zien hoe Maria Magdalena al eeuwen tot de verbeelding spreekt. tekst Lieke Wijnia

Actualiteit

Weinig personen in de Bijbel zijn meer omringd met mysterie dan Maria Magdalena. Al twee millennia is zij onderwerp van theologische discussie en artistieke verbeeldingen. Dit heeft geresulteerd in een dynamische geschiedenis vol beeldvorming en interpretatie, waardoor Maria Magdalena verschillende en soms zelfs tegenstrijdige gezichten kreeg toebedeeld. Een vrouw die door velen werd gezien als krachtig en onafhankelijk, die een belangrijke getuigenis te verkondigen had. Tegelijkertijd werd dit getuigenis betwijfeld en bevraagd, juist omdat ze vrouw was. Dat maakt Maria Magdalena tot een uiterst actuele heilige. Evangeliën

Het mysterie rondom Maria Magdalena komt aan de orde als we teruggaan naar de vroegste, nog bekende, bronnen. Dan komen we als eerste uit bij de vier evangeliën in het Nieuwe Testament. In deze teksten is Maria Magdalena op belangrijke momenten aanwezig in het leven van Jezus. Na haar bekering wordt ze een devote volgelinge en blijft bij hem tot aan de kruisdood. Na de graflegging, gaat ze op paasochtend richting het graf met de

Lieke Wijnia (1985) is conservator van het Museum Catharijneconvent, Utrecht

Afb.1 Byzantium, Reliëf afkomstig van evangelieboek, 10901099. Utrecht, Museum Catharijneconvent, ABM bi752. foto Marco Sweering bedoeling om zijn lichaam te zalven. Maar Jezus blijkt te zijn opgestaan. Eén evangelist werkt dit het verste uit: in het Johannesevangelie staat hoe Maria Magdalena als eerste de verrezen Jezus daadwerkelijk ziet en met hem spreekt. De andere evangelisten reppen niet over deze gebeurtenis, die bekend is komen te staan als het Noli Me Tangere, naar de Latijnse vertaling van de zin die Jezus zou hebben uitgesproken op het moment dat Maria Magdalena hem herkent: ‘raak me niet aan.’ Het verschil in vertellingen in de evangeliën laat zien dat deze vroege bronnen al gelijk aan interpretatie onderhevig zijn.

Gnostiek

Naast de vier evangeliën waarin melding van Maria Magdalena wordt gemaakt, zijn er in de negentiende en twintigste eeuw teksten ontdekt die het beeld dat er van haar bestond hebben doen kantelen. Deze teksten, gevonden in Egypte, dateren uit de tijd van het vroege christendom en zijn ontstaan in de eerste eeuwen na Christus. De teksten dragen een andersoortig christelijk gedachtegoed uit, waarin het vergaren van spirituele zelfkennis centraal staat. De teksten worden ook wel gnostische teksten genoemd. Gnosis is Grieks voor kennis, zelfkennis werd in het gnosticisme gezien als sleutel tot spirituele verlossing. In verschillende zogenoemde gnostische teksten wordt Maria Magdalena beschreven als goede verstaander van Jezus, als zijn favoriete leerlinge en als verkondiger van zijn inzichten. Maar ook deze bronnen zijn wegens hun fragmentarische karakter en inhoud aan verschillende interpretaties onderhevig. Een van de teksten, Het Evangelie volgens Maria, is het enige bekende evangelie dat is toegeschreven aan een vrouw. Hoewel geen van de teksten haar als ‘Magdalena’ identificeert, is de consensus dat deze ‘Maria’, leerlinge van Jezus, Maria Magdalena moet zijn. Maar ook met de bijzondere vondsten van

deze teksten, blijven de vragen wie Maria Magdalena was en wat precies haar rol in het vroege christendom is geweest, onverminderd bestaan.

Beeldvorming

De tentoonstelling onderschrijft dan ook dat een eenduidig antwoord op die vragen niet te geven valt. Dé Maria Magdalena bestaat niet. De enige manier waarop er iets over haar te zeggen valt, is door te kijken naar hoe zij door de tijd heen is afgebeeld en geïnterpreteerd. Beeldvorming is de sleutel tot het begrijpen van Maria Magdalena. Die beeldvorming staat centraal in de tentoonstelling. De ontwikkelingen van de beeldvorming worden verkend, zonder dat het mysterie rondom Maria Magdalena teniet wordt gedaan. In plaats daarvan wordt juist de meervoudigheid van Maria Magdalena onderstreept, waardoor ze door de tijd heen zo’n mysterieus karakter heeft gekregen. Door de tijd heen spreekt ze in zowel religieuze als culturele tradities tot de verbeelding en heeft ze een veelheid aan gezichten gekregen. Dit is een ontwikkeling die tot op de dag van vandaag doorgaat.

Mirredraagster

Het oudste kunstobject in de tentoonstelling, een ivoren reliëf dat waarschijnlijk bedoeld was ter versiering van de kaft van een evangelieboek, komt uit de elfde eeuw (afb.1). Het toont drie scènes, waaronder die van drie vrouwen bij het lege graf. Vanwege die laatste scène wordt dit object getoond. Maria Magdalena was een van de vrouwen die na het overlijden van Jezus naar zijn graf toog om zijn lichaam te zalven. Daar aangekomen, troffen de vrouwen een leeg graf en, in het geval van dit reliëf, één engel. Dat Maria Magdalena het lichaam wilde zalven is de reden waarom zij een zalfpot als symbool heeft, waardoor ze ook wel mirredraagster wordt genoemd. Zo staat Maria Magdalena in het oosterse christendom bekend, als een van de mirredraagsters. Op oosters- orthodoxe iconen draagt Maria Magdalena vaak een andere kleur mantel, rood of oranje, om haar identiteit naast die van Maria, de moeder van Jezus, te verduidelijken. Soms wordt er op iconen ook de combinatie gemaakt met het Noli Me Tangere, van oorsprong geen oosters motief. Dit toont de wederzijdse beïnvloeding tussen westerse en oosterse kunsttradities aan. Daarnaast draagt Maria Magdalena in de oosterse tradities de eretitel ‘Gelijke der Apostelen’, als erkenning van haar kroongetuigenis van de verrezen Jezus.

Zondares

Opvallend genoeg is in het oosterse christendom Maria Magdalena, net als in het westen, een bekeerde zondares. Maar daar ligt in het westen veel meer nadruk op, zozeer zelfs dat er rondom dit zondige karakter hele eigen beeldtradities zijn ontstaan. Vanaf de zesde eeuw, toen Paus Gregorius I haar als boetvaardige zondares bestempelde, werd de nadruk op de zondige kant van Maria Magdalena gelegd door haar te vereenzelvigen met de anonieme zondares uit Lucas 7. In schilderijen is ze vaak te herkennen aan prachtige kleding, flonkerende juwelen en mooi gekapt haar. Deze rijkdommen zijn verwijzingen naar het leven dat ze voor haar bekering leidde, waarin het materiële centraal stond. Ondanks dat na haar bekering het spirituele van het geloof het middelpunt werd, bleven kunstenaars haar in die weldadige kleding afbeelden. Als herinnering aan het zondige leven dat zij achterliet én als oproep aan de beschouwer van het kunstwerk om hetzelfde te doen. Soms zien we haar zelfs het materiële bezit letterlijk van zich afschuiven of zich van haar juwelen ontdoen. Bovendien is het interessant te zien hoe kunstenaars hun verbeeldingen van de zondige Maria Magdalena in hun eigen tijd plaatsten. Bijvoorbeeld, op La Madeleine chez les Pharisiens (1891) van de Franse schilder Jean Beraud werpt een eigentijdse courtisane in een prachtige avondjurk zich aan de voeten van Jezus, op zijn beurt omringd door vooraanstaande leden van de Parijse bourgeoisie (afb.2). Zo wilde de schilder de blijvende relevantie van het christendom benadrukken, ondanks de snelle en grote veranderingen die de laat negentiende-eeuwse Franse samenleving ondergaat.

Afb.2 Jean Béraud, La Madeleine chez le Pharisien, 1891. Parijs, Musée d’Orsay, RF 1982 55.

Rolmodel

De interpretatie van Maria Magdalena als zondares zet haar in een bepaald kader. Het lijkt afbreuk te doen aan het belang van haar getuigenis van de verrijzenis. In plaats van op deze belangrijke verkondiging, komt de nadruk op eerder begane zonden te liggen en het voortdurende berouw dat Maria Magdalena hiervoor voelt. Hoewel ze, door als overspelige zondares te worden neergezet, op een bepaalde manier wordt gemarginaliseerd, wordt ze hierdoor tegelijkertijd ook tot rolmodel verheven. Ze wordt een voorbeeld voor gelovigen, haar verbeelding een oproep voor mensen om zich te bekeren tot het geloof,

Afb.3 Pierre Puvis de Chavannes, La Madeleine au désert (Méditation), 1869. Otterlo, Kröller-Müller Museum, KM 107.08. Afb.4 Egbert Modderman, Miskend, 2020. Groningen, E.V. Modderman.

ondanks de zonden die zij eerder hebben begaan. Maria Magdalena wordt het embleem van het gegeven dat het nooit te laat is om boete te doen en het leven te beteren. In de middeleeuwen was Maria Magdalena een levendig vereerde heilige, in de periodes van de renaissance en barok lieten vrouwen zich wel als Maria Magdalena portretteren. Hieruit spreekt haar voorbeeldfunctie, met deze portretten wilden de opdrachtgeefsters hun devotie ten toon spreiden. Gouden Legende

Naast het feit dat Maria Magdalena in het Nieuwe Testament geen zondares wordt genoemd, wordt er ook niets beschreven over wat er met haar gebeurt na de hemelvaart van Jezus. In de middeleeuwen ontstond hier een levendige verhaalcultuur over, net als over de levensverhalen van andere heiligen. De beroemdste en wijdverspreide bundeling heiligenlevens is de Legenda Aurea, ofwel de Gouden Legende. In dit werk dat in de

dertiende eeuw werd gepubliceerd door de dominicaan Jacobus de Voragine, is een uitgebreide levensbeschrijving opgenomen van Maria Magdalena opgenomen. Na de hemelvaart van Jezus werd zij samen met Marta en Lazarus en een aantal andere christenen verdreven uit het heilige land. In een stuurloos bootje kwam het gezelschap, door de hand van God, aan bij de kust van Zuid-Frankrijk. In Marseille en omgeving verrichten ze bekeringswerk, Maria Magdalena preekt en verricht zelfs wonderen. De Voragine beschrijft een eigenzinnige en doortastende Magdalena, die na het intensieve bekeringswerk, zich terugtrekt in de woestenij voor een leven van ‘hemelse aanschouwing.’ Op een door engelen bereidde plek leeft Maria Magdalena dertig jaar lang een ascetisch leven. Tijdens deze periode blijft ze boete doen voor haar eerdere zonden. Eveneens wordt ze dagelijks op de zeven gebedsuren door engelen opgetild en gevoed met hemelse muziek. Door deze spirituele voeding kan ze het stellen zonder aards eten. Deze levensbeschrijving resulteerde, naast de traditie over de vrouw in de prachtige jurken, in verbeeldingen van Maria Magdalena als kluizenaar met niets om het lijf dan haar lange haren en soms een eenvoudig boetekleed (afb.3). De scènes uit de tijd die Maria Magdalena in Zuid-Frankrijk doorbracht, worden in de middeleeuwen veel afgebeeld in geïllustreerde manuscripten en fresco’s in kerken. Daarna raken deze verbeeldingen na de middeleeuwen langzaam in de vergetelheid. Daarentegen blijft de verschijning van Maria Magdalena als kluizenaar onverminderd populair tot ver in de moderne tijd.

Veranderingen

Vanaf de twintigste eeuw staat de beeldvorming in het teken van veranderende opvattingen over Maria Magdalena. Voor de rooms-katholieke traditie zijn 1969 en 2016 hierbij belangrijke jaartallen. In 1969 werd de vermelding van Maria Magdalena’s feestdag, 22 juli, in het Calendarium Romanum aangepast. Maria Magdalena werd niet langer vereenzelvigd met de anonieme zondares uit Lucas die de voeten van Jezus zalfde, noch met Maria van Bethanië. Hiermee werd het beeld dat door Paus Gregorius I in de zesde eeuw was gepropageerd, ongedaan gemaakt. In 2016 kreeg 22 juli dezelfde liturgische status als de feestdagen van de andere apostelen, een erkenning van Maria Magdalena’s titel Apostel der Apostelen. Deze aanpassing onderschrijft het belang van haar getuigenis van Jezus’ verrijzenis en zijn opdracht aan haar om deze te verkondigen aan de anderen.

Veelzijdig beeld

Naast deze veranderingen binnen de katholieke kerk, hebben de vondsten van de gnostische teksten én de emancipatiebewegingen invloed gehad op de beeldvorming rondom Maria Magdalena. Zo is ze tot feministisch icoon verworden, een aspect dat vandaag de dag een nieuwe generatie kunstenaars aanspreekt. Toch blijft het beeld van Maria Magdalena als zondares hardnekkig overeind. Deze veelzijdigheid is terug te vinden in de eigentijdse kunst. David LaChapelle fotografeerde realityster Kim Kardashian als Maria Magdalena, waarbij hij niet schuwt om haar lichaam en sensualiteit te tonen. Schilder Egbert Modderman wilde haar juist van dat juk van zondares bevrijden (afb.4). Anjet van Linge beitelde een regel uit het Evangelie van Maria in steen, als eerbetoon aan Maria Magdalena’s spirituele wijsheid. Bij kunstenaars als Kiki Smith en Marlene Dumas is de beeldvorming zelf tot onderwerp van de kunst geworden. De beschouwers worden erop aangesproken, hoe zij Maria Magdalena zien en mogelijk beoordelen. Deze verscheidenheid aan interpretaties weerspiegelt onze tijd. Een tijd waarin het blijkbaar moeilijk is om het stereotype beeld van gevallen vrouw los te laten, maar waarin ook wordt gestreden voor erkenning van Maria Magdalena als apostel en wijze, krachtige vrouw. •

Maria Magdalena: De Tentoonstelling is tussen 19 februari en 29 augustus 2021 te zien in Museum Catharijneconvent, Utrecht. Voor meer informatie en ticket reservering, zie www.catharijneconvent.nl