José sanders leven in verhalen

Leven in verhalen

Storytelling leek een aantal decennia geleden een beetje zijn beste tijd te hebben gehad. Toen het internet opkwam was het idee dat objectieve informatie steeds gemakkelijker beschikbaar en gedeeld zou worden, ten koste van subjectieve verhalen. Inmiddels mogen we constateren dat verhalen alleen maar aan invloed lijken te winnen. tekst José Sanders

Niet alleen zien we de opkomst van fake news waarin allerlei onware verhalen worden verteld. Ook de journalistiek, reclame en gezondheidscommunicatie lijken steeds meer gebruik te maken van persoonlijke verhalen. Dat is goed te verklaren: door de informatieovervloed van online media verdwalen mensen gemakkelijk en gaan ze op zoek naar herkenbare, persoonlijke ervaringen van anderen. Een aantrekkelijk en begrijpelijk verhaal kan heel overtui gend werken: het biedt een rolmodel, en misschien nog belangrijker, het biedt een simulatiemogelijkheid, die het publiek de verhaalgebeurtenissen “virtueel” laat meebeleven. Het publiek kan onderdeel van het verhaal worden door er zelf actief aan “mee te doen” en dat kan tegenwoor dig bij uitstek door de digitale mediatechnologie. Nieuwe media bieden ons meer mogelijkheden dan voorheen om zelf de verteller van het eigen verhaal te worden en de eigen digitale omgeving te gebrui ken om dit verhaal te delen met anderen. 1

het mediaverhaal Jonge mensen lezen niet veel verhalen meer en vertellen minder verhalen in woorden; ze communiceren hun digital stories in beelden. De “story”-functie van social media-netwerken zoals Instagram staat gebruikers toe razendsnel een “verhaal” te vertellen dat in één beeld zegt waar jij op dat moment bent, wat je bezig houdt, en, in zekere zin, wie je bent. Waar we vroeger elkaar opzochten of opbelden om achteraf te vertellen wat we meege

José Sanders (1965) is hoogleraar Narratieve communicatie aan de Radboud Universiteit. Het onder zoek van José Sanders richt zich op narratieven: verhalende teksten.

maakt hadden, kunnen we nu real time uitwisselen what’s happening . Een verhaal wordt dan een stroom van elkaar opeenvolgende beelden, of een collage van gelijktijdige beelden, die tezamen de contouren uitzetten van het leven dat iemand wil uitbeelden – en de andere gebrui kers mogen dan zelf de rest van het verhaal invullen en projecteren op hun eigen leven. Zo worden mensen via de media eigenlijk verdubbeld en vallen ze in zekere zin minder samen met zichzelf in het hier-en-nu; ze worden een personage in hun verhaal en projecteren op zichzelf, nodigen andere gebruikers uit om met hen te kijken naar het mediaverhaal dat ze over zichzelf neerzetten. Spandoek bij de bushalte van het Jeroen Bosch Ziekenhuis

Het verhaal-maken van het leven is algemeen-menselijk en zeker niet nieuw: in Bijbelse tijden, net zoals in de huidige, trachten mensen hun ervaringen zo te modelleren dat deze optimaal geschikt zijn om ze als verhaalperso nage te beleven in hun eigen narratief dat ze gaandeweg “schrijven”. De nieuwe media voegen er wel een dimensie aan toe, in die zin dat mensen al tijdens hun ervaringen, of bij het plannen van ervaringen, steeds meer rekening houden met het verhaal dat ze online willen neerzetten: hoe zal het er online uit zien als ik dit doe, dit zeg, dit meemaak? Het hier-en-nu wordt gecreëerd met het oog op “mediatie”, waardoor mensen hun verhaal niet zozeer

Het avondmaal in Emmaüs, Velázquez, 1618

met, als wel in media leven. 2 En we mogen dit leven in media letterlijk nemen. Mensen worden geboren in media, zijn ziek in media, sterven in media. Juist existentiële er varingen zijn zelf-definiërend en nodigen bij uitstek uit tot creatieve mediatie. Bekende Nederlanders en influencers delen in de media hun geleefde ervaringen waarop andere mensen kunnen projecteren.

Een voorbeeld dat ik vaak aanhaal is gegeven door presentatrice Wendy van Dijk, toen zij een aantal jaren geleden in de media vertelde dat zij de ruggenprik tijdens haar bevalling had ervaren als de uitvinding van de eeuw, omdat ze daardoor energie overhield en meteen kon gaan genieten. Het is invoelbaar dat veel aanstaande moeders hun eigen zwangerschaps- en bevallingservaring liever projecteerden op Wendy’s mediaverhaal van opkomen voor jezelf en genieten, dan op de voorzichtig geuite bedenkingen van verloskundigen en gynaecologen, dat zo’n prik toch wel meer kans op complicaties geeft. Die deskundigen waren uitgepraat; ze hadden, letterlijk, geen verhaal meer. 3 Iets vergelijkbaars geldt voor de mazelenvaccinatie. Steeds meer twijfelende ouders verenigen zich online in een geprojecteerd verhaal van natuurlijk leven, eigen keuzes en wantrouwen jegens wetenschap en far maceutische industrie. Het is invoelbaar dat dit narratief een aantrekkelijke rol voor betrokken en bezorgde ouders verwoordt, en dat ervaringsverhalen in de media rond ver meende bijwerkingen dit nog versterken. Ook hier hebben deskundigen geen verhaal meer, want de vaccinatiegraad is abstracte statistiek en het algemeen belang blijft onper soonlijk. Een folder of website met feiten en argumenten kan twijfelende mensen niet gemakkelijk uit zo’n verhaal trekken, want met getallen kun je niet meeleven. Er zijn niet alleen tegenargumenten maar ook “tegen-verhalen” nodig: pas als persoonlijke ervaringen van mensen wor den verteld, komen de risico’s van infectieziekten dichtbij. 4

De waarheid van de geleefde werkelijkheid van mensen en van de samenleving is dat deze vaak helemaal niet op een mooi afgerond verhaal lijkt, maar nogal rommelig is, en dat we daarbij vaak erg afhankelijk zijn van anderen. In de door media bepaalde samenleving wordt dat besef steeds minder als aantrekkelijk ervaren. Het autonoom vormgeven aan het eigen levensverhaal is een domi nante waarde geworden. Zelfs het sterven wordt steeds vaker op deze manier “narratief” gemaakt: veel mensen verlangen zelf te kunnen bepalen, bij volle bewustzijn en onafhankelijk, wanneer het leven als voltooid wordt geacht, wensen het sterven te regisseren, en geven liefst ook op voorhand vorm aan de eigen uitvaartdienst. Het onthutsende van de recente Corona-crisis ligt voor een belangrijk deel in het volledig onderuit halen van die eigen regie. Plotseling werden we geconfronteerd met chaos, dreiging, en plotselinge dood zonder enige vorm van keu ze. Ineens ontbrak het aan de mogelijkheid om zelf aan het roer van het eigen verhaal te staan.

effectief verhaal Kenmerkend is dat in zulke machteloze situaties vaak een collectief verhaal naar voren treedt, waarin degenen die nog wèl aan het roer staan en van wie we afhankelijk blijken, de hoofdrol spelen. 5 Net zoals 9/11 de schijnwerpers stonden op de brandweerlieden die slachtoffers

trachtten te redden van de aanval, valt nu het licht op de zorgverleners die hun leven wagen voor de geïnfecteerde patiënten en die in de frontlinie van de IC-kamers staan, vooropgaand in de strijd tegen het virus; onze helden. Dergelijke collectieve heldenverhalen geven zin, omdat ze schijnbaar willekeurige en chaotische ervaringen zó vormgeven dat zij passen in een betekenisvol verband; dat wil zeggen een verhaal, waarin iedereen een zinvol le rol heeft, zelfs degenen die, thuis afwachtend en op media aangewezen, niet méér kunnen doen dan deze opofferingsgezindheid bewonderen en met aanmoediging of gebed ondersteunen. Dergelijke idealisatie maakt het mogelijk om de publieke energie toch, vanaf een veilige afstand, te mobiliseren, totdat de pijn en machteloosheid worden overwonnen door collectief de strijd aan te gaan (met de terroristen; met het virus) en zo kan een helden verhaal overgaan in een strijdverhaal. Dergelijke verhaalmetaforen zijn dus begrijpelijk en nuttig, maar ze zijn niet vrijblijvend: ze kunnen effecten oproepen die grote consequenties hebben, zoals de opschorting van individu ele vrijheden in de “strijd”. 6

Kortom, een effectief verhaal is dus niet alleen een aantrekkelijk en begrijpelijk verhaal maar ook creatief: het schept orde in geleefde ervaringen door aspecten te benadrukken en andere weg te laten, door verbanden te leggen en richting te geven aan emoties, energie en han delen. Een effectief verhaal is waarachtig, als het mensen de ruimte geeft om hun eigen, onderling heel verschil lende ervaringen te verwoorden en in een zinvol groter geheel te plaatsen waardoor ze betekenis krijgen. Dat inzicht is niet nieuw maar stokoud, in elk geval minstens zo oud als de Bijbel. Niet voor niets bestaan de Evangelies voor een groot deel uit verhalen: Jezus is de verhalenverteller bij uitstek, Hij weet dat mensen van verhalen kunnen en willen leren. En verhalen horen doet verhalen vertellen.

De Emmausgangers Storytelling is in essentie interactief en kwetsbaar, maar wie het waagt krijgt misschien meer dan de som van de delen. De Emmausgangers is mijn topfavoriete verhaal omdat het meer dan welk ander verhaal ook laat zien hoe vertellen werken kan. De Emmausgangers waren samen op weg en liepen elkaar onderwijl verhalen te vertellen; gaandeweg zagen zij Jezus, die toch echt dood en begra ven was, in die verhalen duidelijk verschijnen. Hij wandelde met hen mee, vertelde hun Zijn verhalen. Zij hielden maaltijd met Hem en in het doen van het verhaal – het breken van het brood – herkenden ze Hem pas echt – en Hij verdween weer. De leerlingen zeiden tegen elkaar: brandde ons hart er niet van? En zij keerden om; door het vertellen wisten zij weer, in welke richting zij, samen, met hun leven moesten gaan. Een geleefde ervaring van verrijzenis in en door verhalen. Zij leefden met en uit Jezus’ verhaal, en door hún verhaal leven zij ons voor hoe dat gaat, Emmausgangers te zijn. Een verhaal om in te leven, of misschien zelfs een verhaal waarin je je kunt laten vallen. •

1 Sanders, J. 2017. We hebben een verhaal nodig (oratie). Nijmegen: Radboud Universiteit. http://repository.ubn.ru.nl/ handle/2066/178626

2 Deuze, M. (2011). Media life. Media, culture & society, 33 (1), 137-148. 3 Sanders, J., R. de Vries, S. Besseling & M. Nieuwenhuijze (2018). ‘Such a waste’ - Dutch midwifery students about childbirth communication and decision making. Midwifery 64,

115-121. 4 Sanders, J., K. van Krieken en L. Vandeberg (2019). Ouders als helden. De moeilijkheden en mogelijkheden van vaccinatieverhalen in gezondheidscommunicatie. Tijdschrift voor Taalbeheersing 41 (3):485-512.

5 Goren, E. (2007). Society’s use of the hero following a national trauma. The American journal of psychoanalysis, 67(1), 37-52. 6 Somers, M. & L. Dupuy 1 april 2020, NRC. “Rechtsfilosoof: met de oorlogsmetafoor rechtvaardigt een politicus verregaande maatregelen” https://www.nrc.nl/ nieuws/2020/04/01/oorlog-zeker-nu-een-handige-metafoor-a3995636. Zie ook Rosén, F. (2015). Collateral damage: A candid history of a peculiar form of death . Hurst Publishers.