Wat is rechtvaardig? Antoon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte Hasselt, 24-08-2020
Dikè • Oorspronkelijk toegepast op de kosmos: ziekte, catastrofes, oorlog en geweld, plotse dood als kosmische onrechtvaardigheid ↔ Rawls: RV als eerste deugd van sociale instituties
RV belichaamd in rechtsstaat • Eerst moeten eigendomsverhoudingen w vastgelegd (distributieve RV), dan bescherming tegen schending van die rechtsorde (commutatieve RV) • Primaire taak vd staat: geen private bestraffing, publieke rechtspleging als bescherming tegen veralgemeend geweld • Verdedigt de onschuld van het slachtoffer en bespaart haar het gewicht vd wraak
Het concept van RV • ‘suum cuique tribuere’, elk het zijne geven • Eerste vb in geschiedenis: offerdier – Wie krijgt welk stuk? Wat is het deel van de goden en wat kan verdeeld w onder de mensen? En volgens welke principes? • Maar dat is een lege, zuiver formele definitie • RV als abstract referentiepunt in maatschappelijke discussies • Iedereen verwijst ernaar, maar iedereen geeft ook eigen invulling
Wat is een rechtvaardige maatschappij? Is dat de juiste vraag? • Kukathas: beroep op RV verscheurt de maatschappij → te vermijden • Tolerantie, fatsoen, pluralisme als belangrijkere waarden? Cfr. Margalit over Israel - Palestina • Maar men kan niet vermijden dat mensen hun verzuchtingen in termen van RV stellen. • En niet alle vragen van RV zijn onbehandelbaar: zie theorieën van deliberatieve democratie
Distributieve RV • Over de verdeling van lusten en lasten binnen sociale instituties • Microniveau: binnen de familie-gezin • Mesoniveau: lokale RV : binnen instituties als school, gezondheidszorg, wooncooperaties… • Macroniveau: sociale RV (binnen staten) • Supranationaal niveau: internationale RV – tussen staten • Wereldwijde of kosmopolitische RV: tussen mensen of wereldburgers
Radicale kritiek van het distributieve paradigma • Marx: achter de ruilverhoudingen de productieverhoudingen • Iris Young, Frankfurter Schule, Rainer Forst: achter de verdeling zitten machtsverhoudingen, verdrukking en overheersing • Onrechtvaardigheid is een politiek en geen economisch probleem → we moeten het probleem aan de wortel aanpakken
Sen’s scepticisme • De vraag naar een rv maatschappij is niet erg nuttig • Voor een vergelijkende eerder dan een ‘transcendentale’ benadering • Tegen een abstracte definitie die perfect juiste sociale arrangementen wil bepalen. • Elimineer eerder de meest schrijnende vormen van onrechtvaardigheid (Cfr. Popper)
Aristoteles’ Nicomachische Ethiek: RV als gelijkheid 1. Eerste verdeling tussen de commons en wat kan worden geprivatiseerd – verdeeld 2. Verdeling van het verdeelbare op basis van geometrische of proportionele gelijkheid eerder dan strikt rekenkundige gelijkheid: houdt rekening met relevante verschillen tussen personen: in deugdzaamheid, behoefte, verdienste, status, waarde‌
Ruilrechtvaardigheid vlg A. 3. Commutatieve RV- de principes voor de transfer van rijkdom: hier eenvoudige gelijkheid Fraude, diefstel en bedrog moeten rechtgezet worden - geen rekening houden met verschillen tussen personen
Discriminatie als onrechtvaardigheid • Ongelijke behandeling op basis van een ongepast of irrelevant criterium • Bijvoorbeeld huidskleur, afkomst of geslacht bij toekennen van functie, huur van huis,…
‘Dikaiosunè’ en ‘to dikaion’ • De wetgever streeft naar RV op basis van theoretische wijsheid, ‘sofia’, maar de wet zondigt altijd door algemeenheid • Rechters moeten recht spreken in een concreet dossier, op basis van ‘phronèsis’, praktische wijsheid, een fijnmazige vorm van proportionele gelijkheid instellen
RV is gelijkheid • Vetrekpunt van alle redelijke opvattingen van RV: gelijkheid van alle burgers, van mensen… • Afwijking van gelijkheid kan slechts op 2 manieren worden verantwoord: 1. Door verschil in individuele inspanning 2. Efficiëntie
Inspanning belonen → kansengelijkheid eerder dan gelijkheid van resultaten Wordt betwist: Elisabeth Andersen, What is the point of Equality?: de meeste rechtvaardigheidstheorieën zijn ‘luck-egalitarian’ LE: we moeten ‘brute bad luck’ corrigeren, maar niet ‘option luck’ ↔ Andersen: RV-denken blameert de armen, voegt belediging toe aan ongeluk, verwijt de armen dat hun armoede komt door hun eigen schuld
Verantwoordelijkheidsgevoelige RV • Verdedigd door Kymlicka en Van Parijs • Maar in welke mate moeten we individuele verantw. stimuleren? • Vb. van rokers en medische kosten • Verschillen in levensverwachting terug te voeren tot verschillen in levensstijl, maar ook tot klasseverschil • Cfr. Michael Marmot’s Whitehall study
Efficiëntie • Ongelijkheid kan worden verantwoord als ze de minst begoeden beter af maakt dan gelijke verdeling • Tegen neerwaartse nivellering: gelijke verdeling van de armoede • Conclusie: ongelijkheid is toegelaten 1. Als je je minder goede positie aan jezelf te wijten hebt 2. Als je minder zou hebben met gelijkheid
Tegen libertarisme • Verdedigt een puur formele en geen substantiële gelijkheid gebaseerd op zelfbepaling en legitieme eigendom van externe objecten die men verworven heeft op een competitieve markt • Geen distributieve RV: (1) als de oorspronkelijke toeëigening rv was en (2) als de eigendomstitels vervolgens worden geruild op basis van wederzijdse instemming, dan is het resultaat ok, wat het ook moge zijn.
Is belasting diefstal? • Nozick’s voorbeeld van Wilt Chamberlin • ‘Patterned distribution’ brengt vrijheid in gevaar • Maar er zijn veel alternatieven tussen 0 % belasting en 100 % confiscatie • Een lichte vermindering van de vrijheid van de rijken kan worden gecompenseerd door een grote vermeerdering van de vrijheid van de armen
Links libertarisme • Rechtvaardigt herverdeling door de oorspronkelijke verdeling van eigendomsrechten in vraag te stellen: die was arbitrair, gebaseerd op fraude, geweld, oorlog, machtsmisbruik… → Reallibertarisme ( een basisinkomen Van Parijs)
Tegen utilitarisme • Marginaal nut van een bijkomende euro voor een arme is groter dan dat van een euro die men een rijke afneemt. • Maar gelijkheid wordt niet principieel verdedigd: alleen voor zover ze goed is voor het maximeren van het globale nut! + mogelijkheid om minderheid op te offeren + argument van dure smaak + argument van de tevreden slaaf
Groei of herverdeling? • Deirdre McCloskey: wereldwijde kapitalisme heeft de groei zodanig gestimuleerd dat zorg om gelijke verdeling en distr. RV futiel wordt • Kapitalisme is zo efficiënt dat het de toename van ongelijkheid in bepaalde landen ruimschoots compenseert • VB. van China en v d wereldeconomie • Zie verder: links en rechts rawlsianisme
Relationele en niet-relationele RV • Niet-relationele RV als humanitarisme, gebaseerd op medemenselijkheid • Samaritaanse principe: we moeten mensen helpen die in hoge nood verkeren, als we dat kunnen met relatief weinig kosten en risico’s voor onszelf • Cfr. Theorieën van mensenrechten
Sen en Nussbaum: basic capabilities • Egaliseer de meest basale mogelijkheden die voor een mens moeten open staan in het leven = vrijheid • Elk mens (levend wezen?) heeft een gelijk recht om zijn meest basale vermogens te ontwikkelen. • Belangrijk voor gehandicapten (↔ utilitarisme)
Relationele RV • Gebaseerd op speciale relatie tussen houders van rechten en van plichten • Bijv. Rawls’ cooperativisme: als mensen samenwerken, dan creëren ze een surplus en dan hebben ze recht op een eerlijk aandeel in de opbrengsten van die samenwerking
RV volgens Rawls • Maatschappij als verzameling sociale posities • RV gaat over de basisstructuur die die posities bepaalt – 3 principes 1. Maximale gelijke basisvrijheden voor iedereen 2. Sociaal-ec. ongelijkheid is toegelaten als a. verbonden met kansengelijkheid (bij gelijke competentie) b. Maximaal in het voordeel van de zwaksten (verschilprincipe)
Sociale Zekerheid als toepassing van de principes van RV 1. RV als wederzijds voordeel 2. RV als onpartijdigheid Toepassing: SZ als mengeling van 1. Verzekeringsprincipe 2. Solidariteitsprincipe Reciprociteit of lenigen van nood?
Is Sociale RV hoogste maatschappelijke waarde? • Wat met democratie? Moet zo georganiseerd w dat RV maximal w gediend • Efficiëntie? Zie Rawls • Onderwijs moet gelijke kansen geven aan alle leerlingen, maar moet ook streven naar excellentie: is dit verzoenbaar? – tegen neerwaartse nivellering
Wat zijn we verschuldigd aan armen aan de andere kant van de wereld? • Humanitaire hulp • RV gebaseerd op speciale relaties: - Coöperatie binnen wereldwijde economie - Gemeenschappelijke geschiedenis en taal - Schade moet worden gecompenseerd (Pogge) - Gemeenschappelijke instituties -Wederzijdse afhankelijkheid -…
Wie moeten we eerst helpen? • Degenen die het slechtst af zijn, de meest behoeftigen? • Wie zich onder een drempel van ‘sufficiency’ bevindt? • Moet efficiëntie voorop staan? • Prioritarisme, sufficitarisme of gelijkheid? • Zie de grafiek van Elster!