eerste woord

De Rechtvaardige Kernuitstap

Bram Claeys Senior Advisor Regulatory Assistance Project @bramcla

Voor een rechtvaardige energietransitie is duidelijkheid over de kernuitstap nodig. Maar de echte opdracht is om onze maatschappij van fossiel gas af te helpen en te zorgen dat iedereen mee kan.

De Belgische kerncentrales hadden een goed jaar in 2021. Hoogspanningsnetbeheerder Elia berichtte1 dat kernenergie in 2021 een dikke 52 procent van de Belgische elektriciteitsmix voor de rekening nam. De helft meer dan in 2020. De gascentrales moesten minder draaien en België voerde meer stroom uit dan het invoerde. Want ondanks de kwakkelzomer noteerde ook de elektriciteit uit wind en zon in België nieuwe jaarrecords.

We kunnen echter redelijk zeker zijn dat 2021 het laatste nucleair topjaar zal zijn in België. In oktober 2022 begint de Belgische kernuitstap, als de door technische zorgen geplaagde2 reactor Doel 3 van het net gaat. Tihange 2 volgt in februari 2023 en de vijf resterende reactoren in 20253. Tenzij in maart de federale regering zou vinden dat voor de bevoorradingszekerheid toch Doel 4 en Tihange 3 langer nodig zijn. Hoe dan ook maakt dit nieuwe uitstel het nog aanpassen van de kernuitstap kalender opnieuw enkele graden minder waarschijnlijk.

Dat is op zich een goede zaak. In oktober 2021 concludeerde de Hoge Gezondheidsraad4 dat ‘vanuit ethisch, milieu- en gezondheidsoogpunt niet kan worden gesteld dat kernsplijtingsenergie, zoals die momenteel wordt gebruikt, aan de beginselen van duurzame ontwikkeling voldoet’. Bij een eventuele levensduurverlenging van enkele reactoren maakt de raad zich zorgen over zware ongevallen, zo dicht bij Antwerpen en Luik. Ondanks het ‘onbetwistbare voordeel’ dat kernenergie bijna geen CO2 uitstoot. Zoals bekend zullen gascentrales een deel van de nucleaire capaciteit vervangen. Zelfs binnen de context van de Europese emissiehandel kunnen we er niet omheen5 dat door die gascentrales de uitstoot van CO2 op Europees niveau iets trager zal dalen.

VALT DAAR NIETS AAN TE DOEN?

Natuurlijk wel: zorg dat alle nieuwe én bestaande gascentrales zo snel mogelijk en uiterlijk in 2035 op klimaatneutrale brandstof draaien, of uit dienst gaan. Onder andere door de Europese emissiehandel bij te sturen zodat de uitstoot van elektriciteitsproductie en industrie sneller zakt dan vandaag gepland. Maar ook door te bekijken of subsidievoorwaarden of vergunningen uitbaters kunnen aansporen versneld van fossiel gas af te stappen.

De toekomst is hernieuwbaar. In de praktijk een mix van wind, zon en waterkracht aangevuld met opslag en flexibele afname. Plus enkele gascentrales voor als het lang koud, donker en windstil is. De toekomst is er ook een waarbij de decentralisatie zich verder zet: meer uitwisseling met het buitenland, en tegelijk meer projecten op de daken van families en bedrijven. Voor een klein, centraal, geïndustrialiseerd land als België betekent dat logischerwijs netto meer import van elektriciteit. Ook wat dat betreft zal de export in 2021 eerder de uitzondering dan de regel blijken.

IS DAT EEN PROBLEEM?

In de gekoppelde Europese elektriciteitsmarkt is de importbalans een resultaat van het verschil in kostprijs van elektriciteit hier en elders. Als België netto meer elektriciteit invoert, zal dat een goedkopere oplossing zijn dan persé volledig zelfvoorzienend te willen zijn. Zeker rekening houdend met de verwachting dat elektrificeren van vervoer, verwarming en belangrijke delen van de industrie volgens het Federaal Planbureau de totale vraag naar elektriciteit in België zal verdubbelen.6

Vandaag importeert België 90 procent van haar energie.7 Enkel onze eigen hernieuwbare energieproductie is werkelijk lokaal, en die gaan we opdrijven. Elektrische toepassingen zijn inherent veel energie-efficiënter dan energie- verspillende motoren of verbrandingsketels. Dus vermindert in de energietransitie de hoeveelheid energie die onze economie nodig heeft. Resultaat: zelfs al importeren we netto meer elektriciteit, door te elektrificeren en meer hernieuwbare energie daalt onze importafhankelijkheid. Een doordenker.

Macro-economische simulaties van het Planbureau tonen dat de energietransitie netto jobs creëert. Maar daaronder zitten belangrijke verschuivingen tussen sectoren en vele individuele verhalen. De impact van een uitfasering valt niet te onderschatten. Zeker niet in regio’s met minder gunstige economische opportuniteiten, zoals in Luik. Bovendien blijkt Engie Electrabel ondertussen al te moeten grijpen naar bijzondere bonussen om te vermijden dat meer personeel vertrekt dan goed is voor de veilige uitbating van de kerncentrales tot het einde van hun uitbatingstermijn.8 De politieke onzekerheid over een deel van de kernuitstap mag ook daarom niet nog langer dan nodig aanslepen. De tweeduizend werknemers en nog eens zoveel onderaannemers in de centrales verdienden al veel eerder duidelijkheid en een volwaardig transitieplan, binnen het bedrijf of erbuiten. Engie Electrabel blijft natuurlijk ook na de kernuitstap dominant in de Belgische energiesector, en op de nucleaire sites blijft nog decennia werk voor de ontmanteling. Wie weet kunnen enkele reactoren zelfs nog een rol spelen voor lokale waterstofproductie.9 Als ze dat na 1,5 miljard euro veiligheidsinvesteringen competitief zouden kunnen ten opzichte van groene gassen.

DE ECHTE UITDAGING LIGT ECHTER ELDERS.

De Europese energiemarkten beleven stormachtige tijden. De economische opleving na corona en geopolitieke spanningen met Rusland stuwden de gasprijs en ook de elektriciteitsprijzen door het plafond. Op korte termijn nam de federale regering maatregelen om kwetsbare consumenten te beschermen.

Op langere termijn moeten we echter van gas en olie af. Een drieledige aanpak is aangewezen.10 Ten eerste energie-efficiëntie, met onder andere de renovatie van alle oude gebouwen tot energieneutraliteit. Als klein importafhankelijk land zou het logisch zijn om volop de kaart te trekken van circulariteit, eerder dan proberen ons te positioneren in de waterstofhandel waar al onze buurlanden ook al op mikken. Ten tweede: een massieve uitrol van hernieuwbare energiebronnen en de uitfasering van oude gas- en steenkoolcentrales tegen 2035.

Ten derde: om de transitie rechtvaardig te laten verlopen, moeten de regeringen zorgen voor een eerlijke verdeling van de kosten en baten van de transitie. Pak energiearmoede aan via eerlijke tarieven. Koolstofinkomsten kunnen worden geoormerkt voor investeringen in hernieuwbare energiebronnen en efficiëntie, maar ook voor steun voor kwetsbare klanten. Zorg dat gezinnen met een laag inkomen toegang hebben tot inkomsten uit energiediensten.

De Belgische kernuitstap speelt daarin geen rol van betekenis. Wel of niet twee reactoren verlengen maakt zo goed als geen verschil voor de elektriciteitsprijs. Voor de bevoorradingszekerheid in een energiesysteem gedomineerd door variabele hernieuwbare energiebronnen, is flexibiliteit aan de vraagzijde maar ook aan de productiekant met gascentrales cruciaal. De kernuitstap is tenslotte irrelevant in de belangrijkste uitdaging: zorgen dat we geen gas meer gebruiken om onze gebouwen te verwarmen.

NLaat 2022 dus het jaar zijn van duidelijke beslissingen. Eerst eindelijk over de Belgische kernuitstap. Maar vervolgens en veel belangrijker over de Europese energietransitie en de rol die België daarin wil spelen.

1. https://www.elia.be/en/news/press-releases/2022/01/20220107_belgium-2021-electricity-mix

2. https://fanc.fgov.be/nl/dossiers/kerncentrales-belgie/actualiteit/foutindicaties-de-stalen-wanden-vande-reactorvaten-van

3. https://economie.fgov.be/nl/themas/energie/energiebronnen/kernenergie/wettelijke-grondslag-van-de

4. https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/20211020_ hgr-9576_nucleair_risico_vweb_0.pdf

5. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/11/08/brengen-extra-gascentrales-de-europese-klimaatdoelstellingen-in/

6. https://www.plan.be/publications/publication-2056-nl-fuel_for_the_future_more_molecules_deep_ electrification_of_belgium_s_energy_system_by_2050

7. https://energy.ec.europa.eu/data-and-analysis/eu-energy-statistical-pocketbook-and-country-datasheets_en

8. https://www.standaard.be/cnt/dmf20211207_94924548

9. https://trends.levif.be/economie/entreprises/compromis-nucleaire-debrancher-sans-demanteler/ article-opinion-1504893.html

10. https://www.raponline.org/knowledge-center/responses-to-fossil-gas-price-volatility/