Weg van TTIP en op naar een plurilaterale wereld

Weg van TTIP en op naar een plurilaterale wereld PIERRE DEFRAIGNE

De auteur is directeur van de Europese denktank Madariaga – College of Europe Foundation

Wat het mogelijke, transatlantisch handelsakkoord zo interessant maakt is dat het de Europeanen dwingt om hun identiteit, - nationaal, Europees of Atlantisch – te verkennen en het Europees project, als economische ruimte of sociaal model, als afhankelijke partner of autonoom in haar strategisch beleid, te bevragen. De timing is alleszins perfect, want de wereld evolueert snel. China wordt de grootste economie ter wereld, de eurozone komt terecht in een derde recessie, en we beginnen de eerste effecten van klimaatverandering te voelen.

DE GIDS | NOVEMBER 2014

27

HET HOOFDSTUK | WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD

In tegenstelling met wat de voorstanders EEN AANTAL ARGUMENTEN TEGEN TTIP 1 Marginale en verdelende groei Groei is het belangrijkste argument dat men naar voorschuift voor TTIP. Een CEPRstudie, gevraagd door de Europese Commissie, stelt dat na de 12 jaar durende overgang, de EU een groei van 0,5% in BBP zal kennen op voorwaarde dat in de onderhandelingen alle liberaliseringsvoorwaarden zijn toegekend in tarieven, nontarieven en publieke aankoop. Een halve procent is bijzonder weinig, en ex post analyse wijst er op dat zulke inschattingen vaak tendentieus en meestal overschattingen zijn. In het geval van TTIP, wat het eerste handelsverdrag is dat de EU kan afsluiten met een grote en meer ervaren partner, kunnen we de risico’s niet negeren.

1.1) Een bescheiden groei Waarom is dat cijfer zo laag? Ten eerste kan niemand ontkennen dat liberalisering van handel bevorderlijk is voor de groei, alleen al door het transformatief aspect. Hoe meer verschillen tussen de partners, hoe hoger de handelsgedreven groei. Dat is het geval in multilaterale handelsakkoorden met breed sectorieel en geografisch bereik. Het is minder evident wanneer investeringen en productiviteit vrij gelijkaardig zijn, zoals bij de VS en de EU. De transformatievoordelen zijn dan minimaal maar de herstructureringskosten kunnen hoog zijn.

Ten tweede, hébben de VS en de EU al een hoge integratie in de goederensector door massale gekruiste investeringen, waardoor de regulerende obstakels al weg zijn en jaarlijks 7 miljoen jobs aan beide kanten van de oceaan gecreëerd worden. Harmonisatie zou dan betekenen: een gedeeltelijke job-repatriëring. In de dienstensector, die minder geïntegreerd is, zul28

DE GIDS | NOVEMBER 2014

van trickledown-economie zeggen, leidt handel niet tot een win-win, en vermindert het niet noodzakelijkerwijs de armoede.

Als handel tot win-win leidt op de lange termijn, zijn er meestal verliezers op de korte en middellange termijn. len de verwachte voordelen beperkt worden door imperfecte competitie (monopolies, oligopolies, en marktaandeel) eigen aan netwerkeffecten, branding en het schaalvoordeel. Amerikaanse bedrijven hebben meestal het voordeel van de eerste bewegers te zijn, zoals in informatietechnologie, de digitale industrie en diensten. Het is onwaarschijnlijk dat mensen efficiëntiewinsten in gevoelige sectoren zoals gezondheid, onderwijs en publieke diensten – op wiens schouders een mogelijke privatisering zal drukken – zullen voelen. De winsten zullen gemonopoliseerd worden door aandeelhouders van grote bedrijven.

Herstructureringen zullen plaatsvinden in de bedrijfswereld door privatisering, door fusies, overnames en hun impact op groei en distributie is niet duidelijk. In het geval van “publieke diensten” (gezondheid, onderwijs, water,..) kunnen we de politieke dimensie niet negeren. In dit geval kan liberalisering in conflict komen met onze democratie en in die mate serieus botsen met de publieke opinie.

Ten derde negeren de fans van TTIP volledig wat handelstheoretici als essentieel beschouwen: handel kan een positieve impact hebben op productiviteit omdat de (nieuwe) import de al bezette middelen vrij maken en die zo gebruikt kunnen worden voor iets efficiëntere

WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD | HET HOOFDSTUK

doelstellingen. Maar het huidige hoge niveau van de werkloosheid in Europa beperkt dit mogelijke voordeel. Het is zelfs goed mogelijk in een context van hoge werkloosheid dat er géén enkele groei uit komt. De werkloosheid moet eerst gereduceerd worden door een groeistrategie op het thuisfront.

1.2) Een verdelende groei De bijkomende groei van 0,5% zou leiden tot een verder gedifferentieerde groei in de eurozone. Sommige landen zoals Duitsland en de noordelijke landen zouden er bij winnen, maar anderen zouden er bij verliezen. En in tegenstelling met de VS, heeft noch de EU noch de eurozone effectieve politieke instrumenten om winsten en verliezen te herverdelen onder lidstaten en onder verschillende bevolkingsgroepen.

1.3) Een clash tussen twee modellen In tegenstelling met wat de voorstanders van trickledown-economie zeggen, leidt handel niet tot een win-win, en vermindert het niet noodzakelijkerwijs de armoede. Als handel tot win-win leidt op de lange termijn, zijn er meestal verliezers op de korte en middellange termijn. De meeste handelseconomen negeren die verdelingskwesties of vinden ze irrelevant. Ze beklemtonen dat groei belangrijker is dan een rechtvaardige verdeling. De school van inclusieve groei betwist die stelling en toont de hoge sociale en economische kosten van overdreven ongelijkheid.

Herverdelingseffecten van handelsverdragen zijn essentieel aangezien ze het leeuwendeel van het wantrouwen bij het publiek vormen ten opzichte van de markten, de overheid en de EU. Ook het IMF erkende onlangs het deflaterende effect van groeiende ongelijkheid.

Het grootste probleem van TTIP zou de sociale kosten voor Europa zijn van de grote herstructu-

reringen, overnames, sluitingen en privatiseringen die er zouden komen bij één grote transatlantische markt. De kost van arbeid zou naar beneden gaan en de ongelijke loonschaal in de VS zou gaan wegen op de Europese loonstructuur. In die context gaat winst in productiviteit niet doorwegen in hogere, maar in lagere lonen.

Het transformatief effect zou er dus kunnen in uitmonden dat arbeidsomstandigheden overal verslechteren en de welvaartsstaat hypothekeren. Dit groot risico negeren in een door populisme geteisterd Europa is politiek heel gevaarlijk.

Aanbod én vraag Met andere woorden: de belangrijkste reden voor TTIP – groei - zou waarschijnlijk de test niet doorstaan. De waarheid over jobs en groei in Europa – een grote economie waar de macroeconomische impact van buitenlandse handel beperkt is – is dat de oplossing niet binnen de marges van handel ligt. De eurozone is beland in een verloren decennium. Lawrence Summers wees op het stagnatiegevaar in de EU, terwijl deflatie een reële mogelijkheid is voor de eurozone. De groei is vertraagd in Europa omwille van aanbod- én vraagredenen. In de aanbodkant, die fundamenteel is voor de langetermijnproductie, strompelt Europa op vlak van innovatie zowel in instituties als in technologie. De relatieve kost van arbeid is te hoog. De energiekosten zijn relatief hoger dan in de VS. Aan de vraag-kant, dat momenteel het meest belangrijk is voor onze potentiële output, zorgen schulden, zowel publiek als privé, voor een serieuze domper op de consumptie.

Daar komt nog bij wat het IMF zegt: de groeiende ongelijkheid – de armen spenderen, de rijken sparen – zorgen voor deflaterende effecten. En het besparingsbeleid van de Commissie, verergert onze slechte economische prestaties en duwt onze schuld/BBP ratio in het rood.

DE GIDS | NOVEMBER 2014

29

HET HOOFDSTUK | WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD

De weg om groei te creëren is niet door handel, dat voor Europa noodzakelijk maar vooral een complementaire groeimotor is. Alleen beleid op het thuisfront kan groei creëren in de eurozone: ten eerste, de mutualisering en herstructurering van schulden door een transferunie met fiscale discipline zou zeer effectief zijn. Ten tweede, grote innovatie-investeringen voor onderzoek en ontwikkeling tot transeuropese netwerken zou de langetermijn competiviteit en kortetermijn jobcreatie versterken. En ten derde zouden we de ongelijkheid moeten bestrijden met een Europese fiscale harmonisatie.

2 Asymmetrie tussen formidabele macht en losse coalitie La Fontaine vertelde ooit het verhaal van het pact tussen de ijzeren pot en de kleien pot. De paradox is dat de beide personages vrienden zijn, maar wanneer ze op een krakkemikkige weg wandelen, breekt de ijzeren pot per ongeluk zijn kwetsbare vriend. De asymmetrie in de onderhandelingen tussen twee heel verschillende politieke en economische krachten, het ijzeren Amerika en het kleien Europa, komt uit een reeks verschillende aspecten en beleidsdoelstellingen.

Eenheid: de VS is een volledig federale staat, heeft eenheid in al haar sectoren, spreekt met één stem, ook al is de overaanwezige lobbycratie in Washington een serieuze handicap voor de continuïteit en de besluitvaardigheid. Amerika heeft één munteenheid, een gigantisch federaal budget, en aanzienlijke strategische overwichten ten opzichte van de EU via het NAVO-leiderschap. De economische integratie in de EU is nog altijd een work in progress, als je bijvoorbeeld naar energie, de bankenunie, financiële diensten, telecom, digitale diensten, 30

DE GIDS | NOVEMBER 2014

De waarheid over jobs en groei in Europa – een grote economie waar de macroeconomische impact van buitenlandse handel beperkt is – is dat de oplossing niet binnen de marges van handel ligt.

defensie en diensten in het algemeen kijkt. Het is een tweesnelheden-Europa met één euro en elf andere munteenheden. Bovendien heeft de EU geen belangrijk budget om herverdelingskwesties op te lossen tusen winnaars en verliezers onder de lidstaten, behalve een paar beperkte EU-fondsen.

Munteenheid: kun je je een echte transatlantische markt inbeelden met twee wereldmunten, de dollar en de euro, in competitie met het inherente risico van valuta-oorlogen waarbij de Amerikaanse Centrale Bank het voordeel heeft dat ze minder strikt gebonden is dan de ECB? Energie- (en dus ook klimaat)strategie: is belangrijk voor competiviteit en een goed en duidelijk internationaal kader. Maar ze zijn opmerkelijk anders in beide continenten. Hoe verenig je die?

Maakt dat deel uit van de onderhandelingen?

De grote impact van Hollywood en de door de VS gedomineerde digitale industrie vormen een direct gevaar voor de Europese culturele diversiteit. De culturele uitzondering, gevraagd door Frankrijk, zou wel eens een schamel vijgenblad kunnen zijn. Enkel een industrieel beleid kan de balans tussen de VS en de EU herstellen in dit primordiaal gebied voor Europa’s herindustrialisering en culturele diversiteit. Zou een gemeenschappelijke transatlantische markt zo’n ambitieuze Europese strategie hinderen of verbeteren?

WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD | HET HOOFDSTUK

De extraterritoriale jurisdictie van de VS kan soms onverwachte voordelen hebben voor derden, maar zou een serieuze hinderpaal kunnen zijn in fiscale aangelegenheden (FACTA) en in financiële sancties (aangezien de dollar de belangrijkste internationale handelseenheid is). Is dat compatibel met de Transatlantische Interne Markt?

Kan de EU gewoon de discussie over

Een kleine terzijde: kan de EU gewoon de discussie over elektronisch afluisteren door de NSA (en het PRISM-programma) negeren? Aangezien het voor asymmetrie in strategische onderhandelingen zorgt, niet in het minst in de TTIP-onderhandelingen?

in het minst in de TTIP-onderhandelingen?

En last but not least, de macht van lobbygroepen is een gevaarlijk aspect geworden in de huidige democratie. In de VS hebben zeer diverse lobbygroepen uitzonderlijk veel invloed op de president en de congresleden omwille van de fundraising en de verkiezingscampagnes. In de EU zijn die groepen minder machtig en effectief. Maar in het algemeen zijn ze veel talrijker dan de ngo’s, vakbonden en consumentenorganisaties en worden ze meer geconsulteerd door de Europese Commissie.

3 De VS en de EU terug naar hun eigen agenda Na de financiële shock van 2008, die een klap was voor Amerika’s economisch blazoen en een aantal herhaaldelijke mislukkingen in de buitenlandse politiek heeft de VS beslist om haar imperiale attitude los te laten. Ondanks haar blijvende dominante hegemonie en haar unieke innovatiecapaciteit, is de VS aan introspectie beginnen doen. Ze worstelt met de sociale en politieke spanningen, veroorzaakt door het einde van de ‘American dream’, en de groeipijnen van de melting pot met de

elektronisch afluisteren door de NSA (en het PRISM-programma) negeren?

Aangezien het voor asymmetrie in strategische onderhandelingen zorgt, niet

massale instroom van latino’s. De pijnlijke oorlogen in het buitenland na de Koreaoorlog (Vietnam, Irak, Afghanistan) hebben bij de Amerikanen alle steun weggenomen voor oorlogen ver van hun bed.

Een verdeeld Amerika zit in het defensief.

De EU doet ook aan introspectie sinds de eurocrisis van 2010. Los van de redding van de euro zijn haar lidstaten verdeeld over cruciale thema’s zoals de politieke besluitvorming of het sociaal model. Het beleid in de eurozone, de oostelijke grenzen, de definitieve institutionele aspecten, en de autonomie en strategische reactiemogelijkheden ten opzichte van de VS,…

Al deze interne verschillen hebben geleid tot een Europa op verschillende snelheden. Eigenlijk denkt de EU niet na in geopolitieke termen, en haar lidstaten ook niet. De grote landen, zoals het VK, Frankrijk, Spanje, hadden vroeger een Weltanschauung aangezien ze wereldrijken waren. Maar de EU had dat nooit. Duitsland als laatbloeier en als continentale kracht was altijd al meer geconcentreerd op Centraal Europa en op het oosten. Vandaag domineert Duitsland de EU. Het is een mercantilistische speler die tegen haar zin geopolitiek denkt, in tegensteling met Frankrijk en het VK wiens militaire capaciteiten serieus beperkt worden door budgetproblemen.

DE GIDS | NOVEMBER 2014

31

HET HOOFDSTUK | WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD

Nogmaals: de EU op zich heeft nooit een gemeenschappelijke strategische visie, noch een eigen buitenlands beleid gebouwd. De afwezigheid van een gemeenschappelijke defensie en de verplichte consensus zorgen er voor dat Europa op het internationaal toneel een passant is, die vooral met haar eigen achtertuin bezig is. De EU ageert alleen onder het leiderschap van de VS, zoals we zagen in de Oekraïne-crisis en de sancties tegen Rusland. Europa is een volger en het volgt een leider, de VS, die zelf onzeker is door stevige economische, sociale en politieke problemen en ook onzeker is over de wereldorde die ze wil ontwikkelen.

4 Een bemoeilijkte zoektocht naar de Europese identiteit TTIP zal de al verzwakte wil om een Europese identeit op te bouwen nog bemoeiljken. Van in het begin is Europa een hybride constructie met federale en intergouvernementele elementen. Nu is het een beetje schizofreen geworden. Het kan nog altijd niet beslissen of het echt een Europese gemeenschap wil worden, met haar eigen model, haar eigen munt, haar eigen defensie, of een deel van bredere Atlantische Alliantie als economische buddy van de VS en partner van de NAVO. TTIP zou deze dubbelzinnigheid nog verergeren en zou de drang naar een politieke eenheid afstompen. Dit laatste argument tegen TTIP is het belangrijkste maar het is ook het moeilijkste om juist en duidelijk onder woorden te brengen.

Diegene die Europa vooral met zakelijke ogen bekijkt, vindt het idee dat TTIP een gemeenschappelijke identiteit en doelstellingen bemoeilijkt misschien belachelijk. Maar toch moeten we kiezen tussen Europa en TTIP. De VS en 32

DE GIDS | NOVEMBER 2014

De Amerikaanse kwaliteiten moeten Europeanen er van af houden Amerikanen de les te willen spellen. Europa’s koloniaal en postkoloniaal verleden, de Shoah, Lampedusa zijn niet beter dan slavernij, Guantanamo en Ferguson.

de EU delen een aantal belangrijke waarden en belangen. Daar bestaat geen twijfel over. Ze hebben ook een sterke gemeenschappelijke geschiedenis. Drie keer in de voorbije eeuw hebben ze samen gevochten: tegen het Duits imperialisme, tegen de nazi’s en tegen de Sovjetunie.

Europa voelt zich schatplichtig ten opzichte van de Amerikanen voor hun hulp in deze strijd, naast onder andere het Marshall-plan.

Vandaag zijn de banden tussen de EU en de VS – zonder TTIP – sterk en goed dankzij de vele handel en de gekruiste investeringen. Toch zijn er ondanks die sterke en dierbare, gedeelde waarden, ook sterke culturele verschillen die doorwegen in de economie, ons sociaal model, en onze blik op de samenleving. Zoals Paul Kagan zo duidelijk zei: ‘Amerikanen komen van Mars en Europeanen van Venus.’ Kant inspireert Europa en Hobbes inspireert de VS. En dus is er weinig Amerikaans voorbehoud voor unilaterale maatregelen, terwijl Europa liever multilateraal handelt.

De culturele verschillen zijn nog belangrijker. Ze buigen terug op de enorme diversiteit van Europa in vergelijking met een zekere homogeniteit van Amerika als het gaat over taal, de rol van religie en secularisme, arbeidsomstandigheden, sociale zekerheid, pensioenen en gezondheidszorg, onderwijs, mobiliteit, ubranistiek enzovoort enzovoort.

WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD | HET HOOFDSTUK

Sommige verschillen zijn heel delicaat en hebben een significante betekenis: Amerika is nog nooit veroverd en heeft nog nooit een oorlog uitgevochten op haar eigen grond (los van de burgeroorlog). Slavernij en racisme hebben hun littekens nagelaten; de doodstraf is een slecht antwoord op geweld in de arme randgemeentes.

America heeft natuurlijk ook z’n sterke punten: een passie voor vrijheid, een gevoel voor individuele verantwoordeiljkheid en succes, innovatie, ondernemersschap, vrijwilligerswerk, openheid voor migranten van over gans de wereld en een risicozoekende attitude. Al deze kwaliteiten moeten Europeanen er van af houden Amerikanen de les te willen spellen. Europa’s koloniaal en postkoloniaal verleden, de Shoah, Lampedusa zijn niet beter dan slavernij, Guantanamo en Ferguson (Amerikaanse stad waar bijzonder veel rellen waren na dood van jonge zwarte bij arrestatie – red.). Het heeft geen zin om een zwart-wit moreel oordeel te vellen. We kunnen beter een antropologische bril opzetten om de grote verschillen te duiden.

Een voorkeur voor gelijkheid Europa heeft een veel grote voorkeur voor gelijkheid dan de VS. Gelijkheid was een keurmerk voor Amerika in de tijd van Tocqueville. Maar vandaag is het volledig van de kaart geveegd door de extreme concentratie van vermogens bij de superrijken. En het wordt bewust zo aangestuurd door Wall Street en het merendeel van het estabishment. Het gevolg is een Amerikaanse obsessie met veiligheid als een vervangmiddel voor rechtvaardigheid. Sinds de Franse Revolutie en de massale strijd van de 19e eeuw is de voorkeur voor gelijkheid deel van het Europese dna geworden. En dat blijft zo ondanks de crisis. In Europa hebben lidstaten de gewoonte om het kapitalisme meer te reguleren dan in Amerika, terwijl ze tegelijk de solidariteit meer proberen te doen groeien en katalyseren. Europa spendeert bijna 50% van de wereldwijde so-

ciale transers terwijl ze maar 25% bijdraagt aan het wereld BBP. Natuurlijk is er debat tussen sommige lidstaten hoe en in welke mate de markt teruggedrongen dan wel versterkt moet worden. Maar het is een politiek debat dat onder Europeanen moet gehouden worden en de democratische instellingen van de Europeanen. Door haar dynamiek en het grote gewicht van de VS in de onderhandelingen zou TTIP dit debat kunnen doen overhellen naar een zeer ongelijk model. Het centrale thema van dit debat is de ziel van Europa: welk soort maatschappij, gewelddadig of eerlijk, willen we samen opbouwen?

Als de VS en de EU exact dezelfde markt zouden delen – naast de diepe culturele en ideologische kloof - , zou dat grote risico’s inhouden voor het Europees project. Of de bedrijfslobby’s dit nu leuk vinden of niet, of poltici nu de juiste inschatting gemaakt hebben ten opzichte van het gevoel bij de massa over een eengemaakte markt of niet, de weerstand tegen TTIP groeit en het zal niet krimpen ondanks de bashing door consultants, lobby’s en zakenadvocaten.

De Europese bevolking wil geen 0,5% groei ruilen voor een gedeelde soevereiniteit met Amerika.

De weerstand tegen TTIP groeit en het zal niet krimpen ondanks de bashing door consultants, lobby’s en zakenadvocaten.

De Europese bevolking wil geen 0,5% groei ruilen voor een gedeelde soevereiniteit met Amerika.

DE GIDS | NOVEMBER 2014

33

HET HOOFDSTUK | WEG VAN TTIP EN OP NAAR EEN PLURILATERALE WERELD

CONCLUSIE: MAAK TTIP PLURILATERAAL EN KUIS EERST VOOR EIGEN DEUR TTIP gaat over een tradeoff. Tussen de efficiëntiewinsten die komen uit convergerende regels en het type maatschappij dat mensen willen: meer of minder gelijk, meer of minder beschermend, meer of minder gewelddadig, meer of minder open, meer of minder duurzaam.

Handelsverdragen worden al decennia geassocieerd met groei maar dit proces heeft haar plafond bereikt. Nu zit het in de zone waar er steeds minder vruchten aan vast hangen en de kosten in sociale materie en in stijgende ongelijkheid groter worden. De kloof tussen de zakenagenda die enkel bezig is met winst enerzijds en anderzijds de voordelen voor mensen in de zin van loon en jobs wordt groter. Er is een clash in aankomst tussen de grote bedrijven en financiële spelers enerzijds en de middenklasse anderzijds. Dat is het geval in Amerika, in Europa en zelfs in China. De belangrijkste reden was het gebrek aan interesse in herverdelingskwestie, dat zich nu terugwerkt op de politieke agenda, onder meer onder druk van de nationalistische en populistische stromingen.

Overheden moeten dit probleem aanpakken. In Europa moeten we de gordiaanse knoop van overmatige schulden doorhakken en moeten we het eurozonebeleid effectiever maken zodat we de risico’s op deflatie kunnen vermijden. In Amerika moeten Republikeinen en Democraten een consensus vinden voor een nieuw soort New Deal, zowel in belastingen, gezondheidszorg, infrastructuur en onderwijs. In China moeten stijgende lonen en een sterk sociaal vangnet de intere consumptie opkrikken en moet de ecologische schade een halt toegeroepen worden. De

34

DE GIDS | NOVEMBER 2014

De drie grootste economieën moeten eerst voor eigen deur vegen voor ze de omstandigheden kunnen creëren waarin dan later internationale handel, reguleringen,.. uitgediept kunnen worden.

drie grootste economieën moeten eerst voor eigen deur vegen voor ze de omstandigheden kunnen creëren waarin dan later internationale handel, reguleringen,.. uitgediept kunnen worden.

TTIP is eerst en vooral een indrukwekkende afleiding van de EU-prioriteiten van groei en jobs die zich zouden moeten focussen op de eenmaking van de markt, het eurozonebeleid sterker maken en de val naar deflatie afwenden.

Vanuit een meer politiek standpunt moet de EU haar eigen strategische capaciteit beginnen op te bouwen wat een sterk EU buitenlands beleid mogelijk maakt die ook haar eigen waarden en belangen kan uitdragen (en die niet geiljk lopen met die van de VS).

TTIP is een gevaarlijk process dat nog steeds gestopt kan worden of tot halt gebracht worden door het steeds stevigere volksprotest. Een vroege oogst zou het gezicht van iedereen kunnen redden. En een plurilateralisering van TTIP, mét China bijvoorbeeld erbij, zou een betere uitkomst bieden. En het zou ook een eerste stap zijn naar een meer evenwichtig multilateraal bestuur. Anders riskeert de Europese Commissie op een muur van frustratie te botsen en paradoxaal genoeg op een verzwakking van de Atlantische Alliantie. Q