pod redakcją Jerzego Mazurka W serii ukazały się: Fernando Pessoa MENSAGEM / PRZESŁANIE Tomasz Łychowski ENCONTROS / SPOTKANIA Andrzej Grabia Jalbrzykowski GAWĘDY O KRAJACH I LUDZIACH INTYMNOŚĆ I INNE SFERY – antologia opowiadań brazylijskich Mia Couto NASZYJNIK Z OPOWIADAŃ
Teksty: Alexandre Nobre Pais, João Pedro Monteiro, Paulo Henriques
Tłumaczenie: Artur Antecki, Iwona Cellary, Martyna Gajewska, Zuzanna Jakubowska, Aleksandra Opara, Magdalena Pielak, Rita Rolim (koordynacja), Barbara Szlachta Konsultacja naukowa: Bożena Papis Redakcja i konsultacja językowa: Zuzanna Jakubowska Opracowanie graficzne wersji polskiej: Paweł Wolski
Warszawa 2007
Wydawca wersji portugalskiej: Instytut Camõesa Rua Rodrigues Sampaio, 113 1150-279 Lizbona, Portugalia Koordynacja ogólna: Cristina Caetano Joaquim Caparica Koordynacja naukowa: Muzeum Narodowe Azulejos w Lizbonie Paulo Henriques Zdjęcia: Sekcja Dokumentacji Fotograficznej Instytutu Muzeów Portugalskich w Lizbonie: Carlos Monteiro, Francisco Matias, José Pessoa, Victor Franco Metro Lizbońskie: Nicolas Lemonnier, Paulo Cintra, Laura Castro Caldas Park Narodów w Lizbonie: Luís Azevedo, Homem à Máquina, Tiago Venâncio Projekt wersji portugalskiej: Atelier Nuno Vale Cardoso Druk wersji polskiej: First Group e-mail: info@firstgroup.net.pl Wydawcy wersji polskiej: Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich ul. Oboźna 8, 00-927 Warszawa tel. (022) 552 04 29; (022) 552 06 83; tel./fax (022) 828 29 62 www.iberystyka-uw.home.pl; e-mail: iber@uw.edu.pl ISBN – 978-83-60875-12-4 Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Al. Wilanowska 204, 02-730 Warszawa tel./fax (022) 843 38 76, 843 78 73 www.mhprl.pl; e-mail: j.mazurek@mhprl.pl ISBN – 978-83-60093-37-5
Spis treści
Przedmowa do wydania polskiego ..................................................................................... 7 Słowo wstępu .......................................................................................................................... 9 Prezentacja ............................................................................................................................ 11 Azulejos: orginalność zastosowana w Portugalii .......................................................... 14 Azulejos w Portugalii: ostoja tolerancji między egzotyką a zmysłowością ............. 16 Wiek XV-XVI. Tradycja islamska ..................................................................................... 18 Wiek XVI. Wpływy włoskie i flamandzkie..................................................................... 20 Wiek XVII. Azulejos: motywy powtarzalne................................................................... 22 Wiek XVII. Dowolność interpretacji ............................................................................... 24 Wiek XVII. Różnorodnośc form....................................................................................... 26 Wiek XVII-XVIII. Dzieła zamawiane w Holandii......................................................... 28 Wiek XVIII. Cykl Mistrzów ............................................................................................... 30 Wiek XVIII. Okres Wielkiej Produkji za panowania Jana V ...................................... 32 Wiek XVIII. Rokoko ............................................................................................................ 34 Wiek XVIII-XIX. Neoklasycyzm ...................................................................................... 36 Wiek XIX. Fasady z azulejos ............................................................................................. 38 Wiek XIX-XX. Eklektyzm .................................................................................................. 40 Wiek XX. Od Rafaela Bordalo Pinheiro do Jorge Barradasa ..................................... 42 Wiek XX. Odnowa z lat 50.: projektanci azulejos ........................................................ 44 Wiek XX. Odrodzenie w latach 50.: ceramicy............................................................... 46 Wiek XX. Inne projekty związane z azulejos ................................................................ 48 Wiek XX. Najważniejsze projekty związane z lizbońskim metrem.......................... 50 Wiek XX. Inne wielkie budowle publiczne .................................................................... 52
5]
Przedmowa do wydania polskiego
P
ortugalię, kraj, który potrafi oczarować, można odkrywać na różne sposoby. Naturalne piękno krajobrazu, w połączeniu z dziedzictwem artystycznym i literackim, zaskakuje bogactwem i jednocześnie zachwyca. Kontakty Portugalczyków ze Wschodem i Zachodem oraz łatwy dostęp do szlachetnych metali i kamieni, pozostawiły niezwykłe ślady w sztukach dekoracyjnych kraju. Wspaniałe barokowe budowle, meble, porcelana oraz wyroby ze złota to świadectwo przeszłości i teraźniejszości, widoczne w eksponatach muzealnych, w pałacach i budowlach użyteczności publicznej. Wiedza w Polsce o tym odległym kraju, położonym „tam, gdzie ziemia się kończy, a morze zaczyna” – jak pisał szesnastowieczny poeta Luís Vaz de Camões (1524? – 1579) – jest ciągle jeszcze niedostateczna. Choć od zarania dziejów w tej samej europejskiej rodzinie, było nam od siebie daleko, a działo się i tak, zwłaszcza w najnowszej historii, że nie tylko dystans geograficzny był tego powodem. Miarą relacji polsko-portugalskich dziś jest już głównie wzajemna wiedza o sobie lub jej brak. Wiedzeni chęcią lepszego wzajemnego poznania, proponujemy zaznajomienie się z jednym z oryginalnych aspektów kultury portugalskiej – azulejos, przepięknymi panelami z kafelków, zwłaszcza od XVII wieku stosowanymi szeroko w kościołach, pałacach i architekturze miejskiej. Stały się one symbolem narodowym i najbardziej rozpoznawalnym motywem. Niniejsza publikacja towarzyszy wystawie, która – dzięki wysiłkom ambasadora Portugalii w Polsce, Jego Ekscelencji José Sequeira e Serpa – mogła być zaprezentowana w oddziałach Muzeum Historii Ruchu Ludowego w Piasecznie k. Gniewa i Sandomierzu oraz w siedzibie głównej Muzeum w Warszawie. Żywimy nadzieję, że publikacją tą przybliżymy wiedzę o jednej z osobliwości kultury portugalskiej, prezentującej wartości uniwersalne.
Dr Jerzy Mazurek wicedyrektor Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie
Prof. dr hab. Grażyna Grudzińska dyrektor Instytutu Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW
7]
Słowo wstępu
I
nstytut Camõesa, którego główną misją jest rozpowszechnianie i promocja języka i kultury portugalskiej na świecie, wraz z Muzeum Narodowym Azulejo, wchodzącym w skład Instytutu Muzeów Portugalskich, podjął decyzję o realizacji wystawy „Sztuka azulejos w Portugalii” oraz o kolejnej edycji towarzyszącego jej katalogu, który stanowi swoisty dokument ilustrujący to jakże ważne źródło inspiracji narodowej. Wystawa ta, przygotowana na przełomie XX i XXI wieku, osiągnęła niezwykły sukces. Została obecnie wznowiona z okazji portugalskiej prezydentury Rady UE, prezentując repliki azulejos ze wszystkich epok, w których kwitła ta sztuka, a także kilka oryginalnych eksponatów autorstwa uznanych artystów współczesnych. Jest to wystawa objazdowa, mająca na celu rozpowszechnianie sztuki azulejos za granicą, by ukazać jej wielkie znaczenie w Portugalii oraz uzmysłowić jej związki z historią i kulturą kraju. Pełni ona jednocześnie wyjątkową rolę w dziedzinie światowej sztuki dekoracyjnej. Składam podziękowanie i wyrazy uznania wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania i realizacji tego projektu.
Simonetta Luz Afonso Przewodnicząca Instytutu Camõesa Maj 2005
9]
Prezentacja
A
zulejos to jedna z najbardziej ekspresywnych form kultury portugalskiej, stanowiąca jednocześnie niezwykle oryginalny wkład twórczości Portugalczyków w kulturę uniwersalną. W Portugalii azulejos wyszło poza swe zwyczajowe przeznaczenie utylitarne, a nawet przekroczyło kanony sztuki zdobniczej, osiągając ideał sztuki poprzez włączenie form poetyckich w ekspresję architektoniczną miast. Dokonany przez Instytut Camõesa wybor sztuki azulejos – jednego z aspektów kultury portugalskiej – jest wspaniałym pomysłem oraz świetną okazją do rozpowszechniania wiedzy o tym rodzaju twórczości. Muzeum Narodowe Azulejos poparło ten projekt z wielkim zaangażowaniem. Samo istnienie Muzeum Narodowego Azulejos w Lizbonie dowodzi wyraźnie, jak wielką wartość stanowi ta dziedzina sztuki. Jest ona nie tylko olbrzymim dziedzictwem w Portugalii i krajach należących do jej dawnego Imperium, tj. Brazylii, krajach afrykańskich, a nawet Indiach, ale również od wieków stanowi wyraz inteligencji praktycznej i wrażliwości Portugalczyków. Muzeum Narodowe Azulejos jest dziś jednym z najważniejszych muzeów ceramiki na świecie. Jego istnienie stanowi nie tylko zachętę do kolekcjonowania azulejos, lecz takźe zaproszenie do wizyty w Portugalii, gdzie nadal można podziwiać monumentalne kompozycje ceramiczne w ich pierwotnym otoczeniu, co pozwala zrozumieć ścisłą relację między sztuką azulejo a architekturą miast. Muzeum Narodowe Azulejos pełni również rolę ośrodka studiów nad ceramiką, przede wszystkim w jej funkcji licowania budowli. W badaniach tych istotna jest znajomość historii sztuki ceramicznej, inwentaryzacji oraz konserwacji azulejos. Tak jak Muzeum Narodowe Azulejos zaprasza do poznania sztuki azulejos w Portugalii, pragnąłbym, aby ta wystawa była zachętą do poznania fascynujących licowań z azulejos, a sama sztuka na długo zapadła w Państwa pamięć. Paulo Henriques Dyrektor Muzeum Narodowego Azulejos
11]