Amor librorum nos unit. W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008

Amor librorum nos unit W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008

Czwarta publikacja Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki

Anita Tomanek

Amor librorum nos unit W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008

Katowice 2013

KOMITET WYDAWNICZY prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

ISBN 978-83-60209-32-5

Fotografie wykorzystane w publikacji pochodzą z archiwów śląskich towarzystw bibliofilskich oraz ze zbiorów prywatnych bibliofilów

Adiustacja Jan Baron, Beata Góra, Elwira Zborowska Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski Projekt okładki Ewa Paździora-Palus Wydawca Biblioteka Śląska w Katowicach Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach

Wydano w nakładzie 100 egzemplarzy ręcznie numerowanych Egz. nr .......................

Jubileusz śląskich bibliofilów W 2008 roku śląscy bibliofile świętowali trzy jubileusze: 70-lecie powstania Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, 40. rocznicę założenia Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki i 5-lecie działalności Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki.

9 czerwca 1937 roku w Katowicach, na zebraniu Koła Śląskiego Związku Bibliotekarzy Polskich, utworzono odrębną Sekcję Bibliofilską, której przewodniczącym został toruński miłośnik książki Tadeusz Pietrykowski. Rok później sekcja ta przekształciła się w Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki. II wojna światowa przerwała działalność tego stowarzyszenia. W maju 1968 roku z inicjatywy Romana Chrząstowskiego i członków warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki, mieszkających w województwie katowickim, powstał Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki. 16 marca 2002 roku odbył się w Warszawie XIII Walny Zjazd TPK. Jego uczestnicy podjęli uchwałę o rozwiązaniu ogólnopolskiej struktury Towarzystwa, którą kierował Zarząd Główny w Warszawie. Śląscy bibliofile postanowili kontynuować swoją działalność, nawiązując do tradycji ŚTMKiG istniejącego w II Rzeczypospolitej. 24 marca 2003 roku Sąd Rejonowy w Katowicach zarejestrował Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki, mające swoją siedzibę w Bibliotece Śląskiej w Katowicach.

Uroczystości jubileuszowe i V Forum Bibliofilów Polskich odbyły się 26 kwietnia 2008 roku w Bibliotece Śląskiej. Na spotkanie przybyli członkowie i sympatycy ŚTMKiG oraz przedstawiciele stowarzyszeń i środowisk bibliofilskich z Kalisza, Krakowa, Łodzi, Poznania, Torunia, Warszawy i Wrocławia. Dla uczczenia jubileuszy Biblioteka Śląska i ŚTMKiG wydały publikację Wojciecha Janoty Katowice w literaturze polskiej oraz zbiór kopii grafik G. Agricola, Bergwerck Buch… [De re mettallica].

Książka Anity Tomanek Amor librorum nos unit. W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008 jest kolejnym wydawnictwem jubileuszowym, które dokumentuje działalność zorganizowanego ruchu bibliofilskiego na Śląsku. Autorka zgromadziła i opracowała wiele materiałów. Publikacja ta stanowi cenne źródło wiedzy o historii OŚTPK i ŚTMKiG.

6

Jubileusz śląskich bibliofilów

Pragnę wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które aktywnie działają w śląskim ruchu bibliofilskim i przyczyniły się do uświetnienia uroczystości jubileuszowych naszego Towarzystwa. W szczególności dziękuję za wszechstronną pomoc prof. zw. dr. hab. Janowi Malickiemu, dyrektorowi Biblioteki Śląskiej i Magdalenie Skórze, wicedyrektorowi Biblioteki Śląskiej.

Krystian Szczęsny prezes Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki

Spis treści Wstęp.................................................................................................................. 9 Kalendarium 1968–2008 Wprowadzenie ..........................................................................................35 Wykaz skrótów . ........................................................................................39 Kalendarium . ............................................................................................41 Źródła . .....................................................................................................201 Aneksy Członkowie Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki oraz Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki.................................................................205 Wydawnictwa Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki (1968–2002) . ...................................225 Wydawnictwa Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki w Katowicach (2002–2008) . ..............232 Indeksy Indeks osobowy ......................................................................................235 Indeks stowarzyszeń i instytucji ...........................................................247 Indeks nazw geograficznych i historycznych ......................................253 Ilustracje.........................................................................................................257

Wstęp Tylko myśl pochwycona w sieć liter żyje, działa, tworzy. Wszystko inne roznosi wiatr.

Jan Parandowski

Bibliofilstwo to umiłowanie ksiąg. Jako pierwszy tym zagadnieniem zajął się angielski polityk i duchowny Richard Aungerville (1281–1345), znany jako Richard de Bury. W rękopiśmiennym traktacie Philobiblon sive de amore librorum (1343–1345) zawarł efekt wieloletnich rozmyślań nad istotą i sensem gromadzenia ksiąg. Przedstawił cele i zadania działalności bibliofilów, podkreślił znaczenie książek – korzyści płynące z obcowania z nimi, potrzebę ich gromadzenia, tworzenia kolekcji, a także ich stan zachowania oraz kompletność. Nie pominął również zagrożeń, którymi mogą dla księgozbioru być sami ludzie lub wojny. Traktat ten sprawił, że Richard de Bury stał się patronem bibliofilów na całym świecie, a rozprawę okrzyknięto „biblią bibliofilów”. Od jej tytułu zresztą powstał termin „bibliofil”1. Philobiblon został przetłumaczony na język polski w 1921 roku przez Jana Kasprowicza, również wybitnego bibliofila.

Opracowanie to powstało w roku niezmiernie ważnym dla śląskich miłośników ksiąg. 26 kwietnia 2008 roku Biblioteka Śląska w swych gościnnych progach podejmowała bibliofilów z całej Polski. Okazją do spotkania w tak szerokim gronie był potrójny jubileusz śląskich miłośników ksiąg, a mianowicie: 70-lecie Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, 40. rocznica założenia Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki oraz 5-lecie działalności ich spadkobiercy i kontynuatora – Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki. Niniejsza publikacja ma za zadanie usystematyzowanie dziejów śląskiego zorganizowanego ruchu bibliofilskiego we wszystkich, możliwych do odtworzenia w obecnej chwili, przejawach działalności. Jest nawiązaniem do dwóch 1 R. de Bury: Philobiblon czyli O miłości do ksiąg. Gdańsk 1992; O miłości do ksiąg to jest Philobiblon. Traktat łaciński Ryszarda de Bury. Lwów 1921; R. de Bury: O miłości do ksiąg to jest Philobiblon (fragmenty). Katowice 1977. Na temat definicji szerzej w: E. Andrysiak: Ruch bibliofilski w Kaliszu. Kalisz 2002, s. 5–8; J.W. Gomulicki: Bibliofilstwo i bibliomania. „Sesje Varsavianistyczne” z. 7 (1998) s. 5–11.

10

Wstęp

wcześniejszych wydawnictw jubileuszowych. Pierwszym z nich jest opracowanie Mariana Wojciechowskiego W kręgu bibliofilów śląskich (Katowice 1972) wydane z okazji 5-lecia OŚ TPK (kalendarium obejmuje czas od maja 1968 roku do końca 1971 roku). Natomiast druga publikacja to W kręgu bibliofilów śląskich 1968–1988 (Katowice 1988) Danuty Musioł i Marii Skalickiej, która zawiera: kronikę za okres od 20 maja 1968 do 29 maja 1988 roku, bibliografie druków bibliofilskich, okolicznościowych oraz „Komunikatów” wydawanych przez OŚ TPK, spis artykułów z czasopism dotyczących działalności Towarzystwa lub jego członków, wykaz bibliofilów OŚ TPK (stan na 31 grudnia 1987 roku) oraz komilitonów, którzy zmarli. Te publikacje to dokumentacja zaledwie 40 lat zorganizowanego ruchu bibliofilskiego na Śląsku, którego początki są znacznie dawniejsze. Warto zatem spojrzeć wstecz.

Leopold Szersznik (1747–1814), Józef Lompa (1797–1863), Paweł Stalmach (1824–1891), Karol Miarka (1825–1882), Konstanty Prus (1872–1961)… Wiele jeszcze można by wymienić nazwisk osób żyjących na Śląsku, które dawały świadectwo temu, że książka jest bardzo ważną częścią życia człowieka. Na fali wielkiego procesu odrodzenia narodowego, który rozpoczął się w XIX wieku, poważną rolę odegrała książka polska, ocalona od zagłady m.in. właśnie przez bibliofilów-patriotów. To oni organizowali księgozbiory prywatne, ale i biblioteki publiczne, zajmowali się działalnością oświatową i krzewieniem kultury. Można ich bez wątpienia nazwać nieformalnymi ojcami bibliofilstwa na Śląsku. Ruch zorganizowany mógł powstać dopiero po odzyskaniu przez Polskę niezawisłości narodowej w 1918 roku. Wtedy to nastąpił szybki rozwój różnorodnych form działalności kulturalnej i oświatowej, a na fali tego ożywienia zrodził się również ruch bibliofilski. Pierwsza tego typu organizacja – Towarzystwo Bibliofilów Polskich – zawiązała się już w 1921 roku w Warszawie, a kolejne powstały niebawem w Krakowie (1922), we Lwowie i Poznaniu (1923), Zamościu (1925), Toruniu, Wilnie i Lublinie (1926) oraz w Łodzi i Kaliszu (1927). Od 1924 roku poza granicami kraju działało Polskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Paryżu2. Niestety, na skutek kryzysu gospodarczego, jaki miał miejsce na początku lat 30., rozwój bibliofilstwa uległ zahamowaniu. Ponowne, lecz krótkotrwałe, ożywienie nastąpiło przed wybuchem II wojny światowej. Wtedy też w 1938 roku powstało Śląskie Towarzystwo Przyjaciół Książki i Grafiki w Katowicach.

2

C. Dunin, J. Dunin: Philobiblon polski. Wrocław 1983, s. 147–148.

Wstęp

11

W latach 20. śląscy miłośnicy ksiąg być może indywidualnie brali udział w imprezach bibliofilskich i podtrzymywali prywatne kontakty, jednak było to na tyle okazjonalne i mało konsekwentne działanie, że nie można jeszcze mówić o początkach ruchu zorganizowanego. Za przykład niech posłużą zjazdy bibliofilów. O ile w materiałach wydanych po II Zjeździe Bibliofilów (31 października–2 listopada 1926 roku) znalazła się jeszcze następująca informacja: „Uderza nieobecność miłośników książki i bibljotekarzy z ośrodków przemysłowych Górnego Śląska, Zagłębia węglowego Dąbrowskiego (…)”3, o tyle już dwa lata później udział Ślązaków został zauważony. Śląscy miłośnicy ksiąg pojawili się na III Zjeździe Bibliofilów Polskich4, a zarazem I Zjeździe Bibliotekarzy Polskich5, które zostały zorganizowane 26–29 maja 1928 roku w ramach obchodów 100-lecia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. W „Roczniku Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”6 z 1929 roku można znaleźć wspomnienie tych wydarzeń: Prezes obu Zjazdów, ordynat Edward Krasiński, w inauguracyjnem przemówieniu serdecznie przywitał osoby, przybyłe na Zjazdy ze Śląska, podkreślając, że dzięki ich obecności Śląsk pierwszy raz uczestniczy w ogólnopolskich naradach nad potrzebami polskiej książki, bibljotekoznawstwa, bibljografji i czytelnictwa ludowego.

Warto wspomnieć, że na Zjeździe prelekcję pt. Gawęda Poety z Typografem7 wygłosił Emil Zegadłowicz – ówczesny członek Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Poznaniu8. Obecny był również Jan z Bogumina Kuglin.

Obaj zostali później członkami ŚTMKiG. Pamiętnik II Zjazdu Bibljofilów Polskich w Warszawie (31.X–2.XI.1926). Warszawa 1928, s. 151.

4 Zapisani uczestnicy to: Wacław Olszewicz (Siemianowice Śląskie), Zofia Kossak-Szczucka (Górki Wielkie), Jadwiga Skrobecka i ks. Emil Szramek (Katowice). Wśród hospitantów odnotowany został Leon Nowak (Dąbrowa Górnicza). W: Pamiętnik Trzeciego Zjazdu Bibljofilów Polskich we Lwowie w Zielone Świątki, 26/V–29/V 1928 roku. Pod red.

K. Hartleba. Lwów 1929, s. 181–186. Ks. E. Szramek wszedł w skład prezydium honorowego Zjazdu. W: Ibidem, s. 20.

5 Wśród uczestników znalazła się reprezentacja Biblioteki Sejmu Śląskiego w Katowicach oraz indywidualnie: Janina Giżycka (Królewska Huta), Wacław Olszewicz (Siemianowice Śląskie), Roman Lutman, Ludwik Ręgorowicz i Nepomucen Wielebski (Katowice).

Na liście hospitantów zapisano ks. Emila Szramka (Katowice). W: T. Zakrzewski: Tadeusz Pietrykowski (1895–1940). Katowice 1993, s. 18.

6 „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1929 t. 1 s. 294. Niestety, nie zamieszcza takiej informacji Pamiętnik Trzeciego Zjazdu…, op. cit.

7 Tekst referatu podany w: Pamiętnik Trzeciego Zjazdu…, op. cit., s. 33–43.

8 I. Mrugasiewicz: Bibliofilstwo w Poznaniu w latach 1923–1988. Poznań 1989, s. 11.

3

12

Wstęp

17 marca 1937 roku9 rozpoczął się kolejny rozdział historii zorganizowanego bibliofilstwa śląskiego. W tym dniu odbyło się zebranie założycielskie Koła Związku Bibliotekarzy Polskich w Katowicach, a 9 czerwca 1937 roku w ramach Koła utworzono Sekcję Bibliofilską. Na tymże spotkaniu na przewodniczącego Sekcji wybrano Tadeusza Pietrykowskiego – sędziego, który przyjechał z Torunia do pracy w katowickim sądzie. Działalność Sekcji nie trwała jednak długo. Prawdopodobnie jeszcze tego samego lub następnego roku usamodzielniła się i przyjęła nazwę Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki10. Ukonstytuował się Zarząd11, w skład którego weszli: Tadeusz Pietrykowski – przewodniczący, Ludwik Brożek12 – sekretarz, Piotr Stasiak – skarbnik. W następnym roku zatwierdzono Statut13, który określał cele i zasady działalności Towarzystwa. W ostatnim, 19. artykule, zamieszczono nazwiska 16 członków założycieli Towarzystwa. Znaleźli się tam: Tadeusz Pietrykowski, Leon Harasiewicz, Paweł Pszczółka, Wacław Olszewicz, Leon Fall, Ludwik Brożek, Piotr Stasiak, Karol Franek, Stefan Płuszczewski, Władysław Biernacki, Gabriel Miquel, Stanisław Majewski, Bolesław Krajewski, Paweł Steller, Alfred Jesionowski, Edward Grabowski14. Według artykułu 3. Statutu Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki było „stowarzyszeniem zamkniętym, składającym się najwyżej z 21 osób”. Tak więc nie było towarzystwem powszechnym, ogólnodostępnym, lecz posiadało raczej cha9

s. 65.

Nowe Koło Związku Bibliotekarzy Polskich. „Przegląd Biblioteczny” R. 11 z. 1 (1937)

10 Nie ma pewnej, jednoznacznej daty usamodzielnienia się Towarzystwa. Jedne źródła podają „pierwsze powakacyjne spotkanie Sekcji” – 1937 rok (P. Stasiak: Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki. Katowice 1983, s. 7), inne, że dopiero 26 kwietnia 1938 roku (L. B. [L. Brożek]: Śląski ruch bibliofilski. „Zaranie Śląskie” R. 14 z. 3 [1938] s. 202). Wielce prawdopodobna wydaje się jednak data 26 kwietnia 1938 roku, gdyż w Sprawozdaniu z życia Kół Związku Bibliotekarzy Polskich („Przegląd Biblioteczny” R. 12 [1938] s. 228) Koło Śląskie w podsumowaniu działalności za okres 17 marca–31 grudnia 1937 roku wymienia jeszcze Sekcję Bibliofilską.

11 Skład Zarządu podany za: T. Zakrzewski: op. cit., s. 24. Wg L. Brożka (L.B.: op. cit., s. 202) skład Zarządu stanowili: T. Pietrykowski (prezes), L. Harasiewicz (zastępca), P. Stasiak (sekretarz) i K. Franek (skarbnik).

12 Po przeniesieniu L. Brożka do Cieszyna funkcję sekretarza przejął P. Stasiak (P. Stasiak: op. cit., s. 7).

13 Wzorowany na projekcie, jaki T. Pietrykowski przedstawił 15 stycznia 1926 roku Towarzystwu Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu.

14 Nazwiska podane w kolejności zapisu w Statucie.

Wstęp

13

rakter elitarny. Jednak mimo tak wąskiego grona, wśród członków można znaleźć nazwiska najwybitniejszych osób tamtego okresu. Byli to m.in.: arcytypograf Jan z Bogumina Kuglin, Gustaw Morcinek, Emil Zegadłowicz15 czy Stanisław Wasylewski. Konfraternia od momentu założenia zaczęła prężną działalność. Niemal natychmiast nawiązano współpracę z toruńskim, lwowskim, a także krakowskim środowiskiem bibliofilskim.

Kontakty z tym ostatnim zaowocowały dwoma „śląskimi” zeszytami miesięcznika „Silva Rerum”16. Jest to o tyle ważne, że dzięki nim zaczęto poruszać tematykę śląską. Od tego bowiem czasu Śląsk znalazł stałe miejsce na łamach tego zacnego, krakowskiego czasopisma. Popularyzacja tematów śląskich i przekonanie Polaków do tego regionu były Śląskowi bardzo potrzebne. Dążono do tego, bo zauważono, że i z tej ziemi pochodzą osoby wykształcone, Polacy, którzy również w zakresie nauki, kultury czy sztuki mają swoje osiągnięcia i mogą się nimi podzielić. Chciano, by dostrzeżono, że Śląsk potrafi bez kompleksów, na równi z wielkimi ośrodkami kulturalnymi, takimi jak Kraków, Warszawa czy Lwów, uczestniczyć w życiu naukowym i kulturalnym Polski. Jako uzasadnienie wydania „śląskich” zeszytów redakcja zacytowała słowa Piotra Chmielowskiego, które zostały zaczerpnięte z czasopisma „Ziarno” (Warszawa 1880): Węzły łączące pokrewne sobie plemiona, nie pękają nawet pod naciskiem wieków. Szlązk należy do tych części dawnej Polski, które najwcześniej plon literacki wydały. Wiek XIII wydaje tu pierwszego w średnich wiekach historyka dziejów powszechnych – Marcina Polaka z Opawy. W XVI stuleciu Szlązk dostarcza Krakowowi znawców łaciny i greczyzny. Wiek XVII sprawia, że poeci szlązcy, piszący po niemiecku (Opitz i inni), czerpią natchnienie ze wzorów polskich, a z Kochanowskiego przedewszystkiem. Toż samo stulecie rodzi natomiast poetę Anioła Szlązaka, który w dwa wieki potem stanie się pociechą w smutkach największego wieszcza naszego – Adama. Niechże się i dalej ciągnie ta nić sympatyi, droższa od złota i dyamentów, bo z głębi serca wysnuta17.

Po owych dwóch zeszytach z 1938 roku do wybuchu II wojny światowej ukazał się jeszcze tylko jeden (nr 9)18, gdyż dwa kolejne (nr 10 i 11), przyKolekcja dzieł E. Zegadłowicza została udostępniona przez Książnicę Beskidzką na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej – www.sbc.org.pl.

16 Numery 7 (maj) i 8 (czerwiec) z 1939 roku. Jednak pierwsza wzmianka o istnieniu ŚTMKiG znalazła się już w numerze 1/2 (1938) s. 22.

17 Zamiast słowa od redakcji. „Silva Rerum” 1939 z. 8 s. 189.

18 W numerze 9 artykuł A. Wantuły, a w numerach 10 i 11 – L. Brożka i S. Majewskiego.

15

14

Wstęp

gotowywane do druku, zostały zniszczone przez niemieckiego okupanta.

W ocalonych odbitkach szczotkowych, uratowanych z makulatury przez krakowskich drukarzy, zachowały się materiały śląskich bibliofilów.

Towarzystwo realizowało także inne zadania statutowe, do których należało: „podejmowanie wszelkiego rodzaju wydawnictw; odbywanie posiedzeń, organizowanie ankiet, konferencyj, odczytów, wykładów i wystaw oraz ogłaszanie konkursów z zakresu książki i grafiki”19. Wybuch II wojny światowej przerwał działalność Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki. Z dorobku pozostał Statut, dwa numery „Silva Rerum”, księga protokołów, która uległa zniszczeniu wraz z Biblioteką Instytutu Pedagogicznego, gdzie była przechowywana oraz zapewne wspaniałe plany na przyszłość. Tadeusz Pietrykowski został w 1939 roku zobowiązany przez zwierzchników do ewakuowania Sądu Okręgowego w Katowicach. Prowadzony przez niego konwój dotarł do Tarnopola.

Stamtąd prezes Towarzystwa wywieziony został do obozu w Kozielsku, a następnie zamordowany w Katyniu.

Wraz z wybuchem II wojny światowej zamknął się temat zorganizowanego ruchu bibliofilskiego na Śląsku. Dopiero – po wielu latach – przełomowym i łaskawym dla „księgolubowników” okazał się 1968 rok. Na 20 maja tego roku, w imieniu członków Warszawskiego Oddziału Towarzystwa Przyjaciół Książki zamieszkałych na Śląsku, Roman Chrząstowski zaprosił na spotkanie organizacyjne ludzi miłujących książki. Jak zanotowano w I tomie Kroniki: Towarzystwo Przyjaciół Książki w Warszawie – obejmujące zasięgiem działalności cały kraj – nie mogło, ze względu na dzielącą je od poszczególnych ośrodków odległość, zabezpieczyć częstych kontaktów ze swoimi członkami. Spotkania, odczyty, wystawy bibliofilskie i inne imprezy, organizowane w Warszawie przez Zarząd Główny Towarzystwa, odbywały się z reguły bez udziału członków z terenu. Stąd też w katowickim środowisku bibliofilskim, jednym z liczniejszych w kraju, zrodziła się myśl powołania do życia pierwszego Oddziału Towarzystwa Przyjaciół Książki z siedzibą w Katowicach w celu rozwijania działalności analogicznej do prowadzonej w Warszawie.

Towarzystwo Przyjaciół Książki działało na podstawie Statutu zatwierdzonego 16 stycznia 1958 roku przez Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy, a uzupełnionego zmianami dotyczącymi tworzenia Oddziałów, zatwierdzonymi 10 maja 1969 roku decyzją Urzędu Spraw Wewnętrznych 19

Statut § 4.

Wstęp

15

Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy. W rejestrze Stowarzyszeń i Związków nadano mu numer 58920. Zgodnie z zaleceniami statutowymi Towarzystwo zamierzało inicjować i organizować zebrania, odczyty, dyskusje, wykłady, wystawy, konkursy, kiermasze i aukcje, urządzać wycieczki dla członków Towarzystwa do miejsc i instytucji związanych z książką, jej produkcją, przechowywaniem i rozpowszechnianiem, a także historią.

Komilitoni planowali wydawanie druków bibliofilskich lub materiałów wzorowych edytorsko bądź typograficznie, prowadzenie biblioteki działającej na rzecz bibliofilów, publikowanie materiałów propagujących miłośnictwo książki, przyznawanie dyplomów uznania za zasługi dla książki i bibliofilstwa21. Terenem działania Towarzystwa miał stać się Śląsk, a siedzibą Katowice.

Na spotkaniu inaugurującym działalność pierwszego w kraju Oddziału TPK z siedzibą w Katowicach zebrało się 41 osób, w tym 20 członków Towarzystwa (zamieszkałych w Katowicach, Bytomiu, Cieszynie, Dąbrowie Górniczej, Gliwicach, Opolu i Zabrzu). Na zachowanej liście obecności22 widnieją następujące, podane w kolejności alfabetycznej, nazwiska: Stanisław Bocianowski23, Roman Chrząstowski24, Franciszek German, Włodzimierz Goriszowski, Maria Hampel, Helena Karpińska, Janina Kłodnicka, Celestyn Kwiecień, Danuta Łęcka, Zbigniew Sokołowski, Jan Spólnicki, Barbara Stebnicka, Lucjan Stępień, Tadeusz Szutryk, Irena Waś, Stanisława Weberowa, Janina Wierzbowska, Marian Wojciechowski, Witold Zembrzuski oraz Witold Zwoliński. Są to z całą pewnością nazwiska członków Towarzystwa, lecz trudno dzisiaj jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy również byli oni założycielami Oddziału.

Wśród zaproszonych gości znaleźli się także współzałożyciele Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki z 1938 roku: Piotr Stasiak, Paweł Steller i Ludwik Brożek. Dwaj pierwsi na długie lata związali się z nowo powstałym katowickim Oddziałem Towarzystwa. W tym dniu wybrany został pierwszy Zarząd na 2-letnią kadencję. W jego skład weLista członków TPK, stan na 1 I 1971 r. „Komunikat TPK” 1971 nr 36.

Statut Towarzystwa Przyjaciół Książki (tekst jednolity). Warszawa 1974.

22 Większość informacji dotyczących działalności OŚ TPK zaczerpnięto z dokumentów zachowanych w archiwum Oddziału.

23 Kolekcję najcenniejszych i najciekawszych dokumentów zgromadzonych przez S. Bocianowskiego zamierza udostępnić Miejska Biblioteka Publiczna w Dąbrowie Górniczej na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej – www.sbc.org.pl.

24 Spuścizna po R. Chrząstowskim została przekazana Bibliotece Śląskiej.

20 21

16

Wstęp

szli: Marian Wojciechowski (prezes), Roman Chrząstowski i Zbigniew Sokołowski (wiceprezesi), Franciszek German (sekretarz) oraz Stanisław Bocianowski (skarbnik). W ciągu 34 lat działalności jeszcze 13-krotnie wybierano spośród członków nowe władze. Wybory odbyły się: 23 czerwca 1970 roku, 8 czerwca 1972 roku, 18 czerwca 1974 roku, 30 czerwca 1976 roku, 26 października 1978 roku, 23 października 1980 roku, 25 listopada 1982 roku, 21 listopada 1985 roku, 21 lutego 1990 roku, 20 stycznia 1994 roku, 27 stycznia 1995 roku, 18 lutego 1997 roku, 12 stycznia 1998 roku. Prezesurę sprawowali kolejno: Marian Wojciechowski (1968–1972, 2 kadencje), Stefan Kossek (1972–1976, 2 kadencje), Roman Chrząstowski (1976–1980, 1982–1985, 1990–1995, 5 kadencji), Janina Stolarzewiczowa (1980–1982, 1 kadencja), Aleksander Widera (1985–1990, 1 kadencja), Mieczysław Skinderowicz (1995–1998, 2 kadencje), Magdalena Skóra (1998–2001, 1 kadencja) i Krystian Szczęsny (2001–2002, 1 kadencja), który po rozwiązaniu OŚ TPK został prezesem ŚTMKiG. Cele Towarzystwa nie zmieniły się – spotkania, odczyty, wystawy, działalność wydawnicza. Krótko mówiąc, kontynuowało ideę przedwojennego Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki. Różnica polegała jedynie na tym, że nie było już ograniczeń „ilościowych” zrzeszonych członków, natomiast nadal stowarzyszenie pozostało elitarne ze względu na „jakość” przyjmowanych osób. Byli to ludzie nietuzinkowi – miłośnicy ksiąg, związani pasją lub wykonywanym zawodem z książkami i grafiką – pracownicy naukowi, literaci, redaktorzy, graficy, introligatorzy, drukarze, wydawcy, antykwariusze, księgarze czy bibliotekarze.

Trudno o nich wszystkich napisać, ale żadną miarą nie można odmówić sobie przyjemności wymienienia takich nazwisk, jak: dr Franciszek German (filolog polski), Roman Chrząstowski, Edward Różycki, Magdalena Skóra, Piotr Stasiak, a także Anna Tokarska (bibliotekarze), Aleksander Baumgardten (pisarz), Celestyn Kwiecień, Halina Markiewiczowa i Aleksander Widera (dziennikarze), prof. Jan Zaremba i prof. Jan Malicki (historycy literatury), prof. Paweł Steller (grafik), prof. Kazimierz Popiołek czy prof. Wacław Długoborski (historycy), Helena Karpińska (introligator), doc. Józef Mayer (literaturoznawca), Henryk Nikodemski czy Jerzy Kasperczyk (księgarze). Pod skrzydłami Białego Kruka schronienie znaleźli również ludzie zawodowo niezwiązani z książką. Do tego grona należeli: Zygmunt Szkocny (architekt, ale i twórca miniaturowych książek), Maria Skalicka (ekonomistka), Zbigniew Lipczyński (dyrygent),

Wstęp

17

Jadwiga Ceypek czy dr Juliusz Niekrasz (prawnicy), prof. Tadeusz Ceypek oraz Ludomiła Dziekan (lekarze), Aleksander Szczęścikiewicz (śpiewak operowy), dr Franciszek Kaszuba (geolog), Stanisław Bocianowski (optyk i zegarmistrz). Szeregi Konfraterni zasilali technicy górniczy, kosmetyczki, uczniowie, plastycy, hutnicy, historycy, urzędnicy, pracownicy umysłowi, rzemieślnicy, nauczyciele i wielu, wielu innych, których nie sposób tutaj wymienić. Łączyła ich wszak jedna wspólna cecha – miłość do ksiąg, miłość wykraczająca ponad przeciętny poziom. Z czasem pojawiły się kłopoty z naborem nowych członków i proszono komilitonów o agitowanie. Każdy członek miał za zadanie zachęcić do uczestnictwa 2 osoby25.

Akcje, niestety, nie przynosiły pożądanego efektu. W sumie Towarzystwo zgromadziło w swej dokumentacji deklaracje 246 osób.

W ciągu 34 lat działalności wydanych zostało 39 publikacji zwartych26, kilkadziesiąt druków okolicznościowych, 48 „Komunikatów” ukazujących się z reprodukowaną okładką „Gazet Śląskich dla ludu polskiego”, 10 „Komunikatów” z okładką „Tygodnika Polskiego poświęconego włościanom”, 7 tomów kronik Towarzystwa, a także zaproszenia, afisze i katalogi aukcyjne. Druki te, niejednokrotnie o wysokich walorach artystycznych, wychodziły przeważnie spod pras tłoczni katowickich: Uniwersytetu Śląskiego, Biblioteki Śląskiej, a także Katowickich Zakładów Graficznych. Zlecano prace drukarniom jędrzejowskim: Oficynie Muzeum im. Przypkowskich, „Exbudowi” czy Oficynie PP „Desa”, Oficynie Drukarskiej Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika w Toruniu oraz pszczyńskiej Oficynie Drukarskiej Aleksandra Spyry. Wewnętrznym organem „prasowym”, informującym o wydarzeniach i działalności Oddziału, były nieregularnie ukazujące się „Komunikaty”. W okresie od maja 1976 do czerwca 1995 roku wydano 47 numerów oraz 1 numer specjalny z okazji jubileuszu 25-lecia OŚ TPK z rysunkiem Gwidona Miklaszewskiego.

Zaopatrzone były w okładki drukowane na papierze czerpanym z reprodukowaną winietą XVIII-wiecznego czasopisma, wydawanego we Wrocławiu w latach 1789–1806, a noszącego tytuł „Gazety Śląskie dla Ludu Pospolitego”. Pomysłodawcą wykorzystania winiety „Gazet…” był Celestyn Kwiecień, a ówczesny Zarząd przystał na to, tym bardziej że było to 25 Takie zapiski można odnaleźć w sprawozdaniach z posiedzeń, zarówno członków, jak i Zarządu, pochodzących z różnych lat.

26 Pełna lista publikacji znajduje się w aneksie obejmującym wydawnictwa obu śląskich towarzystw bibliofilskich.

18

Wstęp

pierwsze czasopismo polskojęzyczne ukazujące się na Śląsku, a jego zadaniem było podnoszenie poziomu oświaty wśród polskiej ludności Śląska.

Po wyborach w 1995 roku prezesem Towarzystwa został Mieczysław Skinderowicz, który kontynuował wydawanie „Komunikatów”, jednak zmienił zarówno rodzaj zamieszczanych w nich treści, jak i formę. Przez kolejne lata ukazywały się z okładką zaopatrzoną w winietę „Tygodnika Polskiego Poświęconego Włościanom”. W ciągu trzech lat (1995–1997) ukazało się 10 numerów. Po 1997 roku zaprzestano wydawania „Komunikatów”.

Spotkania miały odbywać się co miesiąc, co na ogół się udawało. Siedzibą Towarzystwa na 23 lata stała się Izba Rzemieślnicza przy pl. Wolności. To stamtąd 2 kwietnia 1991 roku Towarzystwo „przeprowadziło się” do budynku Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, mieszczącej się również w Katowicach, przy ul. Ligonia 5/7. Zarząd OŚ TPK 17 marca 1999 roku przekazał na ręce dyrektora katowickiej Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej Pana Andrzeja Srogi przygotowane podziękowanie, dla niego i pracowników książnicy, za gościnność, pomoc i udzielenie schronienia w budynku biblioteki. Odtąd siedzibą Towarzystwa stała się Biblioteka Śląska przy pl. Rady Europy 127. Na spotkaniach, które odbywały się w tak szacownych murach, swoje prelekcje, odczyty, gawędy i referaty wygłaszali zarówno członkowie Oddziału, jak i zaproszeni goście. W sumie odbyło się 347 takich zebrań bibliofilskich28. Bardzo miłym akcentem stał się zwyczaj obdarowywania członków Towarzystwa prezentami w postaci książek lub druków okolicznościowych. Do dnia dzisiejszego hołdują temu Panowie Krzysztof Witkowski i Antoni Gamon oraz kolejni prezesi Zarządu, którzy rokrocznie wręczali, i nadal to czynią, wykonane z myślą o bibliofilach kartki z życzeniami świąteczno-noworocznymi. Druczki te zaopatrzone są zazwyczaj okolicznościową rycinką, która, dzięki uprzejmości dyrektora Biblioteki Śląskiej, pochodzi z przepastnych zasobów Silesianki. Takie miłe chwile mają przeważnie miejsce z okazji spotkań świąteczno-noworocznych spędzanych we własnym, wąskim gronie.

Na nich, tradycyjnie, bibliofile mają okazję pochwalić się swymi zdobyczami.

27 Sprawozdanie z zebrania Zarządu OŚ TPK w dn. 28 IX 1998 r. – deklaracja Biblioteki Śląskiej o gotowości przyjęcia OŚ TPK „pod swój dach”.

28 Pominięte zostały daty spotkań Zarządu, gdyż nie zawsze informacje o nich były zapisywane w kronikach czy protokołach. Niejednokrotnie członkowie spotykali się prywatnie w mniejszym gronie, a wtedy nie odnotowywano, jakie uzgodnienia na nich zapadały.

Wstęp

19

Tak zwane czwartki bibliofilskie29 to nie tylko gawędy i odczyty przygotowywane przez prelegentów. Z biegiem lat coraz częściej zebraniom towarzyszyła oprawa muzyczna, wizualna, a wreszcie – multimedialna. Pierwsza tego typu „kawa bibliofilska” odbyła się już w grudniu 1973 roku, kiedy to zapalony fotograf Józef Mayer zaprezentował przeźrocza z podróży w latach 60. i 70. XX wieku po wybrzeżach Rumunii. Stopniowo pojawiały się kolejne. Bibliofile mieli okazję zobaczyć jeszcze Jugosławię, Warnę, Lwów, Koreę, Indie, Himalaje, a z polskich zakątków – Gdańsk, Gorlice czy Tatry. Oczywiście nie jest to pełna lista miejsc uwiecznionych na przeźroczach i fotografiach, które prezentowali prelegenci.

Wieczory bibliofilskie były okazją do poznania osobistości znanych ze świata nauki i kultury. Na zaproszenie z odczytami przyjeżdżali prelegenci z Bielska, Cieszyna, Częstochowy, Krakowa, Lublina, Olkusza, Opola oraz Warszawy. Byli to m.in.: Juliusz Wiktor Gomulicki, Stanisław Wilczek, Janusz Odrowąż-Pieniążek, Teresa Odrowąż-Pieniążek, Maria Grońska, Jan Kuglin, Aleksander Bocheński, Ksawery Świerkowski, Andrzej Kłossowski, Stanisław Strumph-Wojtkiewicz, Jerzy Osuchowski, Witold Szolginia, Zofia Rawska-Kwaśnikowa, Jerzy Illg, Józef Ondrusz, Jadwiga Rużyłło-Stasiakowa, Zofia Walczy, Zbigniew Jóźwik, Krystyna Zbijewska, Stanisław Czarniecki, Michał Hilchen, Wacław Gaberle, Zbysław Arct, Mieczysław Rokosz, Roman Tomaszewski, Ryszard Szwed, Tadeusz Sobczyk, Helena Dobranowicz, Anna Robosz, Józef Liszka, Krzysztof Szelong. Z Watykanu przyjechał i zechciał spotkać się z bibliofilami ks. Marek Rostkowski. Swoje gawędy wygłaszały również osoby pochodzące z Katowic i najbliższej okolicy: Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Bolesław Lubosz, Antoni Halor, Marek Gierlotka, Krzysztof Karwat, Jan Ziemba, Mirosław Strzoda, Anna Radziszewska, Edward Prus, Sabina Chromińska, Anna Keyha, Marta Straszna, Władysław Zieliński, Jan Pierzchała, Karol Musioł, Ignacy Nendza, Wojciech Czech, Piotr Michnol, Henryk Stasiński, Dorota Głazek, Grażyna Szewczyk, Wojciech Moś, Danuta Lubina-Cipińska, Sławomir Przybyłowski, Tadeusz Ginko. Trzeba przyznać, że spektrum nazwisk jest imponujące. Z rewizytą śląscy bibliofile wyjeżdżali 13 razy, głównie do Bochni, Warszawy i Wrocławia.

29 Nazwy spotkań zmieniały się i odbywały w różne dni tygodnia. Zarząd Główny w Warszawie organizował wtorki i środy bibliofilskie, więc by umożliwić bibliofilom udział w spotkaniach wybrano czwartek. Z czasem w Katowicach również zaprzestano organizowania spotkań tylko we czwartki.

20

Wstęp

Prelegenci rozprawiali o ciekawych postaciach związanych z nauką, sztuką, a przede wszystkim z książką, grafiką czy ekslibrisem. Tak więc pojawiły się postaci Jana Parandowskiego (prelegenci, którzy mówili na jego temat to m.in.: Marian Wojciechowski, Władysław Studencki, Roman Chrząstowski, Witold Szolginia, Mieczysław Skinderowicz), Jana Wantuły (Marian Wojciechowski, Łucja Butlerowa), Stanisława Wyspiańskiego (Marian Wojciechowski, Krystyna Zbijewska), Mikołaja Reja (Celestyn Kwiecień), Stanisława Wasylewskiego (Aleksander Baumgardten, Jan Brzoza, Marian Wojciechowski), Emila Zegadłowicza (Stefan Żechowski), Stefana Mrożewskiego (Maria Grońska), Juliusza i Stanisława Ligoniów (Józef Mayer), braci Załuskich (Aleksander Bocheński), Jana III Sobieskiego (Michał Komaszyński, Franciszek German), Samuela Tyszkiewicza (Józef Mayer), Jana Kochanowskiego (Jan Zaremba), Jana Kuglina (Urszula Gumułowa), Wisławy Szymborskiej (Jadwiga Niedzielska) i wielu innych. Przy okazji przybliżania znanych postaci należy pamiętać o spotkaniach poświęconych zmarłym komilitonom z OŚ TPK, które w dużej mierze były przygotowywane i prowadzone przez członków Towarzystwa.

Kolejnym tematem poruszanym na spotkaniach była działalność instytucji związanych z książką – zarówno z jej produkcją, jak i przechowywaniem oraz udostępnianiem. Warto tutaj wspomnieć gawędy: Zofii Maślińskiej-Nowakowej o Muzeum Sztuki Drukarskiej i Historii Drukarstwa Plantina i Moretusów w Antwerpii, Stanisława Tyszkiewicza czy Józefa Mayera na temat florenckiej oficyny Stamperia Polacca Tyszkiewiczów oraz Franciszka Germana o oficynie wydawniczej Józefa Zawadzkiego w Wilnie. O Bibliotece Śląskiej opowiadali Paweł Bruski, a także Jan Malicki, natomiast tematem gawędy nestora scen polskich Bolesława Mierzejewskiego była biblioteka Teatru Śląskiego.

Wśród kolejnych tematów pojawiają się polonica XVIII wieku (Józef Mayer), ekslibrisy (Marian Wojciechowski, Tadeusz Pach, Józef Mayer), ruch bibliofilski (Piotr Stasiak, Józef Chudek, Celestyn Kwiecień, Marian Wojciechowski, Józef Mayer, Zygmunt Golędzinowski, Jan Ziemba, Stefan Kossek, Franciszek German), historia drukarstwa, książki, księgarstwa i bibliotek (Zbyszko Bednorz, Alojzy Targ, Stanisław Wilczek, Janina Stolarzewiczowa, Józef Mayer, Wiktor Frantz, Tadeusz Żerdziński, Celestyn Kwiecień, Ksawery Świerkowski). Bibliofile prezentowali własne księgozbiory (Stanisław Bocianowski, Marian Wojciechowski, Franciszek Ger-

Wstęp

21

man, Aleksander Szczęścikiewicz, Józef Wanag), opowiadali o sobie, swoich pracach, pisanych książkach (Jan Kuglin, Paweł Steller, Jan Trzynadlowski, Jeremi Gliszczyński, Jan Brzoza, Helena Karpińska, Franciszek German, Aleksander Baumgardten, Zygmunt Szkocny, Roman Hrabar, Zbigniew Lipczyński). Pasjonowali się historią Śląska, motywami literackimi, śląskimi zwyczajami świątecznymi czy teatrem. Mówili o swoich przeżyciach obozowych z okresu II wojny światowej i związanych z tym okresem książkach. Dzielili się refleksjami po zjazdach bibliofilskich czy wernisażach, w których brali udział. Jak widać, różnorodność tematów jest rzeczywiście ogromna.

Miejscem spotkań były przeważnie kolejne siedziby Towarzystwa. Jednakże zdarzało się, że odbywały się one w innych miejscach, np. w pracowni Pawła Stellera, w prywatnych mieszkaniach (u państwa Stellerów czy Bocianowskich, Aleksandra Szczęścikiewicza), muzeach, bibliotekach, salach koncertowych czy klubach księgarza bądź KMPiK-ach.

Dobrym sposobem na lepsze poznanie komilitonów było organizowanie wycieczek. Bibliofile wyjeżdżali 12 razy. Podczas takich wyjazdów zwiedzili m.in.: Państwowe Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, Dworek Mikołaja Reja w Nagłowicach, Muzeum Świętokrzyskie w Kielcach, zbiory ks. majora Walentego Ślusarczyka w Nowej Słupi, Muzeum Śląskie we Wrocławiu, Jasną Górę, stałą wystawę poświęconą Janowi Wyplerowi w Kochłowicach oraz zabytki w Bochni, Brzegu, Cieszynie, Krakowie, Opolu, Pszczynie, Rudach Wielkich, Skoczowie, Tarnowie, a także zamek w Rogowie Opolskim. W 1977 roku udało się zorganizować wycieczkę do Czechosłowacji, gdzie bibliofile zwiedzili Pragę, Hradczany i Karlsztajn. Była to jedyna wyprawa komilitonów poza granice Polski.

W czasie swojej ponad 30-letniej działalności śląscy bibliofile zorganizowali lub byli współorganizatorami 55 wystaw. Prezentowali swoje prace lub zbiory bibliofilskie w muzeach, bibliotekach, klubach i profesjonalnych galeriach, m.in. w: Bytomiu, Cieszynie, Katowicach, Krakowie, Opolu, Poznaniu, Siemianowicach Śląskich, Warszawie i Zabrzu. Stałą wystawę prac zorganizował w swoim domu Zygmunt Szkocny30. Ekspozycjom towarzyszyły druczki bibliofilskie prezentujące sylwetki bibliofilów czy wystawiane kolekcje.

30

Wystawa najmniejszych książek świata. Katowice Piotrowice, ul. Traktorzystów 5.

22

Wstęp

Wracając do statutowej działalności, oprócz odczytów czy wydawania publikacji, do zadań Towarzystwa należało jeszcze zorganizowanie własnej biblioteki. OŚ TPK już 1 grudnia 1970 roku zadbał o założenie biblioteki-archiwum31. Rok później w „Komunikacie TPK” ukazał się Apel Oddziału Śląskiego, na podstawie którego można scharakteryzować profil księgozbioru, jaki chcieli uzyskać jego organizatorzy. Oddział Śląski mianowicie „zaapelował do swoich członków i sympatyków o składanie darów: książek, albumów, fotografii, rozpraw i czasopism (nawet pojedynczych numerów czy artykułów) związanych tematycznie z charakterem działalności Towarzystwa. Chodzi głównie o wydawnictwa z zakresu: bibliofilstwa, bibliografii, bibliotekarstwa, drukarstwa, grafiki książkowej, księgarstwa, papiernictwa i introligatorstwa artystycznego – rozwijających się na Śląsku. Szczególnie mile będą widziane książki napisane przez pisarzy śląskich, członków i sympatyków Śląskiego Oddziału TPK, przez nich przetłumaczone z języków obcych i z ich dedykacjami”32. Na posiedzeniu 14 grudnia 1971 roku Zarząd powołał 3-osobowy zespół (Roman Chrząstowski, Zygmunt Golędzinowski i Piotr Stasiak), który miał kwalifikować dary książkowe i archiwalia przekazywane do zbioru OŚ TPK33.

Nie wiadomo, kto zajmował się biblioteką-archiwum. Pierwsza oficjalna wzmianka na ten temat pojawiła się dopiero w 1994 roku. Wtedy to opiekę nad biblioteką oraz archiwum Towarzystwa przejął Antoni Gamon34.

W zachowanym w archiwum „spisie książek” z maja 1995 roku figuruje 260 dzieł. Każdy z egzemplarzy zaopatrzony jest w ekslibris OŚ TPK i przydzielony numer kolejny w bibliotece-archiwum. Pochodzą one zarówno z zakupów, jak i darów.

Początkom działalności Oddziału towarzyszyło duże zainteresowanie społeczne. Znalazło to odbicie w zaproszeniach na nagrania nadsyłanych z redakcji radia i telewizji. Polskie Radio w Katowicach zrealizowało 9 nagrań, w czasie których kolejni prezesi (Marian Wojciechowski, Roman Chrząstowski i Magdalena Skóra) opowiadali o ruchu bibliofilskim oraz działalności OŚ TPK. Tematem audycji byli także członkowie Oddziału, ich życie zawodowe, twórczość, a przede wszystkim kolekcje.

Mówiono o Franciszku Germanie (20 kwietnia 1970 roku), Marianie WojD. Musioł, M. Skalicka: W kręgu bibliofilów śląskich 1968–1988. Katowice 1988, s. 15.

Apel Oddziału Śląskiego. „Komunikat TPK” 1971 nr 36 s. 11.

33 „Komunikat TPK” 1972 nr 39 s. 9.

34 Protokół z zebrania Zarządu OŚ TPK z dn. 10 II 1994 r.

31 32

Wstęp

23

ciechowskim (7 maja 1972 roku) oraz Józefie Mayerze (29 stycznia 1973 roku). Także o książce opowiadał w radiu Roman Chrząstowski (18 lutego 1989 roku). Nie pozostała obojętna na tematy bibliofilskie również Telewizja Katowice. Nakręcono 6 programów. Głównym „bohaterem” kilku z nich były zbiory Mariana Wojciechowskiego (13 czerwca 1969 roku, 24 stycznia 1970 roku, 9 czerwca 1975 roku) oraz Zygmunta Szkocnego.

O „księgolubownikach” opowiadali Roman Chrząstowski i Marian Wojciechowski (4 lipca 1970 roku), natomiast Celestyn Kwiecień (17 maja 1984 roku) przedstawił historię ruchu bibliofilskiego w Polsce.

Członkowie Towarzystwa intensywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym zarówno miasta, jak i całego kraju. Świadczyć o tym mogą otrzymywane zaproszenia od wszystkich działających na terenie Polski towarzystw bibliofilskich, a także instytucji kulturalnych i osób prywatnych.

Dotyczą one odczytów, wystaw, wernisaży, otrzymania odznaczeń i tytułów, zjazdów, konferencji i sympozjów35. Tak było od początku działalności, od 1968 roku OŚ TPK był pierwszym Oddziałem działającym na terenie kraju, więc komilitoni mieli możliwość zaznaczenia swej obecności na wszystkich 13 walnych zjazdach delegatów TPK, które zorganizowano w Warszawie (1969, 1971, 1973, 1979, 1986, 1992, 1998 i ostatnim w 2002), Krakowie (1975), Jadwisinie (1977), Dusznikach-Zdroju (1983), Starym Sączu (1989) i Bochni (1995). Okazję do bibliofilskich spotkań na forum ogólnopolskim stwarzały zjazdy bibliofilów organizowane w Toruniu (1978), Lublinie (1985), Łodzi (1987), Poznaniu (1989) oraz Warszawie (1998). Śląscy bibliofile brali udział także w Piknikach Bibliofilskich w Ostrowcu Świętokrzyskim i Krzemionkach Opatowskich (1984 i 1985).

Docenieniem pracy miłośników ksiąg były wszelkiego rodzaju nadania, „posłania”, „adresy”, nagrody i odznaczenia wręczane zarówno w wąskim gronie najbliższych komilitonów, jak i przez władzę na forum ogólnopolskim. Zazwyczaj podczas zjazdów bibliofilskich odbywało się uroczyste wręczanie odznak państwowych, np. Zasłużony Działacz Kultury.

Otrzymali je: Roman Chrząstowski i Piotr Stasiak (1973), Stanisław Bocianowski i Stefan Kossek (1974), Danuta Musioł i Zbigniew Sokołowski (1980). W 1974 roku Tadeuszowi Pachowi wręczono Medal Komisji Edukacji Narodowej. Natomiast w 1977 roku Józefa Mayera uhonorowano Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Na VIII Walnym Zjeździe Delegatów w 1986 roku odznakę Zasłużony dla Towarzystwa Przyja35

Zaproszenia przechowywane są w Archiwum OŚ TPK.

24

Wstęp

ciół Książki przyznano Romanowi Chrząstowskiemu, Stefanowi Kossekowi i Józefowi Mayerowi36.

Bardzo ważnym wyróżnieniem bibliofilskiej pracy było nadawanie odznaczeń przez Kapitułę Orderu Białego Kruka37. Otrzymywały je osoby rzeczywiście zasłużone nie tylko dla wąsko pojętego kręgu bibliofilstwa, ale książki w ogóle. Wśród miłośników ksiąg ze Śląska Order Białego Kruka ze Słonecznikiem otrzymali tylko: Marian Wojciechowski (nadanie nr 10 z 1979 roku)38 i 4 lata później Roman Chrząstowski (nadanie nr 14 z 1983 roku)39.

Członkowie Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki zauważani i doceniani byli również poza kręgami stricte bibliofilskimi. Nie sposób wymienić wszystkie otrzymane przez nich nagrody, ale o kilku warto wspomnieć. 31 marca 1987 roku Aleksander Widera został laureatem Nagrody im. Józefa Ligęzy za rok 1986. Wyróżnienie to otrzymał za bogaty i różnorodny dorobek twórczy. Rok później po raz pierwszy w historii wręczono Nagrodę im. Celestyna Kwietnia „Człowiekowi, który umiłował książkę”. Otrzymali ją Józef Mayer oraz Roman Chrząstowski (1988), a w następnej edycji Jerzy Kasperczyk (1989). W 1994 roku nagrodzony został Robert Borowy. Na wniosek Szkoły Podstawowej nr 33 w Katowicach, za działalność kulturotwórczą oraz inspirowanie uczniów do poznawania historii własnej dzielnicy, otrzymał on Honorową Odznakę „Młody Ślązak”. W maju 1996 roku Roman Chrząstowski „w dowód uznania budzącej podziw i szacunek działalności bibliofilskiej i kolekcjonerskiej”, z rąk innego bibliofila śląskiego Oddziału, prof. Jana Malickiego, dyrektora Biblioteki Śląskiej, otrzymał statuetkę Amicus Librorum. Następny rok przyniósł kolejną prestiżową nagrodę. 6 października 1997 roku prof. Jerzy Zieliński otrzymał nagrodę Lux ex Silesia (Światło ze Śląska). Przyznano mu ją „za wnoszenie trwałych wartości w kulturę duchową promieniującą z górnośląskiej ziemi”. W 1998 roku Śląski Oddział Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana postanowił Informacje za: „Komunikat TPK”.

Więcej na ten temat w: O. Terlecki: Piękna Polaków zabawa czyli Kapituła Orderu Białego Kruka. Warszawa 1979; Kawalerowie Orderu Białego Kruka ze Słonecznikiem. Lublin 1999; C. Dunin, J. Dunin: op. cit., s. 165–170, 200–202; J. Mayer: Humor bibliofilski.

Katowice 1974, s. 32–33, 46–50.

38 Kawalerowie Orderu Białego…, op. cit., s. 62–63. Kserokopia nadania: S. Kossek: Moja cegiełka bibliofilska. Katowice 1988, k. 18.

39 Kawalerowie Orderu Białego…, op. cit., s. 8-10. Oryginalne nadanie w Zb. Spec. BŚ R 3576 III. 36 37

Wstęp

25

uhonorować m.in. „za łączenie swych aspiracji z całością kultury polskiej i odczytywanie znaków czasu Ziemi Śląskiej” prof. Jana Malickiego. Wyróżnienie to zaowocowało wręczeniem laureatowi 19 grudnia 1998 roku statuetki Śląskiej Nagrody im. Juliusza Ligonia. Rok później tę nagrodę przyznano również Romanowi Chrząstowskiemu.

Ostatnią formą wyróżnienia i pamięci o bibliofilach były „adresy” lub „posłania”. W latach prosperity Oddziału wykonywano je na papierze czerpanym, były ręcznie wypisywane i bogato zdobione przez artystę plastyka Ewę Gorecką. Obdarowywano się nimi z okazji urodzin (60 lat to wiek minimalny!), jubileuszy, a także, aby wyrazić podziękowanie za pracę na rzecz Towarzystwa. Formę tę praktykuje się do dziś.

Niewątpliwie jedną z ważniejszych chwil w życiu każdego bibliofila jest nadanie mu godności Członka Honorowego. Spośród śląskich komilitonów najwięcej ich zgromadził Roman Chrząstowski. W 1994 roku wraz z Haliną Markiewiczową, Józefem Mayerem i Franciszkiem Germanem otrzymał godność Członka Honorowego TPK, a w styczniu 1995 roku tytuł Honorowego Prezesa OŚ TPK. Październik 2004 roku przyniósł kolejne zaszczyty. Tym razem od Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie, które również przyznało mu Członkostwo Honorowe.

Lata 80. i 90. XX wieku to czas, kiedy cała społeczność bibliofilska zadawała sobie pytanie: „co dalej?”, „Quo vadis Bibliofilu?”. Autonomia kół wydawała się najlepszym rozwiązaniem. „Przeżył się” model organizacji centralnej zarządzającej pomniejszymi Oddziałami rozsianymi na terenie Polski. Nadeszły czasy, kiedy małe, regionalne, samodzielne towarzystwa mogły próbować pozyskiwać pieniądze z różnych źródeł (głównie od władz lokalnych). Dwa ostatnie walne zjazdy delegatów TPK, w 1995 roku w Bochni oraz w 1998 roku w Warszawie, poświęcone były szukaniu nowych rozwiązań. Przemiany polityczno-gospodarczo-społeczne kraju końca lat 80., tzw. martwe Oddziały, z którymi nie było wiadomo, co zrobić (czy rozwiązać, czy nie), brak przepływu informacji wewnątrz TPK, rezygnacja członków z uczestnictwa, brak napływu młodzieży w szeregi Towarzystwa – to problemy tamtego okresu. Padały różne propozycje: tworzenie własnych organizacji z możliwością powrotu do nazwy historycznej, utrzymanie obecnych struktur, odłączenie od Towarzystwa tylko ośrodka warszawskiego40. Mimo iż na Śląsku zastanawiano się już wcześniej nad możliwością oderwania się od centrali warszawskiej i powro„Mały Druk” 2001 nr 8 (marzec); Protokół z XII Walnego Zjazdu Delegatów TPK obradującego 14 XI 1998 r. w Warszawie w ramach Ogólnopolskiego Zjazdu Bibliofilów.

40

26

Wstęp

tu do przedwojennej nazwy41, to jednak na pierwszy krok zdobyli się bibliofile największego i najprężniej działającego Oddziału Warszawskiego.

Rozwiązanie tego Oddziału powodowało de facto likwidację struktur krajowych. Na statutowym zebraniu sprawozdawczo-wyborczym, 22 lutego 2001 roku, podjęto uchwałę, w której „Walne Zebranie Członków Oddziału Warszawskiego TPK postanawia zwrócić się do Zarządu Głównego TPK o rozwiązanie Oddziału Warszawskiego po zarejestrowaniu Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie, nie wcześniej jednak niż po zakończeniu statutowego Walnego Zjazdu delegatów, jesienią 2001 roku. Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Warszawie będzie kontynuatorem najlepszych tradycji TBP w Warszawie założonego w 1921 roku oraz niezwykle zasłużonego dla bibliofilstwa w latach powojennych Towarzystwa Przyjaciół Książki (a potem jego Oddziału Warszawskiego)”42. Zakładano, że w skład Towarzystwa wejdą dotychczasowi członkowie, o ile wyrażą taką wolę, a do momentu wybrania nowego Zarządu, władze Towarzystwa pozostaną bez zmian. Majątek (archiwum i fundusze) postanowiono przekazać Zarządowi. Wkrótce podobnie brzmiące rezolucje miały przyjąć prawie wszystkie działające Oddziały TPK, również śląski. Na XIII Zjeździe Delegatów TPK w Warszawie, który zorganizowano 16 marca 2002 roku, podjęto uchwałę o rozwiązaniu Towarzystwa Przyjaciół Książki 30 września tegoż roku. Majątek Oddziałów miał zostać przekazany grupom założycielskim nowo powstających regionalnych towarzystw bibliofilskich, a Zarządu – Komitetowi Założycielskiemu TBP w Warszawie, który został zobowiązany m.in. do opublikowania ostatniego numeru „Komunikatu TPK”. Za rozwiązaniem Towarzystwa głosowało 23 delegatów, przy 2 wstrzymujących się od głosu. Sprzeciwów nie odnotowano. I tak oto dopełniła się historia Towarzystwa Przyjaciół Książki.

Niespełna kwartał później, bo już 4 czerwca 2002 roku, na jednym ze spotkań, bibliofile z Oddziału Śląskiego postanowili kontynuować swoją działalność. Zamiarem ich było nawiązanie do tradycji przedwojennego Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, a także przyjęcie tejże nazwy. W skład Komitetu Założycielskiego weszli: prof. Jan Malicki – dyrektor Biblioteki Śląskiej oraz Magdalena Skóra, jego zastępca, Ro41 Wg Protokołu z posiedzenia Zarządu OŚ TPK w dn. 27 V 1991 r. taką propozycję złożył W. Sojka, natomiast w Protokole z posiedzenia Zarządu OŚ TPK w dn. 5 VII 1991 r. znaleźć można informację, iż w tej sprawie prezes spotykał się z Łucją Ginko, dyrektorem Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach.

42 „Mały Druk” ibidem.

Wstęp

27

man Chrząstowski – honorowy prezes Oddziału Śląskiego TPK, Roman Sękowski – prezes Oddziału Opolskiego TPK oraz członkowie ostatniego Zarządu OŚ TPK – Krystian Szczęsny (prezes), Anna Tokarska (wiceprezes), Bogusław Małusecki (sekretarz), Zdzisław Bogacki (skarbnik) oraz Janina Brandys. Ostatecznie, oficjalnie ogłoszono, iż Oddział Śląski TPK zakończył swoją działalność na walnym zebraniu sprawozdawczym, które odbyło się 24 września 2002 roku. Tego samego dnia odbyły się wybory Zarządu Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, w którego skład weszły osoby pracujące w ostatnim Zarządzie OŚ TPK. Uchwalono także przekazanie majątku OŚ TPK kontynuatorowi jego działalności – ŚTMKiG. Uzupełniające wybory do Komisji Rewizyjnej i Sądu Koleżeńskiego odbyły się na spotkaniu 17 grudnia 2002 roku.

W skład Komisji Rewizyjnej weszli: Bożena Szczykała (przewodnicząca), Krzysztof Kwiatkowski i Ryszard Pietkiewicz, natomiast Sąd Koleżeński ustanowili: Magdalena Skóra (przewodnicząca), Hanna Brok i Kazimierz Skotnicki43. 24 marca 2003 roku Sąd Rejonowy w Katowicach zarejestrował Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki z siedzibą w Bibliotece Śląskiej w Katowicach przy pl. Rady Europy 1. Natomiast spotkanie inauguracyjne, rozpoczynające działalność ŚTMKiG odbyło się 22 kwietnia 2003 roku. Prof. Jan Malicki, dyrektor Silesianki, wygłosił na nim gawędę pt. Moja biblioteka oraz zaprezentował najcenniejsze książki i autografy ze swojej kolekcji.

Na zebraniu bibliofilskim, 24 września 2002 roku, Bogusław Małusecki przedstawił opracowany projekt Statutu, nad którym Zarząd pracował jeszcze do grudnia 2002 roku. Na walnym zebraniu, które odbyło się 17 grudnia 2002 roku, Statut został ostatecznie uchwalony, a następnie zatwierdzony przez sąd. Pierwszym drukiem publikowanym przez stowarzyszenia bibliofilskie był zwykle statut organizacji i tak też się stało w tym przypadku. Jeszcze w listopadzie 2004 roku na spotkaniu dyskutowano nad jego formą graficzną, a w 3 lata po jego zatwierdzeniu podjęto decyzję o powierzeniu druku Statutu Bibliotece Śląskiej. Został on wydany w nakładzie 85 egzemplarzy, w tym 60 ręcznie numerowanych. Paragraf 6. wyjaśnia dokładnie, jaka idea przyświeca istnieniu Towarzystwa: krzewienie zamiłowania do książki i grafiki oraz popieranie działań, mających na celu podniesienie poziomu estetycznego wszelkich wytworów sztuki drukarskiej, jej popularyzowanie, jak również nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów i współpracy z podobnymi towarzystwami krajowymi i zagranicznymi.

43

Kolejne wybory odbyły się 25 kwietnia 2006 roku.

28

Wstęp

Paragraf 30. zaś podaje nazwiska 36 członków założycieli. Są nimi, wymienieni w kolejności alfabetycznej: Zdzisław Bogacki, Robert Borowy, Janina Brandys, Hanna Brok, Janina Chrząstowska, Roman Chrząstowski, Antoni Gamon, Wojciech Janota, Kazimierz Kadłubiec, Jerzy Kasperczyk, Krzysztof Kwiatkowski, Krystian Lutzka, Jan Malicki, Bogusław Małusecki, Krystyna Mękicka, Danuta Musioł, Ryszard Pietkiewicz, Leonard Pluta, Edward Różycki, Roman Sękowski, Tadeusz Sierny, Zbigniew Skorupiński, Kazimierz Skotnicki, Magdalena Skóra, Witold Sojka, Aleksander Spyra, Czesław Straś, Zbigniew Paweł Szandar, Krystian Szczęsny, Bożena Szczykała, Zygmunt Szkocny, Anna Tokarska, Marian Tutaj, Tadeusz Wilczkiewicz, Krzysztof Witkowski i Józef Woźniak. W porównaniu z OŚ TPK nowo powstałe Towarzystwo straciło swój elitarny charakter, chociaż nie tak do końca. Nadal nie może wstąpić w szeregi bibliofilów osoba przypadkowa. Zasady przyjmowania członków określa Statut (§ 9. pkt a): „Członkiem zwyczajnym (...) może zostać każda osoba pełnoletnia, miłująca książkę i grafikę, polecona przez dwóch członków Towarzystwa i przyjęta przez zebranych większością głosów”. Dorobek wydawniczy ŚTMKiG stanowią 3 publikacje oraz kilka druków okolicznościowych.

Na bieżąco prowadzone są kroniki Towarzystwa. Do tej pory powstały 3 tomy. Tom 7 obejmuje czas od 14 października 1999 roku do 8 stycznia 2004 roku i jest „wspólnym” dziełem zarówno Oddziału Śląskiego TPK, jak i ŚTMKiG. Tom 8 mieści wpisy za okres od 20 kwietnia 2004 roku do 27 czerwca 2006 roku, a tom 9 rozpoczyna data 7 sierpnia 2007 roku.

Wszystkie zostały oprawione przez mistrza introligatorstwa artystycznego – Bernarda Hensloka.

Jednocześnie z pracami nad Statutem ogłoszono 17 listopada 2004 roku konkurs na logo Towarzystwa. Zgłoszonych zostało kilka propozycji. W programie spotkania, które odbyło się 10 stycznia 2006 roku, znalazł się punkt dotyczący głosowania nad projektami, jednak żadnego nie udało się zatwierdzić. Wyborem obarczono Zarząd, który w trybie tajnego głosowania wybrał znaczek z wizerunkiem sowy siedzącej na książce i wkomponowaną nazwą Towarzystwa. „Sówka” pojawiała się już przed formalnym jej zatwierdzeniem, w trochę odmiennej formie graficznej, najpierw na zaproszeniach (w latach 70.), a potem np. na egzemplarzach „Wieści z Forum” (wydawanych od 2005 roku). Oficjalnie po raz pierwszy w ostatecznym, zatwierdzonym kształcie, została umieszczona na zaproszeniu na spotkanie, które miało się odbyć 22 maja 2007 roku.

Wstęp

29

Siedzibą śląskich komilitonów pozostała Biblioteka Śląska. Dzięki uprzejmości i gościnności prof. Jana Malickiego, dyrektora Silesianki, brać bibliofilska może korzystać z witryny internetowej śląskiej książnicy. Znajdują się tam bieżące informacje dotyczące organizowanych spotkań44, a poprzez prowadzoną przez bibliotekę – Śląską Bibliotekę Cyfrową45 można odszukać wiele ciekawych dokumentów, w tym również wydań bibliofilskich (m.in. wspomniane wcześniej utwory Emila Zegadłowicza, spuściznę po Stanisławie Bocianowskim czy Romanie Chrząstowskim). W nowym gmachu książnicy znalazło się miejsce zarówno na bibliotekę i archiwum, które pozostały po Oddziale Śląskim Towarzystwa Przyjaciół Książki, jak i na przechowywanie bieżącej dokumentacji. Dobrze również czuje się tutaj grono bibliofilów, którym udostępniana jest co miesiąc, na kolejne spotkania, wygodna i piękna sala Benedyktynka.

Przystosowana jest ona zarówno do prowadzenia spotkań, jak i pokazów multimedialnych, a nawet organizowania okolicznościowych niewielkich wystaw. Do kwietnia 2008 roku zarówno w Benedyktynce, jak i w sali audytoryjnej Parnassos odbyło się 41 spotkań. Wśród prelegentów znaleźli się m.in.: Maria Pawłowiczowa, która opowiadała o książkach i pamiątkach ze swego domu na Kresach, Michał Książek (artysta plastyk) zaprezentował publikację pt. Książka Książka, która była jego pracą dyplomową w Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach, Andrzej Trojnar zajął się bibliofilstwem Tytusa Pomponiusza Attyka, a Agnieszka Woźniakowska przybliżyła bibliofilom XIX-wieczny wzornik „Huty Gliwickiej”. O grafice referat wygłosiła Dorota Głazek, natomiast o pracach typograficznych w dobie komputerowej opowiadał Tadeusz Ginko (wykładowca Wydziału Grafiki Śląskiej Wyższej Szkoły Informatyki). W ciekawy świat bibliotek klasztornych wprowadziła bibliofilów Jolanta Gwioździk, a Weronika Pawłowicz przybliżyła księgozbiory śląskich kapłanów XIX/XX wieku. Dużym zainteresowaniem cieszyła się gawęda Anety Satławy, która opowiadała o „Guliwerze”, jedynym w Polsce czasopiśmie o książce dla dzieci. Zaimponował komilitonom także Krystian Pinocy, który ciekawie przedstawił podróże genealogiczne śladami swoich przodków. Z interesującymi prelekcjami wystąpili także śląscy bibliofile, członkowie ŚTMKiG: Roman Sękowski opowiadał o małej grafice dewocyjnej, Bogusław Małusecki podzielił się wrażeniami z pobytu w Bibliotece 44 45

Adres internetowy Biblioteki Śląskiej: www.bs.katowice.pl.

Adres internetowy Śląskiej Biblioteki Cyfrowej: www.sbc.org.pl.

30

Wstęp

Narodowej im. F.M. Mitterranda w Paryżu i jej centrum konserwacji Bussy-St. Georges, a Anna Tokarska przybliżyła temat polskich księgozbiorów na Górnym Śląsku w czasie niewoli narodowej. O najnowszych książkach harcerskich opowiadał Krzysztof Witkowski, a Krystian Szczęsny prezentował przeźrocza o tematyce górskiej, opatrzone piękną muzyką Wojciecha Kilara.

Ciekawe również okazały się spotkania autorskie, m.in. z Januszem Duninem, Markiem Szołtyskiem, Stefanem Listoszem, Anną Łukasik, Krzysztofem Wieczorkiem, Aleksandrą Golik-Prus, Jerzym Łuką oraz Julią Hartwig, na których prezentowali swoją twórczość. Pełne smutku i refleksji były gawędy poświęcone tym, co odeszli – osobom wielkim, i tym… nieco mniejszym. Spotkaniu poświęconemu papieżowi Janowi Pawłowi II towarzyszyło odtwarzane nagranie Tryptyku rzymskiego w wykonaniu Krzysztofa Globisza. Sylwetki zmarłych członków Towarzystwa (Marii Skalickiej, Haliny Markiewiczowej i Zygmunta Szkocnego) przypomnieli Danuta Musioł, Karolina Drwal i Karol Makles. W marcu 2005 roku miłośnicy ksiąg żegnali długoletniego prezesa i przyjaciela bibliofilów, Romana Chrząstowskiego. To smutne wydarzenie skłoniło komilitonów do spotkania się zarówno w dniu pogrzebu, jak i w jego rocznicę, a zarazem 100. urodziny Pana Romana. Odbyło się ono 20 marca 2006 roku, a w programie znalazła się m.in. gawęda Bogdana Kasprowicza „Genius loci leopoliensis” – duch Lwowa oraz otwarcie wystawy Z kolekcji bibliofila.

W setną rocznicę urodzin i pierwszą rocznicę śmierci Romana Chrząstowskiego. Barbara Maresz zaprezentowała wydawnictwo Pocztówki lwowskie i kresowe „Książnicy-Atlas”, które opracowała wraz z Teresą Roszkowską.

Krystian Szczęsny przygotował projekcję przeźroczy lwowskich, a także odczytał tekst wspomnieniowy nadesłany przez warszawskiego bibliofila Romana Nowoszewskiego. Wieczór poświęcony pamięci zmarłego bibliofila zakończył Ryszard Pietkiewicz, prezentując zebranym fragment filmu dokumentalnego z wystąpieniem Romana Chrząstowskiego46.

Zgodnie z tradycją zebraniom bibliofilskim towarzyszyły loterie książkowe przygotowywane ze zbiorów bibliofilów, prezentacja „zdobyczy”, a czasem również koncerty. Śląscy komilitoni brali i biorą czynny udział zarówno w życiu bibliofilskim miasta, jak i Polski. Byli organizatorami lub współorganizatora46

„Akapit” T. 2 (2007) s. 56.

Wstęp

31

mi 9. wystaw. Regularnie reprezentowane jest ŚTMKiG na forach bibliofilskich, które do tej pory odbyły się w: Warszawie (I Forum, 2 kwietnia 2005 roku), Wrocławiu (II Forum, 14–15 października 2005 roku), Kaliszu (III Forum, 2–3 czerwca 2006 roku), Łodzi (IV Forum, 2–3 grudnia 2006 roku) i Katowicach (V Forum, 26 kwietnia 2008 roku). Udział odnotowano również na jubileuszu 10-lecia Muzeum „Zbiory Marii Skalickiej” w Ustroniu (18 października 2003 roku), uroczystości udekorowania Orderem Białego Kruka ze Słonecznikiem Janiny Huppenthal (22 października 2004 roku) oraz na X Ogólnopolskim Zjeździe Bibliofilów w Kaliszu (14–16 września 2007 roku).

Rok 2008 był dla śląskiej Konfraterni rokiem wyjątkowym, gdyż obchodzono potrójny jubileusz: 70-lecie powstania Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, 40. rocznicę założenia Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki oraz 5-lecie działalności Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki. Jednocześnie komilitoni zaproszeni zostali na V Forum Bibliofilów Polskich. Spotkania odbyły się 26 kwietnia 2008 roku w Bibliotece Śląskiej. Krystian Szczęsny przedstawił gawędę Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki kontynuatorem tradycji Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki, a także wręczył nadania członkostwa honorowego ŚTMKiG. Godność tę do tej pory otrzymał tylko Roman Chrząstowski (w 2005 roku). Z okazji jubileuszu zaszczytu dostąpili również: Janina Brandys, Janina Chrząstowska, Krzysztof Kwiatkowski, Jan Malicki, Danuta Musioł, Ryszard Pietkiewicz, Leonard Pluta, Magdalena Skóra i Krzysztof Witkowski oraz – pośmiertnie – Maria Skalicka i Zygmunt Szkocny.

Spotkanie uświetnili swoją obecnością bibliofile z całej Polski, którzy przekazali okolicznościowe „adresy”. Przybyli z Kalisza, Warszawy, Krakowa, Wrocławia i wielu innych miast.

Z okazji jubileuszu w Silesiance zorganizowano kilka wystaw, a „księgolubowników” po gmachu oprowadzał dyrektor książnicy – prof. Jan Malicki. Goście na pamiątkę tego wyjątkowego spotkania oraz V Forum Bibliofilów otrzymali reprodukowane ryciny ze starodruku Georgiusa Agricoli Bergwerck Buch... [De re metallica] (Basel 1621), wydawnictwa ŚTMKiG oraz foldery przygotowane na okolicznościowe wystawy. Dział Zbiorów Specjalnych Biblioteki Śląskiej zorganizował dwie ekspozycje.

Autorkami wystawy Z najcenniejszych zbiorów Biblioteki Śląskiej były Weronika Pawłowicz i Teresa Roszkowska, Ekslibrisy i małe formy graficz-

32

Wstęp

ne śląskich bibliofilów. Edward Grabowski i Paweł Steller zaprezentowały Jolanta Kowalczyk i Elżbieta Tyrna-Danielczyk. Ekspozycję wydawnictw Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki i Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki za lata 1968–2008 przygotowała Anita Tomanek.

Zarząd ŚTMKiG planuje wydać w formie odrębnego pamiątkowego albumu wszystkie materiały zgromadzone z okazji tego potrójnego jubileuszu.

Podejmując próbę podsumowania działalności zorganizowanego ruchu bibliofilskiego na Śląsku, należy spojrzeć na trwałość pasji ludzi, którzy jej ulegli. Wszak to już 70 lat... Dzięki inicjatywie Tadeusza Pietrykowskiego, który zaszczepił na Śląsku pasję zgromadzeń bibliofilskich, mogła po wojnie odrodzić się i po tylu latach wciąż trwa. Mnogość i różnorodność spotkań, wystaw czy druków świadczy o aktywności towarzystw bibliofilskich działających na Śląsku. Różne były koleje losu bibliofilów, księgozbiorów i pojedynczych książek. W tym czasie wiele się wydarzyło, ale przetrwała miłość do książki, przetrwali ludzie, którzy ją ukochali, przetrwali bibliofile. Można z nich żartować, można zarzucać, że kochają nie wnętrze książki, lecz tylko to, co widać – oprawę, stylową czcionkę, piękną grafikę, ekslibris, ale to dzięki ich pasji niejednokrotnie udało się uchronić to, co miało być zniszczone i pójść w zapomnienie.

Szybko rozwijająca się kultura masowa – radio, telewizja czy Internet deprecjonują rangę książki, jaką niegdyś osiągnęła, ale z całą pewnością jej nie zniszczą, ponieważ zawsze znajdzie się ktoś, kto po piękną książkę sięgnie. I dopóki będzie choć jedna taka osoba, dopóty będą bibliofile i warto będzie gromadzić książki.

Bibliofile, miłośnicy mądrości i piękna scedowanego w księgi, ocalają przeszłość, wiążą zrywane szwy kultury narodowej, a może i ludzkości, są spadkobiercami z wyboru skarbów myśli i sztuki drukarskiej47.

Po słowach Wojciecha Żukrowskiego sądzę, że już niczego nie trzeba dodawać.

I niech tak zostanie.

47

W. Żukrowski: Oczarowanie księgami. „Nowe Książki” 1975 nr 8 s. 9.