Małgorzata Malanowicz, "Stanisław Kwaśniewicz – architekt"

STANISŁAW KWAŚNIEWICZ ARCHITEKT

Małgorzata Malanowicz

STANISŁAW KWAŚNIEWICZ ARCHITEKT

Recenzenci: dr hab. inż. arch. Mirosław Bogdan, prof. Politechniki Opolskiej dr hab. inż. arch. Tomasz Wagner, prof. Politechniki Śląskiej

Redakcja naukowa: prof. dr hab. inż. arch. Magdalena Żmudzińska-Nowak

Redakcja językowa: Sara Nowicka

Redakcja techniczna, skład: Grzegorz Bociek

Korekta: Marta Furmanik

Kwerenda: Przemysław Czarnek, Małgorzata Malanowicz

Rysunki: Jakub Bródka, Małgorzata Malanowicz

Obróbka graficzna rysunków archiwalnych: Małgorzata Malanowicz i Marek Pęczak

Fotografie: Iga Herok-Turska – s. 222, Krzysztof Jabłoński – s. 48, 51, Krzysztof Krzemiński FOTOAIR – s. 252, 253, Danuta Kubista – s. 263, 265, Magdalena Żmudzińska-Nowak – s. 92, autorzy nieznani – s. 257, 260, 261, 272, 273; pozostałe: Małgorzata Malanowicz, Marek Pęczak

Copyright by Biblioteka Śląska, Katowice 2023

ISBN 978-83-67152-24-2

Wydawca: Biblioteka Śląska w Katowicach

plac Rady Europy 1

40-021 Katowice

Wydawnictwo Biblioteki Śląskiej

tel. 32 208 38 87

e-mail: wydawnictwo@bs.katowice.pl

Szanowni Państwo, Książka, którą oddajemy w Państwa ręce, dotyczy jednego z najważniejszych architektów późnego modernizmu działających na terenie Górnego Śląska, jakim był Stanisław Kwaśniewicz. Na jego dorobek twórczy składa się ogromna liczba realizacji o różnych funkcjach i różnych stopniach złożoności – od obiektów użyteczności publicznej, przez oświatowe, mieszkaniowe, po budowle sakralne. Zawsze jednak, niezależnie od skali budynku, znakomity warsztat projektowy Kwaśniewicza widoczny jest w dbałości zarówno o całość założenia, jak i najdrobniejszy jego szczegół. Warto w tym miejscu przytoczyć fragment opinii do wniosku o przyznanie Stanisławowi Kwaśniewiczowi statusu twórcy w 1979 roku, przygotowanej przez Prezydium Kolegium Sędziów Konkursowych Oddział Katowice: Stanisław Kwaśniewicz jako jeden z twórców szeregu obiektów na teranie Katowic wpisał się swoim dorobkiem w historię tego miasta. Zrealizowane obiekty stanowią często źródło inspiracji dla młodszych kolegów. […] Jego działalność nacechowana jest rzetelnością, znakomitym warsztatem i skromnością.

Działalność Stanisława Kwaśniewicza to blisko pięćdziesiąt lat poświęconych twórczości architektonicznej. Zaprojektowane przez niego obiekty trwale wpisały się w krajobraz regionu, kształtując współczesną sylwetę miast górnośląskich, w tym szczególnie rodzinnych Katowic. To tutaj mieszkał i pracował, a jego praca zawodowa związana była głównie z katowickim Miastoprojektem. Początki aktywności projektowej Kwaśniewicza przypadają na drugą połowę lat 50., kiedy to czas odwilży politycznej umożliwił architektom swobodne działanie twórcze po zakończeniu okresu socrealizmu. Okres ten to także początek przebudowy śródmieścia Katowic, które pod względem dynamiki rozwoju uznane zostało za drugi po Warszawie, konsekwentnie realizowany projekt nowoczesnego serca aglomeracji. Stanisław Kwaśniewicz był autorem wielu ikonicznych obiektów i zespołów zabudowy w ścisłym centrum Katowic, w tym między innymi biurowca Separator, pawilonu Biura Wystaw Artystycznych czy wieżowca mieszkalnego, ze względu na technologię wznoszenia nazwanego Ślizgowcem. Ale nie tylko śródmieście Katowic obfituje w obiekty autorstwa Stanisława Kwaśniewicza, także położone w bardziej odległych miejscach osiedla mieszkaniowe, zespoły szkolne i obiekty kultury. Jest on także autorem blisko dwudziestu obiektów i zespołów kościelnych. Współpracował z tak znakomitymi architektami, jak między innymi: Marek Gierlotka, Jurand Jarecki, Ryszard Ćwikliński, Marian Skałkowski oraz konstruktorami: Franciszkiem Klimkiem, Tadeuszem Krzysztofiakiem czy Grzegorzem Komrausem.

Fantazja, rozmach i nowoczesność widoczne są już w najwcześniejszych realizacjach Kwaśniewicza, by przywołać tu choćby pierwsze panoramiczne kino Kosmos czy przeszklony pawilon meblowy Domus. Zdecydowanie, konsekwencję i racjonalizm – odnajdujemy w projektach zespołów szkolnych czy mieszkaniowych, które charakteryzują się niezwykłą dbałością zarówno o poprawną dystrybucję funkcji, jak i plastykę pozornie prostych brył, czego przykładem mogą być fasady zespołu mieszkalnego Kopalniana czy tzw. Niebieskich Bloków na osiedlu Koszutka. Szczególne radykalnym projektem, który stał się mocnym akcentem w twórczości Stanisława Kwaśniewicza, był tajemniczo niedostępny budynek Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach. To znakomity przykład architektury utrzymanej w nurcie rzeźbiarskiego modernizmu, o silnej brutalistycznej formie zewnętrznej, lecz niezwykle subtelnie i elegancko rozwiązanej funkcji wewnątrz obiektu. Budynek ten po latach zaniedbań zniknął niestety ostatecznie z krajobrazu miasta w 2022 roku, pozostawiając odczucie niepowetowanej straty.

Odrębny rozdział w twórczości Stanisława Kwaśniewicza stanowią budowle sakralne, realizowane w ramach własnej działalności projektowej. Praca ta była odmienna od pracy biurowej, pod każdym względem stanowiła wyzwanie – emocjonalne, intelektualne i organizacyjne. Każdy obiekt musiał odpowiedzieć na indywidualne potrzeby i możliwości wspólnoty wiernych. Obiekty sakralne Kwaśniewicza nasycone są symboliką i charakteryzują się niezwykłą dbałością o nastrój wnętrz, grę światła i wyrazistość detalu. Wyraz artystyczny wnętrz w zakresie rzeźby, dekoracji plastycznych i witraży to wynik współpracy ze znakomitymi artystami, między innymi Zygmuntem Brachmańskim, Teresą Michałowską-Rauszer, Wiktorem Ostrzołkiem, Maciejem Kuczyńskim, Wernerem Lubosem.

Monografia niniejsza ma charakter unikatowy, gdyż prezentuje niepublikowane nigdzie wcześniej zestawienie wszystkich dzieł i realizacji Stanisława Kwaśniewicza. Autorka – architekt Małgorzata Malanowicz – wykonała ogrom pracy badawczej, gromadząc całość dorobku twórczego i realizacyjnego Kwaśniewicza. Twórczość architektoniczna Kwaśniewicza zaprezentowana została w sposób uporządkowany. Autorka wyodrębniła cztery zasadnicze grupy obiektów:

● zespoły mieszkalne z infrastrukturą,

● szkoły,

● obiekty użyteczności publicznej,

● obiekty sakralne.

Zastosowała konsekwentnie bardzo przejrzystą strukturę informacji o poszczególnych budynkach, obejmującą opis (czas powstania, listę współautorów, główne założenia projektowe) oraz część graficzną (sytuację, rzuty, przekroje, fotografie obiektów). Dzięki temu otrzymujemy całościowy i rzetelnie przygotowany materiał. Całość dopełniona została zestawieniem projektów i realizacji, spisanym osobiście przez Stanisława Kwaśniewicza w roku 2005 roku.

Jest to publikacja tym cenniejsza, iż autorka była wieloletnią współpracowniczką Stanisława Kwaśniewicza w katowickim Miastoprojekcie. Dlatego też jej perspektywa badawcza wzbogacona została o spojrzenie bardzo osobiste oraz szczegóły dostępne nielicznym. Poza uporządkowanym zestawieniem i opisem obiektów znajdujemy w książce obszerne cytaty z wypowiedzi samego Kwaśniewicza oraz opinie i relacje jego przyjaciół i współpracowników. Pojawia się wiele wątków biograficznych i osobistych związanych z życiem i pracą Kwaśniewicza, a także wspomnienia rodziny i znajomych architekta. Autorka zręcznie buduje sylwetkę twórcy i człowieka, ukazując postać kompletną – z jego pracą zawodową, aktywnością w stowarzyszeniach twórczych, życiem osobistym i zainteresowaniami. Przede wszystkim przedstawia osobę związaną z architekturą, będąca zarówno jego profesją jak i pasją, o czym świadczą nie tylko zrealizowane obiekty, wnętrza i detale, ale także wypowiedzi, rysunki i szkice wykonywane poza pracą – podczas wyjazdów i wakacji.

Monografia wpisuje się w cykl publikacji poświęconych architektom, przygotowanych przez Instytut Dokumentacji Architektury Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Przypomnijmy, iż wydaliśmy już opracowania dotyczące Jerzego Gottfrieda, Juranda Jareckiego oraz Tadeusza Baruckiego. Ponadto jednym z wątków łączących Instytut Dokumentacji Architektury z osobą Stanisława Kwaśniewicza jest obiekt Biblioteki Śląskiej, którego jest współautorem.

Oddajemy zatem w Państwa ręce tę publikację z nadzieją, iż będzie ona nie tylko źródłem rzetelnie zebranej i opracowanej wiedzy, ale także osobistym przybliżeniem postaci niezwykłego architekta.

Magdalena Żmudzińska-Nowak, Kierownik IDA BŚ

I. ŻYCIORYS

Stanisław Andrzej Kwaśniewicz urodził się 18 kwietnia 1930 roku w Krakowie jako syn Mieczysława (1901–1979) i Ireny z Grabskich (1902–1984).

Mieczysław Kwaśniewicz urodził się w Grodzisku Dolnym na Podkarpaciu jako syn Józefa, kierownika szkoły ludowej, i Anieli, z domu Futyma. Kształcił się w Państwowym Gimnazjum Męskim w Sanoku i tam zaangażował się w działalność harcerską. Od początku nauki gimnazjalnej w 1912 roku należał do I Drużyny Skautów im. hetmana Stanisława Żółkiewskiego w Sanoku – podobnie jak jego brat Kazimierz (14.05.1899–28.09.1979, później major artylerii, oficer Wojska Polskiego). W 1918 roku Mieczysław wraz z innymi sanockimi harcerzami brał w Zagórzu udział w odbiciu z transportu do Máramarossziget internowanych legionistów polskich, którzy następnie byli ukrywani w Sanoku. Jako drużynowy I Sanockiej Drużyny pełnił również

służbę wartowniczą przy magazynach wojskowych w podsanockich Olchowcach1

Ukończył Akademię Górniczą w Krakowie z tytułem magistra inżyniera górnictwa. Matka, Irena z Grabskich, urodziła się na Podolu, w miejscowości Suszczyna

pow. Tarnopol, a w wieku 8 miesięcy zamieszkała w Czarnokońcach Małych, gdzie jej ojciec Antoni był zarządcą majątku hrabiego Koziebrodskiego. Po śmierci rodziców wychowywała się w Kopyczyńcach u bliskich krewnych, Albiny i Ludwika

Hauptów. Ukończyła Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie ss. Felicjanek w Żółkwi z uprawnieniami do nauczania w szkołach polskich i ukraińskich. Do czasu wyjścia za mąż uczyła w szkole.

Przyszli rodzice Stanisława ślub wzięli w roku 1927 w Żółkwi. Na początku lat 30. Mieczysław Kwaśniewicz został zastępcą kierownika kopalni Biały Szarlej w Brzezinach Śląskich2 – wtedy to wraz z rodziną sprowadził się na Śląsk. Zamieszkali w Janowie.

Do roku 1939 Stanisław ukończył trzy klasy Publicznej Szkoły Powszechnej w Brzezinach Śl., a kiedy wybuchła II wojna światowa, rodzina powróciła do Krakowa. W 1940 roku ojciec został zesłany do obozu Mauthausen-Gusen, skąd powrócił dopiero po wojnie. Stanisław razem z matką i bratem Wiesławem (ur. 1936) spędzili czas okupacji w Krakowie. Mieszkali przy ulicy Kalwaryjskiej 21. Irena Kwaśniewiczowa sprzedawała wypieki cukiernicze własnej produkcji, była także wspierana przez R.G.O.3.

W Krakowie Stanisław ukończył szkołę powszechną oraz zawodową szkołę chemiczną Staatliche Fachschule für Chemotechnik (tylko na takie szkoły zezwalał okupant). Ukończył również dwie klasy gimnazjum na tajnych kompletach. Biorąc udział w tajnym nauczaniu, zetknął się z tak wybitnymi dydaktykami, jak dr Mieczysława Mitera-Dobrowolska, Bronisława Maria Chrzanowska, Wanda Szafrańska i inni.

1 Wspomnienia z tych czasów pod tytułem Harcerze sanoccy (1912–1918) znajdują się w publikacji Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958, Kraków 1958.

2 Mieczysław Kwaśniewicz był członkiem koła katowickiego Stowarzyszenia Polskich Inżynierów Górniczych i Hutniczych, oddziału Polskiego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Województwa Śląskiego w Królewskiej Hucie.

3 Rada Główna Opiekuńcza (RGO) – polska organizacja charytatywna działająca podczas II wojny światowej.

Po szczęśliwym powrocie ojca z obozu w 1945 roku, rodzina zamieszkała w Katowicach, gdzie Mieczysław Kwaśniewicz pełnił stanowisko dyrektora przedsiębiorstwa materiałów podsadzkowych.

W latach 1945–1948 Stanisław uczył się w Miejskim Gimnazjum i Liceum Męskim im. M. Kopernika w Katowicach, gdzie zdał maturę. Podtrzymując rodzinną tradycję, 15 maja 1945 roku wstąpił do harcerstwa4. Początkowo w Krakowie należał do 3 Krakowskiej Drużyny Harcerskiej, a po przyjeździe do Katowic do 1 Drużyny Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego. Jako kronikarz tej drużyny wykazał się dużymi zdolnościami rysunkowymi.

W latach 1948–1954 studiował na Wydziale Architektury Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Dyplom inżyniera uzyskał w lutym 1952 roku. W tym samym czasie był abiturientem kursu magisterskiego. Ukończył studia w dniu 26 lutego 1954 roku i uzyskał dyplom na Wydziale Architektury5 ze specjalizacją projektowania społeczno-mieszkaniowego. W czasie trwania studiów odbywał praktyki przy budowie Pałacu Dziecka w Katowicach (1949; od 1951 roku, obiekt nosi nazwę Pałac Młodzieży), budowie Hali Maszyn Fabryki ”Star” w Starachowicach (1950) i jako kierownik budowy osiedla mieszkaniowego im. J. Tuwima w Siemianowicach (1951–1952)6. W 1958 roku zdobył uprawnienia budowlane, poprzedzone odbyciem praktyk na różnorodnych obiektach (osiedla mieszkaniowe w Katowicach i Pszowie, budynki mieszkalno-usługowe w Sosnowcu i Dąbrowie Górniczej, hotel robotniczy w Kostuchnie).

Od początku swojej pracy zawodowej tj. od 1954 roku aż do roku 1991 był związany z ”Miastoprojektem-Katowice”. Pracę rozpoczął jako asystent architekta Mariana Śramkiewicza, a następnie jako projektant w zespołach kolejno: Jerzego Gottfrieda, Henryka Buszki i Mariana Skałkowskiego. Gdy w roku 1955 powstała Pracownia PW-11 – powołana do rozbudowy śródmieścia Katowic – wszedł w jej skład jako główny projektant7

4 Przyrzeczenie harcerskie złożył 13 października 1945 r.

5 Numer dyplomu 17b/A.

6 Zakład Archiwalny Składnica Akt Sp. z o.o. O/Turza, Stanisław Kwaśniewicz cz. 1, sygn. 1882.

7 Opinia z dnia 2.02.1961 roku, podpisana przez zastępcę dyrektora ”Miastoprojektu-Katowice” – Naczelnego Inżyniera mgr. inż. arch. Leszka Sosnowskiego.

W 1958 roku zdobył uprawnienia budowlane (praktyki: Chorzów Batory Ogródek Jordanowski mała architektura [1954], Dąbrowa Górnicza stołówka robotnicza projekt elewacji [1955], Sosnowiec budynek mieszkalny przy ulicy Sobieskiego 8, 14, 16, 22, 28 [1955–1956], Pszów osiedle mieszkalne Kopalni Anna, budynki typowe [1956], Katowice osiedle Marchlewskiego rozbudowa [1955–1958], Kostuchna hotel robotniczy dla Kopalni Boże Dary adaptacja projektu inż. Telatyckiego [1956–1957], Gołonóg Dąbrowa Górnicza budynek mieszkalno-usługowy nr 22, 23a, 23c i b na osiedlu A [1958]).

W 1975 roku Stanisław Kwaśniewicz ukończył studium podyplomowe w zakresie urbanistyki i planowania przestrzennego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, a w roku 1979 otrzymał status architekta twórcy. W składanym wniosku wymienił swoje prace studialno-naukowe: 1. Studium projektowania kin typu ”cinerama” (1969), 2. Przekształcalność w budownictwie mieszkaniowym (1974) i 3. Przekształcalność w budownictwie ogólnym towarzyszącym zabudowie mieszkaniowej (1976).

Katowice 1984 – Koło SARP

Miastoprojekt. Stoją od lewej: Jerzy Gottfried, Zbigniew Fuiński, Jędrzej Badner, Kazimierz Poniatowski, Zygmunt Fagas, Eugeniusz Stochel, Henryk Trzcionkowski, Mieczysław Rek, Marian Skałkowski, Stanisław Kwaśniewicz, Jerzy Markiewicz, Zygmunt Winnicki, Włodzimierz

Krzymiński; siedzą od lewej: Adam Woźniak, Maria Tomaszewska, Halina Hirszberg, Olga Ziętkiewicz, Maria Glanc-Knosała, Małgorzata

Malanowicz, Zdzisław Skulski; na podłodze od lewej: Witold Kaczmarczyk, Leszek Jakubik, Marek Gierlotka, Roman Szatanik

Według założonej 30 grudnia 1978 roku w ”Miastoprojekcie-Katowice” Karty osiągnięć był autorem projektów racjonalizatorskich: nr 1/72 Graficzna metoda analizy i syntezy wielofunkcyjnego zadania projektowego oraz nr 9/72 Ruchomy stelaż z uchwytami do rysunków. Był też przez dwie kadencje członkiem Rady Zakładowej ”Miastoprojektu-Katowice” i członkiem Komitetu Samorządu Mieszkańców osiedla Paderewskiego w Katowicach.

Drugim i ostatnim miejscem pracy Stanisława Kwaśniewicza był ARAR, czyli Autorskie Atelier Realizacyjne, które tworzył wraz z Jurandem Jareckim i Markiem Gierlotką. Pracował tam od 1989 roku aż do przejścia na emeryturę w roku 1998, jednak nadal pozostał aktywny twórczo. Przejście z Miastoprojektu do ARAR-u wiązało się z wygraną w konkursie na projekt zlokalizowanej w obrębie centrum osiedla Paderewskiego siedziby Biblioteki Śląskiej.

Od lewej: Jurand Jarecki, Stanisław Kwaśniewicz, Marek Gierlotka w siedzibie ARAR

Równolegle z pracą etatową w biurze i pracowni projektowej Stanisław Kwaśniewicz prowadził indywidualną działalność twórczą.

W latach 1955–1991 wykonywał poprzez Pracownię Sztuk Plastycznych w Katowicach projekty wnętrz, zarówno projektowanych przez siebie budynków, jak i innych obiektów (Bank Przemysłowo-Handlowy, świetlica dworcowa w Katowicach-Ligocie, pomieszczenia BHP dla Huty Batory). Jednak największą i bardzo ważną część jego indywidualnej twórczości stanowią obiekty sakralne.

W tym czasie projektowanie kościołów dawało możliwość oderwania się od dyktatu normatywów i standaryzacji oraz pokazania swoich nieskrępowanych autorskich wizji. Drugą stroną medalu bywało zainteresowanie służby bezpieczeństwa ich autorami. Początek projektom sakralnym dał kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Drogomyślu (1965, konsekrowany 1969). Uważany jest za pierwszy w Polsce kościół posoborowy, wiernie wcielający ducha założeń Soboru Watykańskiego II8, które preferowały jednoprzestrzenne wnętrza centralizujące, a także sprzężenie budowli kościelnej z funkcjami społecznymi. Śmiałe rozwiązania wymagały ścisłej współpracy z konstruktorem, ponadto Kwaśniewicz uważał za konieczną współpracę z plastykami już od pierwszych założeń. Najczęściej byli to artyści rzeźbiarze: Zygmunt Brachmański, Jerzy Kwiatkowski oraz Teresa Michałowska-Rauszer.

8 Ks. H. Nadrowski, Budowa kościoła Dobrego Pasterza w Drogomyślu (1966–1969): Idea i realizacja, ”Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1988, 21, s. 57–112.

Po lewej Zygmunt Brachmański

Od 1964 roku Stanisław Kwaśniewicz uczestniczył w pracach Archidiecezjalnej Komisji Architektury i Sztuki Sakralnej w Katowicach. 25 listopada 1984 roku otrzymał Order Papieski: Pro Ecclesia et Pontifice, przyznawany przez papieża w dowód uznania dla zaangażowania w pracę na rzecz Kościoła, a rok wcześniej przygotował oprawę przestrzenną i plastyczną spotkania z Ojcem Świętym Janem Pawłem II na lotnisku w Katowicach.

Archiwum rodzinne Wiesława Kwaśniewicza

Od 1956 roku związany był z katowickim oddziałem Stowarzyszenia Architektów Polskich, gdzie w późniejszych latach pełnił funkcję rzeczoznawcy. Był też członkiem Śląskiej Okręgowej Izby Architektów RP od chwili jej powstania. W 1972 roku otrzymał Srebrną Odznakę SARP, a w roku 1976 został odznaczony Medalem SARP

”Za osiągnięcia w dziedzinie architektury”. Należy też wymienić pozostałe odznaczenia, a są to: Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966), Złota i Srebrna Odznaka ”Zasłużony dla Rozwoju woj. katowickiego” (1978, 1967)

Złota Odznaka ”Zasłużony dla Budownictwa i PMB” (1978), Srebrny Krzyż Zasługi (1980) oraz nagroda im. Juliusza Ligonia za 1989 rok.

Architektura była nie tylko zawodem Stanisława Kwaśniewicza, ale i pasją. Miał też wiele innych zainteresowań. Z licznych wyjazdów – zarówno zagranicznych, jak i wycieczek po Polsce – przywoził (oprócz zdjęć) dziesiątki rysunków. Uwieczniał nie tylko architekturę, ale także scenki rodzajowe. Był zapalonym narciarzem, latał również na szybowcach.

W 1956 roku Stanisław Kwaśniewicz ożenił się z Marią Zabłocką (1933–2019), siostrą znanego architekta i sportowca Wojciecha Zabłockiego. Mieli troje dzieci: Basię (1957–1970), Leszka i Annę. Zmarł 23 lipca 2006 roku w Katowicach i pochowany został na cmentarzu przy ul. Francuskiej w rodzinnym grobie (wcześniej spoczęła tam jego babcia Aniela). Nagrobek wykonany został na wzór nagrobka z cmentarza przy ulicy Sienkiewicza, który Stanisław Kwaśniewicz zaprojektował dla przedwcześnie zmarłej córki Basi (w tym grobie spoczęli również jego rodzice oraz Maria Kwaśniewicz).

Grób na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach

II. PROJEKTY I REALIZACJE

Zniszczenia II wojny światowej wymusiły wdrożenie rozwiązań mających niezwłocznie zapewnić dach nad głową ludziom, którzy stracili domy. Państwowy monopol systemu i realizacji budownictwa ułatwił wprowadzenie regulacji przyspieszających ten proces. W latach 1949–1956 realizowana była w Polsce architektura socrealistyczna, definiowana jako ”socjalistyczna w treści i narodowa w formie”. Jak wspomina Wojciech Zabłocki, który studiował architekturę razem ze Stanisławem Kwaśniewiczem:

Gdy rozpoczynaliśmy studia, byliśmy pod opresją architektury socrealistycznej, ale podchodziliśmy do tego z humorem. Jednocześnie w Bibliotece Śląskiej studiowaliśmy zagraniczne pisma poświęcone architekturze

”Przygoda” z budownictwem socrealistycznym, które okazało pracochłonne i dość drogie, dobiegła wkrótce końca, uznano wtedy, że lepszym rozwiązaniem będą proste prefabrykowane bloki. W dorobku Stanisława Kwaśniewicza w zakresie budownictwa mieszkaniowego znajdują się głównie mniejsze (os. Koszutka, os. Kopalniana) i większe (os. Zagórze, os. Paderewskiego) zespoły takich bloków oraz dwa solitery – budynki nazywane popularnie Dolarowiec (ul. Uniwersytecka) i Ślizgowiec (ul. Korfantego). W celu zrównoważenia prostoty bryły Kwaśniewicz wielką wagę przykładał do zindywidualizowania i plastyki elewacji.

W 1959 roku ustalono pierwszy normatyw dotyczący metrażu mieszkań. Ciasnotę mieszkań częściowo rekompensowało otoczenie. Bloki stawiano w dużych odległościach od siebie, planowano zieleń i przestrzenie wspólne. Ponadto w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych obowiązywały normatywy dotyczące liczby placówek handlowych, szkół, przedszkoli itd., przypadających na określoną liczbę mieszkańców, dlatego, projektując osiedla, równolegle z budynkami mieszkalnymi Stanisław Kwaśniewicz projektował i te obiekty towarzyszące.

W niniejszym rozdziale zostaną zaprezentowane realizacje Stanisława Kwaśniewicza z zakresu architektury mieszkaniowej. Będą to zarówno małe, jak i wielkie zespoły zabudowy osiedlowej, jednostkowe bloki mieszkalne, jak i nieliczne w dorobku autora domy jednorodzinne.

Osiedle Koszutka – Niebieskie Bloki 9

● Lokalizacja: Katowice, ul. Grażyńskiego

● Podstawa: plan zagospodarowania przestrzennego dzielnicy Koszutka (dawniej osiedle Marchlewskiego) w Katowicach (współautorzy Marian Skałkowski, Mieczysław Król)

● Koncepcja urbanistyczna: tzw. Blok D os. J. Marchlewskiego (żłobek, ośrodek zdrowia, pawilon handlowy), ul. Ordona, Katowice Koszutka; współautorzy: Marian Skałkowski, Tadeusz Sadowski (1970)

● Projekt: 1958–1959

● Realizacja: 1963

● Zakładana liczba mieszkańców: 3500

● Konstrukcja: mgr inż. Tadeusz Krzysztofiak

● Wykonawca: Katowickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Miejskiego10

Ze względu na usytuowanie w pobliżu wychodni uskoku Arkona i konieczność dylatowania, każdy z budynków składa się z trzech segmentów połączonych przegubowymi przewiązkami. Tworzą one trzy zespoły powiązane projektowanymi pawilonami usługowymi. Każdy zespół posiada wewnątrz tereny zielone przeznaczone do zabaw dla dzieci. Budynki usytuowano osią podłużną w kierunku północ-południe.

Było to prototypowe rozwiązanie przewidziane na IV kategorię szkód górniczych.

Na parterze ulokowano osiem boksów garażowych. Różnice w poziomach terenu przy szczytach budynków, dochodzące do 50 cm, kompensowane są na wysokości garaży. Ponadto na parterze znajdują się: pomieszczenie na śmieci, pomieszczenie na wózki i rowery, 2 pralnie, 4 suszarnie, mieszkanie M3 dla stróża, 4 mieszkania M4 i jedno M2.

Wyższe kondygnacje obsługiwane są dwiema klatkami schodowymi i dwiema windami. Szczelina dylatacyjna służy jednocześnie do doświetlenia klatek schodowych. Na każdym z typowych pięter znajduje się 12 mieszkań (2 × M6, 8 × M4, 2 × M3). Konieczność utrzymania średniej 44 m2 na mieszkanie, przy takiej strukturze wymagała kształtowania mieszkań w dolnych granicach normatywu. Skutkiem tego kuchnie zaprojektowano jako laboratoryjne z zabudową wg katalogu mebli typowych. Znajduje się tu też szafka spiżarniana, wentylowana bezpośrednio przez ścianę. W mieszkaniach M3 i M4 w kuchni zamontowano termy do ciepłej wody. Zastosowano szafy wbudowane oraz pawlacz dostępny z przedpokoju lub łazienki.

Konstrukcja budynków jest półuprzemysłowiona. Piwnice są żelbetowe wylewane, od parteru zastosowano szkielet żelbetowy na siatce 6,0 × 4,8 m i 6,0 × 2,7 m wypełniony gazobetonem. Zaprojektowano stropy kanałowe, a nad piwnicą strop Akermana.

9 Pierwsze osiedle spółdzielcze w Katowicach, źródło: Archiwum Urzędu Miasta Katowice, sygn. 5/3591-3594.

10 S. Gadomski, Nowa dzielnica katowickiej Koszutki, ”Trybuna Robotnicza” 15.09.1961, nr 219.

Stanisław Kwaśniewicz wspominał, jak wojewoda Jerzy Ziętek chciał, żeby śródmieście i wjazd z ul. Chorzowskiej wyróżniały się na tle szarości miasta, więc założył, że domy będą bardzo nowoczesne – intensywna niebieska barwa, otwory w dole fasady i motyw żagielków na balkonach11

Rys. Małgorzata Malanowicz

11 T. Urbanowicz, Czy ”Niebieskie bloki” będą żółte?, ”Gazeta Wyborcza. Katowice” 31.05.2000, nr 126, s. 4.