Biblioteka Teatru Lwowskiego cz. 3 (Tom I, Tom II)

Barbara Maresz Anna Musialik Lucyna Solarz

Biblioteka Teatru Lwowskiego

Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach Cz. 3: sygnatury BTLw 3201 – BTLw 5987 Tom I (sygn. 3201–4800)

Vol. XVIII

Barbara Maresz Anna Musialik Lucyna Solarz

Biblioteka Teatru Lwowskiego

Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach Cz. 3: sygnatury BTLw 3201 – BTLw 5987 Tom I (sygn. 3201–4800)

Katowice 2019

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2015–2018

© Copyright by Biblioteka Śląska w Katowicach, 2019 ISBN 978-83-64210-65-5 Adiustacja Jan Baron Skład i łamanie Alina Jarczyk, Zdzisław Grzybowski Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach

Biblioteka Śląska jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego

Spis treści

Tom I I. Wstęp ..................................................................................... VII 1. Egzemplarze z teatru lwowskiego XIX wieku ............... VIII 2. Egzemplarze Tadeusza Pawlikowskiego (Kraków, Lwów) .............................................................. XII 3. Druga dyrekcja Ludwika Hellera i czasy I wojny światowej .............................................. XIX 4. Dwudziestolecie międzywojenne ................................. XXV 5. Egzemplarze zaginione lub przeniesione do innych zbiorów .......................... XXXV 6. Układ inwentarza i zasady opisu .............................. XXXIX II. Inwentarz Biblioteki Teatru Lwowskiego sygn. BTLw 3201 – BTLw 4800 ............................................ 1 Tom II II. Inwentarz Biblioteki Teatru Lwowskiego sygn. BTLw 4801 – BTLw 5987 ............................................ 7 III. Indeksy ............................................................................... 297 1. Tytułów sztuk .................................................................. 297 2. Tytułów sztuk obcojęzycznych egzemplarzy .................. 345 3. Osób ................................................................................ 347 4. Miejscowości .................................................................. 485 5. Pieczątek ......................................................................... 491 6. Wykaz afiszów i programów ........................................... 513

I. Wstęp Biblioteka Teatru Lwowskiego to największy zachowany w Polsce historyczny zbiór egzemplarzy teatralnych1. Dokumentuje dzieje i repertuar sceny polskiej we Lwowie od końca XVIII wieku aż do sierpnia 1945 roku, czyli do momentu przyjazdu zespołu lwowskiego do Katowic. Dzieje biblioteki i duży fragment kolekcji przedstawiono w dwóch częściach inwentarza wydanych przez Bibliotekę Śląską w 2004 i 2011 roku2. Obecnie nakładem katowickiej książnicy i ze środków grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki ukazuje się trzecia i ostatnia część inwentarza, obejmująca sygnatury 3201–5987. W ten sposób zbadano i opisano cały lwowski zbiór teatralny, odkryto wiele ciekawych egzemplarzy, które są unikatowym źródłem do dalszych badań dla historyków teatru i literatury.

Trzecia część inwentarza prezentuje 2679 egzemplarzy Biblioteki Teatru Lwowskiego przede wszystkim z XX wieku. Są to (jak w poprzednich tomach) głównie egzemplarze cenzorskie i suflerskie, czasami też reżyserskie. Więcej (niż w starszej części kolekcji) jest maszynopisów i druków z rękopiśmiennymi wpisami, ale nadal wiele egzemplarzy to manuskrypty, czasami nawet autografy autorów. W tym fragmencie Biblioteki Teatru Lwowskiego można wyróżnić kilka mniej lub bardziej zwartych części.

1 Zachowało się ponad 6000 lwowskich egzemplarzy teatralnych, z czego w Bibliotece Śląskiej 5407 jednostek (w tym 3827 rękopisów i 1580 druków), ponad 600 w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (zob. spis w: Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. T. II. Wrocław 1949; pod sygn. 9925–11544 notowane są teksty dramatyczne, ale nie wszystkie to egzemplarze teatru lwowskiego, część pochodzi z Biblioteki Teatrów i Chórów Włościańskich, pojedyncze lwowskie egzemplarze teatralne notowane są jeszcze w innych tomach Inwentarza, na przykład w t. I w przedziale sygn. 4991 I do 5149 I).

2 B. Maresz, Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 1: sygnatury BTLw 1–BTLw 1500. Katowice 2004 oraz B. Maresz, Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 2: sygnatury BTLw 1501–BTLw 3200. Katowice 2010.

VII

Po pierwsze dziewiętnastowieczne egzemplarze z teatru lwowskiego. Najwięcej takich egzemplarzy opisano w poprzednich tomach inwentarza, ale znalazły się i w tej części kolekcji, zwykle wskutek przeniesienia, gdy wznawiano sztukę z dawnego repertuaru i korzystano z egzemplarzy tzw. starej biblioteki.

Po drugie egzemplarze Tadeusza Pawlikowskiego, dyrektora teatru lwowskiego w latach 1900–1906. Są to przede wszystkim egzemplarze przygotowane do bieżących premier w nowym gmachu, ale też dawniejsze egzemplarze krakowskie, przywiezione przez Pawlikowskiego, który nie mógł korzystać z miejscowej biblioteki teatralnej, będącej wtedy jeszcze własnością poprzedniego antreprenera – Ludwika Hellera.

Po trzecie egzemplarze z drugiej dyrekcji Ludwika Hellera oraz z czasów I wojny światowej. To spory zasób egzemplarzy używanych w latach 1906–1918, głównie w Teatrze Miejskim we Lwowie, ale też w Wiedniu (gdzie przejściowo działał teatr polski), a także na innych scenach lwowskich (na przykład w Kasynie Miejskim).

Po czwarte egzemplarze z dwudziestolecia międzywojennego, okresu wielu zmian dyrekcji, kryzysu teatralnego, ale także epoki wybitnych przedstawień reżyserowanych przez Leona Schillera, Wilama Horzycę czy Wacława Radulskiego. Zachowało się wiele ciekawych egzemplarzy z trzech scen, które w tym czasie działały pod nazwą Teatry Miejskie we Lwowie.

W tej części inwentarza zwrócono też uwagę na egzemplarze zaginione, o których wiadomo, że były (bo wspominano je lub opisywano w różnych źródłach) i na które wskazują liczne wolne sygnatury, a także na egzemplarze przeniesione do innych zbiorów, głównie do Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.

1. Egzemplarze z teatru lwowskiego XIX wieku Najwięcej dziewiętnastowiecznych lwowskich egzemplarzy teatralnych zachowało się w przedziałach sygnaturowych opisanych w poprzednich tomach inwentarza. Ale i w tym, dwudziestowiecznym, fragmencie kolekcji można odnaleźć ponad 100 egzemplarzy z czasów antrepryz Jana Nepomucena Kamińskiego, AdaVIII

ma Miłaszewskiego, Jana Dobrzańskiego, Mieczysława Schmitta, Zygmunta Przybylskiego i pierwszej dyrekcji Ludwika Hellera, a nawet kilka librett operowych, wykorzystywanych jeszcze przez operę niemiecką w latach 1836–1841. Trudno dziś zgadnąć, jak w tej późniejszej części polskiej biblioteki teatralnej zapodział się na przykład rękopis niemieckiego tekstu opery Gaetano Donizettiego Lukrecja Borgia z adnotacją cenzury lwowskiej z 1840 roku oraz licznymi wpisami suflerów sceny niemieckiej (BTLw 5291). O wiele łatwiej prześledzić można losy polskich egzemplarzy, tym bardziej że na niektórych wręcz zapisano: „przeniesiono ze starej biblioteki do nowej”3. Dawne egzemplarze służyły do wznowień bieżącego repertuaru, były to zwykle sztuki, które przez wiele lat utrzymywały się na deskach lwowskiej sceny, jak czarodziejska melodrama Ferdinanda Raimunda Marnotrawca.

Pod wysoką sygnaturą BTLw 4319 znalazł się egzemplarz jeszcze z czasów antrepryzy Jana Nepomucena Kamińskiego4. Przygotowany do lwowskiej premiery w 1836 roku, potem wykorzystywany w czasie krakowskich występów gościnnych Jana Nepomucena Nowakowskiego (w 1839 i 1848 roku) i znowu używany przez lwowskich suflerów w 1852, 1854 i 1887 roku. Być może korzystano z niego także w innych latach, ale tylko takie daty można odnaleźć w dość zniszczonym i bardzo pokreślonym egzemplarzu.

Mocno zabrudzone rogi dowodzą, jak wiele osób dotykało kart tego egzemplarza, a liczne, różnokolorowe kreślenia i wpisy (ołówek, czarny tusz, niebieska i czerwona kredka) wprowadzają różnorodne zmiany tekstu. Jeszcze dalej (bo pod sygnaturą BTLw 5283) umieszczono egzemplarz libretta opery Stanisława Moniuszki Straszny dwór z licznymi wpisami suflera Franciszka Żymirskiego, który zanotował nie tylko obsadę (m.in. z występów w Wiedniu w 1892 roku), ale także informacje o szczególnych przedstawieniach: „na otwarcie wystawy dnia 5 czerwca 1894. Obraz Kossaka i prolog Rossowskiego”, czy też „na przyjazd Arcyksięcia Ludwika we Lwowie d. 4/6 1893”.

Taką adnotację naniósł sekretarz teatru lwowskiego Henryk Cepnik w 1916 roku na egzemplarzu komedii V. Sardou Małomieszczanie (BTLw 4121), którego wcześniej używano na scenie skarbkowskiej w 1885 roku.

4 Większość najstarszych egzemplarzy z dyrekcji Jana Nepomucena Kamińskiego znajduje się w przedziale sygnatur do nr 900.

3

IX

Z drugiej połowy XIX wieku ciekawe są zwłaszcza manuskrypty sztuk szekspirowskich używane przez wiele lat m.in. w czasie lwowskich występów gościnnych znakomitych aktorów.

Na przykład egzemplarz Romea i Julii (BTLw 4325) służył suflerowi najpierw podczas popisów Heleny Modrzejewskiej w 1879 roku, potem w czasie benefisu Józefy Woleńskiej w 1883 roku i wreszcie (dziesięć lat później) do gościnnych przedstawień ulubieńca lwowskiej publiczności – Bolesława Ładnowskiego. Ciekawy jest też egzemplarz Króla Leara (BTLw 3743) przepisany we Lwowie 15 maja 1885 roku, a używany potem przez suflerów aż do 1908 roku. Oprócz licznych wpisów i znaków suflerskich, kreśleń tekstu oraz naklejonych fragmentów zanotowano również trzynaście zmian dekoracji. Z kolei w egzemplarzu Snu nocy letniej (BTLw 3739) znajdujemy najpierw ołówkowe notatki suflera Ignacego Berskiego, który w 1891 roku z radością pisał: „Suflowałem 8/4 891 I. Berski dobry dzień ten 8my à conto, ma się humor”, dalej wykaz przedstawień rozpoczynający się od słów: „wznowiono d. 8 Stycznia 1908” naniesiony przez suflera Ryszarda Mencla i wreszcie notatkę suflera Aleksandra Rybczyńskiego z 1925 roku.

Wielokrotne wykorzystywanie tego dziewiętnastowiecznego egzemplarza potwierdza także strona obsadowa, na której wpisano nazwiska aktorów grających w 1908 i 1925 roku.

Pod sygnaturą BTLw 3598 (między egzemplarzami z 1906 roku) znalazł się nieoczekiwanie tekst tragedii Friedricha Schillera Sprzysiężenie Fiesca w Genui. Tłumaczenie Bolesława Czerwieńskiego, przygotowane w 1876 roku we Lwowie specjalnie na potrzeby premiery w teatrze skarbkowskim pod dyrekcją Jana Dobrzańskiego, zawiera nie tylko ówczesną obsadę, ale także późniejszą o szesnaście lat notatkę reżysera Adolfa Walewskiego, który prosił, aby „do 3-ej po południu na dzisiaj role poprawić według tego określenia”. Reżyser wypisał dziewięć postaci, obok umieścił nazwiska aktorów (grających w 1892 roku), a w tekście sztuki naniósł liczne poprawki. Ten ciekawy rękopis jest niewątpliwie kompletem do egzemplarza suflerskiego o sygnaturze BTLw 1668 i powinien znajdować się we wcześniejszym przedziale sygnatur, gdzie umieszczono sztuki z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku5.

5

X

Oba egzemplarze mają tę samą starą sygnaturę 782.

Uzasadnione natomiast było przeniesienie do dalszej części biblioteki manuskryptu jednej z komedii bardzo popularnego we Lwowie francuskiego dramaturga Victoriena Sardou. Egzemplarz Nitki jedwabiu (BTLw 4149), ocenzurowany przed lwowską premierą w 1876 roku, później służył suflerom: Nowickiemu w 1904 i Janowi Procajle w 1917 roku. Potrójna obsada (1876, 1904 i 1917) oraz wpis reżysera Kazimierza Okornickiego („Wystawiłem sztukę za dyr. L. Hellera 28/9 1917 r.”) potwierdzają wielokrotne używanie tego egzemplarza i tłumaczą, dlaczego znalazł się właśnie w tym miejscu lwowskiej biblioteki teatralnej6.

Dziewiętnastowieczne egzemplarze zwykle rozsiane są pojedynczo po całym prezentowanym tu fragmencie kolekcji, choć czasami odnajdujemy kilka zgrupowanych razem, jak na przykład dziewięć z lat siedemdziesiątych XIX wieku, umieszczonych pod sygnaturami BTLw 3448–3456 (między egzemplarzami z 1904 roku). Są to rękopisy z adnotacjami cenzury i wpisami suflerskimi, głównie Leona Michała Knapczyńskiego, długoletniego suflera teatru polskiego we Lwowie. Na przykład w egzemplarzu dramatu Octave’a Feuilleta Julia (BTLw 3454) Knapczyński przed pierwszym aktem zapisał: „Suflerowałem na występ P. Modrzejewskiej po raz pierwszy d. 27 Czerwca 1874. Lwów”, natomiast w rękopisie Iskry, dramatu Friedricha Halma (BTLw 3452), umieścił następującą informację: „Lwów dnia 5 listopada 1872 r. przepisałem M. Knapczyński”. Egzemplarzy przepisanych przez suflera Knapczyńskiego można odnaleźć w dwudziestowiecznym fragmencie lwowskiej biblioteki teatralnej jeszcze kilka7. Są też takie, które były nawet własnością suflera, o czym dowiadujemy się z wpisów proweniencyjnych. Na przykład notatka „Z biblioteki M. Knapczyńskiego” znalazła się w egzemplarzu kolejnej sztuki Sardou Rodzina Benoiton (BTLw 4309). Rękopis, szczególnie starannie przepisany (z ozdobną, kaligraficzną stroną tytułową), służył kilku suflerom: Edwardowi Amirowiczowi (1869), właścicielowi Knapczyńskiemu (1868), Franciszkowi Tasannowi (1870) i FranciszkoSztukę Sardou umieszczono między egzemplarzami z 1917 roku.

Na przykład egzemplarz komedii V. Sardou Fernanda (BTLw 3999) przepisany 10 XI 1872 oraz libretto opery G. Meyerbeera Afrykanka (BTLw 4328) przepisane 1 III 1874.

6 7

XI

wi Żymirskiemu (1879). Później nie korzystano już z tego egzemplarza, podobnie jak z kilkunastu innych dziewiętnastowiecznych rękopisów umieszczonych w przedziale BTLw 4301 do BTLw 4328 (przed egzemplarzami z dwudziestolecia międzywojennego).

Jak to się stało, że dziewiętnastowieczne egzemplarze przełożono do dalszych części lwowskiej biblioteki teatralnej, trudno dziś wytłumaczyć. Pewien „bałagan chronologiczny” następował w różnych momentach, gdy zbiór porządkowano jeszcze we Lwowie i przenoszono między teatralnymi budynkami, a na pewno też wtedy, gdy przyjechał do Katowic i układany był w nowym miejscu8. Zdarzało się nawet, że rozdzielono komplet, czyli egzemplarz i role. Na przykład poemat dramatyczny Jana Kasprowicza Bunt Napierskiego (wystawiony we Lwowie w 1899 roku) przedziela aż dwa tysiące innych egzemplarzy. Druk z adnotacją cenzury i wpisami suflerskimi znajduje się w odpowiednim (chronologicznie) miejscu (pod sygnaturą BTLw 1943), natomiast siedem ról z obsadą i podpisem dyrektora Ludwika Hellera nieoczekiwanie odnaleziono pod sygnaturą BTLw 3960 (między egzemplarzami z 1912 roku).

2. Egzemplarze Tadeusza Pawlikowskiego (Kraków, Lwów) 4 października 1900 roku uroczyście otwierano we Lwowie okazały gmach teatralny. Tadeusz Pawlikowski, który wygrał ostrą rywalizację o fotel dyrektora z dotychczasowym antreprenerem Ludwikiem Hellerem, rozpoczynał swój pierwszy lwowski sezon w doskonałych warunkach lokalowych, ze świetnym zespołem (wzbogaconym o krakowskich aktorów), ale bez biblioteki teatralnej. Cenny i duży zbiór tekstów scenicznych oraz partytur pozostał w starym gmachu skarbkowskim i był własnością Ludwika Hellera9, a nawet stanowił kartę przetargową w staraniach o dyrekcję lwowskiej sceny. Do swojej oferty Heller dołączył spis inwentarza, w którym znalazły się m.in. „dramaty i komedie: 1760 egzemplarzy W Teatrze Śląskim największej zmiany dokonano w pierwszej części biblioteki (sygnatury BTLw 1–BTLw 650), gdzie w miejsce brakujących egzemplarzy wstawiono maszynopisy z dwudziestolecia międzywojennego.

9 Stąd na wielu egzemplarzach pieczęć „Teatr Miejski Lwów. Ludwik Heller”.

8

XII

w manuskryptach, 934 drukowanych i 60 000 arkuszy rozpisanych ról, 684 partytury i wyciągi fortepianowe, 16 000 arkuszy utworów antraktowych”. Właściciel wycenił wartość biblioteki na 53 132 zł oraz zapewniał, że znajdują się w niej „dzieła, których żaden teatr nie posiada, są to unikaty niemal wartości archeologicznej” oraz obiecywał dostarczenie magistratowi „na żądanie” szczegółowego katalogu biblioteki10. W 1901 roku władze samorządowe podjęły próbę wykupienia zbioru teatralnych egzemplarzy. Rada Miasta Lwowa na kilku czerwcowych posiedzeniach debatowała nad „Biblioteką Hellera”, a lokalna prasa szczegółowo o tym informowała11. Niestety, do żadnych konkretnych ustaleń nie doszło, sprawę odroczono i odesłano do komisji finansowej.

W tej sytuacji nowy dyrektor Tadeusz Pawlikowski musiał tworzyć we Lwowie bibliotekę od podstaw. Na potrzeby premier przepisywano egzemplarze na miejscu, a do wznowień używano manuskryptów krakowskich, których nowy dyrektor przywiózł ze sobą całkiem sporo. Były to nie tylko egzemplarze z lat 1893–190012, ale też wcześniejsze, jeszcze z antrepryzy Stanisława Koźmiana i Jakuba Gliksona. Takich rękopisów zachowało się w lwowskiej bibliotece ponad 100, a wśród nich są nie tylko egzemplarze z wpisami cenzorskimi i suflerskimi, ale także z adnotacjami reżysera Józefa Rychtera13, sekretarza teatru, a potem dyrektora Jakuba Gliksona14, a nawet poprawkami autora Michała Bałuckiego15.

Oferta p. Ludwika Hellera, dyrektora teatru we Lwowie. „Tygodnik Narodowy” 1900, nr 25.

11 Głosy prasy zrelacjonowano w: B. Maresz, Biblioteka Teatru Lwowskiego.

Cz. 1…, s. X–XI. 12 Lata krakowskiej dyrekcji Tadeusza Pawlikowskiego.

13 Egzemplarz BTLw 4838 z krakowskiej premiery komedii M. Bałuckiego Krewniaki (20 IX 1879) z wpisem reżysera Józefa Rychtera, warunkowym zezwoleniem cenzury (Kraków 30 IX 1879) oraz premierową obsadą i licznymi wpisami suflerskimi.

14 Egzemplarz BTLw 3298 komedii E. Paillerona Niby-małżeństwa z notatką sekretarza Jakuba Gliksona, zezwoleniem cenzury (Kraków 19 XI 1876) i krakowską obsadą oraz egzemplarz BTLw 4841 komedii A. Abrahamowicza Łyse konie z wpisem dyrektora Jakuba Gliksona, adnotacją cenzury (Kraków 15 IV 1887) i krakowską obsadą.

15 Egzemplarz BTLw 4082 komedii Bajki z poprawkami Bałuckiego, adnotacją cenzury (Kraków 13 IV 1894) i krakowską obsadą oraz egzemplarz BTLw 10

XIII

Najciekawsze są niewątpliwie unikatowe egzemplarze z czasów dyrekcji Stanisława Koźmiana, zwłaszcza te z wpisanymi nazwiskami najwybitniejszych aktorów „szkoły krakowskiej”: Antoniny Hoffmann, Heleny Modrzejewskiej, Wincentego Rapackiego, Feliksa Bendy i Bolesława Ładnowskiego. Wszystkie nazwiska odnajdujemy na przykład na kartach dramatu historycznego Szekspira Życie i śmierć Ryszarda III, przetłumaczonego dla sceny krakowskiej „pięknym rymowanym wierszem”16 przez Józefa Szujskiego (BTLw 3536). Strona „osobowa” egzemplarza zawiera liczne wpisy sporządzone brązowym i czarnym atramentem oraz ołówkiem. W ten sposób zanotowano trzykrotną obsadę: krakowską (1868) oraz dwie lwowskie (1905 i 1911). I tak tytułową rolę króla Ryszarda III grał najpierw Wincenty Rapacki, potem Roman Żelazowski, Elżbietę, żonę króla Edwarda IV grała Antonina Hoffmann, potem Julia Sułkowska i Anna Kałużyńska. Z kolei postać Anny (żony Ryszarda III) w 1868 roku odtwarzała Helena Modrzejewska, potem Adela Żelazowska i wreszcie Mira Wieland. Także liczne wpisy suflerskie oraz pieczęcie potwierdzają, że egzemplarz tego dramatu używany był najpierw w Krakowie (w teatrze Stanisława Koźmiana), potem we Lwowie (za dyrekcji Tadeusza Pawlikowskiego) i znowu we Lwowie (w teatrze kierowanym już przez Ludwika Hellera).

Jednak większość egzemplarzy Tadeusza Pawlikowskiego (zgromadzonych głównie w przedziale sygnatur 3200 do 3600) to manuskrypty sztuk granych w teatrze lwowskim po raz pierwszy w latach 1900–1906. Trafiały do biblioteki teatralnej zwykle w kolejności premier, często po dwa, a nawet trzy egzemplarze.

Na przykład w 1901 roku pod sygnaturą BTLw 3218 umieszczono ocenzurowany rękopis sztuki Hermana Heijermansa Nadzieja, którą dla teatru lwowskiego przetłumaczył Jan Kasprowicz, a pod sygnaturą następną (BTLw 3219) znalazł się egzemplarz tego samego „dramatu rybackiego” używany przez suflerów teatru 4902 komedii Dom otwarty z wpisem Bałuckiego na stronie tytułowej: „Uwaga autora: Po przejrzeniu teraz egzemplarza widzę tyle poprawek porobionych ołówkiem nie wiadomo przez kogo i z jakiej racji, że muszę stanowczo zaprotestować przeciw takiej dowolności i proszę o granie nadal według pierwotnego tekstu bez zmiany. Kraków d. 6 kwietnia 1893”.

16 Teatr. „Czas” 1868, nr 75.

XIV

lwowskiego wielokrotnie w latach 1901–1906, a także podczas występów w Krynicy w 1903 roku. Co więcej, właśnie ten suflerski egzemplarz wykorzystywany był także na amatorskiej scenie robotniczej, której opiekunem był aktor Teatru Miejskiego Karol Adwentowicz. Podobnie było w przypadku rękopisu słynnej sztuki Gerharta Hauptmanna opowiadającej historię rewolty śląskich tkaczy. Zachowany egzemplarz Tkaczy (BTLw 3508) również służył scenie profesjonalnej i amatorskiej. Umieszczono w nim dokładne kalendarium przedstawień Teatru Miejskiego (1904) oraz siedmiu spektakli „Sceny Robotniczej w Gwieździe” (1906).

Przez sześć sezonów swojej dyrekcji Tadeusz Pawlikowski wprowadził do repertuaru teatru lwowskiego wiele utworów debiutujących polskich dramaturgów, m.in.: Jerzego Żuławskiego, Leopolda Staffa, Juliusza Germana, Włodzimierza Perzyńskiego, Zygmunta Kaweckiego, czy też mniej znanych autorów i autorek: Karoliny Słończewskiej, Anny Sokołowskiej, Michaliny Schwarzówny. Egzemplarze takich sztuk wpływały do teatralnej biblioteki i czasami są dziś jedynymi zachowanymi w zbiorach polskich tekstami dawno zapomnianych i nigdy niedrukowanych utworów.

Na przykład komplet (egzemplarz cenzorski i suflerski17) dokumentuje premierę „komedii opartej na stosunkach miejscowych”, którą wystawiono 6 lutego 1903 roku. Sztuka Karoliny Słończewskiej pt. Fabryka krajowa „zajmowała się sprawą dla Galicji wielce aktualną, bo kwestią przemysłu krajowego”. Jan Kasprowicz (recenzent teatralny „Słowa Polskiego”) nazwał debiut autorki znanej z utworów prozatorskich „szczęśliwym” i ocenił, że „sztuka p. Słończewskiej jest o x proc. lepsza od tego rodzaju importowanych komedii i fars zagranicznych”18. Ponieważ tematem komedii były „stosunki miejscowe”, nic dziwnego, że w egzemplarzu cenzorskim wpisano zastrzeżenia. Polecano przerobić „scenę XV aktu pierwszego w ten sposób, aby powaga władzy reprezentowanej przez agenta policyjnego nie była na szwank narażoną”.

Z kolei w maszynopisie suflerskim zanotowano premierową obsadę oraz dokładny wykaz prób: „informacyjna, pamięciowa, gene17 Rękopisy BTLw 3371 (egzemplarz cenzorski) i BTLw 3372 (egzemplarz suflerski) to jedyne zachowane teksty tej nigdy niedrukowanej sztuki.

18 (j.k.) [J. Kasprowicz], Z teatru. „Słowo Polskie” 1903, nr 63.

XV

ralna” i zaznaczono, w których uczestniczył dyrektor Pawlikowski.

Komplety egzemplarzy (cenzorski i suflerski) zachowały się także z premierowych przedstawień bardziej znanych i częściej później wystawianych utworów, takich jak: „dramat z czasów średniowiecza” Ijola Jerzego Żuławskiego (BTLw 3520 i BTLw 3521) czy sztuka Juliusza Germana Lilith (BTLw 3484 i BTLw 3485).

W obu przypadkach egzemplarze cenzorskie z lwowskiej biblioteki teatralnej są jednocześnie autografami Żuławskiego i Germana.

Czasami bowiem zdarzało się, że autorzy przysyłali dyrekcji swoje rękopisy, które najpierw przedkładano cenzurze, a dopiero potem przepisywano na potrzeby teatru.

Egzemplarze cenzorskie z lat 1900–1906 potwierdzają, że dyrektor Pawlikowski stale miał kłopoty z bezwarunkowym dopuszczaniem sztuk do grania. Zastrzeżenia religijne, obyczajowe oraz społeczne i polityczne można znaleźć w wielu sztukach zachowanych w teatralnej bibliotece. Na przykład w 1902 roku cenzor nakazywał, aby „rola ojca Belmont zastąpiona została przez osobę nie ze stanu duchownego” i wykreślał kwestie: „ta przeklęta dzielnica klerykalna” oraz „chciano wchodzić w układy z czarną bandą”19, w innej sztuce przypominał, by „aktor grający rolę porucznika huzarów nie wystąpił w uniformie austriackiego oficera”20, a w kolejnej, by wykonywane w sztuce tańce „nie obrażały uczuć moralnych”21. Nowy dyrektor chętnie wystawiał sztuki o tematyce robotniczej, co w tych niespokojnych, rewolucyjnych czasach wzmagało oczywiście czujność cenzury. Pawlikowski długo zabiegał o zezwolenie na premierę Tkaczy, a entuzjazm, z jakim spotkało się wystawienie sztuki Hauptmanna (21 XI 1904), potwierdził obawy cenzury22. Zapewne dlatego dwa lata później do egzemplarza 19 Zastrzeżenia wpisane do komedii Emila Fabre Życie publiczne (BTLw 3237).

20 Uwagi cenzury do krotochwili Balon do kierowania Emila Norini i Ernesta Bauma wystawionej w 1902 r. (BTLw 3283).

21 Uwagi cenzury do operetki Seweryna Bersona Lekcja tańców wystawionej w 1902 r. (BTLw 3351).

22 Sufler zanotował w egzemplarzu (BTLw 3508) czas trwania kolejnych przedstawień i stąd wiadomo, że premierowe trwało o pół godziny dłużej niż pozostałe, co mogło być wynikiem „demonstracyjnego” zachowania „towarzyszy i towarzyszek na galerii” („Gazeta Narodowa” 1904, nr 268).

XVI

dramatu Hjalmara Bergströma Piwowarzy cenzor dołączył pismo z licznymi zastrzeżeniami. Polecił wykreślić fragmenty opisujące trudne warunki życia robotników, podkreślające ważną rolę rozwoju ruchów proletariackich, a nawet wymagał takiej inscenizacji utworu, „aby śpiew strajkujących robotników duńskich, zaznaczony w końcowych scenach aktu IV, nie przypominał w niczem lokalnych robotniczych śpiewów”23. Wśród egzemplarzy z czasów Pawlikowskiego zdarzają się też sztuki opatrzone zakazami, jak na przykład jednoaktówka Gabrieli Zapolskiej Car jedzie, napisana pod pseudonimem Józef Maskoff. W jednym z dwóch zachowanych rękopisów znalazło się powiadomienie o zakazie „wystawienia na scenie teatru miejskiego we Lwowie”24. W piśmie nie podano uzasadnienia, ale (jak wiadomo z prasy) dotyczyło „podsuwania młodzieży tendencji nihilistycznych”. Józef Maskoff w liście do redakcji „Słowa Polskiego” ostro zaprotestował przeciwko „przypisywaniu autorowi nieistniejących tendencji”25, ale sztuki nigdy już we Lwowie nie wystawiono, a w bibliotece teatralnej pozostały dwa rękopisy.

W egzemplarzach z lat 1900–1906 zachowały się ślady pracy dyrektora Tadeusza Pawlikowskiego i jego głównego reżysera Ludwika Solskiego. Na przykład w rękopisie dramatu Julesa Case’a Poddanka (BTLw 3282) dyrektor lwowskiej sceny zanotował: „Egzemplarz nie do użycia: wadliwy odpis z tego przekładu!”. Z kolei na końcu maszynopisu tryptyku scenicznego wierszem Pogrzeb (BTLw 4645) autorstwa Kazimierza Laskowskiego znajdujemy odręczną notatkę wpisaną charakterystycznym pismem: „Omówiłem wszystko z P.P. Jasieńskim i Solskim dnia 10/ IV 902”. Osobami, z którymi Pawlikowski „wszystko omówił”, byli oczywiście dekorator Stanisław Jasieński i reżyser Ludwik Solski. Wreszcie dłuższą instrukcję na luźnej kartce załączył Pawlikowski do tragedii w 5 aktach Popiel i Piast (BTLw 3210). SztuEgzemplarz cenzorski BTLw 3579.

Maszynopisowa decyzja cenzury, parafowana przez cenzora Ludwika Milskiego, została wklejona do rękopiśmiennego egzemplarza BTLw 3229. W tekście naniesiono też ołówkowe zaznaczenia, zapewne fragmentów kwestionowanych przez cenzurę.

25 [G. Zapolska], Od J. Maskoffa. „Słowo Polskie” 1902, nr 32.

23 24

XVII

ka Mieczysława Romanowskiego, poety-powstańca i serdecznego przyjaciela ojca dyrektora lwowskiej sceny, została wystawiona szczególnie starannie. Do premiery w październiku 1901 roku kostiumy zaprojektował Włodzimierz Tetmajer, a nowe dekoracje powstały pod kierunkiem Stanisława Jasieńskiego. Po pierwszym przedstawieniu, krytykowanym za „nieznośne dłużyzny”, Pawlikowski usunął znaczne fragmenty tekstu, a na załączonej kartce zalecał „poczynienie następujących skróceń i zawiadomienie o nich niezwłocznie artystów interesownych oraz p. Jasieńskiego i inspicjenta”. Z kolei na okładce egzemplarza sztuki Ponad siły (BTLw 5938) norweskiego dramaturga Bjørnstjerne Bjørnsona dyrektor teatru lwowskiego zanotował: „Na dalsze skrócenia nie zezwalam”. Być może była to reakcja na ingerencje cenzorskie, których było całkiem sporo. Na końcu sztuki rękopiśmiennego egzemplarza wklejono maszynopisową adnotację cenzury (datowaną 23 sierpnia 1901 roku) z licznymi zastrzeżeniami. Wymieniono szereg fragmentów do opuszczenia i dodano uwagę, by „tam, gdzie występuje biskup anglikański i duchowieństwo nie używano aparatów kościelnych”. Sztukę wystawiono dopiero w 1905 roku, a w egzemplarzu znajdziemy ciekawe wpisy także z roku premiery.

Na wyklejce zanotowano daty i czas trwania wszystkich jedenastu prób, z których pierwsza była „informacyjna z p. Solskim” (15 II 1905), a ostatnia „generalna” (23 II 1905), dalej daty i czas trwania trzynastu przedstawień od premiery (23 II 1905). W samym tekście sztuki pojawiają się nie tylko wpisy i znaki suflera Ryszarda Mencla, ale także poprawki tekstu i uwagi naniesione ręką reżysera Ludwika Solskiego.

Odręczny podpis Tadeusza Pawlikowskiego można znaleźć także w rolach, które rozdawano aktorom. Z lat 1900–1906 zachowało się stosunkowo niewiele egzemplarzy ról, ale na wszystkich widnieje charakterystyczne sygnowanie ówczesnego dyrektora. Na przykład do komedii Stefana Krzywoszewskiego Tęcza (BTLw 3483) dołączono tylko dwie role, a ze wspominanego już przedstawienia Tkaczy zachował się komplet aż dziewiętnastu ról (BTLw 3507). Na wszystkich dyrektor w prawym górnym rogu wpisał nazwisko aktora lub aktorki i umieścił swoją parafkę. Czasami aktorzy potwierdzali odbiór roli (np. „otrzymałem 9.XI.904 XVIII

Kwiatkiewicz”), dopisywali różne informacje (np.: „czytana próba 10/11 1904. III piętro”26), a nawet szkicowali grane postaci. Takie rysunki znajdują się w egzemplarzach przeznaczonych przez Pawlikowskiego dla „pana Chmielińskiego”. W komedii Tęcza Józef Chmieliński grał Franciszka Szmitta, a w Tkaczach odtwarzał rolę szmaciarza Horninga. Znakomity lwowski aktor oraz malarz i rzeźbiarz oba niewielkie zeszyciki ozdobił rysunkami27.

Kilkaset egzemplarzy z czasów lwowskiej dyrekcji Tadeusza Pawlikowskiego to jeden z ciekawszych fragmentów teatralnej kolekcji, dokumentujący ważny i przełomowy okres w dziejach lwowskiej sceny.

3. Druga dyrekcja Ludwika Hellera i czasy I wojny światowej Wraz z dyrektorem Ludwikiem Hellerem do lwowskiego Teatru Miejskiego wróciła też cała biblioteka teatralna. Zapewne przeniesiono ją z sąsiedniego gmachu skarbkowskiego i połączono ze zbiorem skompletowanym za czasów Tadeusza Pawlikowskiego.

W 1912 roku miasto odkupiło kolekcję od Hellera i w ten sposób powstała „Biblioteka Teatralna. Własność Gminy m. Lwowa”, jak informowały pieczęcie, którymi zaczęto oznaczać egzemplarze.

W większości egzemplarze z drugiej dyrekcji Hellera znajdują się w przedziale od sygnatury BTLw 3614 do BTLw 4164, ale pojedyncze trafiają się też później między egzemplarzami z dwudziestolecia międzywojennego.

Pierwsze lata (1906–1913) kolejnej dyrekcji Ludwika Hellera to ustabilizowane, pełne sezony, prowadzone przez doświadczonego przedsiębiorcę teatralnego. W każdym wystawiano od 60 do 90 nowych sztuk, a do biblioteki trafiały komplety egzemplarzy (cenzorski i suflerski). Z Hellerem współpracowali „dramaturdzy”: najpierw Tadeusz Pawlikowski, potem krótko Marian Gawalewicz i wreszcie przez dłuższy czas Henryk Cepnik. Ślady pracy tego ostatniego sekretarza literackiego i jego charakterystyczne, Wpis Kazimierza Okornickiego.

Egzemplarze Chmielińskiego opisano w: B. Maresz, Józef Chmieliński.

Lwowski aktor, malarz i rzeźbiarz. Katowice 2013.

26 27

XIX

drobne odręczne pismo można odnaleźć w wielu egzemplarzach teatralnych. Poprawiał i uzupełniał teksty, nanosił skróty, tłumaczył całe sztuki, a także miał spory wpływ na wybór repertuaru.

Jego pomysłem był cykl dramatu polskiego zorganizowany w sezonie 1911/1912, prezentujący głównie komedię oświeceniową i pozytywistyczną. Na potrzeby tej inicjatywy przepisywano dawne sztuki, a Cepnik opracowywał je na scenę. Tak było w przypadku komedii Franciszka Bohomolca Staruszka młoda skopiowanej ze starego druku, a potem określonej przez Cepnika i wystawionej w 1911 roku (BTLw 3910). W cyklu polskim pojawiło się też wiele utworów Juliusza Słowackiego, jako że w latach 1909 i 1910 uroczyście obchodzono jubileusz wieszcza, a aktorzy Teatru Miejskiego we Lwowie wydali nawet specjalny kalendarz jubileuszowy28. W zachowanym egzemplarzu Zawiszy Czarnego (BTLw 3883) już na karcie tytułowej zapisano, że „układ sceniczny” z 1910 roku jest autorstwa Henryka Cepnika, z kolei 5 obrazów dramatu Złota Czaszka w 1907 roku „uscenizował Ludwik Solski” i jego odręczne wpisy znalazły się w rękopisie cenzorsko-suflerskim (BTLw 3711).

Coraz częściej do biblioteki teatralnej trafiały też egzemplarze drukowane, jak na przykład jubileuszowe wydanie dzieł Słowackiego z 1909 roku, a także inne edycje dramatów polskich i obcych.

Stawały się egzemplarzami reżyserskimi, suflerskimi i cenzorskimi i na nich pracowano. Bardzo ciekawa jest na przykład edycja Lilli Wenedy (BTLw 5609) z licznymi wpisami z 1909 roku, a także spory zbiór drukowanych sztuk Henryka Ibsena, które służyły m.in. do przedstawień cyklu ibsenowskiego w 1908 roku (sygnatury BTLw 3620 do BTLw 3631). Niewielkie książeczki, wydawane nakładem Wilhelma Zukerkandla w Złoczowie, zmieniały się w egzemplarze roli, a na okładce druku wpisywano nazwisko aktora, jak na przykład w egzemplarzu Upiorów, przeznaczonym dla najsłynniejszego lwowskiego odtwórcy ról ibsenowskich Karola Adwentowicza29.

Kalendarz jubileuszowy Juliusza Słowackiego na rok 1909 i 1910. Lwów 1909 wydano „nakładem Komitetu Artystów Teatru Miejskiego we Lwowie”.

29 Drukowany egzemplarz (BTLw 3669) z naniesionymi poprawkami w roli Oswalda i wpisem „p. Adwentowicz 12/2 907”.

28

XX

W czasie drugiej dyrekcji Ludwika Hellera stałymi reżyserami byli m.in.: Adolf Walewski, Ludwik Wostrowski, Roman Żelazowski, Michał Szobert, a w ostatnich latach także Kazimierz Okornicki. Ten ostatni miał zwyczaj wpisywania do egzemplarzy notatek w rodzaju „Wystawiłem sztukę w dyr. L. Hellera we Lwowie 26/II 1917”30. Inni czasami na karcie tytułowej lub na końcu umieszczali swoje podpisy, jak Michał Szobert w egzemplarzu Rozbitków. Szobert wystawił komedię Józefa Blizińskiego w 1911 roku i swoje uwagi reżyserskie zanotował charakterystycznym, wyróżniającym się brązowym atramentem (BTLw 3202). Zwykle jednak z trudem trzeba rozszyfrowywać, czyja ręka wpisała uwagi, a wnioski często obarczone są dużą dozą niepewności. Na przykład bardzo interesujący egzemplarz tragedii Williama Szekspira Juliusz Cezar (BTLw 3686) pełen jest różnorodnych notatek naniesionych ołówkiem oraz niebieską i zieloną kredką. Charakter wpisów ołówkowych wskazuje na reżysera Ludwika Wostrowskiego, który w 1907 roku z wielkim powodzeniem wystawił sztukę w teatrze Ludwika Hellera. Zapewne on na doklejonej do egzemplarza kartce wypisał wszystkie akty i sceny oraz połączył je w „dekoracje”, a następnie przy każdej części tragedii umieścił dokładny opis ustawienia postaci w chwili „podniesienia zasłony”.

Ludwik Heller (jak i jego poprzednicy) miewał kłopoty z austriacką cenzurą, a wśród egzemplarzy z jego drugiej dyrekcji można odnaleźć manuskrypty z zakazami oraz licznymi zastrzeżeniami. We wrześniu 1907 roku C.K. Prezydium Namiestnictwa „na podstawie opinii cenzuralnej Rady przybocznej” zakazało wystawienia sztuki Szaloma Asza Mesjaszowe czasy. Dyrektora Hellera informował o tym cenzor Ludwik Milski specjalnym pismem dołączonym do egzemplarza (BTLw 3694). Urzędnik wyjaśniał przyczynę zakazu: „a to z tego powodu, że obraz sprzecznych poglądów i przekonań, ścierających się z sobą w łonie społeczeństwa żydowskiego, mógłby wywołać gwałtowne protesty i demonstracje wśród widzów”. Podobne zawiadomienie skierował Milski do Hellera w lutym następnego roku, tym razem donosząc o zakazie dla sztuki Hermana Heijermansa Dzień zaduszny. W piśmie (dołą30 Wpis w egzemplarzu dramatu Bolesława Gorczyńskiego Wyzwanie (BTLw 3800).

XXI

czonym do egzemplarza BTLw 4188) przypominał, że sztuka była już „poddana orzeczeniu cenzuralnej Rady przybocznej”, kiedy starał się o jej wystawienie teatr krakowski i wydano zakaz, który „stosuje się przeto i do sceny lwowskiej”. Tym razem wyjaśnienie brzmiało następująco: „a to z powodu iż treść tego utworu, poruszającego w sposób jaskrawy pewne zagadnienia z dziedziny moralno-religijnej, mogłaby wywołać zgorszenie i objawy zakłócające spokój publiczny”. W egzemplarzach z dyrekcji Hellera można odnaleźć także liczne zezwolenia z zastrzeżeniami. Cenzorzy najczęściej odnosili się do tekstu sztuki, usuwali lub zmieniali pojedyncze słowa, a nawet całe fragmenty. Na przykład w 1910 roku nakazano wykreślenie okrzyku „Niech żyje rewolucja” z komedii Igraszki jej Ekscelencji (BTLw 3884), a dwa lata później cenzor wydał zgodę na wystawienie sztuki W świętej Rosji pod warunkiem: „że zmienione będą w sposób odpowiedni te wszystkie ustępy, w których jest mowa o spisku przeciw carowi, uknutym przez Wielkiego Księcia” (BTLw 3993). Cenzorzy ingerowali nie tylko w tekst, ale także w kostiumy aktorów. Na przykład do zezwolenia na wystawienie operetki Jej adiutant w 1911 roku (BTLw 3926) dodano następujące zastrzeżenie: „osoby stanu wojskowego nosić będą fantazyjne mundury, nie przypominające nawet w przybliżeniu uniformów armii austro-węgierskiej i że z tekstu utworu tego będą usunięte wszelkie wyrażenia, odnoszące się do tejże ces. i król. armii”. Z kolei w adnotacji wpisanej do komedii Chluba naszego miasta w 1912 roku (BTLw 4550) umieszczono uwagę dotyczącą „stroju modelki Stelli”, który nie powinien „obrażać uczucia przyzwoitości”.

Egzemplarze suflerskie z czasów drugiej dyrekcji Ludwika Hellera to przede wszystkim rękopisy i druki z uwagami i znakami Teofila Gamskiego, Ryszarda Mencla, Jana Władysława Wojciechowskiego, którzy suflowali przedstawienia dramatyczne oraz Franciszka Żymirskiego, Edmunda Podolczyka i Henryka Boritza, suflujących opery i operetki. Przeznaczone dla nich egzemplarze oznaczone są zwykle charakterystyczną parafką woźnego teatralnego Jana Pichora. Zazwyczaj na wyklejkach umieszczał on krótkie notatki w rodzaju: „dla suflera p. Wojciechowskiego”, ale czasami dodawał też dość zaskakujące uwagi. Na przykład XXII

w drukowanym egzemplarzu sztuki Oscara Wilde’a Mąż idealny (BTLw 3741) wpisał informację o śmierci namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego31, a na odwrocie okładki egzemplarza Balladyny (BTLw 3786) odnotował aż trzy zgony, m.in. Władysława Hellera, ojca dyrektora teatru32.

Z kolei 16 kwietnia 1917 roku Pichor aż dwukrotnie (na wyklejce przedniej i tylnej) zanotował ważną informację, że „po raz pierwszy suflowała kobieta” (BTLw 4145). Pierwszą suflerką w teatrze lwowskim była Eugenia Saraczyńska, której wpisy pojawiają się w ostatnim roku dyrekcji Hellera. W dwudziestoleciu międzywojennym dołączyły do niej kolejne kobiety-suflerki: Aniela Rybczyńska, Maria Wolańska i Helena Nawrocka.

Teatr lwowski Ludwika Hellera w latach 1906–1918 niejednokrotnie opuszczał swoją stałą siedzibę. Najczęściej wyruszał na letnie występy do karpackich uzdrowisk, stąd częste w egzemplarzach wpisy o suflowaniu „w Krynicy”, a nawet wklejony afisz „Lwowskiego Teatru Miejskiego w Krynicy” (BTLw 3665). Operatywny przedsiębiorca zorganizował ponadto dwa zagraniczne wyjazdy na występy gościnne, które były dość niezwykłymi – jak na owe czasy – wydarzeniami i doczekały się szczególnych pamiątek33.

W 1910 roku zespół lwowski popisywał się w Wiener Bürgertheater, a w 1913 roku w paryskim Théatre du Gymnase. Ślady tych wyjazdów zachowały się także w kilku egzemplarzach z Biblioteki Teatru Lwowskiego, na przykład: wpis cenzorski z występów wiedeńskich w egzemplarzu Sędziów Wyspiańskiego (BTLw 3726) oraz wpisy suflerskie z występów paryskich w rękopisie dramatu Przybyszewskiego Topiel (BTLw 3938). Jednak najdłużej aktorzy lwowscy występowali za granicą z przyczyn pozaartystycznych.

Ewakuację do Wiednia spowodował wybuch I wojny światowej Andrzej Potocki 12 kwietnia 1908 roku został zastrzelony przez ukraińskiego studenta Mirosława Siczyńskiego.

32 Ponadto Pichor odnotował śmierć Jana Kowalika (maszynisty teatralnego) oraz bliżej niezidentyfikowanego Cybulskiego.

33 Sekretarz teatru Henryk Cepnik wydał pamiątkowy druk z licznymi fotografiami firmy „Floryan” oraz szczegółowym sprawozdaniem z występów. Zob.: Teatr polski w Wiedniu. Rzecz o występach Dramatu lwowskiego na scenie „Bürgertheater” w Wiedniu w dniach od 1. do 8. maja 1910 roku. Oprac. H. Cepnik.

Lwów 1910.

31

XXIII

i zajęcie Lwowa przez Rosjan. Od 11 grudnia 1914 do czerwca 1915 roku trwały „Gościnne występy Polskiego Teatru w Wiedniu”34, a po ponownym zajęciu Lwowa przez wojska austriackie Ludwik Heller z częścią zespołu powrócił do stolicy Galicji. Zachowało się kilka egzemplarzy dokumentujących ten trudny czas w dziejach teatru lwowskiego, na przykład: Rozbitki Józefa Blizińskiego (BTLw 3201) oraz Dzieje Józefa Włodzimierza Perzyńskiego (BTLw 4099). Oba egzemplarze to druki z wpisaną obsadą wiedeńską z 1915 roku. Z kolei w rękopisie Zbójców używanym przez suflerów od 1893 roku pod jedną z kilku obsad wpisano: „obsada w czasie wojny w roku 1915, 16 października” (BTLw 3224).

Wyjazd dyrektora Hellera oraz części zespołu do Wiednia przerwał działalność stałego teatru, ale już w grudniu zaczęto organizować we Lwowie przedstawienia w Sali Kasyna Miejskiego.

Ciekawym i unikatowym dokumentem tej imprezy jest egzemplarz „drobiazgu scenicznego” Pocałunek (BTLw 4160), do którego dołączono program teatralny w języku polskim i rosyjskim z przedstawienia składanego granego właśnie w Kasynie Miejskim.

W obsadzie znaleźli się aktorzy związani wcześniej z lwowską sceną, m.in.: Julian Dobrzański, Maria Sznage i Kazimierz Okornicki. Zapewne Okornicki (późniejszy reżyser teatru lwowskiego) przeniósł ten egzemplarz i kilka innych do biblioteki Teatru Miejskiego. Świadczą o tym wpisy, jakie w nich umieścił. Na przykład farsę Bilet wojskowy wystawił najpierw w teatrze wileńskim (30 III 1909), a potem we Lwowie w Kasynie Miejskim (w styczniu 1915 roku)35. Okornicki od 1915 roku (przez ponad 10 lat) regularnie umieszczał swoje uwagi w lwowskich egzemplarzach, a jego żona Helena Miłosz-Okornicka przepisywała sztuki. Przykładowo w sierpniu 1917 roku wykonała dwie kopie „epizodu” Karla Holteia Stary wódz, opartego „na tle życia Kościuszki”. Jeden egzemplarz przedłożono cenzurze (BTLw 4156), a w drugim Okornicki zanotował: „Wystawiłem sztukę w dyrekcji L. Hellera Tak pisano na afiszach.

Egzemplarz BTLw 4933 zawiera wpis cenzorski w języku rosyjskim z 1908 roku, notatkę Okornickiego: „Wystawiłem farsę we Wilnie 30 marca 1909 r.”, fragment programu teatralnego Teatru Miejskiego w Wilnie i wreszcie obsadę z lwowskiego Kasyna Miejskiego (styczeń 1915).

34 35

XXIV

15/10 1917” (BTLw 4157). Podobne uwagi Okornicki zamieszczał także w dwudziestoleciu międzywojennym, pisał, że wystawił sztukę „w teatrze miejskim we Lwowie za dyrekcji Michała Tarasiewicza 23 sierpnia 1920 r.” (BTLw 4192), czy też „w Teatrze miejskim we Lwowie za dyr. H. Barwińskiego 15/III 1927” (BTLw 4359).

Ludwik Heller żegnał się z teatrem lwowskim 1 lipca 1918 roku, a ostatnie przedstawienie było 6684 pod jego dyrekcją, a 4746 w teatrze miejskim (jak donosiła prasa)36. Tym razem całą bibliotekę, która była już własnością miasta, Heller pozostawił w teatrze. Miesiąc później rozpoczął się nowy sezon, a w drukowanym egzemplarzu komedii Franciszka Zabłockiego Sarmatyzm (BTLw 4174) sufler Teofil Gamski zanotował: „Dyr. R. Żelazowski. Rozpoczęcie sezonu 21 sierpnia 1918”.

4. Dwudziestolecie międzywojenne Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości teatr lwowski zaczął funkcjonować w nowych warunkach. Zmienił się status dawnej stolicy autonomicznej Galicji, a burzliwe lata Wielkiej Wojny oraz walki o Lwów w 1918 i 1919 roku spowodowały zubożenie miasta. Do Warszawy wyjechało wielu wybitnych artystów, a nowe rozrywki, takie jak kino, radio i imprezy sportowe, skutecznie odciągały widzów. Po ustąpieniu Ludwika Hellera miasto powierzało kierownictwo teatru kolejnym dyrektorom, byli to: Roman Żelazowski, Michał Tarasiewicz, Ludwik Czarnowski (dwukrotnie), Henryk Barwiński (dwukrotnie; za drugim razem wspólnie z Czesławem Zarembą), Teofil Trzciński, Stanisław Czapelski i Zygmunt Zaleski (wspólna dyrekcja; kierownictwo artystyczne w okresie ich dzierżawy objął Leon Schiller), Wilam Horzyca, Janusz Warnecki i Mieczysław Szpakiewicz. Częste zmiany dyrekcji i koncepcji artystycznych oraz trudna sytuacja finansowa (zwłaszcza w latach wielkiego kryzysu) spowodowały, że scena lwowska coraz mniej przypominała teatr z czasów dawnej świetności. Swój 36 Tak zapowiadano ostatnie przedstawienia dyrekcji Hellera, np. „Gazeta Lwowska” 1918, nr 144.

XXV

blask odzyskała dopiero w latach trzydziestych za sprawą Leona Schillera i Wilama Horzycy, jednak pod koniec dekady znów podupadła, stając się jedną z wielu scen prowincjonalnych.

Z tego okresu w bibliotece teatralnej zachowały się przede wszystkim maszynopisy i druki. Pomiędzy nimi odnaleźć można czasami manuskrypty, ale są to głównie rękopisy sztuk przysyłanych do teatru przez autorów i tłumaczy bądź teksty nadsyłane na konkursy dramatyczne. Ta część kolekcji obejmuje spory zasób sygnatur, bo pierwsze egzemplarze z dwudziestolecia pojawiają się już w okolicach sygnatury BTLw 417037. Największa grupa tekstów z lat 1919–1939 została zgromadzona w obrębie sygnatur 4350–5986.

W dwudziestoleciu międzywojennym wiele maszynopisów trafiało do teatru z funkcjonujących wówczas agencji teatralnych (Stanisława Rechtlebena, Józefa Bogena czy Agencji Teatralnej i Filmowej ZAIKS-u), co zaznaczano zwykle na kartach tytułowych, na przykład: „Egzemplarz dla reżysera i suflera. Powielony jako rękopis. Własność niesprzedajna. Wszelkie prawa autorskie i tłumacza zastrzeżone. Tego egzemplarza nie wolno odbiorcy ani sprzedawać, ani wypożyczać, ani kopiować, ani też puszczać w obieg w jakikolwiek inny sposób. Materiał oraz prawo wystawienia tego utworu w Polsce nabyć można wyłącznie w Ajencji Wydawnictw Scenicznych i Muzycznych Stanisław Rechtleben” albo: „Prawo wystawienia na scenie do nabycia od nakładu Dra Alexandra Martona w Budapeszcie, w Polsce od dra Józefa Bogena, we Lwowie, ul. Potockiego 9”, czy też: „Egzemplarz niniejszy jest wyłączną własnością autorów i nikomu odstąpiony być nie może. Zarejestrowano w Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych”. Co ciekawe, podobne noty wpisywali nieraz sami autorzy. W kilku egzemplarzach sztuk Macieja Szukiewicza znajdujemy jego odręczną uwagę: „Rękopis! Prawo druku i przekładu oraz inscenizacji w celach teatralnych i kinematograficznych Ponad 300 egzemplarzy z dwudziestolecia międzywojennego znalazło się także w pierwszej części zbioru (między sygnaturami BTLw 1 a BTLw 400) przed najstarszym fragmentem kolekcji. Zostały tam przeniesione zapewne w Teatrze Śląskim i w takim (niechronologicznym) układzie przekazane do Biblioteki Śląskiej.

37

XXVI

zastrzeżone. Odpisy dokonane bez mojej wiedzy sądownie ścigać będę” (BTLw 4526). O swoje interesy dbał również Wilhelm Raort, który kilkakrotnie zamieścił notę: „Wszelkie prawa zastrzeżone” (np. BTLw 5156). Natomiast w maszynopisie komedii Powrót Roberta de Flersa i Francisa de Croisseta znalazła się uwaga Michała Tarasiewicza, dyrektora teatru lwowskiego: „Pod odpowiedzialnością sądową nie wolno nikomu wypożyczać ani przepisywać ani grać na prowincji bez porozumienia się z Dr Arnoldem Szyfmanem, dyrektorem Teatru Polskiego w Warszawie” (BTLw 4598).

Zamieszczanie tego typu wpisów w egzemplarzach jest nowym zjawiskiem, w rękopisach i maszynopisach powstałych w latach wcześniejszych takie uwagi można znaleźć bardzo rzadko38.

Agencje teatralne zapewniały dostęp do nowości, dlatego dyrekcje teatrów często korzystały z ich ofert. Nie było to jednak jedyne źródło pozyskiwania nowych tekstów. Czasem reżyserzy czy aktorzy, przechodząc do innego teatru, zabierali ze sobą egzemplarze, z których wcześniej korzystali. Tak było zapewne ze sztuką Henry’ego Kistemaeckersa Przeszła bez śladu39. Jeden z egzemplarzy tego dramatu (BTLw 4429) nosi tytuł Ta co przeszła i pod takim tytułem grano utwór w teatrze łódzkim. Co więcej, został opatrzony m.in. pieczątką: „TMŁ 68” (zapewne pieczęć i sygnatura Teatru Miejskiego w Łodzi), a na okładce widnieje nazwisko Edwarda Żyteckiego, który reżyserował sztukę najpierw w Łodzi (premiera 30 V 1922), a potem we Lwowie (16 X 1922 pt. Ta, która przeszła bez śladu). Można zatem przypuszczać, że do zbiorów Biblioteki Teatru Lwowskiego rękopis trafił właśnie za sprawą reżysera.

Podobnie było zapewne z egzemplarzem „romantycznej komedii muzycznej” Król włóczęgów. Do maszynopisu o sygnaturze BTLw 5868 wpisano odręcznie nazwiska aktorów z przedstawienia w Teatrze Letnim w Warszawie w 1937 roku. Jest to raczej projekt obsady, co sugerują uwagi: „Propozycja: Król: Wład. Grabowski, Katarzyna: Zimińska, Huguette: byle kto”, „Może: Margot – Na przykład w egzemplarzach przekładów Jarosława Pieniążka, który zamieszczał niekiedy uwagę: „Tłumacz prosi o wymienienie swego nazwiska na afiszu, a to celem zawarowania prawa przekładu wobec innych scen polskich” (np. BTLw 4684).

39 Taki tytuł notuje Dramat obcy w Polsce… T. 1, s. 355.

38

XXVII

Wierzejewska, Marja – Macherska”. Sztukę reżyserował Janusz Warnecki, początkowo w Warszawie, a później we Lwowie – było to pierwsze przedstawienie w teatrze lwowskim za jego dyrekcji. Premiera miała miejsce 1 IX 1937 roku, a przez trzy tygodnie w roli Oliviera występował gościnnie Czesław Skonieczny, który wcześniej grał tę rolę w warszawskim Teatrze Letnim. „Huragany oklasków podczas akcji, na końcu każdego aktu i liczne bisy”40, które – według relacji w „Gazecie Lwowskiej” – miały miejsce podczas występu, świadczą o entuzjastycznym przyjęciu sztuki przez lwowską publiczność41. Do przygotowania spektaklu posłużył Warneckiemu zapewne egzemplarz, który przywiózł ze sobą z Warszawy. Nosi on znamiona pracy nad przedstawieniem – znajdziemy w nim liczne kreślenia, poprawki i uzupełnienia tekstu oraz uwagi inscenizacyjne, dotyczące warstwy muzyczno-dekoracyjnej (np. „Chór i orkiestra z płyt”).

Niektóre egzemplarze są bardzo zagadkowe, można w nich odnaleźć zaskakujące ślady „wędrówek” międzyteatralnych. Na przykład w egzemplarzu dramatu Stefana Żeromskiego Ponad śnieg (BTLw 4627) znalazła się obsada tego przedstawienia w teatrze Reduta, opatrzona notatką: „Reduta Warszawa XII – 1920”42.

Rzeczywiście, w grudniu 1920 roku czterokrotnie wystawiono tę sztukę na deskach Reduty43. Obok zespołu Juliusza Osterwy wpisano jednak do egzemplarza obsadę lwowską z adnotacją: „Reżyser p. Frączkowski 4/5 20”, a więc z datą wcześniejszą niż przedstawienie w Warszawie44. Losy maszynopisu są zatem dość niejasne. Premiera dramatu Ponad śnieg w Teatrze Reduta odbyła się 29 XI 1919. Nie dziwiłoby, gdyby po przedstawieniach w Reducie egzemplarz trafił do Lwowa – aktorzy często się przemieszczali, a i sam Osterwa w latach późniejszych występował gościnnie „Gazeta Lwowska” 1937, nr 201.

Króla włóczęgów wystawiono na lwowskiej scenie aż 42 razy.

42 Zarówno notatka, jak i cała obsada zostały wpisane prawdopodobnie ręką Juliusza Osterwy.

43 Spis przedstawień zespołu Reduty w ciągu dziesięciu lat 1919–1929. Repertuar. Oprac. L. Simon. Wilno 1929, s. 208.

44 Lwowska premiera dramatu Ponad śnieg w rzeczywistości miała miejsce 27 V 1920, data „4/5 20” oznacza może próbę lub jest po prostu datą sporządzenia wpisu.

40 41

XXVIII

w teatrze lwowskim. Tutaj jednak sytuacja wygląda tak, jak gdyby maszynopis najpierw był używany we Lwowie, a później w Warszawie. W kolekcji Biblioteki Teatru Lwowskiego znajduje się jeszcze jeden egzemplarz dramatu Ponad śnieg. Jest to rękopis o sygnaturze BTLw 4752, w którym na pierwszej stronie widnieje uwaga: „Własność Stefanii Michnowskiej Rzeszutko” oraz data: „23/6 1920”45. Właścicielką egzemplarza była artystka lwowskich teatrów i żona słynnego charakteryzatora Tomasza Rzeszutki, która w przedstawieniu Ponad śnieg zagrała rolę Ireny Tychnieckiej46.

Być może Michnowska przygotowywała się do roli właśnie z tego egzemplarza, choć zapewne służył on również suflerowi, ponieważ w kilku miejscach pojawiają się znaki suflerskie. Z kolei z maszynopisu tragedii Luigiego Pirandella Żywa maska (BTLw 4619) korzystał znakomity aktor scen warszawskich Kazimierz Junosza-Stępowski podczas występów gościnnych we Lwowie w 1926 roku. Na stronie tytułowej zamieszczono odręczny wpis: „Ten egzemplarz jest własnością Kazimierza Junoszy-Stępowskiego”, nazwisko artysty pojawiło się również w odnotowanej na kolejnej karcie obsadzie. I znowu nie był on jedyną osobą, której służył egzemplarz – w dalszej części maszynopisu pojawiają się znaki suflerskie i nieliczne uwagi inscenizacyjne.

Bardzo ciekawe są egzemplarze używane przez trzech najwybitniejszych reżyserów teatru lwowskiego lat trzydziestych: dyrektora Wilama Horzycę oraz Leona Schillera i Wacława Radulskiego. Wpisy pierwszego z nich zachowały się m.in. w druku Czarnej damy z Sonetów George’a Bernarda Shawa (BTLw 5860 – odręczna notatka: „Określił Wilam Horzyca” oraz liczne kreślenia i poprawki tekstu) i w niemieckim egzemplarzu sztuki Salome Oscara Wilde’a (BTLw 5834 – obsada wpisana ręką dyrektora). Interesujący jest również egzemplarz dramatu Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego (BTLw 4865). W wydanym w 1903 roku druku znajdziemy wpisy Wilama Horzycy z przedstawienia w 1935 roku oraz fragmenty: programu teatralnego z inauguracji Część rękopisu sporządzona została ręką Tomasza Rzeszutki, męża Stefanii Michnowskiej i charakteryzatora teatru lwowskiego.

46 Michnowska grała tę rolę tylko raz 8 VIII 1920 roku w zastępstwie za Helenę Hałacińską.

45

XXIX

sezonu 1935/1936, afisza z występów gościnnych Juliusza Osterwy w 1927 roku oraz programu z przedstawienia w Teatrze Narodowym w Warszawie w 1958 roku. Ostatni załącznik opatrzony został odręcznym podpisem Horzycy (ówczesnego dyrektora tej sceny) i dowodzi, że Horzyca korzystał z lwowskiego egzemplarza także po wojnie, a potem zwrócił go do Katowic.

Z pobytu Leona Schillera we Lwowie zachowało się, niestety, niewiele egzemplarzy. Ze słynnej inscenizacji Dziadów Adama Mickiewicza w 1932 roku pochodzi druk (BTLw 5789), który jednak nie jest egzemplarzem reżyserskim, a suflerskim (na co wskazują liczne kreślenia tekstu i znaki suflerskie). Własnością Schillera był natomiast maszynopis operetki Kuzynek z Honolulu47 (BTLw 4389). Reżyser używał go podczas przygotowywania przedstawienia w Warszawie w 1921 roku – znajduje się w nim pieczątka: „Dyrekcja Teatrów Tow. Teatrów Stołecznych”, obsada warszawska z tamtego okresu (oraz późniejsza, lwowska, z 1922 roku), a także liczne odręczne uwagi Schillera, jego notatki na temat bohaterów operetki, szkice sceniczne oraz schematy ustawienia postaci na scenie. Maszynopis trafił do Lwowa dość szybko – w Warszawie premiera operetki miała miejsce 15 XI 1921, a we Lwowie 15 V 1922.

W używanych przez Leona Schillera egzemplarzach znajdujemy czasami skróty, których dokonywał reżyser po premierze. Na przykład w maszynopisie sztuki Dzieje grzechu (adaptacja Schillera na podstawie powieści Stefana Żeromskiego) kilkakrotnie wpisano: „W T[eatrze] Pols[kim] po premierze opuszczono” (BTLw 5091), natomiast w egzemplarzu „prawdziwej bajeczki” Carla Zuckmayera Kapitan z Kopenick trzykrotnie zamieszczono notę: „cały obraz skreślony” (BTLw 4960)48.

Na sezon 1930/1931 Leon Schiller ściągnął do Lwowa Wacława Radulskiego, swego niegdysiejszego studenta, młodego, uzdolnionego reżysera. Pierwszy pobyt Radulskiego we Lwowie trwał zaledwie cztery miesiące (został przerwany wyjazdem na stypendium Funduszu Kultury Narodowej), kolejny (od września 1932 roku) – trzy lata. Pierwszym przedstawieniem wyreżyserowanym przez niego na lwowskiej scenie była „groteska fantastyczna” Ferdynan47 48

Inne tytuły: Kuzynek z księżyca; Przechodzień, księżyc i panna.

Uwagi wpisane prawdopodobnie ręką Leona Schillera.

XXX

da Goetla i Rafała Malczewskiego pt. Król Nikodem. W Bibliotece Teatru Lwowskiego znajdują się dwa egzemplarze tej sztuki: BTLw 4542 i BTLw 5580. Maszynopis o wyższej sygnaturze powstał jako pierwszy – został uzupełniony odręcznymi dopiskami i poprawkami Goetla, które zostały uwzględnione w egzemplarzu BTLw 4542. Pojawiają się w nim nieliczne uwagi inscenizacyjne (typu: „śpiew”, „skrócić”). Z kolei BTLw 4542 to egzemplarz suflerski, z kreśleniami, nielicznymi poprawkami tekstu, znakami suflerskimi oraz drobnymi wpisami (np. „kurtyna”).

Pracę reżyserską Wacława Radulskiego najlepiej dokumentują egzemplarze sztuk wystawionych przez niego w czasie drugiego pobytu we Lwowie. Na teatralnych deskach zaprezentowano wówczas m.in. dramaty: Bachantki (BTLw 5279), Ivar Kreuger (BTLw 5330), Człowiek, który był Czwartkiem (BTLw 5264), Marchołt gruby a sprośny (BTLw 5410), Mieszczanin szlachcicem (BTLw 5505) oraz Nie-Boska komedia (BTLw 5508 i BTLw 5632). Ponadto w zbiorach biblioteki teatralnej zachował się egzemplarz sztuki Hassan i jego złota droga do Samarkandu (BTLw 5585), wyreżyserowanej gościnnie w 1936 roku, już w czasie pobytu Radulskiego w teatrze krakowskim. We wszystkich tych egzemplarzach zachowały się odręczne wpisy Radulskiego związane z realizacją przedstawień. Najczęściej są to kreślenia i zmiany tekstu, niekiedy zostały odnotowane nazwiska grających w danym spektaklu aktorów, czasem są to szkice, informacje o muzyce, oświetleniu, tańcach, dekoracjach, uwagi o ruchu scenicznym i rekwizytach.

Kilka egzemplarzy zostało podpisanych nazwiskiem Radulskiego, na niektórych widnieje adnotacja: „reżyserski”. Odsłaniają one tajniki pracy nad organizacją przedstawienia w latach trzydziestych ubiegłego stulecia.

W zasobie Biblioteki Teatru Lwowskiego znajduje się kilka egzemplarzy z dedykacjami dla Wilama Horzycy (np. BTLw 5624 i BTLw 5764 z odręcznymi wpisami Stefana Ordęgi-Różnickiego) i Leona Schillera (np. BTLw 5751 z odręczną uwagą Maurycego Goldwassera: „JWPanu Dyr. Leonowi Schillerowi znakomitemu reżyserowi w dowód uznania i poważania dla Jego genjalnej inwencji”). Niektóre z egzemplarzy zostały przekazane w formie darów dla biblioteki teatralnej, np. BTLw 5766 („Teatrowi PolXXXI

skiemu we Lwowie autor Bełcikowski. 18. II. 25. Warszawa”), BTLw 5862 do BTLw 5864 (dary aktora Władysława Ratschki) czy BTLw 5571 („Egzemplarz ofiarowany «Bibljotece Teatru Wielkiego» przez Korpus Kadetów No 1 Marszałka Józefa Piłsudskiego. Lwów, dnia 21 marca 1936”). Czasem można znaleźć informacje o innych sposobach nabycia egzemplarzy, np. „via dyr.

Szyfman Teatr Polski” (BTLw 5152), „Egzemplarz ten przysłał p. Dyr. Barwiński w zamian za nasz egzemplarz, który zgubili 15/ XII 22 Rybczyński” (BTLw 4242), „Zapłacono p. sekret. Kordowskiemu 1/VI 927” (BTLw 4720, BTLw 4721). Swoje teksty przysyłali niekiedy dramatopisarze, proponując wystawienie ich na lwowskiej scenie (np. BTLw 5097 z odręczną uwagą Radosława Krajewskiego: „Przesyłam z propozycją wystawienia tego utworu w teatrze lwowskim Krajewski”).

W tej części odnaleziono stosunkowo niewiele – w porównaniu z dziewiętnastowiecznym fragmentem kolekcji – autografów autorów i tłumaczy. Są to rękopisy m.in.: Henryka Zbierzchowskiego (BTLw 4655), Kazimierza Bukowskiego (BTLw 4476) i Marcelego Marka (BTLw 4498, BTLw 4776). Odręczne wpisy dramaturgów zachowały się natomiast w niektórych maszynopisach i drukach. I tak Wincenty Rapacki syn po przejrzeniu przepisanego na maszynie – tłumaczonego przez niego – tekstu operetki Jej wysokość tancerka (BTLw 4634) naniósł komentarz: „skąd się wziął ten zachwytny hymn? tłumacz”. Uwaga ta odnosiła się do błędnego przepisania jednego z wersów, w którym zamiast przymiotnika „radosny” pojawiło się określenie: „zachwytny”.

Z kolei w egzemplarzu BTLw 4712 zachowały się odręczne wpisy Jerzego Tepy dotyczące inscenizacji „faktomontażu prawdziwego w 6 obrazach z epilogiem” pt. Mademoiselle Docteur (Fräulein Doktor). Notatki te zostały zakończone uwagami: „Resztę efektów uzależnia autor od reżysera i dekoratora jako bardziej kompetentnych” oraz „Na następnej stronie w/g uznania i do wyboru 4 – obrazki antraktowe inscenizacji Lwowskich Teatrów Miejskich”. Niestety, obrazki te nie zostały oprawione razem z egzemplarzem i dzisiaj nie mamy już możliwości zapoznania się z propozycją Tepy. Liczne uwagi inscenizacyjne, związane z realizacją przedstawienia Mademoiselle Docteur na deskach lwowskieXXXII

go teatru, znalazły się natomiast w drugim egzemplarzu tej sztuki (BTLw 5336). Na kolejnych kartach maszynopisu odnotowane zostały uwagi typu: „huk granatu”, „na 2 gong muzyka i projekcja”, „po muzyce silny ogień karabinów masz. i kurtynka”, „gwar cichnie”, „muzyka przestaje grać”. Tekst jest mocno pokreślony, a obok niektórych skreśleń widnieje adnotacja: „cenzura!”, co wskazuje na usunięcie fragmentów sztuki pod wpływem zastrzeżeń cenzorskich49. W niektórych miejscach jednak zakwestionowane frazy zostały opatrzone uwagą: „przywrócone po porozumieniu z cenzurą”.

W dwudziestoleciu międzywojennym, podobnie jak w latach poprzednich, na kartach egzemplarzy liczne informacje i komentarze zamieszczali lwowscy suflerzy. W drukowanym egzemplarzu komedii Franciszka Zabłockiego Sarmatyzm sufler Teofil Gamski zanotował: „Dyr. R. Żelazowski. Rozpoczęcie sezonu 21 sierpnia 1918” (BTLw 4174). Było to pierwsze przedstawienie w teatrze lwowskim za dyrekcji Romana Żelazowskiego. Zachowały się także wpisy dotyczące kolejnych dyrekcji, m.in. Michała Tarasiewicza (BTLw 5089) i Ludwika Czarnowskiego (BTLw 5094).

W większości egzemplarzy można znaleźć informacje o obsadzie (najczęściej premierowej), a w niektórych ciekawe komentarze dotyczące gry aktorskiej. W rękopisie operetki Hrabina Marica (BTLw 4495) suflerka Aniela Rybczyńska skwitowała występy dwóch debiutantek, Marii Wrońskiej i Stanisławy Rylskiej, które na lwowskiej scenie wystąpiły po raz pierwszy 29 listopada 1924 roku50. Przy nazwisku pierwszej z nich widnieje określenie: „doskonała”, przy drugiej – „nie bardzo”.

Suflerzy notowali również, niekiedy bardzo dokładnie, daty kolejnych prób i przedstawień. Taki wykaz znalazł się m.in. w egzemplarzu melodramatu Jarosława Iwaszkiewicza Maskarada (BTLw 5965), komedii Ludwika Hieronima Morstina Obrona Ksantypy (BTLw 5966) czy Jacquesa Devala Subretka (BTLw 5963), w któWykreślono np. zdanie: „Pieniądze dajcie fabrykantom broni a ordery ministrom żeby nową wojnę wymyślili”.

50 W rzeczywistości był to drugi występ Stanisławy Rylskiej – po raz pierwszy w teatrze lwowskim pojawiła się, bez powodzenia, w operetce Księżniczka czardasza w grudniu 1922 roku.

49

XXXIII

rym obok jednej z dat, 1 września 1939 roku, zapisano: „pierwszy dzień wojny”. Ten egzemplarz był jednym z ostatnich włączonych do Biblioteki Teatru Lwowskiego. Unikatowy zbiór wraz z polskim zespołem teatralnym został wyrzucony przez władze sowieckie z reprezentacyjnego gmachu przy placu Gołuchowskich i przeniesiony do siedziby przy ul. Jagiellońskiej 11. W dawnym budynku żydowskiego teatru Gimpla grano jeszcze do czerwca 1941 roku, a potem w ostatnim lwowskim sezonie 1944/1945. Z tego okresu zachowało się kilka egzemplarzy, które później używane były także w pierwszym katowickim sezonie teatru lwowskiego 1945/1946.

Na przykład w maszynopisie komedii muzycznej Mariana Hemara Moja siostra i ja znalazła się data przedstawienia lwowskiego (31 XII 1944), ale też wpis katowickiego cenzora Biura Kontroli Prasy (datowany 18 XII 1945)51. Z kolei do maszynopisu komedii Misja Mister Perkinsa do kraju bolszewików wpisano obsadę lwowskiej premiery (20 XII 1944) oraz późniejszych katowickich przedstawień z 1945 roku52. Autorem komedii był ukraiński pisarz Aleksander Kornijczuk, a tłumaczką jego żona Wanda Wasilewska. I właśnie dzięki ich pomocy oraz dobrym kontaktom z władzami radzieckimi Bronisław Dąbrowski (ostatni dyrektor teatru polskiego) wywiózł ze Lwowa do Katowic nie tylko cały zespół, ale i majątek teatralny z unikatową biblioteką. Zezwolenie na zabranie do Katowic biblioteki teatralnej było bezprecedensowe. Ze Lwowa można było wywozić tylko księgozbiory prywatne, nie godzono się na przenoszenie mienia kulturalnego uznawanego za państwowe.

Od momentu pojawienia się na Śląsku kolekcja wzbudzała duże zainteresowanie. Już 31 sierpnia „Dziennik Zachodni”, a 5 września 1945 roku „Trybuna Robotnicza” (witając zespół lwowski) pisały o przywiezionym majątku teatralnym, „ofiarowanym [sic!] przez prezydenta Republiki Ukraińskiej [Nikitę] Chruszczowa”.

Zauważano, że wśród przywiezionych ruchomości „największym skarbem jest biblioteka teatralna składająca się z sześciu tysięcy Egzemplarz BTLw 5276 wykorzystano do przygotowania katowickiej premiery (29 XII 1945).

52 Egzemplarz BTLw 355 umieszczono w pierwszej części Biblioteki Teatru Lwowskiego.

51

XXXIV

tomów”. Natomiast w styczniu i marcu 1946 roku w krakowskim tygodniku społeczno-kulturalnym „Odrodzenie” opublikowano kilka artykułów o znamiennych tytułach: Największa teatralna biblioteka polska (Jerzy Koller), W sprawie polskich zbiorów teatralnych (Wiktor Hahn) oraz Losy lwowskiej biblioteki teatralnej (Jerzy Kreczmar)53. Wszyscy zwracali uwagę na unikatowość zasobu oraz konieczność odpowiedniego zabezpieczenia i opracowania. W 1951 roku teatralną bibliotekę kontrolował nawet inspektor Naczelnej Izby Kontroli i stwierdził znaczne braki zwłaszcza w najstarszej części kolekcji. Jak później wyjaśniono egzemplarze te odnaleziono we wrocławskim Ossolineum54.

5. Egzemplarze zaginione lub przeniesione do innych zbiorów Ile egzemplarzy przyjechało do Katowic, ile zostało we Lwowie, a ile trafiło do innych zbiorów polskich i obcych? To podstawowe pytania, które trzeba zadać przed opisaniem zaginionych egzemplarzy.

Jak wspominał Jerzy Koller, ostatni kierownik literacki Państwowego Polskiego Teatru Dramatycznego we Lwowie, do Katowic przywieziono „za zezwoleniem władz rosyjskich bibliotekę obejmującą – po uprzednim wyłączeniu z niej oper i innych muzykaliów – około 6000 tomów”55. We Lwowie pozostała więc cała biblioteka muzyczna, czyli wszystkie partytury, które zapewne już w 1939 roku odebrano polskiemu teatrowi. Po wojnie nadal wykorzystywane były przez teatr ukraiński, ale do dziś nie natrafiono na ich ślad56. Wiadomo, że w transporcie, który latem 1945 „Odrodzenie” 1946 nr 3, 11, 15.

Zob. A. Linert, Biblioteka Teatru Lwowskiego w świetle protokołu Naczelnej Izby Kontroli z 1951 r. W: Przestrzeń informacji i komunikacji społecznej.

Red. M. Kocójowa. Kraków 2004, s. 364–369.

55 J. Koller, Największa teatralna biblioteka polska. „Odrodzenie” 1946, nr 3.

56 Biblioteka muzyczna pozostała w gmachu teatralnym i służyła teatrowi rosyjskiemu, a do budynku przy ul. Jagiellońskiej przeniesiono zapewne tylko egzemplarze tekstowe. W ramach projektu grantowego NPRH Teatry we Lwowie 1789–1945 (prowadzonego przez Uniwersytet Jagielloński) poszukiwano we Lwowie muzycznej części biblioteki, ale bezskutecznie.

53 54

XXXV

roku jechał do Katowic, nie było także około 600 najstarszych egzemplarzy z tzw. starej biblioteki. Wyłączono je z kolekcji jeszcze w 1938 roku i przeniesiono do lwowskiego Muzeum Historycznego, gdzie organizowano dział teatralny. Po wybuchu wojny wydzielone egzemplarze trafiły do lwowskiego Ossolineum (w ramach koncentracji księgozbiorów), a w 1946 roku przyjechały do Wrocławia z częścią odzyskanych zbiorów ossolińskich. Tak więc – oprócz zasadniczego trzonu kolekcji przechowywanego w Bibliotece Śląskiej – około 600 rękopisów znajduje się obecnie we Wrocławiu. Na lwowskie egzemplarze teatralne natrafiono też w zbiorach Archiwum Historycznego oraz Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie, w Archiwum Artystycznym i Bibliotece Teatru im. J. Słowackiego oraz Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, a nawet na aukcjach antykwarycznych. W 2010 roku udało się kupić sześć drukowanych egzemplarzy z pieczęciami własnościowymi lwowskiej biblioteki teatralnej oraz wpisami cenzorskimi, suflerskimi i obsadą57. Wśród nich jest egzemplarz sztuki Jana Kasprowicza Bunt Napierskiego z cenzurą krakowską z 1899 roku oraz pieczęciami teatru lwowskiego i trzema różnymi sygnaturami (m.in. 3960). W kolekcji Biblioteki Teatru Lwowskiego pod tą sygnaturą znajduje się obecnie tylko siedem ról ze sztuki Kasprowicza, opatrzonych podpisem dyrektora Ludwika Hellera.

Zapewne zakupiony na aukcji egzemplarz był kiedyś połączony z tymi właśnie rolami.

Niespodzianką było też odnalezienie w starym zasobie rękopisów Biblioteki Śląskiej dwóch egzemplarzy cenzorskich z czasów dyrekcji Adama Miłaszewskiego. Rękopisy o niskich sygnaturach (R 231 I i R 240 I) trafiły do katowickiej książnicy po II wojnie światowej z tzw. zbiorów zabezpieczonych58. Egzemplarze nie posiadają pieczęci własnościowych teatru lwowskiego, ale zezwolenia dla „sceny polskiej we Lwowie pod kierownictwem Pana Adama Miłaszewskiego” oraz lwowska obsada świadczą, że Pochodziły z kolekcji bibliofilskiej Jerzego Timoszewicza, który otrzymał je w darze od Artura Młodnickiego.

58 Po II wojnie światowej w Bytomiu działała Zbiornica Księgozbiorów Zabezpieczonych, z której Biblioteka Śląska otrzymała wiele cennych kolekcji rękopiśmiennych i starodrukowych.

57

XXXVI

pochodzą z biblioteki teatralnej. Ze Lwowa zostały wywiezione zapewne przez Adama Miłaszewskiego, któremu udało się uchylić punkt kontraktu zobowiązujący dyrektorów teatru skarbkowskiego do pozostawiania w bibliotece jednego egzemplarza każdej nowej sztuki59.

Lwowska biblioteka teatralna przez wiele lat była własnością kolejnych antreprenerów, dlatego wielu z nich zabierało swoje egzemplarze, wyjeżdżając ze Lwowa, ale i później (kiedy zakupiło ją miasto) nie była zbiorem ściśle strzeżonym i kontrolowanym, a teatralni bibliotekarze udostępniali egzemplarze reżyserom i aktorom. Tak działo się także po przewiezieniu zbioru do Katowic60.

Nieznaną liczbę egzemplarzy wziął na przykład do Wrocławia Artur Młodnicki, a potem część z nich trafiła do wrocławskiego Ossolineum61, pojedyncze były w posiadaniu innego aktora oraz reżysera Zbigniewa Nowosada i też trafiły do zbiorów ossolińskich62.

Egzemplarze opuszczały więc Bibliotekę Teatru Lwowskiego różnymi drogami, czasami odnajdowały się po latach, a czasami ginęły na zawsze. Na przykład Henryk Cepnik, krytyk i historyk teatru oraz sekretarz lwowskiej sceny, nabył w 1902 roku „u ulicznego antykwaria na Krakowskiem!!!” kilkanaście egzemplarzy. Przynajmniej jeden z nich zostawił w teatralnej bibliotece, bo na wyklejce wpisał taką informację opatrzoną trzema wykrzyknikami63. Cepnik pełnił funkcję sekretarza literackiego Teatru Miejskiego dwukrotnie (1910–1919 oraz sezon 1928/1929), żywo interesował się dziejami lwowskiej sceny, zbierał materiały historyczne64, przeglądał i porządkował bibliotekę. Udało mu się odnaleźć nieznaną komeZob. „Gazeta Narodowa” 1872, nr 70.

Pisano o tym w: B. Maresz, Biblioteka Teatru Lwowskiego. Cz. 1…, s. V–XII. 61 Znajdują się w przedziale sygnatur ossolińskich 13904–13911, a wyjęte są z różnych miejsc lwowskiej kolekcji.

62 Na przykład przekazany do wrocławskiego Ossolineum egzemplarz sztuki Kazimierza Przerwy-Tetmajera Sfinks z odręcznymi poprawkami autora (13225 I, dawna sygnatura lwowska BTLw 1736).

63 Egzemplarz sztuki Jenerał Ben w Siedmiogrodzie, BTLw 4871.

64 W 1907 roku Henryk Cepnik zamieszczał w prasie ogłoszenia o zbieraniu materiałów do „obszernego studium historyczno-obyczajowego o teatrze lwowskim”, które miał zamiar przygotować z okazji stulecia teatru lwowskiego w 1909 roku, np. „Kurier Lwowski” 1907, nr 191.

59 60

XXXVII

dię Aleksandra Fredry, a jednocześnie jego debiut komediopisarski, jednoaktówkę Intryga na prędce (prapremiera Lwów 10 III 1817).

W wydaniu krytycznym opisał dokładnie egzemplarz65 i przypuszczalnie… nie oddał go do biblioteki teatralnej, bo dziś pod numerem 241 jest zupełnie inna sztuka. Tak działo się zapewne częściej, a zainteresowanie biblioteką i uznanie jej wartości historycznej i naukowej (zwłaszcza w dwudziestoleciu międzywojennym, gdy rodziła się polska teatrologia) paradoksalnie narażało kolekcję na straty. Do legendy przeszedł egzemplarz Warszawianki Stanisława Wyspiańskiego „z osobistymi uwagami reżyserskimi autora na marginesach tekstu”, który ponoć znajdował się w lwowskiej bibliotece teatralnej, a potem zaginął66. Egzemplarze wypożyczano jeszcze do momentu przejęcia zbioru przez Bibliotekę Śląską, bo w protokole przekazania z 20 lutego 1978 roku67 stwierdzono brak 19 pozycji (wypożyczonych osobom spoza Teatru Śląskiego), z których później udało się odzyskać 8. Ile egzemplarzy tak naprawdę zaginęło w latach 1945–1978 trudno dziś oszacować, ale jeśli wierzyć zapisowi urzędnika Naczelnej Izby Kontroli 24 listopada 1950 roku w Teatrze Śląskim znajdowało się 6028 tomów z lwowskiej biblioteki teatralnej, czyli o blisko 600 więcej niż obecnie. Prawdopodobne jest jednak, że kontroler policzył egzemplarze wpisane do inwentarzy przywiezionych ze Lwowa, ale faktycznie przejętych jeszcze w czasie wojny przez Ossolineum.

Miejsca po wypożyczonych i niezwróconych egzemplarzach zwykle pozostawały puste, dlatego we wszystkich częściach drukowanego inwentarza użyto określenia – „wolne sygnatury”. Sporadycznie, gdy udało się ustalić, co pierwotnie znajdowało się pod tymi „wolnymi sygnaturami”, w opisie umieszczano odpowiednie dane. Czasami w puste miejsca wkładano inny egzemplarz, który był w posiadaniu teatru. Na przykład ponad 20 sztuk, drukowanej nakładem Dyrekcji Teatru hrabiego Skarbka, edycji komedii Nieznana komedya Aleksandra Fredry „Intryga naprędce”. Wyd. i wstępem opatrzył Henryk Cepnik. Kraków 1917.

66 Pisze o tym B. Dąbrowski, Na deskach świat oznaczających. T. 2, Kronika złudzeń. Kraków 1978, s. 5–6.

67 Protokół zdawczo-odbiorczy księgozbioru Biblioteki byłego Lwowskiego Teatru Miejskiego sporządzony w dniu 20 lutego 1978 r. Maszynopis. Dział Zbiorów Specjalnych, Biblioteka Śląska.

65

XXXVIII

romantycznej Edmonda Rostanda Cyrano de Bergerac pozwoliło zapełnić ponad 20 „wolnych sygnatur”. Wydany w 1899 roku druczek był pamiątką polskiej prapremiery tej sztuki i zachował się w dużej liczbie egzemplarzy. Nic więc dziwnego, że użyto go do zapełnienia „dziur” po zaginionych egzemplarzach68. Wreszcie zdarza się także, że egzemplarze opisywane w źródłach jako utracone znajdują się w Bibliotece Teatru Lwowskiego. Tak jest w przypadku tłumaczenia tragedii Friedricha Schillera Don Karlos uznanego za zaginione, gdy tymczasem w Bibliotece Teatru Lwowskiego zachowały się dwa egzemplarze tego tłumaczenia, jeden z odręcznymi poprawkami Kasprowicza69.

Być może egzemplarze lwowskie zachowały się jeszcze w innych niezbadanych dotąd kolekcjach rękopiśmiennych, być może są też w rękach prywatnych, ale zbiór lwowski Biblioteki Śląskiej został już szczegółowo zbadany, wszystkie egzemplarze opisano, a wiele udostępniono również w wersji elektronicznej w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej70.

6. Układ inwentarza i zasady opisu Egzemplarze ułożono według sygnatur BTLw. Takiego skrótu nie ma w rękopisach, maszynopisach czy drukach, ale wprowadziła go Bibliografia dramatu polskiego71, a później utrwalił się w innych źródłach72. Także w katalogach Biblioteki Śląskiej zasto68 Tak na przykład zapełniono puste miejsce po przywołanym wcześniej egzemplarzu Sfinksa. Drukowany egzemplarz Cyrana de Bergerac umieszczono pod sygnaturą BTLw 1736.

69 R. Loth, Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”. Jan Kasprowicz.

Wrocław 1994, s. 112 notuje brak egzemplarzy BTLw 2138 oraz BTLw 4934, tymczasem oba się zachowały, tylko pierwszy pod sygnaturą BTLw 1914 (choć dawna sygnatura 2138 też widnieje na egzemplarzu).

70 Do końca 2018 roku udostępniono w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej (w osobnej kolekcji) blisko 1200 najcenniejszych i najciekawszych egzemplarzy z Biblioteki Teatru Lwowskiego. Kolekcja cyfrowa będzie regularnie uzupełniania.

71 Bibliografia dramatu polskiego 1765–1964. T. 1–2. Oprac. L. Simon; T. 3.

Oprac. S. Marczak-Oborski. Warszawa 1971.

72 Podobnego skrótu, z dodaniem lokalizacji (BTLwKa) użyto w bibliografii Dramat polski 1765–2005. Przedstawienia, druki, archiwalia. T. 1, A–K. T. 2, M–Ż. Oprac. S. Hałabuda, J. Michalik, A. Stafiej. Kraków – Warszawa 2014.

XXXIX

sowano to oznaczenie. Opisy rękopisów i maszynopisów sporządzono według Wytycznych opracowania rękopisów w bibliotekach polskich (Wrocław 1955), a druki skatalogowano według aktualnie obowiązującej normy. Układ inwentarza i sposób zapisu wzorowano również na katalogach rękopisów (np. Biblioteki Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu czy Katalogu rękopisów teatralnych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu73).

Pierwszym elementem każdego opisu jest sygnatura BTLw. Ponieważ w egzemplarzach jest często kilka różnych sygnatur, za obowiązującą przyjęto tę, którą zapisano w prostokątnej pieczątce Państwowego Teatru Śląskiego. Według tych sygnatur zbiór ułożony był w Teatrze i spisany w teatralnym inwentarzu, według nich przejęła go też Biblioteka Śląska.

Kolejny element to opis zewnętrzny. W przypadku rękopisów i maszynopisów zanotowano język, rok lub lata (nie tylko datę powstania, ale również lata, w których egzemplarz był wykorzystywany), rodzaj egzemplarza (rękopis lub maszynopis oraz autograf), wymiary, liczbę stron lub kart oraz elementy luźne (np. role, listy-rekwizyty) czy wklejone (np. afisze). W przypadku druków zapisano tylko informację, czy druk posiada wpisy rękopiśmienne, inne dane znalazły się w opisie katalogowym – zgodnie z normą.

Poniżej opisu zewnętrznego znajduje się opis wewnętrzny. Został przejęty w dokładnym brzmieniu z karty tytułowej. Odnotowuje autora, tytuł, określenie gatunkowe, liczbę aktów, tłumacza, daty i in. W nawiasach okrągłych zapisano różne dodatkowe informacje przejęte z egzemplarza, np. inne wersje tytułu, daty i miejsce przepisywania (spoza karty tytułowej). W nawiasach kwadratowych umieszczono informacje uzupełniające spoza egzemplarza (np. imiona autorów, właściwe formy nazwisk itp.).

Kolejna część opisu to zawartość egzemplarza. Zebrano tu informacje o wszystkich wpisach teatralnych: suflerskich, cenzorskich74, reżyserskich, aktorskich itp. Odnotowane w egzemplarzu obsady (często zapisane skrótami) rozszyfrowano, porównano z repertuarami i określono, z jakiego przedstawienia pochodzą (po73 Katalog rękopisów teatralnych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu. Pod red. A. Domańskiej. Poznań 1990.

74 Gdy adnotacja cenzorska zawierała zastrzeżenia zawsze to zaznaczano.

XL

dano rok i miejsce, najczęściej Lwów, ale też Kraków, prowincja galicyjska i in.). W tej części inwentarza nie umieszczono rozszyfrowanych nazwisk aktorów (nadmiernie wydłużyłoby to opisy), ale je zindeksowano w indeksie osób. Ułatwia to odnalezienie wszystkich egzemplarzy, w których wpisano nazwiska sławnych aktorów lub śpiewaków na przykład: Heleny Modrzejewskiej, Anny Gostyńskiej, Amalii Kasprowiczowej, Wandy Siemaszkowej, Józefa Chmielińskiego, Ferdynanda Feldmana, Gustawa Fiszera, Kazimierza Kamińskiego, Ludwika Solskiego, Romana Żelazowskiego i wielu innych. W ten sam sposób zindeksowano też nazwiska dyrektorów (np. Tadeusza Pawlikowskiego i Ludwika Hellera), reżyserów, cenzorów, suflerów oraz innych osób związanych z teatrem lwowskim (m.in. sekretarza literackiego Mieczysława Sachorowskiego czy woźnego Jana Pichora). Choć zwykle nie występują w opisie, pojawiają się w indeksie, odsyłając do odpowiedniego egzemplarza. W tej części opisu zacytowano też ciekawsze wpisy, odnotowano wszystkie rysunki, które określono wspólnym terminem „szkice scen.” (czasami są to szkice sytuacyjne, czasami scenograficzne, a czasami choreograficzne).

Następna część opisu to sygnatury. Odnotowano tu wszystkie numery, które wpisano do egzemplarza, na przykład: czerwoną kredką (takie pojawiają się najczęściej i zwykle powtórzone są w sygnaturach Teatru Śląskiego, są też w egzemplarzach we wrocławskim Ossolineum), niebieską kredką czy atramentem. Sygnatury pojawiają się również na okładkach oraz grzbietach egzemplarzy (zwykle na naklejkach białych z niebieską ramką, takimi naklejkami zaklejano inne, dawniejsze).

Kolejna część to informacja o pieczątkach. Pominięto tylko znaki własnościowe Biblioteki Śląskiej, którymi opatrzone są wszystkie egzemplarze. Natomiast odnotowano nie tylko pieczęcie własnościowe, ale również pieczęcie cenzury, lwowskich introligatorów i wszystkie inne, które odnaleziono w egzemplarzach. Pieczęcie ułożono chronologicznie: od najstarszej „Graf Skarbeks’che Theater Bibliothek” do najmłodszej „Państw. Teatr Śląski. Katowice–Biblioteka. Syg....”. Niestety, wiele pieczęci przekreślono tuszowym „iksem” (zapewne zaraz po wcieleniu do biblioteki teatru w Katowicach, bo na egzemplarzach we wrocławskim Ossolineum nie ma tego znaku), co czasami utrudnia ich odczytanie.

XLI

Informacje o pieczęciach są zwykle ostatnią częścią opisu. Czasami tylko dodano odniesienie do źródeł: głównie bibliografii dramatu polskiego75 (skrót Dramat polski) oraz bibliografii dramatu obcego76 (skrót Dramat obcy).

Ważną częścią inwentarza są indeksy: tytułów sztuk, tytułów sztuk egzemplarzy obcojęzycznych, osób, miejscowości, pieczątek oraz wykaz afiszów i programów. W indeksie tytułowym odnotowano tytuły, pod jakimi sztuki występują w inwentarzu (przy różnicach z bibliografiami dramatu wprowadzono odsyłacze). Z powodu dużej liczby egzemplarzy niemieckich opracowano osobny indeks tytułów sztuk obcojęzycznych. Indeks osób notuje nie tylko nazwiska wymienione w inwentarzu, ale także wszystkie nazwiska rozszyfrowane z obsad, wpisów suflerskich, cenzorskich i innych adnotacji teatralnych. Indeks miejscowości notuje wszystkie miejscowości wymienione w inwentarzu (oprócz miejsc wydania druków). Wreszcie wykaz afiszów i programów zawiera dokładne opisy druków ulotnych dołączonych do niektórych egzemplarzy.

75 Dramat polski 1765–2005. Przedstawienia, druki, archiwalia. T. 1, A–K. T. 2, M–Ż. Oprac. S. Hałabuda, J. Michalik, A. Stafiej. Kraków – Warszawa 2014.

76 Dramat obcy w Polsce 1765–1965. Premiery druki, egzemplarze A–K. Praca zespołowa pod kier. J. Michalika. Kraków 2001; Dramat obcy w Polsce 1765–1965. Premiery druki, egzemplarze L–Z. Praca zespołowa pod kier. J. Michalika. Kraków 2004.