Biblioteka Teatru Lwowskiego cz. 2 (T. I, T. II)

Barbara Maresz

Biblioteka Teatru Lwowskiego

Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach Cz. 2: sygnatury BTLw 1501 – BTLw 3200 Tom I

Katowice 2011

BIBLIOTEKA ŚLĄSKA

Pod redakcją Jana Malickiego Vol. X KOMITET WYDAWNICZY prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

ISBN 978-83-60209-64-6 Adiustacja: Elwira Zborowska, Jan Baron Skład i łamanie: Alina Jarczyk Skanowanie ilustracji: Andrzej Deloch

Druk i oprawa: Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład: 200 egz.

Spis treści

Tom I I. Wstęp .......................................................................... VII–XLIII 1. W teatrze lwowskim ....................................................... VIII 2. Na występach gościnnych (Krynica, Kraków, Warszawa, Kijów, Wiedeń, Paryż) ................................................ XXIII 3. W teatrze krakowskim, w Warszawie i na scenach prowincjonalnych ..................................................... XXVIII 4. Z teatrów niemieckich ........................................... XXXVIII 5. Układ inwentarza, zasady opisu ....................................... XL II. Inwentarz Biblioteki Teatru Lwowskiego sygn. BTLw 1501 – BTLw 3200 .................................... 1–401 Tom II III. Indeksy ........................................................................... 7–142 1. Tytułów sztuk ...................................................................... 7 2. Tytułów sztuk niemieckich egzemplarzy .......................... 31 3. Osób .................................................................................. 39 4. Miejscowości ................................................................... 119 5. Pieczątek ......................................................................... 123 6. Wykaz afiszów i programów ........................................... 133

I. Wstęp Biblioteka Teatru Lwowskiego to największy, zachowany w Polsce, historyczny zbiór egzemplarzy teatralnych1. Dokumentuje dzieje i repertuar sceny polskiej we Lwowie od końca XVIII wieku aż do sierpnia 1945 roku, czyli do momentu przyjazdu zespołu lwowskiego do Katowic. W zbiorze rękopisów, maszynopisów i druków znajdują się również egzemplarze innych polskich scen, np. galicyjskich teatrów prowincjonalnych, teatru krakowskiego i warszawskiego, a nawet teatrów w Wilnie, Poznaniu, Płocku i wreszcie przedwojenne egzemplarze Teatru Polskiego w Katowicach.

Dzieje biblioteki i najstarszy fragment kolekcji opisano w wydanym w 2004 roku przez Bibliotekę Śląską inwentarzu2. Obecnie, nakładem katowickiej książnicy, ukazuje się druga część inwentarza, obejmująca sygnatury 1501–3200. Prezentowany w niej fragment Biblioteki Teatru Lwowskiego można podzielić na kilka mniej lub bardziej zwartych części.

Po pierwsze do biblioteki wpływały egzemplarze utworów granych w teatrze polskim we Lwowie. Zwykle układano je chronologicznie (co potwierdza porównanie z repertuarami lwowskiej sceny), data przedstawienia sztuki we Lwowie zbliżona jest do daty pojawienia się jej egzemplarza w teatralnej bibliotece. Układ ten jednak nie zawsze jest ściśle zachowany. W prezentowanym przedziale sygnatur najwięcej egzemplarzy pochodzi z ostatniego 1 Zachowało się ponad 6000 lwowskich egzemplarzy teatralnych, z czego w Bibliotece Śląskiej 5403 jednostki (w tym 3827 rękopisów i 1576 druków), ponad 600 w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (zob. spis w: Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. T. II. Wrocław 1949, pod sygn. 9925–11544 notowane są teksty dramatyczne, ale nie wszystkie to egzemplarze teatru lwowskiego, część pochodzi z Biblioteki Teatrów i Chórów Włościańskich, pojedyncze lwowskie egzemplarze teatralne notowane są jeszcze w innych tomach Inwentarza np. w T. I w przedziale sygn. 4991 I do 5149 I) oraz w Archiwum Historycznym we Lwowie, w Archiwum Artystycznym i Bibliotece Teatru J. Słowackiego w Krakowie i w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

2 B. Maresz, Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 1: sygnatury BTLw 1 – BTLw 1500. Katowice 2004.

VII

dwudziestolecia XIX i pierwszych lat XX wieku. Sztuki wpłynęły do biblioteki w czasie teatralnych dyrekcji Mieczysława Schmitta, Zygmunta Przybylskiego, Ludwika Hellera oraz pierwszych lwowskich sezonów Tadeusza Pawlikowskiego.

Po drugie na adres dyrekcji teatru sztuki przysyłali sami dramaturdzy (często debiutanci) pragnący wystawić swoje utwory na lwowskiej scenie. Być może, podczas późniejszego porządkowania biblioteki, utwory te zebrano w jednym miejscu i dziś zgrupowane są w jednym ciągu sygnatur.

Po trzecie w lwowskiej bibliotece teatralnej w końcu XIX wieku znalazło się wiele egzemplarzy z teatrów prowincjonalnych.

W 1896 roku Julian Myszkowski przybył do stolicy Galicji z własnym zespołem operetkowym, garderobą, biblioteką i rekwizytami. Wcześniej do teatru lwowskiego trafiły też egzemplarze prowincjonalnego antreprenera Piotra Woźniakowskiego, zaś z teatru w Stanisławowie egzemplarze dyrektorów Lucjana Kwiecińskiego i Władysława Antoniewskiego. Wreszcie do lwowskiej biblioteki wpływały często także egzemplarze krakowskie (zwłaszcza za dyrekcji Tadeusza Pawlikowskiego) oraz pojedyncze z Warszawy, Wilna, Poznania i innych polskich teatrów.

Po czwarte dyrekcja teatru lwowskiego za granicą (głównie w Wiedniu) szukała nowości, przede wszystkim dla sceny muzycznej. Kupiono duży zbiór niemieckich druków. Wśród nich znajdowały się nie tylko edycje sztuk, ale także drukowane egzemplarze reżyserskie, suflerskie oraz inspicjenckie oper i operetek.

1. W teatrze lwowskim Ostatnie lata XIX wieku i początek XX stulecia to dla teatru lwowskiego czas ważnych zmian. Po wygaśnięciu w 1892 roku przywileju skarbkowskiego zwierzchnictwo nad teatrem objął Wydział Krajowy, a sprawy artystyczne (m.in. repertuar) opiniowała specjalnie powołana Komisja Teatralna. Grano w starym, wymagającym remontu budynku skarbkowskim, często zmieniały się dyrekcje, aż wreszcie w 1900 roku otwarto okazały gmach teatralny i rozpoczął się nowy etap w historii lwowskiej sceny.

VIII

Opisywany fragment Biblioteki Teatru Lwowskiego pochodzi właśnie z tego burzliwego okresu3. Najwięcej jest tu egzemplarzy z antrepryzy Mieczysława Schmitta (1890–1894), Zygmunta Przybylskiego (1894–1896), pierwszej dyrekcji Ludwika Hellera (1896–1900) oraz z początku XX wieku, kiedy po otwarciu nowego teatru, kierownictwo polskich scen (dramatycznej, operowej i operetkowej) objął na sześć lat Tadeusz Pawlikowski. Oczywiście w tym fragmencie zbioru pojawiają się także egzemplarze wcześniejsze (głównie z lat osiemdziesiątych XIX wieku4) oraz późniejsze, między innymi z drugiej dyrekcji Ludwika Hellera (1906–1918) i z pierwszych lat niepodległej Polski.

W egzemplarzach teatralnych zachowały się ślady wielu ważnych wydarzeń z dziejów lwowskiej sceny. Suflerzy odnotowywali przede wszystkim zmiany dyrekcji. Na przykład w rękopisie operetki Dzwony z Corneville (BTLw 2095) odnajdujemy nazwiska Jana Dobrzańskiego i Adama Miłaszewskiego, dwóch antreprenerów rywalizujących o kierownictwo lwowskiej sceny w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku. Sufler Franciszek Żymirski najpierw zanotował: „Ostatnie przedstawienie Dyrekcji P. Dobrzańskiego na benefis Państwa Skalskich d. 10 kwietnia 1881 roku” a potem: „1 raz za Dyrekcji Miłaszewskiego d. 21 Maja 1881”. Z kolei 30 marca 1896 roku grano w teatrze skarbkowskim komedię Zygmunta Przybylskiego Dwór we Władkowicach i było to „ostatnie przedstawienie dramatu pod dyrekcją Przybylskiego”, jak zapisał w egzemplarzu sztuki (BTLw 2042) sufler Teofil Gamski. Ten sam sufler kilkakrotnie „żegnał” również Ludwika Hellera, który przegrał (rozstrzygany w marcu i kwietniu 1900 roku) konkurs o dyrekcję teatru lwowskiego z Tadeuszem Pawlikowskim, na przykład: „Pożegnanie dyr. Hellera 14/5 1900” (BTLw 1867) oraz „14/5 900 pożegnalne przedst. dyr. Hellera” (BTLw 3041).

W wielu egzemplarzach odnotowano również ostatnie przedstawienia w starym gmachu teatralnym. Zbudowany w 1842 roku Sama biblioteka też przeżywała burzliwy okres, ważyły się jej losy. Sprawę opisano w pierwszym tomie inwentarza, zob. B. Maresz, Biblioteka Teatru Lwowskiego…, s. X–XI. 4 Na przykład ciekawy egzemplarz (BTLw 1718) z wpisami reżysera Apollo Lubicza (grał i reżyserował we Lwowie w latach 1877–1881 oraz 1883–1886).

3

IX

przez hrabiego Stanisława Skarbka teatr żegnano we wrześniu 1900 roku cyklem przedstawień nazwanym Ostatnie wieczory w Teatrze Hr. Skarbka (BTLw 1784, 1815, 2133). 9 września 1900 roku w komedii Zosia Przybylanka (BTLw 1815) sufler Gamski odnotował ostatnie przedstawienie tej sztuki w Teatrze Hr. Skarbka, a w Kordianie Juliusza Słowackiego (BTLw 3041): „zamknięcie Teatru Hr. Skarbka 3/9 900”.

Wzmianki o nowym gmachu teatralnym we Lwowie pojawiły się w egzemplarzach jeszcze zanim rozpoczęto jego budowę, a nawet zanim ustalono lokalizację teatru. Spory o miejsce, w którym miał stanąć teatr, znalazły odbicie w krotochwili Leona Madejskiego Bakarat. W egzemplarzu (BTLw 1779) z lwowskiej premiery tej sztuki (4 I 1895) znacząco zmieniono kilka kwestii, na przykład: „połowę dzisiejszej wygranej przeznaczam na pomoc dla dotkniętych nieurodzajem okolic naszego kraju” poprawiono na: „połowę dzisiejszej wygranej przeznaczam na budowę teatru we Lwowie pod warunkiem, żeby stał w jezuickim ogrodzie” oraz fragment: „i moją wygraną Milciu odeślij wszystko do Wydziału Krajowego” zmieniono na: „i ja moją wygraną oddaję na teatr pod warunkiem, żeby stał na placu Gołuchowskich”.

Teatr zbudowano w końcu właśnie na placu Gołuchowskich, a uroczyste przedstawienie inauguracyjne 4 października 1900 roku rozpoczął, specjalnie napisany przez Jana Kasprowicza, „prolog na otwarcie teatru we Lwowie”, zatytułowany Baśń nocy świętojańskiej. Zachowały się dwa egzemplarze (BTLw 3035 i 3036) tego modernistycznego utworu, który otwierał drugi (po Krakowie) młodopolski teatr pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego.

W egzemplarzach znajdujemy wpisy woźnego teatralnego („dnia 4 października otwarcie teatru Jan Pichor”), daty czterech przedstawień oraz kreślenia tekstu i uwagi dotyczące ruchu scenicznego.

Brak tu natomiast wstępu do prologu, który znalazł się w drukowanej wersji utworu, a który przed kurtyną w czasie inauguracyjnego przedstawienia wygłaszał Aktor (Franciszek Wysocki). Wstęp kończył się znamiennymi słowami: A nam, chodzącym w masce cudzych uczuć i cudzych myśli, nam, co na tych deskach X

pozostawiamy całą swą istotę, okażcie względy i dzisiaj i nadal.

Podnieśmy zasłonę – niechaj się pocznie hołd, składany sztuce5.

W tym miejscu warto przypomnieć jeszcze inny Prolog, napisany wierszem przez Stanisława Rossowskiego w 1892 roku specjalnie dla teatru lwowskiego „w pięćdziesiątą rocznicę istnienia Sceny Skarbkowskiej”. W zachowanym egzemplarzu „do suflowania” (BTLw 2155) można prześledzić rozmowę, w której Geniusz Sztuki (w górnolotnych słowach) przywołuje fundatora starego budynku teatralnego – hrabiego Stanisława Skarbka: I stanął szlachcic me narzędzie, Ponad topielą pełną błota I rzekł: „Tu piękno mieszkać będzie; Stąd się rozejdzie jasność złota Po całej ziemi; ojców mowa Stąd pełną strugą w świat popłynie I ojców duch na skrzydłach słowa Stad się rozbieży po krainie!”

Rzekł i choć drwiła zeń hołota, Póty się krzątał niestrudzenie Nad tą kałużą pełną błota, Aż w ciało przybrał swe marzenie.

Zaś Geniusz Historii tak kończy Prolog, zwracając się do Geniusza Sztuki: I bądź strażnikiem tej budowy Co tyle ciężkich prób przetrwała 5 J. Kasprowicz, Baśń nocy świętojańskiej. Prolog na otwarcie Teatru Miejskiego we Lwowie. Lwów 1900, s. IV. Druk ten wydano przed uroczystym otwarciem teatru, dlatego obok postaci wpisano obsadę z uwagą: „Rolę WOJTKA grają naprzemian p. Roman i p. Tarasiewicz. W chwili, gdy PROLOG opuścił prasę, nie postanowiono jeszcze, który z nich weźmie udział w przedstawieniu inauguracyjnem z dnia 4. października: 1900 r.” (publikacja dostępna w wersji cyfrowej, tryb dostępu: www.sbc.org.pl).

XI

I wiedź ją dalej drogą szczytną W dnie, co tryumfem tam zakwitną.

Czasami w egzemplarzach można znaleźć nie tylko informacje o kolejnych dyrekcjach, ale nawet odręczne adnotacje samych dyrektorów. Zachowało się wiele sztuk jednego z lwowskich antreprenerów (także komediopisarza i publicysty) Zygmunta Przybylskiego, a wśród nich również autografy całych utworów tego autora i dyrektora teatru (m.in. BTLw 2018). Natomiast w rolach ze sztuki Historia jakich wiele (BTLw 2001) Przybylski odręcznie zanotował nazwiska grających we Lwowie aktorów, a kilkakrotnie dodawał do nich zwroty w rodzaju: „Pani Anna Gostyńska. Najżyczliwszy autor”, „Felicja Stachowicz – autor przyjaciel”, czy nawet „Wielce zasłużony dla sceny polskiej i kochany Pan Dębicki”.

Zachowane w Bibliotece Teatru Lwowskiego role zwykle dołączone są do egzemplarzy sztuk. Wyglądają one tak, jak opisywał je we wspomnieniach z pierwszych lat pracy w teatrze lwowskim (1908–1911) aktor Wiktor Biegański: „na stronie tytułowej, w prawym rogu wypisane było nazwisko aktora lub aktorki, którym daną rolę powierzono. Obsadę sztuki reżyser proponował dyrektorowi, ten zazwyczaj zgadzał się na nią i zatwierdzał własnoręcznym podpisem na każdej z ról”6. I rzeczywiście oprócz podpisów Przybylskiego, znajdujemy role z autografami Mieczysława Schmitta (BTLw 1798), Ludwika Hellera (BTLw 2137, 2148), a także dyrektora teatru lwowskiego z lat dwudziestych XX stulecia Ludwika Czarnowskiego (BTLw 2909). Czasami w rolach zachowały się także uwagi aktorów. Jeden z najbardziej znanych artystów lwowskich, znakomity aktor i monologista Gustaw Fiszer w roli ze sztuki Odgrzewana miłość (BTLw 2003) stwierdził: „Inną rolę grałem i o tę proszę. Fiszer”. Z kolei w Fredrowskich Damach i huzarach (BTLw 3012) Antoni Siemaszko zanotował: „Grałem po raz pierwszy we Lwowie d. 2 kwietnia 1894 r.”, a Władysław Kwiatkiewicz: „Otrzymałem 1/IV 96, I próba 2/IV”. Najciekawsze są jednak role przeznaczone dla długoletniego aktora teatru lwowskiego, a także malarza i rzeźbiarza Józefa Chmielińskiego. W wielu znajdujemy rysunki wykonane przez tego znakomitego artystę. Zwykle są to 6

XII

W. Biegański, Remanent życia starego aktora. Warszawa 1969, s. 90.

szkice przedstawiające postaci, które Chmieliński odtwarzał (m.in.

BTLw 1926, 2003, 2137, 2983).

Odręczny wpis Ludwika Hellera, dwukrotnie pełniącego funkcję dyrektora lwowskiej sceny, zachował się także w egzemplarzu dramatu oferowanego teatrowi lwowskiemu przez początkującego autora (BTLw 2231). 4 października 1907 roku Heller, na papierze firmowym Dyrekcji Teatrów Miejskich, zanotował krótką ocenę sztuki: „Praca umysłu poważnie myślącego jednakże brak siły dramatycznej. Ludzie mówią jak profesorowie uniwersytetu na wykładach o miłości. Na scenę niemożliwa – do druku niezawodnie!”.

Właśnie w opisywanym fragmencie Biblioteki Teatru Lwowskiego znajduje się sporo sztuk nadsyłanych do teatru przez debiutujących dramaturgów. Do wielu egzemplarzy dołączono listy skierowane zwykle do dyrekcji sceny lwowskiej, czasami do sekretarza literackiego lub reżysera. Autorzy prosili w nich o „przestudiowanie” sztuki i „ewentualne zakwalifikowanie jej do użytku sceny” (BTLw 2226), „umożliwienie nowemu autorowi wstępu do lwowskiego Teatru” (BTLw 2628) oraz zapewniali, że ich sztuka „będzie pożądanym nabytkiem repertuaru lwowskiego” (BTLw 2639), a nawet, że jest „aktualna i kasowa” (BTLw 2712) oraz, że „może się bardzo spodobać publiczności” (BTLw 2353).

W listach opisywali swoje osiągnięcia literackie, a czasami prosili o szczerą opinię, na przykład: „rzucenie dramatu do kosza wielkiej przykrości mi nie zrobi, a nabiorę tylko pewności, że nie dorosłem do sceny” (BTLw 2222).

Najczęściej jednak debiutanci powoływali się na różnorakie koneksje i szukali protekcji wpływowych osób. W komedii Stanisława Szpotańskiego Król Popiel (BTLw 2250) znajdujemy odręczny wpis znanego pisarza i krytyka teatralnego Kornela Makuszyńskiego: „Oddaje: K. Makuszyński z prośbą o natychmiastowe przeczytanie”. Z kolei Henryk Kitta-Kittel do swojego dramatu Angelus (BTLw 2265) dołączył list Zdzisława barona Brunickiego polecający dyrektorowi teatru lwowskiego (i aktorkom Konstancji Bednarzewskiej i Irenie Trapszo) sztukę mieszkającego w Paryżu autora, który „jest dobrym znajomym aktora Nowackiego”. Na znajomość z Józefem Chmielińskim, wybitnym lwowskim aktoXIII

rem oraz malarzem i rzeźbiarzem, powoływał się też autor komedii Przygoda wieszcza (BTLw 2631). W liście skierowanym do dyrektora teatru „przypomina się” jako „uczeń p. J. Chmielińskiego, mający swego czasu debiutować na scenie teatru [lwowskiego]”.

Czasami używano jeszcze innych argumentów, które miały skłonić dyrekcję teatru do umieszczenia sztuki w repertuarze lwowskiej sceny. Leon Stachiewicz w liście do Ludwika Hellera przypominał na przykład, że przed laty był zwolennikiem kandydatury Hellera na dyrektora teatru (BTLw 2322), autor sztuki Dwa wyroki (BTLw 2639) Maciej R. Wierzbiński pisał: „akt dramatyczny na tle wypadków r. 63go, który jak sądzę, ze względu na zbliżający się rok jubileuszowy oraz na dwie doskonałe role będzie pożądanym nabytkiem repertuaru lwowskiego” i wreszcie Jan Nowicki w liście do aktora i reżysera teatru lwowskiego Romana Żelazowskiego prosił: „o prędkie postawienie na scenie i wysłanie mi podług załączonego adresu ze 30 złr na palto i drugie inne potrzeby” (BTLw 2583).

Utwory debiutantów rzadko oceniali sami dyrektorzy lwowskiej sceny. Na przełomie XIX i XX wieku istniała już instytucja sekretarza teatralnego i to on zajmował się opiniowaniem nowych sztuk do repertuaru, kierował je do cenzury, polecał przepisanie, naniesienie zmian oraz czuwał nad poprawnością tekstu egzemplarzy używanych podczas przedstawień. Zachowały się zwłaszcza wpisy Mieczysława Sachorowskiego, aktora i tłumacza7, ale przede wszystkim długoletniego sekretarza teatru lwowskiego w latach 1882–1886 oraz 1893–19148. Na przykład w komedii Michała Dzieduszyckiego Mamuty (BTLw 1869) Sachorowski prosił, aby: „zaraz wypisać wszystkie role, byle jak najprędzej”, w operetce Wdowa Malabarska (BTLw 3146) zanotował: „to egzemplarz krakowski, przepisać egzemplarz dla nas 9/5 97”, zaś w granym wielokrotnie na lwowskiej scenie obrazie historyczno-ludowym Władysława Anczyca Kościuszko pod Racławicami (BTLw Zachowało się też wiele autografów tłumaczeń wykonanych przez Sachorowskiego (np. BTLw 2580, 2644, 2698).

8 Sachorowski był także sekretarzem teatru krakowskiego (w latach 1886– 1893) i być może to on przywiózł do Biblioteki Teatru Lwowskiego niektóre egzemplarze krakowskie.

7

XIV

3103) polecał: „wypisać role bez kółek 9/3 912”. Przed lwowską premierą Giocondy Gabriela d’Annunzio Sachorowski zwracał uwagę, że: „z tego przekładu nie gra się 25 XI 901” (BTLw 3191), w egzemplarzu sztuki Dwie Eleonory zapisał następującą „uwagę dla reżyserii”: „nazwisko Kaiser zastąpić nazwiskiem Moellner”, a w komedii Wolny stan informował (zapewne Ludwika Śliwińskiego reżysera Warszawskich Teatrów Rządowych9), że: „C.K. policya lwowska zabroniła grać tę sztukę 16/I 1899” (BTLw 2980).

O kreśleniach cenzury Sachorowski donosił także lwowskiemu reżyserowi i aktorowi Władysławowi Jaworskiemu w liście załączonym do tekstu dramatu Ludomiła Germana H.K.T. (BTLw 2110).

Egzemplarz z lwowskiej premiery tej sztuki zawiera jeszcze inne ciekawe wpisy Sachorowskiego. Na stronie tytułowej sekretarz zanotował: „Grano I raz 10/9–98 we Lwowie a w II akcie przerwano z powodu zasztyletowania w Genewie Cesarzowej Elżbiety”. Podobną uwagę Sachorowski wpisał na wklejonym afiszu z lwowskiego przedstawienia.

Jak widać, w egzemplarzach czasami można znaleźć także informacje o różnych wydarzeniach pozateatralnych. Na przykład dwa wydania dramatu Kościuszko pod Racławicami pełne są wpisów suflerskich, a wśród nich znajdują się adnotacje w rodzaju: „Grano w sobotę po południu dnia 11 Listopada 1916 r. szóstego dnia po ogłoszeniu Wolnej Niepodległej Polski”10 (BTLw 3102) oraz „25 IX 1921 otwarcie Targów wschodnich z udz. Nacz. Państwa – odsłonięcie Orła na wieży ratuszowej. Zamach hajdamacki na Nacz.11” (BTLw 3103). Inną ważną wizytę Józefa Piłsudskiego we Lwowie (a także w lwowskim teatrze) sufler Teofil Gamski odnotował w egzemplarzu Kordiana (BTLw 3041). 22 listopada 1920 roku zapisał: „Nadanie miastu Virtuti Militari przez Nacz. Piłsudskiego. II-ga Rocznica odbicia Lwowa od Hajdamaków, w Teatrze Nacz. Piłsudski”. Z kolei w druku komedii kontuszowej Józefa Ignacego Kraszewskiego Miód kasztelański (BTLw 3004) znajduNa okładce egzemplarza znajduje się wpis: „dla WP. Dyrektora Śliwińskiego w Warszawie”.

10 Chodzi o tzw. Akt 5 listopada wydany przez władze w 1916 roku.

11 Sufler lwowski odnotował nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego, zorganizowany przez ukraińskich nacjonalistów 25 września 1921 roku.

9

XV

je się notatka woźnego teatru lwowskiego Jana Pichora związana z początkiem polsko-ukraińskich walk o Lwów w listopadzie 1918 roku: „Dnia 2 listopada przerwane przedstawienie z powodu ukrajec [Ukraińców?], tylko jeden akt”.

Egzemplarze z Biblioteki Teatru Lwowskiego, choć zawierają czasami informacje pozateatralne, są jednak przede wszystkim dokumentami dzieła teatralnego (by użyć terminologii Zbigniewa Raszewskiego)12. Są głównie dokumentem słowa, „źródłem przeobrażeń, jakim uległ i tekst i przedstawienie”13, pozwalają odtworzyć tekst mówiony ze sceny, co daje historykowi teatru „szkielet, konstrukcję nośną” (jak pisał Jerzy Timoszewicz), która „zaczyna stopniowo obrastać informacjami o widowisku”14. Ale egzemplarze teatralne są również bogatym, a czasami niedocenianym źródłem informacji o stronie wizualnej przedstawienia. Dokumentują nie tylko słowo, ale i obraz. Odnajdujemy w nich informacje o dekoracjach, kostiumach, oświetleniu, a nawet ruchu scenicznym czy geście.

Najbardziej pomocne przy rekonstrukcji tekstu scenicznego są egzemplarze suflerskie i takich w zbiorze lwowskim zachowało się najwięcej. Te rękopisy, maszynopisy i druki pełne są uwag, uzupełnień, rysunków i kreśleń pomagających suflerowi w pracy.

Skreślone lub podkreślone są przede wszystkim fragmenty, które sufler musiał pomijać, czyli: didaskalia, słowa zakwestionowane przez cenzurę, skróty itp. Czasami skreślony kiedyś tekst przywracano i wtedy sufler notował na marginesie „idzie”. Na marginesach rysował również znaki suflerskie, takie jak dzwonek (informował bowiem maszynistę o opuszczaniu kurtyny) oraz młoteczek (zapewne po to, by dawać znaki orkiestrze)15, wpisywał również pole12 Z. Raszewski, Dokumentacja przedstawienia teatralnego [w:] Wprowadzenie do nauki o teatrze. T. 3. Warszawa 1978, s. 528–530.

13 Tak o egzemplarzach, jednym z ważniejszych źródeł historyczno-teatralnych pisał W. Brumer, Niedomagania polskiej teatrologii. „Przegląd Współczesny” 1935 nr 158, s. 372.

14 J. Timoszewicz, Partytura krytyczna schillerowskiej inscenizacji „Dziadów” [w:] Wprowadzenie do nauki o teatrze. T. 3. Warszawa 1978, s. 557.

15 O takich obowiązkach suflerów w dziewiętnastowiecznym teatrze pisze Katarzyna Madoń, Dole i niedole suflera w teatrze polskim, „Pamiętnik Teatralny” 1980 z. 1, s. 58. Lwowskie egzemplarze teatralne to potwierdzają, rysunki dzwonków i młoteczków można w nich znaleźć wielokrotnie.

XVI

cenia w rodzaju: „kurtyna bardzo szybko” (BTLw 2279), „znak na wstanie” (BTLw 3102). Zapisywał również, w których fragmentach pojawia się muzyka lub inne dźwięki, na przykład: „muzyka daje tylko ton” (BTLw 3013), „werbel”, „szmer, gwar”, „Sonety Krymskie Moniuszki” (BTLw 3041) oraz jak zmienia się oświetlenie, na przykład: „zachód słońca”, „ściemnia się”, „księżyc się chowa” (BTLw 3041). Czasami w egzemplarzach suflerskich znajdujemy również informacje o rekwizytach, na przykład: „bilet wizytowy dla p. Frenkla”, „w wazonie bukiety” (BTLw 1667), a także proste szkice. Sufler rysował schematyczny plan sceny (często do każdego aktu, jak w BTLw 1663), nanosił informacje o ustawieniu mebli, rekwizytach i zwykle nie zapominał także o swojej budce (BTLw 2069).

Wreszcie w egzemplarzach suflerskich wiele jest wpisów dokumentujących konkretne widowiska teatralne (data premiery i kolejnych przedstawień, czas trwania spektakli, obsada aktorska, wykaz prób). Na przykład w rękopisie baśni Sydona Friedberga Śpiący rycerze (BTLw 3061) sufler Ryszard Mencel zanotował: „Reżyser P. Solski. Próba informacyjna 10/10 1902”, dalej „15/X 1902 Generalna o 2.38” i wreszcie wypisał kolejne przedstawienia sztuki w teatrze lwowskim.

Suflerzy skrupulatnie odnotowywali zwłaszcza wszystkie występy gościnne na lwowskiej scenie, a także benefisy czy też inne szczególne przedstawienia, jak rocznice, jubileusze itp.

W prezentowanym fragmencie zbioru brak co prawda egzemplarzy z popisów najwybitniejszej polskiej aktorki Heleny Modrzejewskiej (częstego gościa teatru lwowskiego16), ale zachowały się na przykład egzemplarze suflerskie z występów dawnych aktorów lwowskich (później gwiazd Warszawskich Teatrów Rządowych): Bolesława Ładnowskiego i Mieczysława Frenkla, artystki czeskiej Marii Laudovej-Hořicovej, aktora i reżysera Józefa Kotarbińskiego oraz Kazimierza Kamińskiego. Znajdujemy także egzemplarze z benefisów, na przykład: kapelmistrza Jakuba Hössly w 1867 roku (BTLw 1815) czy też lwowskiej aktorki Zofii Czaplińskiej w 1896 roku (BTLw 2042), dalej z jubileuszy, na przykład: dwu16 Takie egzemplarze znalazły się w pierwszej części inwentarza (np. BTLw 939, 960, 1016 i inne).

XVII

dziestopięciolecia pracy zasłużonego reżysera i aktora lwowskiego Adolfa Walewskiego w 1897 roku (BTLw 1710 i BTLw 1988), jubileuszu Władysława Ratschki w 1935 roku (BTLw 3006), Ireny Trapszo w 1922 roku (BTLw 3074) oraz przedstawień granych „na dochód”, na przykład: „1/2 1910 na pomnik Słowackiego” (BTLw 3041 Kordian), „na dochód dziennikarzy” (BTLw 2084 Sybir), „na dochód wzajemnej pomocy artystów sceny polskiej” (BTLw 1803). Zapisywano również nieoczekiwane wydarzenia w rodzaju: „1 przedstawienie miało być w dniu 9/II 1893 lecz z powodu zepsucia się maszyny elektrycznej nie przyszło do skutku” (BTLw 1839).

Egzemplarze suflerskie (z opisywanego fragmentu biblioteki teatralnej) zawierają adnotacje i kreślenia suflerów pracujących w teatrze lwowskim przede wszystkim na przełomie XIX i XX wieku: Teofila Gamskiego, Jana Władysława Wojciechowskiego, Ryszarda Mencla, Ignacego Berskiego, Feliksa Kozińskiego i Edmunda Podolczyka. Czasami jeden egzemplarz używany był przez różnych suflerów, jak na przykład rękopis sztuki Dwór we Władkowicach. Komedia Zygmunta Przybylskiego, od premiery w 1888 roku, przez wiele lat regularnie pojawiała się na lwowskiej scenie. W egzemplarzu (BTLw 2042) swoje uwagi wpisali Berski (1888, 1889), Koziński (1888), Gamski (1896), a także krótko pracujący we Lwowie sufler Stawnicki (1892). Także w komedii Michała Bałuckiego Grube ryby (BTLw 1518) znajdujemy liczne wpisy Berskiego, Gamskiego, Kozińskiego, a nawet niejakiego Maryska z Teatru Śląskiego (bo z rękopisu zapewne suflowano jeszcze po wojnie w Katowicach w 1946 roku). Także egzemplarz komedii francuskiego autora „sztuk dobrze skrojonych” Victoriena Sardou Serafina (BTLw 1664) suflerzy wykorzystywali przez wiele lat. Z tego samego egzemplarza podpowiadał aktorom teatru skarbkowskiego w 1872 roku Michał Knapczyński, później Berski (1891) i wreszcie używała go (już w nowym gmachu) pierwsza we Lwowie suflerka Eugenia Seraczyńska (1917).

Zdarzało się, że na kartach egzemplarzy teatralnych suflerzy żalili się na swoją trudną i niewdzięczną pracę. Leon Michał Knapczyński (autor wielu wierszy publikowanych w lwowskich

XVIII

rocznikach teatralnych17) w egzemplarzu operetki Załoga okrętu (BTLw 2080) umieścił strofę: „Ciężki chleb suflera/ Życie prędko zdziera/ Kto nie słucha ojca, matki/ Ten będzie suflerem”, a w Grubych rybach Bałuckiego (BTLw 1518) znajdujemy notatkę: „Despotyczne, moskiewskie rządy lwowskiego teatru zmusiły mnie do ustąpienia ze sceny lwowskiej, a kto wtedy rządził, jaki satrapa – patrz w archiwach teatralnych”. Słowa te skreślił Ignacy Berski, a „satrapą”, który go wypędził, był ówczesny dyrektor Mieczysław Schmitt. Ten sam sufler w innym egzemplarzu (BTLw 2155) zanotował jeszcze: „Suflowałem dnia 30/3 1892 r. ostatnia moja męka w lwowskim Teatrze I. Berski”. Notabene po wielu latach wyrzucony sufler powrócił do Lwowa, już jako aktor, a w 1933 roku obchodził tu jubileusz czterdziestolecia pracy artystycznej.

Pomocne w ustaleniu tekstu scenicznego (obok suflerskich) są również egzemplarze cenzorskie18. W Bibliotece Teatru Lwowskiego zachowało się wiele takich egzemplarzy, a w opisywanym fragmencie kolekcji są to przede wszystkim sztuki z orzeczeniami w języku polskim19. Najczęściej na końcu tych egzemplarzy znajdują się jednobrzmiące adnotacje, w których „C.K. Dyrekcja Policji” zezwala na wystawienie sztuki w teatrze lwowskim. Podpisane są przez cenzorów, których nazwiska czasami można odczytać, na przykład: Karol Blaim, Zenon Korotkiewicz, Władysław Krzaczkowski czy Ludwik Milski. Zdarzają się orzeczenia dłuższe, zawierające wykaz wykreślonych fragmentów (m.in. BTLw 1758 lub BTLw 3087). Zachowało się też kilka zakazów cenzury, na przykład w egzemplarzu dramatu Król Wesołek (BTLw 2590) cenzor tak uzasadniał brak zgody na wystawienie tej sztuki we Lwowie: „tendencyjnym przedstawieniem wpływów religii i świętokradczej spowiedzi króla, narusza cześć należną Sakramentom i zasadom Knapczyński regularnie (w połowie XIX wieku) wydawał roczniki teatralne, w których umieszczał, obok repertuaru sceny lwowskiej, składu zespołu teatralnego, liczne anegdoty i wiersze.

18 O egzemplarzach cenzorskich (m.in. z Biblioteki Teatru Lwowskiego) zob.

M. Szydłowska, Cenzura teatralna w Galicji w dobie autonomicznej 1860–1918.

Kraków 1995.

19 Od lat sześćdziesiątych XIX wieku (wprowadzenie autonomii galicyjskiej) orzeczenia cenzury wpisywano w języku polskim.

17

XIX

Kościoła katolickiego”. Do tego samego egzemplarza (BTLw 2590) dołączono również zakaz dla komedii Szczęście kobiet z uzasadnieniem, że sztuka „w jaskrawy sposób narusza zasady obyczajności publicznej i może dać powód do zgorszenia. Nie zawsze wyjaśniano w egzemplarzu powody zakazu, a tylko informowano, że „Wysokie Prezydium C.K. Namiestnictwa odmówiło reskryptem z dnia 15 maja 1897 l. 5513 pozwolenia na przedstawienie na scenie teatru hr. Skarbka we Lwowie komedii w 3 aktach pod tytułem Figurantka” (BTLw 1864).

O ile najlepszymi „dokumentami słowa” są egzemplarze suflerskie i cenzorskie, o tyle najciekawszymi „dokumentami obrazu” są egzemplarze inspicjentów i reżyserów20. Takie rękopisy, maszynopisy czy druki teatralne wyróżniają się przede wszystkim dużą liczbą informacji o dekoracjach, rekwizytach, kostiumach, oświetleniu i ruchu scenicznym, zaznaczono w nich wejścia i ustawienie aktorów, zawierają też liczne szkice i znaki inspicjenckie, opisy scenografii, w tym tzw. zmian otwartych. Na przykład w egzemplarzu operetki Straussa Cagliostro (BTLw 157521) inspicjent odnotował „zmianę otwartą dekoracji i Versenków”, a później dokładnie tę zmianę opisał: „na trzecie tupnięcie nogą Cagliostra zmiana dekoracji – z czarnego pokoju na salę balową. Versenki oba prawy i lewy z piecem i maszyną elektryczną idą na dół – blaty zasunąć, środkowy versenk do góry. Na środkowym versenku stół bogato zastawiony 2 lodowniczki z szampańskiemi flaszkami i 2 tace po 10 kieliszków szampana. Waza z bukietem pośrodku.

Kulisy boczne zmieniają się. Łuk tylny czarny do góry. Balet grupy w głębi. Światło elektryczne lub bengalskie czerwone. Krótką chwilkę przy pełnem gazowem oświetleniu”. W tym samym egzemplarzu zapisano również momenty wzywania poszczególnych aktorów, chórów, tancerzy i statystów oraz polecenia dla pracowników technicznych, na przykład.: „wołać Jasińskiego, Siemińskiego do obrazu i wszystkich do obrazu z wszystkich garderób”, „chór z wszystkich stron”, „pochód ustawić” oraz „ogień bengalski za namiotem zapalić”, „zabierać szezlong i stolik prędko 20 O takich egzemplarzach (z przywołaniem przykładu z Biblioteki Teatru Lwowskiego) pisze Z. Raszewski, op. cit., s. 530.

21 Egzemplarz dostępny w wersji cyfrowej (tryb dostępu: www.sbc.org.pl).

XX

a postawić kwadratowy stół”, „Alojza z blasmaszyną i lampą olejną wysłać pod prawy Versenk”, „trzask na kartaczowej maszynie za kulisą z prawej” oraz „sygnał trąby w budzie z prawej”. Podobne uwagi można znaleźć w rękopisach wodewilu Żona papy (BTLw 1831) oraz operetki Ptasznik z Tyrolu (BTLw 1607). Ten ostatni egzemplarz pełnił (według opisu na okładce) podwójną rolę: „Mise-en-scéne (i do inspicjentury)”. Zdarzało się także, że egzemplarz ocenzurowany przeznaczano później dla inspicjenta (BTLw 1575, 1808, 2024a) albo łączono z reżyserskim (BTLw 2024).

W Bibliotece Teatru Lwowskiego najwięcej egzemplarzy inspicjenckich i reżyserskich zachowało się wśród utworów muzycznych (zwłaszcza operetek). Szczególnie interesujące są egzemplarze reżysera lwowskiej opery i operetki Tadeusza Skalskiego.

Zawierają podobne wpisy, jak egzemplarze inspicjenckie22, choć znacznie więcej w nich uwag dotyczących ustawienia aktorów i ruchu scenicznego. Na przykład w rękopisie operetki Dzień i noc (BTLw 1681) Skalski nie tylko opisał rekwizyty, dekoracje, oświetlenie, dźwięki, ale przede wszystkim określił (a nawet narysował) ustawienie i zachowanie śpiewaków, chórzystów i tancerzy, a czasami także (za pomocą strzałek) kierunek ruchu scenicznego.

Wreszcie wpisał do egzemplarza także to, co „zamówił u Dülla” i co jest jeszcze „do zamówienia”.

Jan Düll, od 1875 roku do końca XIX wieku, pełnił funkcję dekoratora lwowskiej sceny. Projektował, a częściej składał ze stałych kompletów scenografię do większości premier w teatrze skarbkowskim. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem teatr lwowski zaopatrywał się w zestawy dekoracji w Wiedniu i tylko czasami oryginalne i nowe wykonywał malarz-dekorator (nie nazywany jeszcze wówczas scenografem). Taką praktykę potwierdzają wpisy do innego egzemplarza reżyserskiego. W rękopisie opery Gounoda Romeo i Julia (BTLw 3171) Tadeusz Skalski dokładnie wypisał wszystkie rekwizyty i wydał stosowne polecenia. Choć „wystawa” miała być „zupełnie nowa” (jak pisano na afiszu), użyto rekwizytów z innych przedstawień operowych. Skalski pisał: „całun biały 22 Warto dodać, że często trudno odróżnić egzemplarz reżysera i inspicjenta.

Tym bardziej, że w XIX wieku obie te funkcje nie były jeszcze ściśle rozdzielone.

XXI

z koronkami z Giocondy wyprać”, „lampa wisząca z Żydówki dać ubrązowić Düllowi”, „2 kiry z Giocondy na i pod sarkofag Julii”, czy też „4 koszyczki Dziewczątkom jak w Proroku z kwiatami”.

W egzemplarzu Romea i Julii Skalski wykonał również „rysunki pozycji osób” i bardzo dokładnie opisał ruch sceniczny, na przykład: „Na słowa «przedstawię mą córkę Julię» osoby czyli pary będące na przodzie z prawej i lewej przybliżają się do Julii i lekko skłoniwszy się rozmawiają sekundę z nią i wracają na swoje miejsce – chór w głębi, z obu boków parę par zajmuje linię kolistą”.

Na koniec tej „wizyty w teatrze lwowskim”, możliwej dzięki zachowanym egzemplarzom Biblioteki Teatru Lwowskiego, warto jeszcze przywołać szczególne rękopisy z tego zbioru, czyli autografy dramaturgów i tłumaczy. Najwięcej w lwowskim zbiorze jest egzemplarzy przepisywanych na potrzeby teatru przez suflerów, a czasami aktorów, którzy w ten sposób „pomnażali swoje miesięczne wpływy”23. Ale w kolekcji zachowały się także autografy autorów, którzy nadsyłali swoje teksty do Lwowa, czy też tłumaczy, którzy na potrzeby lwowskiej sceny przekładali obce utwory dramatyczne. Z ciekawszych warto wymienić rękopis Jana Kasprowicza, tłumacza dramatu Ponad siły (BTLw 3096), Lucjana Rydla, który przełożył włoski utwór Tragedie duszy (BTLw 3115), czy też Mariana Gawalewicza, tłumacza sztuki Ghismonda Victoriena Sardou (BTLw 2170). Są także egzemplarze z naniesionymi poprawkami i uwagami samych dramaturgów, na przykład Sfinks Kazimierza Przerwy-Tetmajera, gdzie autor własnoręcznie wypisał rekwizyty (BTLw 1767) oraz Sybir Gabrieli Zapolskiej z jej odręcznymi poprawkami na stronie tytułowej (zmiana tytułów aktu 3 i 4) oraz w tekście dramatu (BTLw 2084). Najwięcej zachowało się oczywiście autografów osób związanych z teatrem lwowskim.

Są to między innymi (wspomniane już) tłumaczenia sekretarza teatralnego Mieczysława Sachorowskiego oraz komedie dyrektora i dramaturga Zygmunta Przybylskiego, a także przekłady aktorów i tłumaczy: Adolfa Walewskiego i Adolfa Kitschmana.

23 O przepisywaniu egzemplarzy teatralnych i osobach, które to robiły, pisze w swoich wspomnieniach W. Biegański, op. cit., s. 91.

XXII

2. Na występach gościnnych (Krynica, Kraków, Warszawa, Kijów, Wiedeń, Paryż)

Niemal od początku istnienia stałego polskiego teatru we Lwowie antreprenerzy (głównie ze względów finansowych) urządzali występy gościnne lwowskiego zespołu teatralnego poza stolicą Galicji. Przeważnie wyjeżdżano w sezonie letnim, a najczęściej grano w Krakowie i na prowincji galicyjskiej. Już w latach dwudziestych XIX wieku zespół Jana Nepomucena Kamińskiego występował pod Wawelem w 1820, 1824, 1826 i 1829 roku.

W Krakowie teatr lwowski gościł również w 1862 roku, a później (od 1875 roku) regularnie jeździł tam zespół muzyczny (opera i operetka), a sporadycznie także lwowski „dramat” (w 1896 i 1898 roku24). Najczęściej jednak teatr lwowski wyruszał na galicyjską prowincję, grał m.in. w: Kamieńcu Podolskim (1822, 1826), Stanisławowie (1826, 1833, 1835, 1836, 1837, 1864, 1868, 1874, 1875), Czerniowcach (1833, 1854, 1855, 1858, 1859, 1864, 1868, 1889), Tarnopolu (1839, 1840, 1841, 1877, 1897), Tarnowie (1860, 1861, 1866, 1877, 1885, 1886), Brodach (1871 i 1877), Przemyślu (1874, 1896, 1897), Samborze (1876 i 1877), Truskawcu (1877), Drohobyczu (1877), Stryju (1877, 1878), Krynicy (1884, 1885, 1886, 1887, 1888, 1889, 1890, 1897, 1900, 1903, 1904), Szczawnicy (1885, 1886), Kołomyi (1889, 1900), Rzeszowie (1896, 1897), Żółkwi (1903).

Teatr lwowski wyjeżdżał także poza granice zaboru austriackiego – w latach 1865 i 1867 występował w Lublinie25, a zespół muzyczny teatru kilkakrotnie gościł w Warszawie: w teatrach ogródkowych Eldorado (1878) i Renaissance (1904)26 oraz w gmachu 24 W czerwcu 1898 roku nastąpiła wzajemna wymiana przedstawień zespołów dramatycznych: teatr lwowski grał pod Wawelem, a zespół krakowski wystąpił w stolicy Galicji.

25 Zapewne z tych występów pochodzi egzemplarz BTLw 2080 z adnotacją cenzorską dla „Dyrekcji Teatru Miłaszewskiego”, datowaną w Warszawie 5 czerwca 1867 roku.

26 Występy w teatrze Renaissance nie były gościną teatru lwowskiego, ale organizowali je byli dyrektorzy tej sceny Zygmunt Przybylski i Ludwik Heller, angażując lwowskich śpiewaków (zachował się egzemplarz z wpisem cenzury i obsadą – BTLw 1827).

XXIII

cyrkowym przy ulicy Ordynackiej (1897, 1898, 1899). Wreszcie polski teatr ze Lwowa parę razy prezentował się także na scenach obcych. Zespół operowy występował w Wiedniu w 1892 roku podczas międzynarodowej wystawy muzyczno-teatralnej, a zespół dramatyczny gościł w tym mieście w 1910 roku27. Teatr lwowski grał także w Kijowie (1905) i w Paryżu (1913).

W lwowskiej kolekcji egzemplarzy teatralnych zachowało się wiele śladów tych rozlicznych podróży. W prezentowanym tutaj przedziale sygnatur najwięcej egzemplarzy pochodzi z występów gościnnych teatru lwowskiego na galicyjskiej prowincji, a zwłaszcza w Krynicy. To karpackie uzdrowisko, zyskujące w drugiej połowie XIX wieku coraz większą popularność wśród kuracjuszy z wszystkich trzech zaborów, zapewniało w sezonie letnim publiczność teatralną (której wtedy brakowało we Lwowie), a zespołowi aktorskiemu także wypoczynek „u wód”. Dlatego przez wiele lat regularnie wyjeżdżał do Krynicy zwłaszcza lwowski zespół dramatyczny, prezentując nowości minionego sezonu, ale przede wszystkim utwory, których zakordonowi goście ze względów cenzuralnych nie mogli zobaczyć w Warszawie. Grano więc Kordiana Juliusza Słowackiego, Sybir Gabrieli Zapolskiej, a przez wiele lat także obraz historyczno-ludowy Władysława Ludwika Anczyca Kościuszko pod Racławicami. W egzemplarzu (BTLw 3041) z lwowskiej premiery poematu dramatycznego Słowackiego (19 II 1900) odnajdujemy informacje o prawie trzydziestu przedstawieniach Kordiana, z czego trzy odegrano w Krynicy. Sufler teatru skarbkowskiego Teofil Gamski zanotował następujące daty: 8 i 26 lipca oraz 7 sierpnia 1900 roku. Podczas tych samych występów gościnnych zespół lwowski trzykrotnie (12 i 29 lipca oraz 12 sierpnia) przedstawił również Sybir Zapolskiej, a w egzemplarzu „dramatu narodowego” (BTLw 2084) Gamski odnotował między innymi ostatnie przedstawienie zespołu lwowskiego w Krynicy, które odbyło się 12 sierpnia. Wreszcie w drukowanej edycji Kościuszki pod Racławicami z 1894 roku (BTLw 3103), obok wielu wpisów suflerskich z przedstawień lwowskich, znajdujemy również adno27 Aktorzy teatru lwowskiego grali w Wiedniu także w czasie I wojny światowej (1914–1915), gdy ewakuowała się tam większość zespołu, po zajęciu Lwowa przez Rosjan, zob. R. Taborski, Wśród wiedeńskich poloników. Kraków 1983.

XXIV

tacje o występach zespołu dramatycznego w Krynicy (1903 i 1904) oraz Żółkwi (1903).

Zdarzało się, że na występy gościnne przygotowywano nowe egzemplarze teatralne. Na przykład sztukę Hansa Oldena Urzędowa żona po raz pierwszy przedstawiono w teatrze skarbkowskim w 1897 roku, potem grano ją regularnie przez kilka sezonów we Lwowie, a także na występach gościnnych. Korzystano wtedy z kilku egzemplarzy teatralnych. W jednym z nich (BTLw 2977) sufler Ryszard Mencel odnotował występ w Krynicy 16 sierpnia 1903 roku, a kilka lat później w innym (BTLw 2976) sekretarz teatru lwowskiego Mieczysław Sachorowski wpisał uwagę: „Nowo przepisany egzemplarz, z którego już grano w Krynicy w r. 1909”.

Najczęściej jednak we Lwowie i na występach gościnnych wykorzystywano te same egzemplarze, dlatego pełno w nich wpisów suflerskich z różnych przedstawień, na przykład: w komedii Józefa Blizińskiego Pan Damazy (BTLw 2151) odnotowano spektakle prezentowane we Lwowie, Krynicy i Szczawnicy, w egzemplarzu Intratnej posady Aleksandra Ostrowskiego (BTLw 3196) przedstawienia we Lwowie, Krynicy, Jarosławiu, Rzeszowie i Przemyślu, a w rękopisie Szczęścia w zakątku Hermana Sudermanna (BTLw 1977) we Lwowie, Tarnopolu i Krynicy. Liczne wpisy suflerskie dokumentujące regularne występy gościnne w Krynicy zachowały się też w wydanej we Lwowie w 1882 roku komedii Rewizor z Petersburga (BTLw 1901). W druku sztuki Mikołaja Gogola lwowscy suflerzy wielokrotnie odnotowywali występy w karpackim uzdrowisku: Ignacy Berski (1886, 1888, 1889), Edmund Podolczyk (1898), Teofil Gamski (1897, 1899, 1900). Ten ostatni zapisał także, że 4 września 1897 roku „suflerował” we Lwowie „II przedstawienie po powrocie z Krynicy”.

Drugą miejscowością, którą teatr lwowski odwiedzał równie regularnie jak Krynicę, był Kraków. Jeździł tam przede wszystkim zespół muzyczny, rzadziej dramatyczny. Przez wiele lat kolejni dyrektorzy sceny lwowskiej organizowali letnie sezony operowe i operetkowe poza stolicą Galicji, głównie w Krakowie, a czasami także w Warszawie28. Zachowane w Bibliotece Teatru Lwow28 O występach gościnnych opery i operetki lwowskiej zob. A. Wypych Gawrońska, Lwowski teatr operowy i operetkowy w latach 1872–1918. Kraków 1999, s. 335–384.

XXV

skiego egzemplarze pokazują, jak przygotowywano takie wyjazdy.

Rękopisy z występów warszawskich opatrzone są orzeczeniami nie tylko cenzury austriackiej, ale i rosyjskiej (np. BTLw 1515 i BTLw 2113). Natomiast w przypadku gościny w Krakowie i na galicyjskiej prowincji ponowne cenzurowanie nie było konieczne, o czym świadczą adnotacje sekretarza teatru lwowskiego Mieczysława Sachorowskiego. Wpisy skierowane do „Wielmożnego Pana Komisarza” donoszą tylko odpowiednim władzom, że „operetka ta idzie w sobotę 11/6, graną była i cenzurowaną we Lwowie” (BTLw 1575 oraz podobny wpis BTLw 1607).

Suflerzy zapisywali w egzemplarzach daty gościnnych przedstawień, zwłaszcza inaugurujących i kończących występy. Na przykład Franciszek Żymirski, były tancerz i śpiewak pod koniec życia suflujący w lwowskim zespole muzycznym, w operetce Koteczki (BTLw 1681) zanotował: „Ostatnie przedstawienie operetki w Krakowie 31/8 90”, a sufler Edmund Podolczyk tak podsumował pobyt w Warszawie: „przyjechałem 17.7 i suflowałem 18 razy”, po czym wymienił wszystkie grane podczas stołecznych popisów operetki (BTLw 1515). Ponadto egzemplarze z występów gościnnych informują również o zmienionej obsadzie, np.: „na Kraków” (BTLw 2054), czy też „personel chórowy poprawiony i nowo obsadzony w Krakowie 1892” (BTLw 1681).

Czasami podczas występów gościnnych zmieniano także „określenie tekstu”, zapewne ze względu na ograniczone podczas wyjazdów możliwości inscenizacyjne. I tak reżyser lwowskiej sceny muzycznej Tadeusz Skalski w swoim egzemplarzu operetki Millöckera Wiceadmirał (BTLw 3152) odnotował „nowe poprawki. Kraków 19/7 1892”, a także wpisał uwagę dotyczącą jednego z lwowskich śpiewaków – Józefa Nowickiego. Reżyser żalił się: „P. Nowicki (18/7 1892 Kraków) dostał dymisję z powodu awantury z reżyserią, że nie chciał się ubierać w przeznaczone ubranie – kilka razy przebaczyłem awanturnikowi – Skalski”.

W czasie zagranicznych występów gościnnych zespół dramatyczny teatru lwowskiego prezentował przede wszystkim repertuar polski. Grano sztuki dziewiętnastowieczne (np. Aleksandra Fredry i Józefa Korzeniowskiego), ale także nowości polskiej dramaturgii (np. utwory Stanisława Wyspiańskiego, Stanisława PrzybyszewXXVI

skiego i Lucjana Rydla). W Bibliotece Teatru Lwowskiego zachowało się kilka ciekawych egzemplarzy z takich występów. Wyjazd do Kijowa, zorganizowany w 1905 roku przez ówczesnego dyrektora teatru lwowskiego Tadeusza Pawlikowskiego29, dokumentują trzy „określone” druki. Sufler Ryszard Mencel zapisał w nich daty i czas trwania gościnnych przedstawień, obsadę, a nawet uwagi o odbiorze. W egzemplarzu dramatu Stanisława Przybyszewskiego Złote runo (BTLw 3105) zanotował: „Grane w Kijowie dnia 19/ VI-05 z wielkim powodzeniem 810 ... 1048”. Podobne uwagi (data i czas trwania spektaklu) umieścił w krotochwili Józefa Blizińskiego Marcowy kawaler (BTLw 3199) oraz w „baśni dramatycznej” Lucjana Rydla Zaczarowane koło (BTLw 3090). Wszystkie te utwory teatr lwowski zaprezentował na scenie Teatru Miejskiego w Kijowie w czerwcu 1905 roku.

Kolejne zagraniczne występy gościnne zespołu lwowskiego „dramatu” zorganizował już inny dyrektor, a zarazem konkurent Pawlikowskiego – Ludwik Heller. W maju 1910 roku zaprezentował polski teatr w Wiedniu, a występy wzbudziły duże zainteresowanie i przyniosły wiele komentarzy zarówno w prasie polskiej, jak i austriackiej30. Ślady „tygodnia polskiego w Wiedniu” (jak nazwano tę gościnę) można odnaleźć w Bibliotece Teatru Lwowskiego jedynie w dziewiątym tomie dzieł Józefa Korzeniowskiego (BTLw 2149). Na wyklejce druku znajduje się pieczęć Wiener Bürgertheater oraz adnotacja dyrektora tej sceny Oskara Fronza. Zaś w jednym z kilkunastu dramatów zebranych w tym tomie umieszczono orzeczenie wiedeńskiej cenzury. W adnotacji z 29 kwietnia 1910 roku zezwolono na wystawienie komedii w 4 aktach Panna mężatka, a sztukę tę pt. Fräulein Frau teatr lwowski odegrał 4 maja tego roku na scenie Wiener Bürgertheater.

Po sukcesie występów gościnnych w Wiedniu Heller zorganizował jeszcze jedną zagraniczną wyprawę zespołu lwowskiego.

29 O występach w Kijowie zob. F. Pajączkowski, Teatr lwowski pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego 1900–1906. Kraków 1961 oraz P. Horbatowski, Polskie życie teatralne w Kijowie w latach 1905–1918. Kraków 2009.

30 O tych występach pisze H. Cepnik, Teatr polski w Wiedniu. Rzecz o występach Dramatu lwowskiego na scenie „Bürgertheater” w Wiedniu w dniach od 1. Maja do 8. Maja 1910 roku. Lwów 1910.

XXVII

W czerwcu 1913 roku polski teatr z Galicji zaprezentował się publiczności francuskiej na scenie paryskiego Théâtre du Gymnase31.

W dwóch egzemplarzach Biblioteki Teatru Lwowskiego znajdujemy ślady tych występów. Sufler Władysław Wojciechowski zanotował przedstawienie Zaczarowanego koła – 2 czerwca (BTLw 3090) oraz Marcowego kawalera – 7 czerwca (BTLw 3199). Jak widać, grano podobny repertuar, jak podczas gościny w Kijowie i Wiedniu.

Zagraniczne występy teatru lwowskiego, choć wzbudzały często krytyczne opinie polskiej prasy, na pewno osiągnęły swój cel, o którym tak mówił dyrektor Heller w Paryżu: „Przybyliśmy do Paryża nie dla interesu, lecz by przedstawić po raz pierwszy w stolicy Francji polską sztukę dramatyczną, jako dowód nieustającej żywotności naszego narodu”32.

3. W teatrze krakowskim, w Warszawie i na scenach prowincjonalnych Do Biblioteki Teatru Lwowskiego przez wiele lat trafiały egzemplarze z innych polskich teatrów. Przywozili je antreprenerzy obejmujący dyrekcję lwowskiej sceny, nowo angażowani aktorzy, reżyserzy, czasami wypożyczano lub kupowano egzemplarze z innych teatrów, a także przejmowano prywatne zbiory kierujących scenami prowincjonalnymi.

Najwięcej zachowanych „pozalwowskich” egzemplarzy pochodzi oczywiście z teatru w Krakowie, czyli z najdłużej (obok Lwowa) działającej polskiej sceny w Galicji. Kontakty obu teatrów były dość bliskie. Wielu aktorów, reżyserów i antreprenerów wiązało się raz z jedną, raz z drugą sceną. Na przykład Tadeusz Pawlikowski, po krakowskiej dyrekcji w latach 1893–1900, objął teatr lwowski i kierował nim do 1906 roku. Oba teatry miały podobny repertuar scen dramatycznych, wymieniano się występami gościnnymi pierwszorzędnych aktorów, a także całych zespołów.

Występy w Paryżu opisuje T. Sivert, Polacy w Paryżu. Z dziejów polskiego życia kulturalnego w Paryżu na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa 1980.

32 T. Sivert, op. cit., s. 210.

31

XXVIII

Przez krótki czas obowiązywał nawet tzw. kartel, czyli umowa o współpracy sceny lwowskiej z teatrem krakowskim33.

W opisywanym przedziale sygnatur blisko sto egzemplarzy związanych jest z teatrem krakowskim, a właściwie teatrami krakowskimi, bo są tu nie tylko egzemplarze Teatru Miejskiego, ale także pojedyncze rękopisy opatrzone pieczęciami Teatru Bagatela (BTLw 1737) czy Krakowskiego Towarzystwa Operowego (BTLw 1508). Ciekawy jest na przykład egzemplarz polskiej premiery sztuki Obłęd Charlesa Méré (BTLw 1737). Przedstawienie odbyło się 29 września 1923 roku w krakowskiej Bagateli, a w egzemplarzu sufler odnotował nie tylko obsadę, ale także daty wszystkich 24 przedstawień oraz godziny ich trwania.

Wśród krakowskich egzemplarzy teatralnych najwięcej jest sztuk z wpisami cenzury. Najstarsza adnotacja pochodzi z 1837 roku i opatrzona została pieczęcią Komitetu Cenzury Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu. Zezwolenie wpisano do rękopisu opery czarodziejskiej Kopciuszek (BTLw 1983), która już wcześniej w 1828 roku uzyskała zezwolenie wystawienia „na Mińskim Teatrze”. Jak egzemplarz, pochodzący z biblioteki Wacława Rivoli (o czym świadczy wpis własnościowy), trafił do Krakowa? Można przypuszczać, że przywiozła go córka aktora – śpiewaczka Ludwika Rivoli, pewne jest natomiast, że rękopis wykorzystano w marcu 1837 roku, gdy operę wystawiano na scenie krakowskiej. Niestety trudno dziś odgadnąć skąd egzemplarz znalazł się w Bibliotece Teatru Lwowskiego. Z kolei Cesarsko Królewski Urząd Cenzury w Krakowie w marcu 1847 roku zezwolił na wystawienie „po opuszczeniu wykreślonych miejsc” melodramatu Wojna o emancypację kobiet (BTLw 2955). Sztukę pokazano w teatrze krakowskim, a potem egzemplarz trafił do Lwowa, gdzie obok postaci scenicznych wpisano nazwiska aktorów teatru skarbkowskiego.

33 W punkcie 6 umowy zapisano „Biblioteki teatrów lwowskiego i krakowskiego są przeznaczone do wspólnego użytku w ten sposób, że na żądanie jednej lub drugiej Dyrekcji każde dzieło sceniczne, które jest własnością jednej lub drugiej biblioteki, winno być natychmiast udzielone lub przepisane na koszt strony żądającej dla drugiego teatru” oraz, że „dzieła nabywane będą jednocześnie dla obydwóch teatrów”. Cyt. za: A. Marszałek Lwowskie przedsiębiorstwa teatralne lat 1872–1886, Kraków 1999, s. 247.

XXIX

Niektóre egzemplarze, ocenzurowane w Krakowie, najpierw wędrowały po galicyjskiej prowincji, by wreszcie trafić do Lwowa. I tak komedia Nie ma złego co by na dobre nie wyszło (BTLw 1771) po raz pierwszy została ocenzurowana w Krakowie (wpis w języku polskim z 1863 roku), potem w Czerniowcach (adnotacja w języku niemieckim z 1867 roku), a następnie, zapewne z biblioteką teatralną Piotra Woźniakowskiego, rękopis znalazł się we Lwowie. Z kolei Barkarola Mariana Gawalewicza (BTLw 1535), po ocenzurowaniu w Warszawie (wpis w języku rosyjskim z 1885 roku) i Krakowie (wpis w języku polskim z 1893 roku), trafiła do Stanisławowa, o czym świadczy pieczęć „Dyrekcji teatru polskiego imienia Aleksandra hrabiego Fredry”, a dopiero stamtąd rękopis przywieziono do Lwowa.

Najwięcej egzemplarzy ocenzurowanych w Krakowie pochodzi z końca XIX i początku XX wieku. Zdarzało się, że sztuka zaopatrzona zezwoleniem „C.K. Delegata Namiestnika w Krakowie” potrzebowała jeszcze akceptacji „C.K. Dyrekcji Policji we Lwowie”. Tak było w przypadku krotochwili Adama Wieniawskiego Wilk i owce (BTLw 2982). Sztuka ocenzurowana w Krakowie 3 września 1896 roku nie trafiła na miejscową scenę, zagrano ją natomiast we Lwowie w grudniu tego roku i wtedy też jeszcze raz ocenzurowano. Z kolei tłumaczony przez Ryszarda Ordyńskiego dramat Hansa Oldena Urzędowa żona (BTLw 2975), po wystawieniu w Krakowie w lutym 1897 roku, w kwietniu grany był na scenie teatru skarbkowskiego, a obok dłuższego wpisu krakowskiej cenzury pojawiła się krótsza adnotacja lwowska.

Czasami lwowski urzędnik potwierdzał tylko zezwolenie krakowskie. W egzemplarzu komedii Ludwika Fuldy Koledzy szkolni (BTLw 1541) „Delegat Namiestnika” wpisał 18 marca 1899 roku warunkowe zezwolenie, kazał m.in. opuścić słowo „Jezu” oraz zwrot „a to żem wyleciała sroce spod ogona”. Obok tej adnotacji urzędnik lwowskiej dyrekcji policji 23 września tego samego roku zezwalał dyrekcji Teatru hr. Skarbka na wystawienie komedii „pod warunkiem opuszczenia ustępów wymienionych w powyższej klauzuli C.K. Radcy Dworu w Krakowie”.

Większość z zachowanych w Bibliotece Teatru Lwowskiego krakowskich egzemplarzy to rękopisy sztuk, które miały już swoją XXX

premierę w Teatrze Miejskim w Krakowie. Dyrekcja teatru lwowskiego wypożyczała je lub otrzymywała na własność, aby przygotować przedstawienie w stolicy Galicji. Dlatego w niektórych, obok obsady krakowskiej, zapisano nazwiska aktorów lwowskich.

Tak jest w rękopisie komedii Oskara Blumenthala i Gustava Kadelburga Podróż na wschód (BTLw 1774) – najpierw zanotowano obsadę premiery krakowskiej (14 I 1893), potem lwowskiej (24 V 1893), a także w egzemplarzu komedii Adama Asnyka Bracia Lerche (BTLw 2217), gdzie obok obsady krakowskiej (1 V 1886) wpisano lwowską (20 V 1886). Zdarzało się, że sztukę graną w Krakowie planowano włączyć do lwowskiego repertuaru, pozyskano egzemplarz, ustalono obsadę, ale do wystawienia nie doszło. Tak było w przypadku komedii Józefa Łozińskiego Jestem literatem! (BTLw 1801) – po krakowskiej premierze (12 IV 1890) ocenzurowany egzemplarz z obsadą trafił do Lwowa, tu wpisano nazwiska lwowskich aktorów, ale sztuki nigdy nie pokazano na deskach miejscowego teatru.

Część krakowskich egzemplarzy, zachowanych w Bibliotece Teatru Lwowskiego, to sztuki bez lwowskich adnotacji. Warto wymienić dramat Jana Augusta Kisielewskiego W sieci ze słynnej krakowskiej premiery (31 I 1899). Do egzemplarza (BTLw 2987) wpisano obsadę z Wandą Siemaszkową w roli Julii, nie ma jednak śladu wykorzystywania tego rękopisu w czasie lwowskiej premiery dramatu Kisielewskiego, w której także występowała Siemaszkowa (12 I 1905). Bardzo ciekawy jest natomiast inny egzemplarz tej sztuki (BTLw 2986). Adnotacja na karcie tytułowej „własność W. Siemaszkowej” świadczy, że należał do najsłynniejszej polskiej „szalonej Julki” i służył aktorce nie tylko we Lwowie, ale także podczas warszawskiej premiery (1902). W rękopisie poza orzeczeniem rosyjskiej cenzury znajduje się wiele wpisów i znaków suflerskich z lwowskich przedstawień tej sztuki w latach 1910–1913.

Spośród krakowskich egzemplarzy teatralnych wyróżnia się jeszcze jeden – „określony” druk mickiewiczowskich Dziadów (BTLw 1534). Edycja z 1880 roku należała do aktora i reżysera Adolfa Walewskiego, o czym świadczy adnotacja na okładce.

To, że egzemplarz znajduje się w Bibliotece Teatru Lwowskiego XXXI

nie dziwi, bo Adolf Walewski był aktorem i reżyserem lwowskiego „dramatu”, a tylko w latach 1900–1905 grał i reżyserował w Krakowie. W druku znajdują się liczne odręczne szkice i wpisy, głównie dotyczące gry aktorskiej oraz ustawienia postaci. Jak wiadomo, Walewski był reżyserem przygotowanej przez Stanisława Wyspiańskiego w 1901 roku krakowskiej inscenizacji Dziadów.

Opisywany egzemplarz pochodzi właśnie z tego przedstawienia, a wskazują na to: krakowska obsada oraz szkice (zwłaszcza do obrazu III), które zgadzają się w zasadniczych szczegółach ze znanymi projektami Wyspiańskiego, a także kreślenia i skróty zgodne z wydaniem tekstu scenicznego34. W tym fragmencie lwowskiego zbioru zachowało się także kilka krakowskich afiszów: Teatru Miejskiego (BTLw 2978, BTLw 3108, BTLw 3118), Teatru Ludowego przy ul. Krowoderskiej (BTLw 2984) oraz Operetki przy ul.

Rajskiej (BTLw 1843).

Do ciekawszych egzemplarzy teatralnych Biblioteki Teatru Lwowskiego należą te pochodzące z galicyjskich teatrów prowincjonalnych. Już w pierwszym, zinwentaryzowanym fragmencie zbioru znaleziono ich sporo35, pojawiają się też w opisywanym teraz przedziale sygnatur. Ponieważ trafiały do Lwowa w różnych latach i w różnych momentach je wykorzystywano, obecnie rozsiane są prawie po całej kolekcji.

Najwięcej egzemplarzy pochodzi z biblioteki zasłużonego antreprenera i aktora scen prowincjonalnych Piotra Woźniakowskiego. Gabriela Zapolska tak pisała o nim w 1923 roku: „Prawda, iż teraz na prowincji nie ma takiej legendowskiej postaci, jaką był niezapomniany Piotr Woźniakowski. Człowiek ten swój genialny talent, wiedzę, zapał, inteligencję, swój majątek włożył w scenę prowincjonalną, na której uczył, kształcił, formował artystów”36.

Woźniakowski, nazwany przez Edwarda Webersfelda „prototy-

34 A. Mickiewicz, Dziady. Sceny dramatyczne tak jak były grane w Teatrze Krakowskim dnia 31paźdz. 1901 r. Kraków 1901.

35 Pierwszy tom inwentarza notował np. 12 egzemplarzy z biblioteki teatralnej Piotra Woźniakowskiego.

36 G. Zapolska, Sztuczne życie [w:] eadem, Publicystyka. Cz. 3. Oprac. J. Czachowska. Wrocław 1962, s. 516.

XXXII

pem kapłana wędrownej muzy”37, na początku kariery aktorskiej związany był ze sceną lwowską, gdzie grał w latach 1854–1863, później jednak całkowicie poświęcił się teatralnym wędrówkom i stał się jednym z najaktywniejszych dyrektorów galicyjskich scen prowincjonalnych. Ze swoimi aktorami przez ponad dwadzieścia lat odwiedzał Rzeszów, Tarnów, Krynicę, Przemyśl, ale też Czerniowce, Tarnopol, Stanisławów, Brzeżany, Kołomyję, Zbaraż czy Zaleszczyki. Jak pisał Webersfeld: „Szło tak bez przerwy! Raz na wozie, trzy razy pod wozem, ale Woźniakowski grał, jechał, wybijał się, podupadał, lecz na chwilę nie przestawał grywać”38.

W rękopisach i drukach znajdujemy ślady tych wędrówek, na przykład adnotacje czerniowieckiej cenzury opatrzone pieczęcią K. K. Landes Praesidium der Bukowina (BTLw 1583, BTLw 1567) czy wpisy suflerskie – najczęściej nazwiska aktorów z różnych prowincjonalnych zespołów Woźniakowskiego. Jednak najlepszą i najpewniejszą identyfikacją egzemplarzy są pieczęcie i wpisy własnościowe. W sztukach z biblioteki teatralnej Woźniakowskiego znajduje się czasami owalna, bezbarwnie tłoczona pieczęć „Piotr Woźniakowski. Dyrektor Teatru Polskiego”, a raz nawet podpis „Woźniakowski” (BTLw 2119), być może wpisany ręką samego właściciela.

Zachowane w Bibliotece Teatru Lwowskiego egzemplarze pochodzą z okresu największej aktywności Woźniakowskiego i jego aktorów, czyli z lat siedemdziesiątych XIX wieku. Jednym z ciekawszych jest edycja dramatu Leopolda Starzeńskiego Syn Bohdana wydana we Lwowie w 1867 roku (BTLw 1583). O przynależności druku do biblioteki Woźniakowskiego świadczą: pieczęć własnościowa, adnotacja cenzury (Czerniowce 1871) oraz wpisana obsada (aktorzy z zespołu Woźniakowskiego). Jednak najciekawszym elementem tego egzemplarza jest odręcznie wpisany w Podkamieniu (21 X 1868) wiersz Starzeńskiego, rozpoczynający się od apostrofy „Mój drogi Dyrektorze!”. Można przypuszczać, że autor dramatu napisał i zadedykował ten poetycki utwór właścicielowi egzemplarza Piotrowi Woźniakowskiemu, ewentualnie dy37

E. Webersfeld, Teatr prowincjonalny w Galicji (4). „Scena i Sztuka” 1908

nr 46.

38

Ibidem.

XXXIII

rektorowi teatru lwowskiego Adamowi Miłaszewskiemu, którego aktywnie wspierał39. W każdym razie tekst nawiązuje do niełatwej doli teatralnego antreprenera i warto przytoczyć choć fragment: Mój drogi Dyrektorze! Wspólny krzyż nas gniecie Lecz z wiarą patrząc w Niebo poniesiem go w świecie Choć śród naszej mozolnej i skalistej drogi Więcej głogów niż wieńców rzucą nam pod nogi.

Niech więc w Twoim pochodzie nigdy cię nie pęta Zła dola, zawiść ludzka, ni złość recenzenta.

Kolejny zespół prowincjonalny, którego biblioteka teatralna trafiła do Lwowa, to trupa Juliana Myszkowskiego. Ten uzdolniony aktor i śpiewak debiutował u Piotra Woźniakowskiego, a potem przez wiele lat grał i reżyserował w teatrze lwowskim.

Gdy w sezonie 1893/1894 dyrektor teatru skarbkowskiego Mieczysław Schmitt zlikwidował miejscową operetkę, zwolnieni artyści pod kierunkiem Myszkowskiego wyruszyli na prowincję. Zespół operetkowy odwiedzał Kraków, Tarnów, Przemyśl, Jarosław, Nowy Sącz, Stryj, a nawet Lwów. I właśnie powodzenie występów w stolicy Galicji skłoniło kolejnego dyrektora skarbkowskiej sceny Ludwika Hellera do ponownego zaangażowania Myszkowskiego z całym zespołem. W kwietniu 1896 roku wznowiono przedstawienia operetkowe, a teatr lwowski wzbogacił się o bibliotekę, garderobę i rekwizyty prowincjonalnej trupy Myszkowskiego40.

W Bibliotece Teatru Lwowskiego zachowały się przede wszystkim egzemplarze popularnych operetek, takich jak: Gasaprone (BTLw 2173), Bettina czyli dziewczę szczęścia (BTLw 1965) oraz Angot córka straganiarzy (BTLw 1955). Większość opatrzona jest pieczęcią „Dyrekcya Teatru Polskiego Juliana Myszkowskiego”, a w wielu wpisano obsadę, w której odnajdujemy nazwiska akto39 Adam Miłaszewski dwukrotnie obejmował dyrekcję teatru lwowskiego (najpierw w 1864, potem w 1881 roku), a hrabia Leopold Starzeński za każdym razem wspierał jego kandydaturę, także wtedy, gdy przeciw Miłaszewskiemu ostro występowali zwolennicy drugiego kandydata, dziennikarza Jana Dobrzańskiego.

40 Zob. A. Wypych-Gawrońska, op. cit, s. 262.

XXXIV

rów i śpiewaków z zespołu Myszkowskiego: Juliana Kratochwila, Juliana Zapałowicza, Mariana Jednowskiego, a także samego antreprenera Myszkowskiego.

Następnym lwowskim aktorem, który przeniósł się na prowincję, by tam prowadzić swój własny teatr, był Lucjan Kwieciński.

Po wybudowaniu budynku teatralnego w Stanisławowie ten utalentowany artysta „puścił się na ryzyko” prowadzenia stałej sceny i „zawarł umowę w lutym 1892, mocą której uzyskał od Towarzystwa muzycznego prawo dawania widowisk przez lat sześć, po cztery miesiące w roku”41. W dniu otwarcia teatru 18 kwietnia 1892 roku nowy dyrektor Teatru im. Aleksandra Fredry w Stanisławowie wypowiedział następujące słowa: Z otuchą jasną w gmach ten szczytny wchodzę Który ofiarność wzniosła. – A wy – ze mną!

O sztuko polska! Na tej drodze Wzrastaj naszą miłością wzajemną42.

Niestety, nadzieje wyrażone w tej strofie nie spełniły się i Kwieciński już pod koniec 1894 roku zrezygnował z antrepryzy i wrócił do Lwowa. Kierownictwo teatru w Stanisławowie objął prowincjonalny aktor Władysław Antoniewski, ale i on w 1896 roku przeniósł się do Lwowa, gdy otrzymał stały angaż w teatrze skarbkowskim.

W ten sposób do Biblioteki Teatru Lwowskiego trafiły egzemplarze z pieczęciami: „Dyrekcya Teatru Polskiego imienia Aleks. Hr. Fredry w Stanisławowie”, „Sekretarjat teatru polskiego imienia Aleks.

Hr. Fredry w Stanisławowie” oraz „Lucyan Kwieciński. Artysta Dramatyczny” i „Władysław Antoniewski dyr. teatru polskiego”.

O pochodzeniu egzemplarzy świadczą ponadto liczne wpisy suflerskie, wklejone afisze i recenzje oraz notatki antreprenerów. Na przykład w rękopisie „obrazu ludowego” Zygmunta Hałacińskiego Wygnańcy (BTLw 1856) znajdujemy sprawozdanie z przedstawień tej sztuki w Stanisławowie i Kołomyi (wklejona recenzja z „Kuriera Rzeszowskiego”, 31 III 1895), a w dołączonych rolach 41 K. Estreicher, Teatr w Stanisławowie. Kraków 1892, s. 5 (publikacja dostępna w wersji cyfrowej, tryb dostępu: www.sbc.org.pl).

42 Ibidem, s. 11.

XXXV

podpis Antoniewskiego. Także w rozpisanych rolach z niezwykle popularnego na scenach prowincjonalnych dramatu Władysława Anczyca Emigracja chłopska (BTLw 1926) znajdujemy podpisy Kwiecińskiego i Antoniewskiego z datami grania sztuki w Stanisławowie. Egzemplarz jest ciekawy także ze względu na inne adnotacje świadczące o wykorzystywaniu ról nie tylko we Lwowie i Stanisławowie, ale też w Petersburgu.

Przemyśl, Krynica, Latoszyn, Tarnopol, Kołomyja, Jarosław, ale także Kielce, Lublin, Radom, Ciechocinek, Łódź, Płock, Warszawa, Żytomierz i Wilno to nazwy miejscowości, jakie odnajdujemy jeszcze w egzemplarzach z Biblioteki Teatru Lwowskiego.

Często (zwłaszcza w przypadku prowincji galicyjskiej i Warszawy) są to miejsca, które odwiedzał teatr lwowski. Zdarzają się jednak pojedyncze egzemplarze innych zespołów grających w tych miastach na stałe lub występujących gościnnie.

Jednym ze starszych i ciekawszych egzemplarzy jest rękopis romantyczno-komicznej melodramy Ferdynanda Raimunda Król duchów alpejskich i nieprzyjaciel ludzi (BTLw 1671). Pochodzi zapewne z teatru polskiego w Żytomierzu, którego dyrektorem od 1856 roku był Józef Ignacy Kraszewski, a artystyczne kierownictwo sprawował Adam Miłaszewski, późniejszy antreprener lwowskiej sceny. W obsadzie wpisanej przez suflera odnajdujemy nazwiska aktorów z żytomierskiego zespołu Miłaszewskiego.

Inny egzemplarz operetki Bettina czyli dziewczę szczęścia (BTLw 1965), zanim trafił do Juliana Myszkowskiego, należał do lwowskiej aktorki Julii Otrembowej, która przez wiele lat prowadziła swój własny prowincjonalny zespół. Świadczy o tym pieczęć „Dyrekcja Teatru J. Otrembowa”, obsada (Płock 1883) oraz wpis kopisty datowany 10 listopada 1883 roku w Płocku. Z kolei egzemplarz farsy Na łeb na szyję (BTLw 1506) z pieczęcią „Teatr Polski w Wilnie pod dyrekcją N. Młodziejowskiej” i wklejonym fragmentem programu (Wilno, 1 I 1909) trafił do Lwowa zapewne za sprawą aktora i reżysera Kazimierza Okornickiego, który sztukę wystawił w Wilnie w 1909 roku, a potem przez wiele lat pracował w teatrze lwowskim. Zaś w egzemplarzu operetki Lalka (BTLw 2305) znajdujemy wpisy suflerskie z Kalisza (1900), Lublina (1903), Ciechocinka (1904-1905), Łodzi (1904), Sosnowca XXXVI

(1904), Kielc (1906), Radomia (1906) i wreszcie Lwowa (1899 i 1931) W Bibliotece Teatru Lwowskiego zachowało się też kilka egzemplarzy z warszawskich teatrów ogródkowych, do których na sezon letni zjeżdżały prowincjonalne zespoły teatralne. Na przykład krotochwila Włodzimierza Zagórskiego Występek panny Józi (BTLw 2979) grana była przez zespół Stanisława Sarnowskiego „Dyrektora Teatru Polskiego” w teatrzyku „Nowy Świat” (w 1887 roku) i być może także w Radomiu (zimą 1888 roku)43. Również rękopis operetki Marjolana czyli towarzystwo wesołej młodzieży (BTLw 1561), opatrzony pieczęcią „Dyrekcja Teatru F. Krotki i R. Morozowicz”, wykorzystywany był na prowincji (Kielce, Piotrków), ale także w warszawskim teatrzyku ogródkowym „Eldorado”.

W obu egzemplarzach znajdują się pieczęcie własnościowe, adnotacje cenzury rosyjskiej oraz wpisy suflerskie (obsada). Ciekawy egzemplarz zachował się z prapremiery kasowego przeboju warszawskich „ogródków”, melodramatu mieszczańskiego Zły duch Pawła Kośmińskiego (BTLw 2051). Sztukę wystawiono po raz pierwszy 19 lipca 1890 roku w „Belle-Vue” za dyrekcji Łucjana Kościeleckiego. W egzemplarzu sufler zapisał datę premiery oraz obsadę. Obok ulubieńca ogródkowej publiczności i odtwórcy jednej z głównych ról Mariana Winklera znajdujemy także nazwiska aktorów związanych później ze sceną lwowską: Ferdynanda Feldmana, Stanisława Knake-Zawadzkiego, Ireny Trapszo i Marii Pankiewicz.

Wreszcie wśród „pozalwowskich” egzemplarzy teatralnych w kolekcji zachowały się też sztuki z obsadą z Warszawskich Teatrów Rządowych (Teatru Rozmaitości – BTLw 3125, Teatru Małego – BTLw 2035 i BTLw 1717) oraz z wpisami rosyjskiej cenzury. W kilku wklejono afisze, na przykład z wieczoru amatorskiego (11 IV 1871) w Teatrze Wielkim „na dochód niezamożnych studentów cesarskiego warszawskiego uniwersytetu” (BTLw 1552) czy przedstawienia w Teatrze Małym (13 I 1895), tu obok 43 Od lutego 1888 roku towarzystwo braci Stanisława i Kazimierza Sarnowskich grało w Radomiu, zob. D. Kolano, Życie teatralne w Radomiu w latach 1811–1915. Radom 1996.

XXXVII

drukowanej obsady warszawskiej wpisano nazwiska lwowskich aktorów (BTLw 2035).

4. Z teatrów niemieckich Przez wiele lat we Lwowie (w jednym budynku teatralnym) działały dwie sceny polska i niemiecka. Ta ostatnia, prawnie uprzywilejowana, korzystała z poparcia władz austriackich i licznych dotacji, ale stale brakowało jej publiczności. Wreszcie, po szeroko zakrojonej akcji propagandowej w polskich dziennikach44, w 1872 roku teatr niemiecki w stolicy Galicji został zlikwidowany. Zapewne większość egzemplarzy z niemieckiej biblioteki teatralnej wywieźli ze Lwowa ostatni austriaccy antreprenerzy. Do polskiej biblioteki trafiło ich niewiele, a do dziś zachowało się zaledwie kilka, np. libretto opery Mozarta Wesele Figara (BTLw 2733) oraz opery Donizettiego Don Pasquale (BTLw 2431 z wpisem lwowskiej cenzury z 1855 roku), a także tekst sztuki Nestroya Talizman (BTLw 2733 z wpisami cenzury Gratzu i Leibach z 1851 roku).

A jednak w prezentowanym tu przedziale sygnatur Biblioteki Teatru Lwowskiego znajduje się prawie 500 niemieckich druków. Skąd wzięły się w polskiej bibliotece teatralnej? Dyrektorzy lwowskiej sceny w końcu XIX, a zwłaszcza na początku XX wieku poszukiwali nowości repertuarowych. Tradycyjnie najczęściej zaglądali do teatrów wiedeńskich i na inne sceny niemieckie. Nawiązywali również kontakty z coraz liczniej powstającymi agencjami teatralnymi, a one dostarczały nowości i zapewniały prawa do wystawiania sztuk.

Ludwik Heller, w czasie swojej drugiej dyrekcji teatralnej (rozpoczętej w sezonie 1906/1907), regularnie sprowadzał z Wiednia i Berlina drukowane egzemplarze teatralne. Były to często edycje nazywane Regiebuch (egzemplarz reżyserski) czy Soufflierbuch (egzemplarz suflerski), a drukowały je wydawnictwa oraz agencje teatralne, np.: Felix Bloch Erben, Berliner Theater-Verlag, LuW końcu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku w czasopismach polskich we Lwowie prowadzono ostrą walkę z niemiecką sceną, najbardziej zaangażowana „Gazeta Narodowa” wszystkie sprawozdania teatralne kończyła hasłem „Precz z teatrem niemieckim”.

44

XXXVIII

dwig Doblinger, Drei Masken Verlag, Theaterverlag Otto Eirich, Bühnenverlag Ahn und Simrock i inne. Druki takie zawierały sceniczne opracowania sztuk, często ze szkicami scenograficznymi i choreograficznymi, czasami premierową obsadą, a nawet zdjęciami i recenzjami z przedstawień w różnych niemieckich teatrach, jak wiedeńskie: Strausstheater, Theater an der Wien, Carltheater, Volkstheater, Theater in der Josefstadt, Apollo Theater czy berlińskie: Komische Oper, Theater des Westens. Na przykład egzemplarz BTLw 2558 to zbiór sprawozdań i fotografii z premiery opery Oberleithnera Der eiserne Heiland w wiedeńskiej Volksoper (20 I 1917), a w egzemplarzu operetki Oscara Straussa Die schöne Unbekannte (BTLw 2452) wydrukowano afisz przedstawienia w Carltheater (15 I 1915).

Na wielu zachowanych w Bibliotece Teatru Lwowskiego niemieckich drukach wpisano odręcznie nazwisko odbiorcy („Heller”) i miasto, do którego wysyłano egzemplarz („Lemberg”).

Większość w ten sposób dostarczonych do Lwowa egzemplarzy to czyste druki bez wpisów teatralnych. Zdarzało się jednak, że później notowano w nich uwagi dotyczące przyszłej inscenizacji na polskiej scenie. W 1899 roku sekretarz teatru lwowskiego Mieczysław Sachorowski polecał do tłumaczenia sztukę Pawła Hirschbergera Der edle Pole (BTLw 2803) i radził, by „Polaków zamienić na moskali, zachować akcent i wyrażenia rosyjskie”, a w maju 1903, zapewne po obejrzeniu wiedeńskiej inscenizacji sztuki Maksyma Gorkiego Na dnie, przewidywał „dwadzieścia spektakli we Lwowie” oraz „po trzecim akcie powinien być niezwykły entuzjazm – kurtyna 10 razy co najmniej w górę”. Do niemieckiego tłumaczenia rosyjskiej sztuki (BTLw 2451) Sachorowski wpisał także propozycję lwowskiej obsady. Plan sekretarza teatru nie do końca został wykonany, sztukę Gorkiego Na dnie zaprezentowano w stolicy Galicji po raz pierwszy 13 czerwca 1903 roku, w sezonie zagrano ją 6 razy, a obsada nieco różniła się od tej zapisanej w niemieckim druku.

Dziesięć lat później Sachorowski entuzjastycznie wypowiadał się także o komedii Sabatino Lopeza Brzydki Ferrante.

W niemieckim przekładzie sztuki (BTLw 2461) wpisał następującą uwagę: „Dobre! Dla Romka [Żelazowskiego] rola! Niech wprzód XXXIX

sam przeczyta egzemplarz. Grać! Będą także w Burgtheatrze grali z Harrym Walde następcą Kainza”. W podobnym tonie polecał teatrowi lwowskiemu sztukę Atak Henri Bernsteina następca Sachorowskiego, sekretarz i kierownik literacki Henryk Cepnik.

W wydanym w 1912 roku przez wydawnictwo Comoedia druku (BTLw 2736a) wpisał następującą uwagę: „Rzecz bardzo dobra i efektowna – sukces może mieć znaczny. Role doskonale postawione. II akt znakomity”.

Najczęściej dyrektorzy teatru lwowskiego sprowadzali z Wiednia i Berlina nowości dla sceny muzycznej. Dlatego wśród niemieckich druków teatralnych dominują libretta operowe, a zwłaszcza operetkowe, nazywane przez wydawców Textbuch w odróżnieniu od muzycznych partytur. Ciekawym egzemplarzem tego typu jest druk Walkirii, drugiej części wagnerowskiej tetralogii Pierścień Nibelungów (BTLw 2486). Lwowska premiera opery Wagnera odbyła się 6 listopada 1903 roku, a w niemieckim druku pozostały ślady przygotowań do tego ważnego przedstawienia. Sachorowski wpisał tam czas trwania poszczególnych aktów, polskie wersje nazw postaci, proponowaną obsadę, a także sporządził schematyczne szkice dekoracji do każdego aktu.

Ta część lwowskiej biblioteki teatralnej, choć może mniej interesująca dla historyków teatru polskiego, zawiera wiele rzadkich druków obcych (głównie niemieckich) dokumentujących repertuar scen europejskich.

5. Układ inwentarza i zasady opisu Egzemplarze ułożono według sygnatur BTLw. Takiego skrótu nie ma w rękopisach, maszynopisach czy drukach, ale wprowadziła go Bibliografia dramatu polskiego, a później utrwalił się w innych źródłach. Także w katalogach Biblioteki Śląskiej zastosowano to oznaczenie. Opisy rękopisów i maszynopisów sporządzono według Wytycznych opracowania rękopisów w bibliotekach polskich (Wrocław 1955), a druki skatalogowano według aktualnie obowiązującej normy. Układ inwentarza i sposób zapisu wzorowano również na katalogach rękopisów (np. Biblioteki Zakładu Naro-

XL

dowego Ossolińskich we Wrocławiu czy też Katalogu rękopisów teatralnych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu45).

Pierwszym elementem każdego opisu jest sygnatura BTLw. Ponieważ w egzemplarzach jest często kilka różnych sygnatur, za obowiązującą przyjęto tę, którą zapisano w prostokątnej pieczątce „Państwowego Teatru Śląskiego”. Według tych sygnatur zbiór ułożony był w Teatrze i spisany w teatralnym inwentarzu, według nich przejęła go też Biblioteka Śląska.

Kolejny element to opis zewnętrzny. W przypadku rękopisów i maszynopisów zanotowano język, rok lub lata (nie tylko datę powstania, ale również lata, w których egzemplarz był wykorzystywany), rodzaj egzemplarza (rękopis lub maszynopis oraz autograf), wymiary, liczbę stron lub kart oraz elementy luźne (np. role, listy-rekwizyty) czy wklejone (np. afisze). W przypadku druków zapisano tylko informację, czy druk posiada wpisy rękopiśmienne, inne dane znalazły się w opisie katalogowym – zgodnie z normą.

Poniżej opisu zewnętrznego znajduje się opis wewnętrzny. Został przejęty w dokładnym brzmieniu z karty tytułowej. Odnotowuje autora, tytuł, określenie gatunkowe, liczbę aktów, tłumacza, daty i in. W nawiasach okrągłych zapisano różne dodatkowe informacje przejęte z egzemplarza, np. inne wersje tytułu, daty i miejsce przepisywania (spoza karty tytułowej). W nawiasach kwadratowych umieszczono informacje uzupełniające spoza egzemplarza (np. imiona autorów, właściwe formy nazwisk itp.).

Kolejna część opisu to zawartość egzemplarza. Zebrano tu informacje o wszystkich wpisach teatralnych, np.: suflerskich, cenzorskich, reżyserskich, aktorskich. Odnotowane w egzemplarzu obsady (często zapisane skrótami) rozszyfrowano, porównano z repertuarami i określono, z jakiego przedstawienia pochodzą (podano rok i miejsce, najczęściej Lwów, ale też Kraków, prowincja galicyjska i in.). W tej części inwentarza nie umieszczono rozszyfrowanych nazwisk aktorów (nadmiernie wydłużyłoby to opisy), ale je uwzględniono w indeksie osób. Ułatwia to odnalezienie wszystkich egzemplarzy, w których wpisano nazwiska sławnych 45 Katalog rękopisów teatralnych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu. Pod red. A. Domańskiej. Poznań 1990.

XLI

aktorów lub śpiewaków lwowskich, na przykład: Anieli Aszpergerowej, Anny Gostyńskiej, Amalii Kasprowiczowej, Wandy Siemaszkowej, Józefa Chmielińskiego, Ferdynanda Feldmana, Gustawa Fiszera, Lucjana Kwiecińskiego, Juliana Myszkowskiego, Jana Nowackiego, Adolfa Walewskiego, Władysława Woleńskiego, Romana Żelazowskiego i wielu innych. W ten sam sposób zindeksowano też nazwiska reżyserów, cenzorów, suflerów oraz innych osób związanych z teatrem lwowskim (m.in. sekretarza literackiego Mieczysława Sachorowskiego czy woźnego Jana Pichora).

Choć nie występują w opisie, pojawiają się w indeksie, odsyłając do odpowiedniego egzemplarza. W tej części opisu zacytowano też ciekawsze wpisy, odnotowano wszystkie rysunki, które określono wspólnym terminem „szkice scen.” (czasami są to szkice sytuacyjne, czasami scenograficzne, a czasami choreograficzne).

Następna część opisu to sygnatury. Odnotowano tu wszystkie numery, jakie wpisano do egzemplarza, na przykład: czerwoną kredką (takie pojawiają się najczęściej i zwykle powtórzone są w sygnaturach Teatru Śląskiego, są też w egzemplarzach we wrocławskim Ossolineum), niebieską kredką czy atramentem. Sygnatury pojawiają się również na okładkach oraz grzbietach egzemplarzy (zwykle na naklejkach białych z niebieską ramką, takimi naklejkami zaklejano inne, dawniejsze).

Kolejna część to informacja o pieczątkach. Pominięto tylko znaki własnościowe Biblioteki Śląskiej, którymi opatrzone są wszystkie egzemplarze. Natomiast odnotowano nie tylko pieczęcie własnościowe, ale również pieczęcie cenzury, lwowskich introligatorów i wszystkie inne, jakie odnaleziono w egzemplarzach.

Pieczęcie ułożono chronologicznie: od najstarszej „Graf Skarbeks’che Theater Bibliothek” do najmłodszej „Państw. Teatr Śląski.

Katowice-Biblioteka. Syg....”. Niestety, wiele pieczęci przekreślono tuszowym „iksem” (zapewne już w Katowicach, bo na egzemplarzach we wrocławskim Ossolineum nie ma tego znaku), co czasami utrudnia ich odczytanie.

Informacje o pieczęciach są zwykle ostatnią częścią opisu. Czasami tylko dodano odniesienie do źródeł: głównie bibliografii dra-

XLII

matu polskiego46 (skrót Simon) oraz bibliografii dramatu obcego47 (skrót Dramat obcy), przy utworach muzycznych do bibliografii oper48 (skrót Michałowski), a przy utworach obcych także do bibliograficznych baz wydawnictwa Saur (dostępnych w postaci baz CD49). Takie odwołania pojawiają się tylko w przypadku różnic autorów, tłumaczy, tytułów itp. Wreszcie ostatnia z informacji, jaka czasami pojawia się w opisie egzemplarza, to numer mikrofilmu Biblioteki Śląskiej (w przypadku egzemplarzy zmikrofilmowanych), a czasami skrót ŚBC informujący, że egzemplarz dostępny jest online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej50.

Ważną częścią inwentarza są indeksy: tytułów sztuk, tytułów sztuk egzemplarzy niemieckich, osób, miejscowości, pieczątek oraz wykaz afiszów i programów. W indeksie tytułowym odnotowano tytuły, pod którymi sztuki występują w inwentarzu (przy różnicach z bibliografiami dramatu wprowadzono odsyłacze).

Z powodu dużej liczby egzemplarzy niemieckich opracowano osobny indeks tytułów sztuk niemieckojęzycznych. Indeks osób notuje nie tylko nazwiska wymienione w inwentarzu, ale także wszystkie nazwiska rozszyfrowane z obsad, wpisów suflerskich, cenzorskich i innych adnotacji teatralnych. Indeks miejscowości notuje wszystkie miejscowości wymienione w inwentarzu (oprócz miejsc wydania druków). Wreszcie wykaz afiszów i programów zawiera dokładne opisy druków ulotnych dołączonych do niektórych egzemplarzy.

46 Bibliografia dramatu polskiego 1765–1964. T. 1–2 oprac. L. Simon, t. 3 oprac. S. Marczak-Oborski. Warszawa 1971.

47 Dramat obcy w Polsce 1765–1965 : premiery druki, egzemplarze A–K. Praca zespołowa pod kier. J. Michalika. Kraków 2001; Dramat obcy w Polsce 1765–1965 : premiery druki, egzemplarze L–Z. Praca zespołowa pod kier. J. Michalika. Kraków 2004.

48 Opery polskie. Oprac. K. Michałowski. Kraków 1954.

49 Np.: Bibliographie française du XVe siècle à 1997. München 1998; Katalog der Staatsbibliothek zu Berlin – Preussischen Kulturbesitz. München 1999; Bibliografia Generale Italiana dal XV secolo al 1997. München 1998 i inne.

50 Śląska Biblioteka Cyfrowa (tryb dostępu: www.sbc.org.pl).

XLIII