Górny Śląsk na dawnej pocztówce. Ze zbiorów Biblioteki Śląskiej by Biblioteka Slaska

Górny Śląsk na dawnej pocztówce Ze zbiorów Biblioteki Śląskiej (Bytom, Chorzów, Piekary Śląskie i inne miejscowości)

Opracowanie Ilona Dyzia

Katowice 2010

Komitet wydawniczy prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

Adiustacja Elwira Zborowska, Jan Baron Projekt okładki Ryszard Latusek Skanowanie pocztówek Joanna Rzepka-Radłowska Opracowanie graficzne, skład komputerowy Zdzisław Grzybowski

ISBN 978-83-60209-52-3

Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 150 egz.

Spis treści Wstęp................................................................................................................................... 7 Skróty i objaśnienia.............................................................................................................. 9 Bieruń (pow. bieruńsko-lędziński)....................................................................................... 13 Brynek (pow. tarnogórski)................................................................................................... 14 Bytom................................................................................................................................. 15 Chorzów............................................................................................................................. 73 Kopienice (pow. tarnogórski)............................................................................................ 185 Koty (pow. tarnogórski)..................................................................................................... 187 Lędziny (pow. bieruńsko-lędziński)................................................................................... 188 Lubliniec........................................................................................................................... 189 Łaziska Górne (pow. mikołowski)..................................................................................... 192 Mikołów............................................................................................................................ 195 Mysłowice......................................................................................................................... 206 Nakło Śląskie (pow. tarnogórski)...................................................................................... 229 Ornontowice (pow. mikołowski)........................................................................................ 230 Piekary Śląskie................................................................................................................. 231 Radzionków (pow. tarnogórski)........................................................................................ 282 Ruda Śląska..................................................................................................................... 291 Siemianowice Śląskie....................................................................................................... 297 Szałsza (pow. tarnogórski)............................................................................................... 310 Świerklaniec (pow. tarnogórski)........................................................................................ 312 Świętochłowice................................................................................................................. 315 Świniowice (pow. tarnogórski).......................................................................................... 318 Tarnowskie Góry............................................................................................................... 319 Tworóg (pow. tarnogórski)................................................................................................ 349 Tychy................................................................................................................................ 350 Woźniki (pow. lubliniecki).................................................................................................. 354 Zbrosławice (pow. tarnogórski)......................................................................................... 356 Zestawienie niemieckich i polskich nazw miejscowości................................................... 359 Wykaz fotografów, nakładców, wydawców oraz zakładów fotograficznych, wydawnictw, drukarń................................................................................................... 361 Bibliografia........................................................................................................................ 365

Wstęp Gdybym takie skrzypce miał, Których głos by mężnie brzmiał, Kąsek zagrałbym po kąsku, Po calutkim Górnym Śląsku… Emanuel Imiela, Gdybym… Zamiast „kąska muzycznego” proponujemy „kąsek obrazkowy”, będący wizualną podróżą po wybranych fragmentach Górnego Śląska. Album Górny Śląsk na dawnej pocztówce to kolejna publikacja przedstawiająca bogaty zbiór pocztówek z zasobów Biblioteki Śląskiej. Jest on kontynuacją serii zapoczątkowanej wydaniem albumu katowickich pocztówek, zatytułowanego Miasto zachwycającego szczegółu. Zebrany materiał ikonograficzny dotyczy części obszaru województwa śląskiego w ramach dzisiejszych granic administracyjnych. Widokówki przedstawiają miejscowości oraz tereny Górnego Śląska bezpośrednio graniczące z Katowicami (Mysłowice, powiat bieruńsko-lędziński, Tychy, powiat mikołowski, Ruda Śląska, Chorzów, Siemianowice Śląskie), jak i dalsze, zachodnio-północne (Świętochłowice, Bytom, Piekary Śląskie, powiat tarnogórski oraz lubliniecki). Zbiór obejmuje pocztówki wydawane od końca XIX w. do 1945 r. Kolekcję uporządkowano alfabetycznie według nazw miejscowości, w obrębie których również zastosowano taki sam układ. Dla miejscowości, placów i ulic oraz obiektów przyjęto współczesne nazewnictwo (obowiązujące w 2009 r.). Obiekty architektoniczne nadal istniejące, jak i te, po których „pozostała tylko pamięć”, występują pod hasłami przejętymi z pocztówek. W nielicznych przypadkach wprowadzono hasło ujednolicone. Kursywą wyróżniono oryginalne napisy z pocztówek. W opisie merytorycznym podano szczegółowe informacje o karcie pocztowej. Uwzględniono dane dotyczące miejsca, czasu i osób odpowiedzialnych za powstanie pocztówki, określono technikę wykonania, język i datę korespondencji oraz obiegu. Pewne trudności napotykano przy datowaniu emisji pocztówek, szczególnie gdy ten sam motyw, jako pierwowzór, był wykorzystywany kilkakrotnie przez różnych wydawców w ciągu wielu lat. W wypadku kart wydanych anonimowo i niebędących w użyciu datę określono po analizie historyczno-porównawczej. Ostatnim elementem opisu jest sygnatura Biblioteki Śląskiej. 7

W przypadku dużej liczby widoków pochodzących z danego miasta (np. Chorzowa) dokonano podziału tematycznego na widoki ogólne, place (ze szczególnym uwzględnieniem rynku), ulice oraz obiekty. Wyodrębnioną grupę pocztówek związaną z konkretnym obiektem starano się uporządkować chronologicznie, by dać możliwość prześledzenia dokonujących się zmian, które zostały na widokówkach uchwycone. Pocztówki wieloobrazkowe połączono z widokami ogólnymi, chyba że związane były z konkretnym zabytkiem architektury lub krajobrazu. Opracowanie zamyka indeks osób i instytucji, które przyczyniły się do powstania i wyemitowania widokówek. Górny Śląsk kojarzy się z przemysłem ciężkim, kopalniami i hutami, kłębami dymu wydobywającego się z kominów. Przemysł tworzy człowiek. Ale człowiek poza pracą ma swoje życie toczące się nie tylko w domach rodzinnych, lecz również wokół targowych placów i na ruchliwych ulicach, w instytucjach państwowych, miejscach rozrywki, wypoczynku czy kultu religijnego. Małe jedno- i wielobarwne korespondentki, jak inaczej zwano pocztówki, pochodzące nawet sprzed prawie stu lat, ukazują zmieniający się krajobraz miast, wsi oraz przemiany mody i stylu. Przeobrażenia urbanistyczne, zmiany architektoniczne, ocalałe zabytki świeckie i sakralne przypominają nam o nieuchronności upływu czasu. Wiele obiektów zniknęło bezpowrotnie, jak choćby zburzone podczas II wojny światowej synagogi czy rezydencje przemysłowych magnatów. Górny Śląsk na dawnej pocztówce to zapis odchodzącego świata. W dużej mierze przestał on już istnieć, a charakterystyczne dla Górnego Śląska obrazy, utrwalone na pocztówkach, stały się historią. Dzisiaj moda na wysyłanie tradycyjnych, ilustrowanych kart pocztowych zamiera. W dobie superszybkiego rozwoju cywilizacyjnego przekazywanie wiadomości, pozdrowień, życzeń w dużej mierze odbywa się za pomocą telefonów i komputerów. Elektroniczne kartki szybko znikają z ekranów przekaźników. Czy w ten sposób zanikną też relacje, kontakty i uczucia między ludźmi? Zebrane w albumie pocztówki niech pozwolą wrócić do przeszłości, do nostalgicznych wspomnień. Towarzysząca im chwila zachwytu, zdziwienia i zadumy nad pięknem (bądź kiczem) dawnej pocztówki niech będzie oddechem od tempa współczesnego życia. Ilona Dyzia

Skróty i objaśnienia b.m. – brak miejsca wydania b.w. – brak wydawcy cz.-b. – czarno-biały dat. – datowany fot. – fotograf, fotograficzny franc. – francuski im. – imienia koresp. – korespondencja kolor. – kolorowy l. – lata nakł. – nakładca nieb. – niebieski nieczyt. – nieczytelny niedat. – niedatowana niem. – niemiecki ok. – około piecz. – pieczątka pol. – polski ryc. – rycina sygn. – sygnatura, sygnowana wg – według ww. – wyżej wymieniony wyd. – wydawca, wydawnictwo ziel. – zielony

Fragment mapy „Województwo Śląskie”. Oprac. Instytut Kartograficzny, Lwów 1929 r. Skala 1:400 000.

1. Bieruń, widoki różne Pozdrowienie z Bierunia Starego. Rynek. Ul. Krakowska. Rynek. Szkoła. – Rynek z wieżą kościoła pw. św. Apostoła Bartłomieja oraz z zabudową przy północno-wschodniej pierzei [dwa ujęcia] – ul. Krakowska z widoczną w dali wieżą ww. kościoła. Neoromańska murowana świątynia z XIX w. powstała na miejscu starej drewnianej – Katolicka Szkoła Ludowa, obecnie Szkoła Podstawowa nr 1 przy ul. Krakowskiej. Wyd.: Bieruń Stary: Nakł. Emanuel Spyra, ok. 1933. Światłodruk w sepii. – Koresp. pol. dat. „6.VIII.33.”. – Stempel: „Murcki 7 VIII 33”, znaczek. Sygn.: PA 529

2. Brynek, pałac Hugona Henckel von Donnersmarcka Schloss Brynnek - Siemianowitz. Zespół pałacowo-parkowy, od połowy XIX w. należący do rodu Henckel von Donnersmarcków z Siemianowic. W l. 1905–1908 został gruntownie przebudowany pod kierunkiem wrocławskiego architekta Karla Grossera. Do pałacu przylega kaplica pw. św. Franciszka z Asyżu (początkowo św. Huberta). Pałac otacza park krajobrazowy z ogrodem botanicznym. Obecnie w pałacu mieści się Zespół Szkół Ogólnokształcących i Ekologicznych im. Stanisława Morawskiego. Wyd.: Tarnowitz: Verlag von A. Kothe, ok. 1906. Litografia cz.-b. – Koresp. niem. niedat. – Stempel: „Tworog (Kr. Gleiwitz) 28.9.06.”, znaczek. Sygn.: PA 489

3. Bytom, widok ogólny Beuthen O.-S. – Totalansicht. Panorama miasta od strony północno-wschodniej. Po lewej wieża starej kaplicy pw. św. Jacka, po prawej budynek koszar wojskowych, obecnie siedziba Miejskiego Zarządu Dróg i Mostów przy ul. J. Smolenia. Wyd.: Beuthen O.S.: Postkartenverlag Rob[ert] Ulfik, ok. 1899; na awersie: 474. Światłodruk kolor. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.)” oraz „Zalenze” – oba z datą „3.1.00.”, znaczek. Sygn.: PA 212

4. Bytom, widok ogólny Beuthen O-S. Totalansicht von Süden. Panorama miasta od strony południowo-wschodniej. Na pierwszym planie fragment zabudowy kopalni węgla kamiennego „Heinitz”. W dali po prawej widoczne orientalne wieże synagogi (niegdyś przy pl. Grunwaldzkim), spalonej przez hitlerowców w 1938 r. Wyd.: Breslau: A. Fabian & Comp., ok. 1900; na awersie: 574. Światłodruk cz.-b. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.)” oraz „Kattowitz (Oberschl.)” – oba z datą „27.8.00.”, znaczek. Sygn.: PA 213

5. Bytom, widok ogólny Beuthen O.-S. Panorama miasta od strony południowej. Wyd.: München: Heliocolorkarte von Ottmar Zieher, ok. 1903. Autotypia kolor. – Koresp. niem. dat. „27.1.03.”. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.) 27.1.03.” oraz „Zülz 28.1.03.”, znaczek. Sygn.: PA 214

6. Bytom, widoki różne Gruss aus Beuthen O/Schl. Ansicht vom Bouleward. Partie aus dem Stadtpark. Pozdrowienie z Bytomia. – Bulwar (pl. Franciszka Józefa), obecnie pl. T. Kościuszki – Staw Łabędzi w Parku Miejskim. Wyd.: Beuthen O/S: Verlag v. Eduard Gross, Buch- Kunst- u. Devotionalienhandlung, ok. 1900. Światłodruk ziel. – Koresp. niem. dat. „31.7.03.”. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.)” oraz „Zalenze” – oba z datą „31.7.00”, znaczek. Sygn.: PA 215

7. Bytom, widoki różne Gruss aus Karf O/S. Schule. Hauptstrasse. Beuthener Strasse. Pozdrowienie z Karbia, obecnie dzielnicy Bytomia. – szkoła podstawowa – zabudowania przy dzisiejszej ul. Konstytucji, później wyburzone – ul. Wrocławska, widoczne budynki już nie istnieją. Wyd.: Karf: Verlag Emanual Dittmann, ok. 1901; na awersie: R.U.301. Światłodruk cz.-b. – Koresp. na awersie usunięta. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.)” oraz „Zalenze” – oba z datą „21.5.01.”, znaczek. Sygn.: PA 216

8. Bytom, widoki różne Rossberg bei Beuthen O.-S. Scharleyerstrasse. Hyazinth-Kirche. Amtsund Gemeindeverwaltung. Scharleyerstrasse. Rozbark, obecnie dzielnica Bytomia. – ul. S. Witczaka [w dwóch ujęciach] – wieża kościoła pw. św. Jacka. Kościół wznoszony w l. 1908–1911 obok nieistniejącej już kaplicy z 1875 r. pod tym samym wezwaniem – budynek Urzędu Gminy Rozbark przy ul. S. Witczaka, obecnie nieistniejący. Wyd.: Rossberg: Verlag Theod. Zakrzewski, ok. 1909; na rewersie: 23 900. Światłodruk cz.-b. ręcznie kolor. – Koresp. niem. niedat. – Stempel: „Beuthen (Oberschl.) 12.8.09”, znaczek. Sygn.: PA 218

9. Bytom, Rynek Beuthen O.-S. Ring. Widok na zachodnią i północną pierzeję Rynku. Po lewej ratusz z neogotycką wieżą, wzniesiony w 1877 r. (obecnie nieistniejący). Wyd.: [B.m.: b.w.], ok. 1915; na rewersie: 15 28265. Światłodruk cz.-b. – Z poczty polowej. – Koresp. niem. niedat. – Stempel: „Beuthen (Oberschl.) 20.12.15”. Sygn.: PA 222

10. Bytom, Rynek Beuthen O.-S. Ring. Zabudowa zachodnio-północnego narożnika Rynku z ratuszem. Pośrodku pomnik „Śpiącego lwa”, upamiętniający żołnierzy poległych w wojnie prusko-francuskiej w l. 1870–1871. Wyd.: [B.m.: b.w.], ok. 1918; na rewersie: 3, 89906. Autotypia kolor. – Z poczty polowej. – Koresp. niem. dat. „27.VIII.1918.”. – Stempel: „Beuthen (Oberschl.) 27.8.18.”. Sygn.: PA 223

11. Bytom, plac Tadeusza Kościuszki Gruss aus Beuthen O.-S. Boulevard. Pozdrowienie z Bytomia. Widok na pl. Franciszka Józefa, popularnie zwany Bulwarem, obecnie pl. T. Kościuszki. Zabudowa widoczna po lewej została rozebrana w l. 1979– 1981. Wyd.: Beuthen: Haenel & Co., ok. 1902. Autotypia cz.-b. – Koresp. niem. dat. „15 August 1902”. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.)” oraz „Zülz” – oba z datą „15.8.02”, znaczek. Sygn.: PA 224

12. Bytom, plac Tadeusza Kościuszki Beuthen (O.-Schl.). Boulevard. Bulwar z widoczną pośrodku fontanną. Po prawej kamienica z wieżyczką, później przebudowaną, obecnie siedziba m.in. Bytomskiego Przedsiębiorstwa Komunalnego. Wyd.: Breslau: Bruno Scholz, ok. 1901; na awersie: No. 698. Autotypia kolor. – Koresp. pol. dat. „23/IX 1901”. – Stemple: „Kl… Počt. Telegr. Коnt.”, „Belžicy Lublin” – oba z datą „19.IX.01” oraz dwa nieczyt. Sygn.: PA 225

13. Bytom, plac gen. Władysława Sikorskiego Gruss aus Beuthen O.-S. Kaiserplatz. Pozdrowienie z Bytomia. Zachodnia strona pl. Cesarskiego, obecnie pl. gen. W. Sikorskiego. Wyd.: Beuthen O.-S.: Robert Ulfik, ok. 1900; na awersie: 185. Światłodruk ziel. – Koresp. niem. dat. „14.7.00.”. – Stemple: „Beuthen (Oberschl.)”, „Kattowitz (Oberschl.)”, „Zalenze” – wszystkie z datą „14.7.00”, znaczek. Sygn.: PA 226

14. Bytom, ulica Dworcowa Beuthen, Bahnhof-Strasse. Widok na ul. Dworcową. W tle jeden z budynków starego Dworca Kolei Górnośląskiej, zburzonego w 1929 r. Wyd.: Dresden: Originaldruck Reinicke & Rubin, ok. 1910. Światłodruk kolor. – Bez koresp. Sygn.: PA 227

15. Bytom, ulica Dworcowa Beuthen O.-S. Bahnhofstr. mit Bahnhof. Ul. Dworcowa. W głębi nowy dworzec kolejowy, wybudowany w l. 1927–1931 wg projektu Wilhelma Grossarta. Wyd.: [B.m.: b.w.], ok. 1935; na rewersie 5550/4849. Pocztówka fot. cz.-b. – Koresp. niem. dat. „31.7.35.”. – Stempel nieczyt. Sygn.: PA 228

16. Bytom, ulica Gliwicka Beuthen, O.-S. Gleiwitzer Strasse. Ul. Gliwicka, łącząca Bulwar z Rynkiem. Wyd.: [B.m.: b.w.], ok. 1914; na rewersie: 5695. Autotypia kolor. – Z poczty polowej. – Koresp. niem. dat. „25.XI.14.”. – Stempel: „Beuthen (Oberschl.) 25.11.14”. Sygn.: PA 230

17. Bytom, ulica Katowicka Beuthen, O.-S. Dyngosstrasse mit Handelshof. Widok na obecną ul. Katowicką. Wyd.: Breslau: Kunstverlag Bruno Scholz, [1910–1915]; na rewersie: No. 100, 382530. Autotypia kolor. – Bez koresp. Sygn.: PA 1602

18. Bytom, ulica Konstytucji Gruss aus Karf O. Schl. Hauptstrasse. Pozdrowienie z Karbia, obecnie dzielnicy Bytomia. Widok na zajazd „Pod Koroną” Paula Spacka przy ul. Głównej, dziś ul. Konstytucji. Wyd.: Beuthen O.-Schl.: Kunstanstalt Hermann Lukowski, ok. 1903; na rewersie: 6631. Autotypia kolor. – Koresp. na awersie usunięta. – Stemple: „Karf” oraz „Zülz” – oba z datą „14.12.03”, znaczek. Sygn.: PA 217