Książka. Radio. Teatr. Wokół pasji i zainteresowań Ernesta Farnika by Biblioteka Slaska

Marta Kasprowska-Jarczyk

Książka. Radio. Teatr. Wokół pasji i zainteresowań Ernesta Farnika

Pod redakcjÄ&#x2026; Jana Malickiego Vol. XVII

Marta Kasprowska-Jarczyk

Książka. Radio. Teatr. Wokół pasji i zainteresowań Ernesta Farnika

Biblioteka Śląska Katowice 2017

KOMITET WYDAWNICZY prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący prof. zw. dr hab. Ryszard Kaczmarek – zastępca przewodniczącego mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz

ISBN 978-83-64210-37-2

Redakcja Jan Baron Skład i łamanie, projekt okładki Zdzisław Grzybowski

Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 100 egz.

Spis treści Ernest Farnik a Biblioteka Śląska..................................................... 7 Prywatna biblioteka Ernesta Farnika............................................ 13 Źródła wiedzy o księgozbiorze..................................................... 13 Znaki własnościowe...................................................................... 21 Pochodzenie zbioru....................................................................... 24 Charakterystyka formalna i struktura językowa kolekcji........................................................ 37 Tematyka książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika.............................................................................. 40 Rękopisy ze zbiorów Ernesta Farnika......................................... 47 Kompletność księgozbioru........................................................... 52 Podsumowanie............................................................................... 56 Radiowa przygoda Ernesta Farnika............................................... 59 Początki radiofonii na Górnym Śląsku....................................... 59 Szkice z niwy polskiej Śląska.......................................................... 62 Porady językowe Ernesta Farnika................................................ 72 Audycja W dziesięciolecie powrotu Ziemi Cieszyńskiej do Polski.......................................................... 77 Podsumowanie............................................................................... 79 Teatr i jego miejsce w biografii Ernesta Farnika.......................... 81 Kontakty z Teatrem Górnośląskim.............................................. 83 Działalność w Towarzystwie Przyjaciół Teatru Polskiego............................................................................. 85 Teatralia katowickie ze spuścizny Ernesta Farnika.................... 90

Ernest Farnik jako widz przedstawień Teatru Polskiego w Katowicach................................................... 96 Ernest Farnik jako recenzent przedstawień Teatru Polskiego w Katowicach................................................. 105 Podsumowanie............................................................................. 108 Ernest Farnik – człowiek wielu pasji............................................ 111 Aneksy Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej.......................... 117 Spis druków ulotnych ze spuścizny Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej.......................... 153 Bibliografia........................................................................................ 179 Indeks osobowy................................................................................ 189

Ernest Farnik a Biblioteka Śląska Ernest Farnik urodził się 26 czerwca 1871 roku w Cierlicku Górnym. Pochodził z bogatej rodziny chłopskiej. W 1885 roku podjął naukę w niemieckim gimnazjum w Cieszynie, gdzie nawiązał współpracę z tajną organizacją młodzieży polskiej „Jedność”. Na spotkaniach grupy występował jako recytator i śpiewak. W tym czasie nawiązał również kontakty z księdzem Ignacym Świeżym, prezesem związku Śląskich Katolików, i sporo czasu spędzał w Czytelni Ludowej. W 1893 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Studiował germanistykę pod kierunkiem Wilhelma Creizenacha, który prowadził badania nad literaturą i teatrem niemieckim XVIII i XIX wieku1. W 1897 roku zdał egzamin nauczycielski i podjął pracę jako nauczyciel praktykant w krakowskim Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Szkoła pozostawała pod opieką uniwersytetu i byli tam wówczas zatrudnieni: Jan Czubek, Kazimierz Nitsch, Ignacy Kranz i August Sokołowski. Praca w tym krakowskim gimnazjum, w otoczeniu wybitnych uczonych, stanowiła nobilitację dla młodego Ernesta Farnika. W roku szkolnym 1900/1901 został zatrudnio1 M. Fazan: Ernest Farnik (1871–1944). Sylwetka biograficzna. „Rocznik Cieszyński”. T. 3. Cieszyn 1976, s. 35–39.

Ernest Farnik a Biblioteka Śląska

ny w Wadowicach jako nauczyciel języka niemieckiego. Od 1901 roku był związany z Cieszynem, gdzie pracował jako profesor Gimnazjum Polskiego Macierzy Szkolnej (1.09.1901–31.08.1910) i wykładał m.in. język niemiecki, języki klasyczne, propedeutykę i filozofię. Był również kierownikiem Bursy Macierzy Szkolnej w tym mieście i przez pewien czas pełnił obowiązki powiatowego inspektora szkół polskich w powiecie frysztackim. W latach 1910–1918 zajmował stanowisko dyrektora seminarium nauczycielskiego w Bobrku. Przez pół roku (1.06–1.12.1918) był dyrektorem Gimnazjum Polskiego w Cieszynie. W grudniu 1918 roku został naczelnikiem Komisji Szkolnej przy Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Od 1922 roku był wizytatorem szkół średnich i zastępcą naczelnika w Wydziale Oświecenia Publicznego przy Urzędzie Wojewódzkim Śląskim w Katowicach. W stolicy Górnego Śląska pracował aż do emerytury, na którą przeszedł w 1931 roku2. Ścieżka zawodowa i koleje losu Ernesta Farnika niewątpliwie zostały zdeterminowane przez wydarzenia historyczne. Województwo śląskie, które powstało w 1922 roku, składało się z dwóch części: górnośląskiej i cieszyńskiej, a Górnoślązacy stanowili znakomitą większość mieszkańców. Jednak inteligencja cieszyńska, wywodząca się z ziem zaboru austriackiego, wyróżniała się w latach dwudziestych wyższymi kwalifikacjami i była lepiej przygotowana do podejmowania działalności społecznej i politycznej. Ostatecznie więc to Cieszyniacy zajmowali znaczące stanowiska i dominowali w szeregach kadry urzędniczej i nauczycielskiej całego województwa3. Biografia założyciela „Zarania Śląskiego”, który z Cieszyna przeniósł się do Katowic, gdzie zaczął odgrywać znaczącą rolę w życiu społecznym i kulturalnym, to tylko jeden z wielu przykładów. 2 L. Brożek: Farnik Ernest. [W:] Polski słownik biograficzny. T. 6. Kraków 1946– 1948, s. 371–372; J. Golec, S. Bojda: Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej. T. 1. Cieszyn 1993, s. 93; B. Snoch: Górnośląski leksykon biograficzny. Katowice 1997, s. 54. 3 M.W. Wanatowicz: Inteligencja na Śląsku w okresie międzywojennym. Katowice 1986, s. 80–83; M. Bochnak: Rola cieszyniaków w województwie śląskim (1922– 1939). Zarys problematyki. „Pamiętnik Cieszyński”. T. 17. Cieszyn 2002, s. 91–104.

Ernest Farnik a Biblioteka Śląska

W Zbiorach Specjalnych Biblioteki Śląskiej znajduje się rękopiśmienne archiwum Ernesta Farnika, które składa się z czterdziestu trzech pozycji inwentarzowych, obejmujących sygnatury R 649–692. W zbiorze tym można znaleźć: rękopisy właściciela (m.in. notatki z czasów szkolnych z zakresu literatury niemieckiej, psychologii czy gimnastyki, artykuły i utwory o charakterze ludowym, zapisy audycji radiowych), teksty pisarzy pochodzących ze Śląska (m.in. Adama Sikory, Jerzego Nikodema czy Józefa Lebiedzika), bardzo ciekawą i obszerną korespondencję, zbiór pieśni ludowych oraz materiały Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego. Istotną częścią tej spuścizny są dokumenty stanowiące archiwum redakcyjne „Zarania Śląskiego” z lat 1907–1910, spośród których można wymienić: listy współpracowników, prenumeratorów i czytelników pisma, rękopisy tekstów drukowanych w kwartalniku założonym przez Ernesta Farnika (autorstwa Jana Łyska, Emanuela Grima, Wilhelma Gregera czy Jana Sznurowackiego), wyciągi kontowe z „K. K. Postsparkassen-Amt” informujące o wysokości wpłat na rachunek „Zarania Śląskiego” oraz wycinki prasowe. Mirosław Fazan, który jako pierwszy opisał Archiwum Ernesta Farnika, podkreślał znaczenie tego odkrycia: Odnalezienie przeto w 1964 roku przez Antoniego Gładysza – za sugestią Ludwika Brożka – prywatnego archiwum Ernesta Farnika posiada dla badacza dziejów kultury, a przede wszystkim historyka literatury polskiej na Śląsku, poważne znaczenie4.

Z dokumentów akcesyjnych Silesianki wynika, że rękopiśmienna spuścizna założyciela „Zarania Śląskiego” trafiła do biblioteki w dwóch transzach: pierwsza część w lipcu 1964 roku, a druga w grudniu 1965 roku. Wiadomo, że ten bogaty zbiór został zakupiony od Ernesta Farnika, syna autora Istych roków. Dotychczas archiwum rzadko wykorzystywano w badaniach naukowych. Powstało zaledwie kilka prac, których autorzy sięgali do tego bogatego źródła5. M. Fazan: Archiwum Ernesta Farnika. „Zaranie Śląskie” 1966, z. 1, s. 122. K. Heska-Kwaśniewicz: „Zaranie Śląskie” (1907–1939). Zarys monograficzny. Katowice 1979, passim; B. Zajączkowska: Pamiątki po Janie Nikodemie Jaro4 5

Ernest Farnik a Biblioteka Śląska

W archiwum Ernesta Farnika znajdują się bardzo ciekawe materiały, które świadczą o jego współpracy z Rozgłośnią Polskiego Radia w Katowicach w latach 1928–1930. Są to: odręcznie spisane teksty audycji z cyklu Szkice z niwy polskiej Śląska (BŚl R 680 II/1–4), wykłady z gramatyki języka polskiego (BŚl R 679 I/1–5) oraz odczyt W dziesięciolecie powrotu Ziemi Cieszyńskiej do Polski (BŚl R 681 I). W bogatych zbiorach Biblioteki Śląskiej przechowywane są historyczne księgozbiory osób prywatnych związanych ze Śląskiem. Wymienić można kolekcje: Emila Szramka, Konstantego Prusa, Stanisława Wallisa, Ludwika Musioła czy Romana Chrząstowskiego. Zachowały się również książki z prywatnych zbiorów Ernesta Farnika, które zostały zakupione przez bibliotekę w latach 1964– 1965 od jego spadkobiercy. Informacje na temat tej kolekcji pochodzą z: fragmentarycznych spisów książek sporządzonych ręką Ernesta Farnika6 oraz bibliotecznych dokumentów akcesyjnych. Kolekcja licząca ponad dwieście druków jest cennym źródłem wiedzy na temat zainteresowań i pasji właściciela, a o jej wartości mogą świadczyć liczne wpisy proweniencyjne i dedykacje. Podstawą wyróżnienia dzieł należących w przeszłości do Ernesta Farnika są ołówkowe zapisy akcesyjne umieszczane na poszczególnych egzemplarzach. Na wszystkich książkach z tego zbioru znajduje się biblioteczny wpis: „E. Farnik K-ce Poniatow[skiego] 18”, który uzupełnia data. Ze spuścizny Ernesta Farnika pochodzi również sto dziesięć programów Teatru Polskiego w Katowicach z lat 1924–1939, które są obecnie częścią zbioru druków ulotnych Silesianki. Większość programów teatralnych (ponad sto) pochodzi z lat 1925–1935, a więc z okresu, kiedy właściciel kolekcji aktywnie działał w Towarzystwie Przyjaciół Teatru Polskiego. Istotną częścią tego zbioru są zapowiedzi przedstawień muzycznych, takich jak opera, operetka, koncert czy wieczór baletowy. Teatralia katowickie, które w przeniu w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach. „Książnica Śląska”. T. 23. Katowice 1988, s. 77–85; D. Kadłubiec: Z teki rękopisów Ernesta Farnika. „Zwrot” 1992, nr 1, s. 16–19. 6 BŚl R 685 III: Spisy książek będących własnością E. Farnika, k. 70–73.

Ernest Farnik a Biblioteka Śląska

szłości były własnością Ernesta Farnika, trafiły do Biblioteki Śląskiej w 1964 roku, o czym również informują zapisy akcesyjne umieszczane na poszczególnych egzemplarzach. Farnikową kolekcję programów teatralnych dopełniają inne druki ulotne związane z Teatrem Polskim w Katowicach: trzy afisze z lat 1927 i 1933, zaproszenie na sztukę Nowa Dejanira oraz repertuar za okres od 6 do 16 września 1934 roku. Odręczne zapiski właściciela, znajdujące się na części druków teatralnych, są cennym źródłem wiedzy na temat jego upodobań artystycznych. Omówienie trzech wielkich pasji Ernesta Farnika, jakimi wydają się książki, radio i teatr, to główne zamierzenie autorki. Zrekonstruowanie i scharakteryzowanie prywatnej biblioteki profesora Gimnazjum Polskiego w Cieszynie pozwoli zapoznać się z jego zainteresowaniami czytelniczymi i umożliwi poznanie kręgów towarzyskich, w jakich się obracał. Działalność radiowa założyciela „Zarania Śląskiego”, która nie była dotychczas przedmiotem zainteresowania badaczy, to nowy wątek dopełniający jego biografię. Współpraca z Rozgłośnią Polskiego Radia dowodzi szczególnych umiejętności interpersonalnych Farnika, który posiadał umiejętność nawiązywania kontaktów ze zróżnicowanymi odbiorcami i szybko pozyskiwał ich sympatię. Z kolei omówienie uczestnictwa autora Istych roków w życiu teatralnym Górnego Śląska wydaje się potrzebne ze względu na konieczność poznania jego upodobań estetycznych. Materiał zawarty w pracy opiera się w całości na badaniach źródłowych prowadzonych w Bibliotece Śląskiej w Katowicach.

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika Na początku XX wieku oraz w okresie międzywojennym w środowisku cieszyńskich nauczycieli zaczęły powstawać księgozbiory prywatne. Gromadzili je zarówno nauczyciele polscy, jak i niemieccy7. Domowe biblioteki służyły przede wszystkim pracy pedagogicznej, ale były też odzwierciedleniem szerokich zainteresowań i ciekawości świata, pozwalały na samokształcenie i uzupełnianie wiedzy, pomagały w działalności politycznej, społecznej i kulturalnej, a także w pracy literackiej i publicystycznej. Własne księgozbiory posiadali tak znani nauczyciele, jak: ksiądz Józef Londzin, Ludwik Brożek czy Gustaw Morcinek. Swoją bibliotekę domową zgromadził również nauczyciel, publicysta oraz działacz oświatowy i kulturalny Ernest Farnik. Wyodrębnienie i opisanie książek z kolekcji założyciela „Zarania Śląskiego” jest szansą na poznanie jego zainteresowań czytelniczych i pasji, niekoniecznie naukowych. Warto również zastanowić się nad tym, czy zbiór ten uzupełnia biografię cieszyńskiego pedagoga, przewodniczącego Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, wizytatora okręgowego i zastępcy naczelnika Wydziału Oświecenia Publicznego w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim. Poznanie prywatnej biblioteki Ernesta Farnika przybliża kręgi towarzyskie i intelektualne, w jakich obracał się ten urzędnik i nauczyciel, pisarz i publicysta oraz folklorysta i prelegent radiowy.

Źródła wiedzy o księgozbiorze Kilka książek będących własnością autora Istych roków wymienił Mirosław Fazan w artykule opublikowanym w „Zaraniu Śląskim” w 1966 roku. Badacz zauważył, że wraz z rękopiśmiennym Archiwum Farnika do zbiorów Biblioteki Śląskiej trafiły wydane 7 Pisze o tym Hanna Langer w książce Polskie historyczne księgozbiory domowe na Śląsku Cieszyńskim (XX wiek). Katowice 2006, s. 57.

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

drukiem utwory Adama Sikory, poety i tkacza z Jabłonkowa8: Kolenda pastuszków… (Frysztat 1866)9, Nabożne pieśni o cudownym krzyżu świętym…10, Rady i przestrogi dla młodzieży i starszych… (Jabłonków 1928)11 oraz Trzy dyalogi… (Jabłonków 1919)12. Książki te były w przeszłości częścią prywatnej biblioteki Ernesta Farnika. Warto zwrócić uwagę na dwa wydania Nabożnych pieśni o cudownym krzyżu świętym w Górnej Łomnej niedaleko miasteczka Jabłonkowa. W edycji cieszyńskiej z 1863 roku znajduje się odręczny wpis sporządzony przez synów poety: „Pamiątka po najdrogszych Ojcach. Na dzień smutnego rozłączenia się z braćmi i siostrą 19/5. 1872 Ludwig. Jan. Józef. Sikora.” Natomiast trzecie wydanie tego tekstu z 1914 roku opatrzone jest rękopiśmienną kartą tytułową sporządzoną przez założyciela „Zarania Śląskiego”. Z zachowanej korespondencji wynika, że zbiór religijnych pieśni jabłonkowskiego tkacza Ernest Farnik otrzymał od jego synów. W liście z 24 stycznia 1929 roku czytamy: Załączam owe Pieśni ś.p. Adama Sikory o Sałajce, wydanie trzecie, posiadam egzemplarz wydania pierwszego z roku 1863, ale nie rad bym się z nim rozstawał13.

Odnalezione egzemplarze religijnych pieśni o cudownym krzyżu z Łomnej Górnej świadczą o tym, że potomkowie Adama Sikory ostatecznie przekazali Farnikowi oba egzemplarze.

M. Fazan: Archiwum Ernesta Farnika…, s. 127. A. Sikora: Kolenda pastuszków, którą napisał dla ludu śląsko-polskiego Adam Sikora, tkacki majster w Jabłonkowie. Frysztat 1866 (BŚl 213593 I; 213591 I). 10 Idem: Nabożne pieśni o cudownym krzyżu świętym w Górnej Łomnej niedaleko miasteczka Jabłonkowa. Cieszyn 1863 (BŚl 214404 I) oraz Nabożne pieśni… Wyd. 3. Jabłonków 1914 (BŚl 214406 I). 11 Idem: Rady i przestrogi dla młodzieży i starszych wyjęte z pism ś.p. Adama Sikory: 1819–1871. Jabłonków 1928 (BŚl 214405 I). 12 Idem: Trzy dyalogi…: I – Kolenda pastuszków, II – Przyjście Trzech św. Królów, III – Święta Dorota: wydane na pamiątkę stuletniej rocznicy ur. A. Sikory 1819– 1919. Jabłonków 1919 (BŚl 213539 I). 13 BŚl R 687 III/3: List braci Sikorów do Ernesta Farnika. Jabłonków, 27 I 1929, k. 61. 8 9

Źródła wiedzy o księgozbiorze

Korespondencja autora Istych roków przynosi jeszcze inne ciekawe informacje na temat tworzenia i uzupełniania jego prywatnej biblioteki. Na przykład ksiądz Emil Szramek w liście z 15 listopada 1912 roku pisał do Farnika: Równą pocztą przesyłam jeden śpiewnik tyski pod tytułem: Śpiewaj ludu górnośląski! Zawiera on ze wszystkich śpiewników najwięcej pieśni ludowych i jest najtańszy… Możeby się nadał i do rozszerzania w Cieszyńskiem, bo melodie i tam znane14.

„Śpiewnik tyski”, o którym wspomniał duchowny to zbiór pieśni ludowych wydanych przez Towarzystwo Ludowe, a wydrukowanych czcionkami Karola Miarki15. Książka wysłana z Tychów na pewno dotarła do Ernesta Farnika, bo na stronie tytułowej druku (odnalezionego w zbiorach Biblioteki Śląskiej) znajduje się jego pieczątka własnościowa. Natomiast list Włodzimierza Żelechowskiego z 19 października 1931 roku informuje o innej książce, która trafiła do opisywanej kolekcji, tym razem od samego autora: Załączając egzemplarz mego tomiku poezji /„Struny świata”/, „który przed kilku dniami wyszedł z druku – proszę uprzejmie o przyjęcie go […]16.

Wspomniany zbiór wierszy ukazał się w Warszawie nakładem Księgarni Ferdynanda Hoesicka, a na stronie tytułowej znajduje się dedykacja wpisana zielonym atramentem: „Panu Dr. Ernestowi Farnikowi z uprzejmą prośbą o pamięć”17. Nie jest to jedyna książka ofiarowana przez Włodzimierza Żelechowskiego profesorowi Gimnazjum Polskiego z Cieszyna. Potwierdzeniem mogą być tomy poezji Po drodze (Kraków 1930) i Złudzenia (Mikołów 1926), które poprzedza analogiczny wpis autorski datowany 1 kwietnia 1930 roku, będący „uprzejmą prośbą o pamięć i życzliwość”. 14 BŚl R 687 III/1: List Emila Szramka do Ernesta Farnika. Tychy, 15 XI 1912, k. 22–23. 15 Śpiewaj ludu górnośląski. Zbiorek pieśni. Tychy [1912] (BŚl 214139 II). 16 BŚl R 687 III/1: List Włodzimierza Żelechowskiego do Ernesta Farnika. Katowice, 19 X 1931, k. 31–32. 17 W. Żelechowski: Struny świata. Warszawa 1931 (BŚl 172732 II).

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

W rękopiśmiennym archiwum Ernesta Farnika zachowały się fragmentaryczne spisy książek, zapewne z własnej kolekcji. Wykazy ołówkowe sporządzone przez założyciela „Zarania Śląskiego” na czterech kartach różnej wielkości stanowią cenne źródło wiedzy o jego prywatnej bibliotece. Kolejne części spisu opatrzono numerami rzymskimi: XXIII, XXXIX, XL oraz XL c.d., co pozwala wnioskować, iż mamy do czynienia z fragmentem większej całości. Farnikowe spisy książek są niedokładne, opis poszczególnych pozycji zawiera zazwyczaj tytuł (zapisywany w całości bądź w formie skróconej), nazwisko autora i rok wydania. Fakultatywnie pojawia się imię bądź inicjał imienia autora oraz miejsce wydania. Następujące po sobie opisy nie zostały ponumerowane przez autora. Warto przywołać w całości spis sporządzony przez właściciela biblioteki, z zachowaniem oryginalnej pisowni. Spis książek ze zbioru Ernesta Farnika18 XXIII Cycero: wybór [mów], Szczepański [Jan] [19]23 Cycero, Verres19, Zieliński [Tadeusz] [19]28 Zasady naucz[ania] jęz[yka] pol[skiego], Szober [Stanisław] [19]30 Witaminy, Niemczycki [Stanisław] [19]29 Zarys gramat[yki] jęz[yka] staro-cerk[iewno]-słowiańskiego, [Lehr-] Spławiński [Tadeusz] [19]30 K[arol] Marcinkowski, Krotoski [Kazimierz][19]23 Zarys logiki, Sośnicki [Kazimierz] [19]23 Psychologia20, [Gustaw] Lindner, [Leon] Kulczyński [18]95 Zarys psychologii, Pechnik [Aleksander] [18]95 Dz[iennik] U[staw] Min[isterstwa] W[yznań] R[eligijnych] i O[świecenia] P[ublicznego] IX 8, 9, 10 Gryf, pis[mo] dla sp[ołeczności] kaszub[skiej] IV, 3 Dni polityczne21, Weyssenhoff [Józef] [19]06 W nawiasach kwadratowych dodano brakujące informacje [np. imiona autorów] lub rozwinięto skróty. 19 Tytuł właściwy W obronie prowincji Sycylji. Mowa przeciw Werresowi (Ks. V). 20 Tytuł właściwy Wykład psychologii. 21 Tytuł właściwy Narodziny działacza. 18

Źródła wiedzy o księgozbiorze

Góry świętokrzyskie, Dybczyński [Tadeusz] [19]19 Walka o jęz[yk] pol[ski] w czas[ach] odrodzenia, K[azimierz] Morawski [19]23 Pierwsza ks[iążka] pol[ska] dla szk[ół] niep[olskich], Tumlirz [Karol] [19]21 Wiad[omości] z hist[orii] naturalnej, Rostafiński [Józef] [19]19 Co należy wiedzieć o mięsie, Trawiński [Alfred] [19]29 Z mikrobiologii rolnej [i przemysłowej], Lipska [Irena] [19]25 Zwierciadło żydowskie, Staszkiewicz [Bolesław] [19]25 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 82053 I] Sprawozd[anie] gim[nazjum] św. Anny w Krak[owie]22 1900 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 271741 II] Ogólne zasady nauczania, Szycówna [Aniela][1917] Pedagogika, Baranowska [?] [18]96 Ateneum Polskie / II 1–3, III, 1 [19]08 Pamiętnik Zjazdu literatów [i dziennikarzy polskich] 1894 Dziennik Urz[ędowy] W[ydziału] O[świecenia] P[ublicznego] VIII, 10 [19]31 Teatr ludowy XVIII, nr 6, 7, 8 [19]26 XXXIX Polska w kulturze powszechnej, część II, Koneczny [Feliks] [19]18 Narzecze wsi Borki Nizińskie, Ed[ward] Klich [19]19 Dzieje Słowiańszczyzny [północnozachodniej do połowy XIII w.], t. IV, W[ilhelm] Bogusławski [19]00 Metoda testów umysłowych, [Józef] Joteyko [19]24 Śląsk na łonie Macierzy [19]22–[19]28, Janicki [Stanisław] [19]29 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 141506 II] 22 Tytuł właściwy Sprawozdanie dyrektora C. K. [Cesarsko-Królewskiego] Gimnazyum Nowodworskiego czyli Św. Anny w Krakowie za rok szkolny 1899.

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

Dzieje Śląska austryackiego [z illustracyami], zeszyt I–IX, [19]13– [19]15, Popiołek [Franciszek] [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 142108 II] Wielkopolanie na katedrze filog[ii] klas[ycznej] w Krak[owie w XIX w.], Ogrodziński [Wincenty] [19]33 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 271669 II] Problemy wychowania współczesnego, Ziemnowicz [Mieczysław] [19]27 Przewodnik bibliograficzny, r. I 1920, Wisłocki Władysław etc. [19]22 Szkolnictwo w Woj[ewództwie] Śl[ąskim], Prażmowski [Józef] [19]36 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 142045 II] Dzieje narodu polskiego, Grabieński [Władysław], Kraków [19]06 XL Instrukcja opl dla organiz[atorów] i komendantów obrony p.l. (2 egz.) Podstawy kultury narodowej, Dębicki [Zdzisław] [19]23 O Wyspiańskiego „Weselu”23, Kosmowska [Irena] [19]08 Uwagi o ustroju szkoln[ictwa] ogólno[kształcącego], Kwiatkowski [S.] [19]25 O napojach alkohol[owych], Duchowicz [Bronisław] [19]31 O pierwszych pol[skich] drukarzach na G[órnym] Śl[ąsku], Prus [Konstanty] [19]20 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 212978 I] Pan Jezus w duszy dziecka, Gralewski [?] [19]23 Metodyka geografii dla I–III st[opnia] 7 kl[asowej] szk[oły]24, Hrabyk [Piotr], Sawicki [Ludomir] [19]21 Tytuł właściwy O utworze Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”. Tytuł właściwy Metodyka geografji dla szkoły powszechnej oparta na podręcznikach L. Sawickiego. Stopień I–III. 23 24

Źródła wiedzy o księgozbiorze

O znaczeniu i spos[obie] nau[czania] geo[grafii] w szk[ołach] po[wszechnych], Milata [Alojzy] [19]10 Poradnik dla nau[czycieli] śpiewu. 50 lekcyj25, Chrzanowski [Witold] [19]19 Podręcznik ekonomyi polit[ycznej], Koszutski [Stanisław] Tematy do księgowości, cz. I i II, Ks[ięgowość] bankowa, Tomanek [Franciszek], Treter [Jan] [1926] (2 egz.) Przewodnik metod[yczny] do czytanek, Tync [Stanisław], Gołąbek [Józef] [19]29 i [19]28 (2 egz.) Przewodnik metod[yczny] do czytanek na kl[asę] I i II gimn[azjum], Tync [Stanisław], Gołąbek [Józef][19]27 i [19]28 (2 egz.) Pisownia polska, Łoś [Jan] [19]27 Pisownia polska, Króliński [Kazimierz] [19]07 Jaskółka, powieść, G[ustaw] Daniłowski [19]08 2 tomy (2 egz.) Franek Rakoczy, epilog, Wł[adysław] Orkan [19]08 Zbiór praw konstytuc[yjnych] [i administracyjnych] Woj[ewództwa] Śl[ąskiego], I, 1 i 2 (2 egz.) Współczesna powieść polska, Brzozowski [Stanisław] [19]06 Ogniem i mieczem Sienkiewicza26, Zaturski [Zbigniew] [19]27 Odkupienie, misterjum pasyjne27, Bratkowski [Jerzy] [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 213138 I] Epitafium, Konopnicki [Adam] [19]25 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 253992 I] Kabaret szalony, [Żeleński] Boy [Tadeusz] [19]08 Radio informator28 [19]38 Elementarz powiastkowy, Falski [Marian] [19]21 Tytuł właściwy Poradnik dla nauczycieli szkół początkowych do nauki śpiewu w pierwszym roku nauczania. 50 lekcyj metodycznie ułożonych. 26 Tytuł właściwy Henryk Sienkiewicz. Komentarz do powieści „Ogniem i mieczem”. (Geneza, charakterystyka osób, dokładna treść). 27 Tytuł właściwy Odkupienie czyli Męka Pańska. Udramatyzowanie Misterjum Pasyjne w 4 aktach podł. tekstu 4 Ewangelji Św. 28 Tytuł właściwy Radio-Informator. Kalendarz Przewodnik Radiosłuchacza na rok 1938. 25

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

XL c.d. Walka Grecji o niepodl[egłość] w w[ieku] XIX, Gorzycki [Wincenty] [19]21 Dzieje rewolucji angielskiej, Sobieski [Wacław] Żywot [i myśli] Zygmunta Podfilipskiego, Weyssenhoff [Józef] [19]04 Przewodnik po [Powszechnej] Wystawie Kraj[owej] w Poz[naniu] [19]29 Historja Polski29, Galicz [Jan] [19]25 Poezje [Adama] Mickiewicza, Lwów [19]08, t. III Wybór zawodu, J[an] Kukucz [19]00 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 212971 I] Metodyka pracy w kołach krajozn[awczych młodzieży], Niemcówna [Stanisława] [19]21 Nieśmiertelność duszy, W[incenty] Lutosławski [19]25 (z dedykacją) Tajemnica powszechnego dobrobytu, W[incenty] Lutosławski [19]26 Po 10 latach niepodległości, Janowski [Aleksander] [19]28 Za słońcem, poezje [Zdzisława Dębickiego i Edwarda Słońskiego], Butrymowicz [Bogusław][18]98 Wład[ysław] Syrokomla, Spasowicz [Włodzimierz] Bawidło, Stachurski [Paulin] (w 3 odsłonach) 1869 (wł. Czyt[elnia] Lud[owa] w C[ieszynie]) Pajace i rycerskość wieśn[iacza]30, Leoncavalla [Ruggero], Mascagniego [Pietro] [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 288602 I] Kazania Piastowe, Hempel [Jan] [19]12 [zob. Aneks: Spis książek z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika odnalezionych w zbiorach Biblioteki Śląskiej, sygn. BŚl 212903 I] Tytuł właściwy Historja Polski w najdawniejszych datach i streszczeniach od czasów najdawniejszych aż do najnowszych. Jako repetytorium do użytku szkolnego i podręcznego. 30 Tytuł właściwy Pajace. Opera w 2-ch aktach / R. Leoncavallo. Rycerskość wieśniacza. Opera w jednym akcie / P. Mascagni. 29

Znaki własnościowe

Stan[isław] Wyspiański jako poeta. [Szkic krytyczny], Brzozowski [Stanisław] [19]03.31

Znaki własnościowe W czterdziestu sześciu książkach z opisywanej kolekcji odnaleziono różnorodne znaki własnościowe: pieczątki, odręczne podpisy i daty, notatki rękopiśmienne (np. dotyczące pochodzenia dzieł), a nawet uzupełnienia treści wpisane ręką Ernesta Farnika, jak w przypadku druków, których karty tytułowe zostały sporządzone przez właściciela biblioteki: egzemplarz Starego kościoła miechowskiego Norberta Bonczyka z 1883 roku oraz Nabożne pieśni o cudownym krzyżu świętym w Górnej Łomnej niedaleko miasteczka Jabłonkowa Adama Sikory z 1914 roku. Autor Istych roków podpisywał swoje książki odręcznie, ołówkiem, czerwoną kredką lub atramentem. Adnotacje własnościowe można znaleźć na stronach tytułowych, okładkach bądź na pierwszych stronicach tekstu poszczególnych druków. Właściciel zapisywał swoje nazwisko, które zawsze uzupełniał inicjałem, pełną formą imienia bądź skrótem stopnia naukowego doktora. Na poszczególnych egzemplarzach pojawiają się wpisy: „E Farnik” (siedemnaście razy) oraz pojedynczo „Ernest Farnik”, „Farnik Ernest”, „D Ernest Farnik” „Dr Farnik” oraz „EF”. Warto zwrócić uwagę na publikację Dzieje Śląska austryackiego z illustracyami Franciszka Popiołka, w której pojawia się wpis: „Własność: D Ernesta Farnika Bobrek 1913”. W tomie znajduje się dziewięć współoprawnych zeszytów pracy tego cieszyńskiego historyka wydanych w latach 1913–1915, na pięciu z nich znajdują się pieczątki własnościowe założyciela „Zarania Śląskiego”. Wiadomo, że nauczyciel pochodzący z Cierlicka posiadał dwie pieczątki, którymi znakował poszczególne pozycje ze swojego księgozbioru. Treść stempli była tożsama: „Dr Ernest Farnik”, ale różniły się one duktem czcionki. Odnaleziono sześć druków, na których 31

BŚl R 685 III: Spisy książek będących własnością E. Farnika, k. 70–73.

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

znajdują się takie znaki własnościowe. Obok wspomnianych Dziejów Śląska austryackiego z illustracyami Franciszka Popiołka są to: Na froncie wschodnim Alojzego Milaty (Cieszyn 1916), Wzory metodyczno-krytycznego rozbioru literatury pięknej Henryka Życzyńskiego (Cieszyn 1921), śpiewnik Śpiewaj ludu górnośląski… (Tychy 1912), zbiór nut Andrzeja Hławiczki Lira (Cieszyn 1914) oraz mowa żałobna Rudolfa Tomanka Hetman słowa i czynu (Cieszyn 1917) poświęcona Henrykowi Sienkiewiczowi. Warto nadmienić, że odciski tych pieczęci znajdują się również na dokumentach Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego i opisach kwalifikacyjnych urzędników Wydziału Oświecenia Publicznego w Katowicach, pochodzących z rękopiśmiennego archiwum Ernesta Farnika32. W szesnastu drukach z omawianej spuścizny pojawiają się daty wpisane przez właściciela. Dzięki tym zapiskom można przypuszczać, że kolekcja tworzyła się już od schyłku XIX stulecia. Na pracy Franza Wanka Vaterlandskunde von Mähren und Schlesien (Olmutz 1895) pojawia się obok nazwiska właściciela data „10/6 95”. Wiadomo, że w tym czasie Ernest Farnik przebywał w Krakowie, gdzie studiował germanistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem Wilhelma Creizenacha. Ze studiów wyniósł gruntowne przygotowanie intelektualne, rozległą wiedzę filologiczną oraz utwierdzenie w klerykalno-narodowych poglądach, jak również zamiłowanie do poezji i wrażliwość na jej piękno33. Niestety, więcej „studenckich” książek Farnika nie odnaleziono, a wśród dat zapisanych na wyodrębnionych egzemplarzach dominują adnotacje z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Na kilku pozycjach z opisywanego zbioru znajdują się różnorodne odręczne notatki właściciela. Statut Towarzystwa Instytutu Pedagogicznego w Katowicach to dokument, w którym znajdują się liczne dopiski Ernesta Farnika z poprawkami do poszczególnych zapisów. Uwagi dotyczą kwestii związanych z doprecyzowaniem kompetencji Walnego Zgromadzenia członków, Zarządu i Kuratorium towarzystwa. Autor Istych roków dodał również punkt mówiący o prawach i obowiązkach Dyrektora Instytutu Pedagogiczne32 33

Por. BŚl R 685 III; BŚl R 690 III. Zob. M. Fazan: Ernest Farnik (1871–1944). Sylwetka…, s. 39–40.

Znaki własnościowe

go, uszczegółowił zapisy dotyczące członków towarzystwa, którymi mogli być nauczyciele śląscy „okazujący szczególniejsze zainteresowanie dla spraw pedagogicznych”. Nie ulega wątpliwości, że Ernest Farnik, który był wówczas zastępcą naczelnika Wydziału Oświecenia Publicznego w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim, uczestniczył w organizowaniu tej instytucji oświatowej i był inicjatorem zmian w dokumencie statutowym. Z notatki zamieszczonej na ostatniej stronie druku wynika, że zaproponowane poprawki zostały jednogłośnie przyjęte 5 stycznia 1929 roku34. O tym, że rzeczywiście je wprowadzono, świadczy egzemplarz statutu wydany w 1935 roku35. W prywatnej bibliotece założyciela „Zarania Śląskiego” znajdował się również druk z 1928 roku pt. Instytut Pedagogiczny w Katowicach. Na karcie tytułowej można zauważyć odręczne wpisy właściciela opatrzone datą „25/III 29”. Z treści tych notatek wynika, że są to dane statystyczne odnoszące się do uczestników – słuchaczy dwuletnich kursów organizowanych przez Instytut Pedagogiczny. Wewnątrz druku znajdują się również dopiski, które dotyczą prowadzenia poradni psychologicznej i tematyki poszczególnych wykładów. Obecność tej pracy w opisywanym zbiorze nie dziwi w kontekście biografii właściciela. Ernest Farnik był członkiem kuratorium, które wspólnie z zarządem kierowało pracami Instytutu Pedagogicznego36. Profesor Gimnazjum Polskiego w egzemplarzu Śpiących rycerzy Jana Łyska (Cieszyn 1914) zamieścił spis tekstów poety z Jaworzynki, które zostały wydrukowane w pierwszych czterech rocznikach „Zarania Śląskiego”. Wymienione zostały: Jako gorol liczył prosien, Strój góralski, Jasiyń, Dusza z ziemi, Wakacyjne pieśni, Śpiący zastęp i Chłopski dowczup (monolog góralski). Natomiast w egzemplarzu pracy bibliograficznej Śląskie utwory sceniczne Piotra Śmie34 Statut T-wa [Towarzystwa] Instytutu Pedagogicznego w Katowicach. [Katowice 1929] (BŚl 212861 I). 35 Statut T-wa [Towarzystwa] Pedagogicznego w Katowicach. [W:] Z działalności Instytutu Pedagogicznego w Katowicach w latach 1932/33–1933/34. Przedm. E. Czernichowski. Katowice 1935, s. 89–95. 36 „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”. T. 3. Katowice 1931, s. 431.

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

tany-Sokólskiego widoczne są odręczne wpisy właściciela, przy nazwiskach kolejnych autorów pojawiają się nazwy miejscowości, z którymi byli związani. Przy swoim nazwisku dopisał „*1871 Cierlicko (obecnie Śl. czes.)”. Wszystkie te notatki, uzupełnienia, poprawki i wpisy świadczą o użytkowym charakterze księgozbioru Ernesta Farnika i związane są z jego pracą zawodową oraz społeczną. Właściciel nie tylko korzystał z posiadanych książek, ale czasami nawet wpływał na treści późniejszych wydań, zwłaszcza druków urzędowych.

Pochodzenie zbioru Pojedyncze pozycje z księgozbioru Ernesta Farnika mają wcześniejsze pieczątki proweniencyjne. Na dwóch dziewiętnastowiecznych drukach: Powieści ludu polskiego na Śląsku (Kraków 1899) i Sprawozdanie Wydziału Polskiego Akademickiego Stowarzyszenia „Ognisko” w Wiedniu z czynności w roku 1894/5 (Wiedeń 1896) znajduje się pieczątka „Biblioteka nauczycieli gimnazjum «Macierzy Szkolnej» w Cieszynie”. Na stronie tytułowej wspomnianego zbioru opowieści ludowych, zebranych przez Lucjana Malinowskiego w 1899 roku i wydanych po jego śmierci przez Jana Bystronia, znajduje się data „VII 34”. Obecność książek z nauczycielskiej biblioteki tego cieszyńskiego gimnazjum tłumaczy biografia Ernesta Farnika. Przypomnijmy, że był on profesorem Gimnazjum Polskiego, założonego przez Macierz Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego, w okresie od 1 września 1901 do 31 sierpnia 1910 roku, a przez pół roku (od czerwca do grudnia 1918 roku) pełnił także obowiązki dyrektora tej placówki37. We wspomnieniach Jana Żebroka z Pogwizdowa, wychowanka tej szkoły, został utrwalony jako doskonały germanista, który wykładał wychowankom poezję i literaturę niemiecką, a także uczył ich używania języka w mowie codziennej38. 37 Księga pamiątkowa Polskiego Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Cieszynie obecnie Liceum Ogólnokształcącego imienia Antoniego Osuchowskiego w Cieszynie wydana z okazji 100. rocznicy założenia szkoły. [Cieszyn] 1995, s. 62–64. 38 J. Żebrok: Pamiętnik śląskiego nauczyciela. Oprac., wstęp i indeksy J. Miękina-Pindur. Cieszyn [2001], s. 24.

Pochodzenie zbioru

W opisywanym zbiorze znajdują się również sprawozdania z działalności śląskich szkół opatrzone pieczęciami tych placówek edukacyjnych bądź Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego. Są to: Jahres-Bericht des deutschen Staats-Gymnasiums und der deutschen Staats-Realschule in Bielitz für das Schuljahr 1922/23 (Bielitz 1923)39 z pieczątką „Dyrekcja [gimnazjum] w Bielsku”, Sprawozdanie dyrekcji Państwowego Gimnazjum z językiem wykładowym niemieckim w Bielsku za rok szkolny 1925/26 (Bielsko 1926) ze stemplem szkoły, Jahresbericht der K. K. Staats-Oberrealschule in Teschen, 49 : Schuljahr 1921/22, (Teschen 1922) oraz Jahresbericht der Kais. Kon. Staats-Gewerbeschule in Bielitz. 31 : Schuljahr 1915/16 (Bielitz 1915) opatrzone pieczęcią „Komisja Szkolna Księstwa Cieszyńskiego”. Szczególny charakter ma bielski druk z 1926 roku, w którym znajdują się odręczne wpisy Ernesta Farnika z notatkami dotyczącymi egzaminów poprawkowych i uzupełniających w poszczególnych klasach. Do stron 22 i 24 doklejone zostały dodatkowe karty, na których odnotował dane uczniów i nazwy zaliczanych przez nich przedmiotów. Jak wynika z Kroniki zakładu, w roku szkolnym 1925/1926 Farnik uczestniczył w ustnych egzaminach dojrzałości (3 lutego 1926 roku, od 27 maja do 9 czerwca 1926 roku) oraz w egzaminach poprawkowych, uzupełniających i wstępnych (sierpień 1925 roku)40. Obecność sprawozdań z bielskich i cieszyńskich szkół (w sumie jedenaście druków) nie powinna dziwić, ponieważ Ernest Farnik był powiatowym inspektorem szkół w powiecie frysztackim w 1910 roku41 oraz przewodniczącym Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego (1918–1922). Pełnił też funkcję wizytatora szkół średnich i zastępcy naczelnika w Wydziale Oświecenia Publicznego przy Urzędzie Wojewódzkim Śląskim w Katowicach, a od 1 lipca 1923 do 15 grudnia 1923 roku był naczelnikiem tego wydziału42. W zakres jego kompetencji zawodoOdnaleziono aż pięć egzemplarzy tego druku w zbiorach Biblioteki Śląskiej. Sprawozdanie dyrekcji Państwowego Gimnazjum z językiem wykładowym niemieckim w Bielsku za rok szkolny 1925/26. [Bielsko 1926], s. 18–19. 41 NN: W sprawie nominacyi inspektora szkół polskich w powiecie frysztackim. „Miesięcznik Pedagogiczny” 1910, nr 11, s. 161–162. 42 A. Glimos-Nadgórska: Polskie szkolnictwo powszechne województwa śląskiego (1922–1939). Katowice 2000, s. 33–34. 39 40

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

wych wchodziło niewątpliwie: kontrolowanie pracy poszczególnych placówek i kadry nauczycielskiej, zatwierdzanie tematów egzaminacyjnych i nadzorowanie przebiegu egzaminów. W rękopiśmiennym archiwum Ernesta Farnika zachowały się materiały Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, które wiele mówią o jego pracy w latach 1919–1922. Znajdują się tam ciekawe dokumenty do dziejów: Gimnazjum Polskiego, Erzherzog Friedrich-Realschule i Gimnazjum Niemieckiego w Cieszynie oraz Szkoły Przemysłowej i Szkoły Realnej w Bielsku43. Trzeba przypomnieć, że Komisja Szkolna Księstwa Cieszyńskiego kierowała sprawami szkolnictwa na tych terenach od 1918 roku i podlegała Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, chociaż początkowo pobory jej pracowników były opłacane z funduszy Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Komisja przejęła pod swój zarząd jednostki i placówki szkolne, które w przeszłości znajdowały się pod jurysdykcją Rady Szkolnej Krajowej i Śląskiego Wydziału Krajowego w Opawie. Od końca 1920 roku Komisja Szkolna Księstwa Cieszyńskiego podlegała Tymczasowej Komisji Rządowej, która pracowała pod przewodnictwem Zygmunta Żurawskiego. 16 lipca 1922 roku została podporządkowana Wydziałowi Oświecenia Publicznego Urzędu Województwa Śląskiego44. Niewątpliwie część księgozbioru Ernesta Farnika została zakupiona w Cieszynie. Dydaktyczny tekst Józefa Zaleskiego Wódka i piwo. Słowo w sprawie używania alkoholu (Cieszyn 1905), przeznaczony dla ludu i zwracający uwagę na konieczność walki z pijaństwem, został nabyty w cieszyńskiej księgarni „Stella”, o czym informuje pieczątka: „Stella. Księgarnia Cieszyn 42. ul. Stefanji 42”. Także na zbiorze wierszy Konstantego Damrota Z niwy ślązkiej (Bytom 1893), wydanym pod pseudonimem Czesław Lubiński, znajduje się naklejka „Księgarnia Polska P. F. Stella w Cieszynie”. BŚl R 690 III: Materiały do dziejów szkół, k. 177–192 ; Egzaminy maturalne w szkołach Księstwa Cieszyńskiego w 1921 roku, k. 193–212. 44 A. Glimos-Nadgórska: op. cit., s. 32–33; K. Nowak: Elity polityczne Cieszyna w okresie międzywojennym (1918–1939). [W:] Samorządowość i elity władzy w Cieszynie na przestrzeni dziejów. Pod red. I. Panica. Cieszyn 2002, s. 114–115. 43

Pochodzenie zbioru

Obecność druków zakupionych w tej firmie księgarskiej, której początki sięgają 1903 roku, kiedy została uruchomiona przez Mieczysława Czajkowskiego i Antoniego Stoca, nie dziwi, gdyż była to jedyna taka polska placówka w mieście. Po przejęciu księgarni przez Bernarda Kotulę w sierpniu 1913 roku firma zajmowała się nadal handlem książkami, uruchomiono także wypożyczalnię i podjęto działalność wydawniczą45. W opisywanej kolekcji znajduje się na przykład praca Alojzego Milaty Na froncie wschodnim: malowniczy opis krain, położonych na wschodnim froncie wojennym (Podole, Polesie, Litwa, Siedmiogród i Rumunia) opublikowana nakładem cieszyńskiej „Stelli”. Natomiast pracę Franciszka Popiołka Dzieje Śląska austryackiego z illustracyami kupiono w Wydawnictwie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, o czym informuje pieczątka umieszczona na stronie tytułowej drugiego zeszytu. Warto w tym miejscu dodać, że broszura O doniosłości języka polskiego w szkole i życiu codziennym Ernesta Farnika, wydana pod pseudonimem Ślązak, ukazała się nakładem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego w 1905 roku. Założyciel „Zarania Śląskiego” współpracował z cieszyńskim kołem tego towarzystwa, gdzie wygłosił m.in. wykład O ważności studium psychologii i dydaktyki dla nauczyciela – wychowawcy46. Prowadził też zajęcia na wakacyjnych, uniwersyteckich kursach dla nauczycieli, organizowanych od 1904 roku przez władze towarzystwa47. Kursy te cieszyły się popularnością i uczestniczyło w nich wielu pedagogów zatrudnionych w szkołach ludowych i wydziałowych. W tym kontekście nie dziwi obecność w jego prywatnej bibliotece sprawozdania: Wakacyjny kurs uniwersytecki urządzony w Cieszynie w dniach od 15. do 30. sierpnia r. 1904 przez M. Bogus: Kotulowie i ich działania oświatowe na Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku. Ostrava 2006, s. 200–201. 46 Ł. Dawid: Źródła intelektualnej, światopoglądowej i zawodowej formacji nauczycielstwa polskiego Śląska Cieszyńskiego w latach 1888–1918. Szkic do portretu zbiorowości. [W:] Książka – biblioteka – szkoła w kulturze Śląska Cieszyńskiego. Red. J. Spyra. Cieszyn 2001, s. 247. 47 B. Dymara: Poszukiwanie kulturowych korzeni kształcenia nauczycieli w cieszyńskiej uczelni. [W:] Tradycje kształcenia nauczycieli na Śląsku Cieszyńskim. Studia, rozprawy, przyczynki. Red. W. Korzeniowska et al. Katowice 2009, s. 86. 45

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

Polskie Towarzystwo Pedagogiczne w Księstwie Cieszyńskim, będącego przedrukiem z „Miesięcznika Pedagogicznego”. Spośród zadań statutowych towarzystwa należy wymienić: troskę o pielęgnowanie języka polskiego w szkołach, wychowanie dzieci i młodzieży w duchu narodowym oraz umożliwianie i ułatwianie pracownikom szkolnictwa stałego dokształcania się. Cele te realizowano między innymi przez działalność wydawniczą. Towarzystwo Pedagogiczne wydawało książki popularnonaukowe, podręczniki i mapy, a także rozpowszechniało „Miesięcznik Pedagogiczny”48. Ze zbiorów Ernesta Farnika pochodzi kilka druków wydanych nakładem tego towarzystwa bądź będących odbitkami ze wspomnianego periodyku: Nauki biologiczne jako czynnik wychowania narodowego… Kazimierza Simma (Cieszyn 1923), System F. W. Foerstera w wychowaniu i gmina szkolna Wiktora Schmidta (Cieszyn 1912), podręczniki Franciszka Kotasa Rychłopis polski (Cieszyn 1930) i Pawła Borka Obrazki z dziejów ojczystych i powszechnych z szczególnem uwzględnieniem dziejów kultury (Cieszyn 1913). Wiele książek trafiało do biblioteki Ernesta Farnika za pośrednictwem innych osób. Jak wspomniano, zbiór pieśni ludowych Śpiewaj ludu górnośląski… przekazał mu Emil Szramek w 1912 roku. Egzemplarz Kolendy pastuszków… Adama Sikory z 1866 roku pochodzi ze zbiorów księdza Józefa Londzina, o czym świadczy nazwisko duchownego umieszczone na stronie tytułowej druku49. Tomik poezji Nabożne pieśni o cudownym krzyżu świętym w Górnej Łomnej niedaleko miasteczka Jabłonkowa poety-tkacza z 1863 roku otrzymał od synów Adama Sikory, czego dowodzi odręczny wpis zamieszczony na końcu druku: „Pamiątka po najdrogszych Ojcach. Na dzień smutnego rozłączenia się z braćmi i siostrą 19/5. 1872 Ludwig. Jan. Józef. Sikora.” Szkic historycznoliteracki Henryka Życzyńskiego poświęcony Dziadom Wileńskim Adama Mickiewicza trafił do właściciela księgozbioru w 1928 roku za pośrednictwem nieznanego bliżej pana Skrzypka, o czym informuje wpis umiesz48 E. Karcz: Towarzystwa Pedagogiczne w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim na przełomie XIX i XX wieku. Opole 1999, s. 43, 104–109. 49 A. Sikora: Kolenda pastuszków… (BŚl 21393 I).

Pochodzenie zbioru

czony na stronie tytułowej druku50. Natomiast w pracy Bogusławy Kowalczykówny Odrodzenie narodowe Górnego Śląska od r. 1821 do r. 1903 (Katowice 1937), w której szczegółowo omówiono zagadnienia dotyczące walki z germanizacją poprzez rozwój oświaty i dziennikarstwa, pojawiła się notatka informująca o ofiarodawcy druku: „29/IV 37 od p. Kowalczyka”. W prywatnej bibliotece założyciela „Zarania Śląskiego” odnaleziono trzydzieści sześć druków z wpisami mającymi charakter dedykacji. Książki te zostały przekazane Ernestowi Farnikowi przez autorów i są szczególnie cenne ze względu na zamieszczone w nich odręczne adnotacje. Jednocześnie wskazują na konkretne osoby z kręgów towarzyskich czy zawodowych wizytatora śląskich szkół, z którymi pozostawał w różnorakich relacjach. Egzemplarze z wpisami dedykacyjnymi są również ciekawym źródłem wiedzy na temat sposobu postrzegania autora Istych roków przez ludzi mu współczesnych. W dedykacjach zamieszczonych w książkach z prywatnej biblioteki Ernesta Farnika pojawiają się zróżnicowane określenia odbiorcy tych przypisań. Najczęściej, bo aż siedemnaście razy nazwany został doktorem, dziesięciokrotnie wizytatorem, sześciokrotnie naczelnikiem. Nie ulega wątpliwości, że Ernest Farnik darzony był ogromnym szacunkiem przez ludzi sobie współczesnych, w większości wpisów dedykacyjnych jego nazwisko poprzedzają zwroty typu: „Jaśnie Wielmożnemu Panu”, „Wielmożnemu Panu”, „Wielce Szanownemu Panu” czy „Czcigodnemu Panu”. Swoje książki Ernestowi Farnikowi przekazywali uczniowie Gimnazjum Polskiego w Cieszynie, śląscy nauczyciele i pedagodzy z innych miast, pracownicy Wydziału Oświecenia Publicznego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, a także osobistości śląskiego życia kulturalnego, społecznego i politycznego. W opisywanym zbiorze odnaleziono prace cieszyńskich wychowanków: Domana Wielucha (dedykacja z 16 października 1930 roku, w której pojawia się określenie „Kochanemu Profesorowi”)51, Emila Niebroja (wpis: „CzciH. Życzyński: Kompozycja i styl Dziadów Wileńskich. Poznań 1928 (BŚl 162836 II). 51 D. Wieluch: Molokulartheoretische Behandlung der Kohlungsprobleme III. [B.m.] 1930 (BŚl 197837 II). 50

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

godnemu Panu Naczelnikowi Drowi Ernestowi Farnikowi ofiaruje wdzięczny Uczeń”)52 oraz Karola Bergera. Ostatni z wymienionych, po ukończeniu cieszyńskiego gimnazjum i Seminarium Nauczycielskiego w Bobrku, został pisarzem, reżyserem teatrów amatorskich i działaczem Macierzy Szkolnej. Przekazał Farnikowi swą sztukę Wiosna ludów… (Czeski Cieszyn 1936) z dedykacją: „Jaśnie Wielmożnemu Panu Dr Ernestowi Farnikowi, autorowi «Istych Roków» ofiarował wdzięczny uczeń Berger. Cz. Cieszyn, w maju 1937”. Użycie określenia „autor Istych roków” właśnie przez Karola Bergera, który napisał aż czterdzieści sztuk scenicznych, nie dziwi53. Zapewne zależało mu na podkreśleniu zasług dawnego nauczyciela w rozwijaniu amatorskiego ruchu teatralnego. Fakt, iż zarówno Emil Niebrój, jak i Karol Berger nazwali się „wdzięcznymi uczniami” wiele mówi o wpływie, jaki profesor Farnik musiał wywierać na swoich wychowanków. Istotną częścią charakteryzowanego zbioru są dzieła z wpisami rękopiśmiennymi nauczycieli śląskich szkół, którzy zwykle nazywali Ernesta Farnika wizytatorem. Swoje prace przekazywali mu cieszyńscy pedagodzy: Michał Asanka-Japołł, Jan Galicz, Franciszek Habura, Alojzy Milata i Henryk Życzyński. Michał Asanka-Japołł, który w latach 1928–1932 pracował w gimnazjach w Cieszynie, ofiarował założycielowi „Zarania Śląskiego” aż cztery swoje utwory literackie: zbiór wierszy Gdzież słońce nasze…, tom opowiadań regionalnych Grajek z Jasnowic, nowele Uśmiech Sokratesa oraz powieść historyczną Tremblowska glorja. Wiadomo, że wspomniane druki zostały przekazane w latach 1928 i 1931, o czym informują daty zamieszczone pod odręcznymi wpisami poety. Z kolei Henryk Życzyński, który w latach 1918–1927 pracował w gimnazjach w Orłowej i Cieszynie, ofiarował Ernestowi Farnikowi dwie książki z wpisami dedykacyjnymi dopełnionymi datą 17 lutego 1924 roku: Teorja dramatu… (Cieszyn 1922) oraz Z estetyki MickiewiE. Niebrój: Księgowość rzemieślnicza. Katowice 1931 (BŚl 153098 II); Formularze do nauki korespondencji. Zebrał Emil Niebrój. Mysłowice 1931 (BŚl U.Śl. 342). 53 K. Gołębiowski: Karol Berger-Nowicki (1894–1953). „Pamiętnik Cieszyński”. T. 2. Cieszyn 1972 , s. 181–199. 52

Pochodzenie zbioru

cza… (Cieszyn 1923). Natomiast druk Kompozycja i styl Dziadów Wileńskich (Poznań 1928) autor przekazał za pośrednictwem pana Skrzypka 3 lutego 1928 roku. Warto w tym miejscu podkreślić, że w zbiorach Biblioteki Śląskiej odnaleziono aż osiem prac Henryka Życzyńskiego, profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, wydanych w latach 1921–1930, z zakresu historii literatury, teorii dramatu, metodyki pisania wypracowań i analizy utworów literackich, które w przeszłości były częścią prywatnej biblioteki założyciela „Zarania Śląskiego”. Do omawianego zbioru należą dwie dziewiętnastowieczne prace Franciszka Habury, ofiarowane doktorowi Farnikowi „ku pamięci”54. Jedna z nich (druk historiozoficzny Prawa, warunki i środki postępu ludzkości) została przekazana założycielowi „Zarania Śląskiego” 27 lipca 1909 roku w Cieszynie. Podręcznik Alojzego Milaty Województwo śląskie… (Cieszyn 1925), stanowiący zbiór podstawowych informacji z zakresu geografii i historii Śląska dla uczniów szkół powszechnych i wydziałowych oraz praca biograficzna Generał Józef Bem: jego życie i czyny (Cieszyn 1927) autorstwa Jana Galicza to kolejne dwa druki z wpisami dedykacyjnymi. Ernest Farnik osobiście znał wspomnianych nauczycieli – z Alojzym Milatą pracował w Seminarium Nauczycielskim w Bobrku55, a z Janem Galiczem znał się z czasów zatrudnienia w Gimnazjum Polskim. Swoje prace Farnikowi wręczali nie tylko nauczyciele związani z Cieszynem. W jego prywatnej bibliotece odnaleziono również publikacje z wpisami dedykacyjnymi pedagogów z innych miast: Franciszka Kulisiewicza związanego ze szkołami w Pszczynie i Orłowej oraz Stanisława Kasztelowicza, polonisty z Mysłowic. Należy podkreślić, że wszystkie dedykacje autorstwa śląskich nauczycieli pochodzą z lat dwudziestych ubiegłego stulecia, a więc 54 F. Habura: Prawa, warunki i środki postępu ludzkości. Poznań 1894 (BŚl 293298 II); Idem: Stanowisko propedeutyki filozoficznej w systemie nauk gimnazyalnych i jej znaczenie w dydaktyce gimnazyalnej. Tarnów 1888 (BŚl 271757 II). 55 W księgozbiorze Farnika znajduje się publikacja wydana z okazji dziesięciolecia istnienia Koła Krajoznawczego, założonego przez Alojzego Milatę w bobreckim seminarium. Zob.: Pamiętnik dziesięciolecia Koła Krajoznawczego im. L. Sawickiego uczniów Seminarjum Nauczycielskiego w Bobrku koło Cieszyna: 1919–1929. Bobrek-Cieszyn 1929 (BŚl 145464 II).

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

z okresu pracy Ernesta Farnika w Wydziale Oświecenia Publicznego w Katowicach na stanowisku okręgowego wizytatora szkół. Autorskie zwroty kierowane do wizytatora są niewątpliwie przejawem szacunku i poważania, okazywanego przełożonemu. Wśród egzemplarzy z dedykacjami autorskimi można też zauważyć publikacje znajomych i przyjaciół autora Istych roków spoza Śląska, z którymi pracował na początku swej drogi pedagogicznej. W rozprawie Ignacego Steina z zakresu historii języka Przeczenie „nie, ni” w języku staropolskim znajduje się wpis: „Kochanemu koledze i przyjacielowi Prof. Ernestowi Farnikowi na pamiątkę 1 go roku, wspólnie w Wadowicach spędzonego, pracę tę ofiaruje Autor”. Dedykacja nawiązuje do okresu zatrudnienia Ernesta Farnika na posadzie zastępcy nauczyciela w wadowickim gimnazjum w roku szkolnym 1900/1901. Z kolei dwie publikacje Adama Kłodzińskiego, historyka pracującego w krakowskich szkołach i wykładającego w katowickim Instytucie Pedagogicznym56, wiele mówią o ich wzajemnych relacjach. Dedykacja na druku okolicznościowym wydanym z okazji kolejnej rocznicy powrotu Śląska do Polski z 12 listopada 1926 roku jest „przypomnieniem nieśmiałym sprawy siostrzenicy” Kłodzińskiego57. Natomiast w opracowniu francuskojęzycznym dotyczącym dziejów Polski Piastowskiej58 pojawia się wpis: „25.XI.26. Wielce Szanownemu Panu Wizytatorowi i Koledze Drowi Ernestowi Farnikowi z wdzięczności za łaskawe przyłożenie ręki do dobrej sprawy”. Można się domyślać, że znajomość między tymi dwoma pedagogami zaczęła się w Cieszynie, gdzie badacz rządów Władysława Łokietka pracował w latach 1902–1904. Warto też zauważyć, że wspólnym miejscem w ich biografiach jest krakowskie Gimnazjum św. Anny, w którym debiutowali jako nauczyciele. Także pracownicy Wydziału Oświecenia Publicznego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego przekazywali założycielowi „Zarania Ślą56 R. Grodecki: Adam Kłodziński (1875–1945). „Kwartalnik Historyczny” 1974, nr 1, s. 73–76. 57 A. Kłodziński: W 595 [pięćset dziewięćdziesiątą piątą] rocznicę powrotu Górnego Śląska do Polski. Kraków 1922 (BŚl 212820 II). 58 A. Kłodziński: Les conditions de la recuperation de la Grande Pologne par Łokietek en 1314. S.l. [1919–1920] (BŚl 143768 II).

Pochodzenie zbioru

skiego” swoje publikacje. Emanuel Imiela, poeta, dramaturg i działacz plebiscytowy, ofiarował Ernestowi Farnikowi swoje dwa teksty: Górnośląskie bajki i satyry (Bytom 1922), wydane pod pseudonimem Karol Dym oraz sztukę ludową Stara wieża (Katowice 1931). W drukach znajdują się rękopiśmienne dedykacje, pierwsza z 22 września 1923 roku i druga z 11 lipca 1931 roku. We wpisie umieszczonym na odwrocie strony tytułowej Starej wieży pojawia się określenie „przewodnikowi na niwie regjonalnej”, wskazujące na szczególne zasługi Ernesta Farnika dla rozwoju regionalizmu śląskiego. Warto w tym miejscu zauważyć, że w rękopiśmiennym archiwum założyciela „Zarania Śląskiego” zachowało się „opisanie kwalifikacyjne za rok 1922” referenta Wydziału Oświecenia Publicznego Emanuela Imieli. W swojej opinii o podwładnym podkreślał jego zaangażowanie w pracę społeczną wśród ludności wiejskiej i klasy robotniczej, dobrą znajomość zawodu oraz pojętność, a jednocześnie odnotował informacje o niepełnym wykształceniu urzędnika, niepanowaniu nad sobą i nieznacznych wynikach osiągniętych w czasie pracy w Referacie Oświaty Pozaszkolnej59. Z kolei Klemens Matusiak, inspektor szkolny z Bielska, przekazał Ernestowi Farnikowi pamiętniki Walki o ziemię cieszyńską w latach 1914–1920 (Cieszyn 1930). Natomiast Józef Prażmowski, kierownik szkoły powszechnej na Wełnowcu i zastępca inspektora szkolnego w Katowicach, zatrudniony w Wydziale Oświecenia Publicznego60, podarował autorowi Istych roków pracę dotyczącą dziejów śląskiego szkolnictwa w latach 1922–1935, która została wydana z okazji piętnastej rocznicy przyłączenia Górnego Śląska do Polski61. Wspomniani urzędnicy w swoich wpisach dedykacyjnych nazywali Ernesta Farnika „naczelnikiem”, gdyż przez wiele lat był BŚl R 685 III: Opis kwalifikacyjny referenta WOP Emanuela Imieli sporządzony przez Ernesta Farnika na blankiecie Województwa Śląskiego. [Katowice, 1923], k. 9. 60 Spis Urzędników i Funkcjonarjuszów Niższych Władz Administracji Ogólnej Województwa Śląskiego według stanu w dniu 31-go grudnia 1930 r. [S.l. 1931], s. 208. 61 J. Prażmowski: Szkolnictwo w województwie śląskiem: przedszkola, szkoły wszelkiego typu, nauczycielstwo: opracowane na podstawie materiałów urzędowych i innych źródeł. Katowice 1936 (BŚl 142045 II). 59

Prywatna biblioteka Ernesta Farnika

zastępcą naczelnika, a także pełnił obowiązki naczelnika Wydziału Oświecenia Publicznego w Katowicach do 1 września 1931 roku, kiedy przeszedł na emeryturę62. Określenia tego w swym wpisie dedykacyjnym użył również wspominany Emil Niebrój, który był nie tylko wychowankiem cieszyńskiego profesora, ale też urzędnikiem zatrudnionym w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim z etatu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego63. Nie tylko dawni uczniowie, nauczyciele i pracownicy Wydziału Oświecenia Publicznego przekazywali Ernestowi Farnikowi swoje dzieła. Książki z jego prywatnej biblioteki, w których znajdują się wpisy autorskie mające charakter dedykacji, pozwalają na zrekonstruowanie kręgu innych znajomych tego pedagoga i folklorysty. W omawianym zbiorze znajdowało się sześć prac księdza Józefa Londzina związanych z dziejami, architekturą, szkolnictwem i bibliografią Śląska Cieszyńskiego. W publikacjach: Uzupełnienia do „Bibliografii druków polskich w Księstwie Cieszyńskim od roku 1716 do 1904”… (Cieszyn 1922) oraz Polskość Śląska Cieszyńskiego (Cieszyn 1924) zauważyć można odręczne dedykacje autorskie. Pierwsza pozycja została ofiarowana Ernestowi Farnikowi „W dowód wspólnej pracy na polu ludoznawstwa”, zaś w druku z 1924 roku znalazł się wpis: „Wydawcy i redaktorowi «Zarania Śląskiego», miłośnikowi rzeczy ojczystych wizytatorowi Panu Drowi E. Farnikowi ofiaruje autor Cieszyn 2/11 1924”. Ksiądz Londzin, podobnie jak autor Istych roków, był działaczem Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, katechetą w Gimnazjum Polskim w Cieszynie, członkiem Dziedzictwa błogosławionego Jana Sarkandra oraz Związku Śląskich Katolików. Współpracował również z kwartalnikiem „Zaranie Śląskie”, gdzie drukowano od 1907 roku zbierane przez niego pieśni ludowe64. Nie dziwi więc przypominanie we wspomnianych dedykacjach wspólnej pracy ludoznawczej, a także określenie odbiorcy mianem „miłośnika rzeczy ojczystych” oraz „wydawcy i redaktora «Zarania Śląskiego»”. Zasłudze cześć! „Gwiazdka Cieszyńska” 1931, nr 89, s. 2. Spis Urzędników i Funkcjonarjuszów…, s. 209. 64 J. Golec, S. Bojda: op. cit., s. 178–179. 62 63