Powrót do jabłek by Biblioteka Slaska

Janina Katz

Powrót do jabłek Wiersze

Wybór i przekład z języka duńskiego

Bogusława Sochańska

Katowice 2011

KOMITET WYDAWNICZY: prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława © Copyright for the Polish edition by Janina Katz and Biblioteka Śląska, 2011 © Copyright for the Polish translation by Bogusława Sochańska, 2011 © Copyright for the photographs by Piotr Topperzer, 2011 © Janina Katz, Min moders datter, Brøndums Forlag © Janina Katz, Mit uvirkelige liv, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, I mit drømmeland, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Scener fra det virkelige liv, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Udenfor sæsonen, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Blandt andet, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Varme steder, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Det syvende barn, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Landskabet der blev væk, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Min spaltede tunge, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag © Janina Katz, Tilbage til æblerne, Forlaget Vindrose / Borgens Forlag ISBN 978-83-60209-59-2 Projekt obwoluty Ryszard Latusek Zdjęcia Piotr Topperzer Redakcja Elwira Zborowska, Jan Baron Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 400 egzemplarzy

Z tomu

Min moders datter (C贸rka mojej matki) 1991

Zdrada Zdradziłam cię, moja piękna, moja niechlujna mowo. Kopulowałam właśnie z czymś zupełnie obcym. Z barbarzyńskimi głoskami. Teraz chcę się oczyścić. Wziąć kąpiel. Albo książkę. Nie, tego nie mogę obiecać. Tak, to znowu może się zdarzyć. I znowu.

Poranne odwiedziny Uffe Harderowi

Dziś rano odwiedziła mnie moja istota. – Zjemy razem śniadanie – powiedziała. Właśnie wstałam, zdążyłam już sobie popłakać i zrobić kilka porannych grymasów. Włączyłam radio, przygotowałam śniadanie, tacę postawiłam w pokoju na stoliku. Już tam była. Przebrana za małą, przemądrzałą dziewczynkę w brzydkich drucianych okularach i jasnozielonej narciarskiej czapeczce. Zażądała owsianki i szklanki gorącego mleka. Przesadnie ziewnęłam: – Za wcześnie przychodzisz. Nie jestem przygotowana. Czy nie mogłabyś… – Nie, nie mogłabym – odparła. – Nic na to nie poradzę – dodała, nieprzyjemnie gardłowo wymawiając r. – Nie jesteś Dunką – zauważyłam. Łyknęłam kawy,

zapaliłam papierosa. – Nie denerwuj się – powiedziała, plując wokół owsianką. – Za chwilę odwiedzę pewnego Turka. Będziemy jeść czulent i palić fajkę z opium. Jesteś najnudniejszym gastarbeiterem, jakiego kiedykolwiek znałam. Bywaj. Już mnie więcej nie zobaczysz – mnie, twojej istoty. Beze mnie jesteś martwa. I poszła. Mały, nadęty struś w butach na wysokich, hałaśliwych obcasach. Nie obudziłam się. To nie był sen. Wciąż siedzę przy stoliku, jem owsiankę i zastanawiam się, czy naprawdę na to zasłużyłam. Ja – Europejka. Obywatelka Danii. Wieczna Żydówka. Dzielna Polka.

Młodość. Zabawy Stoję na mównicy. Mam czternaście lat. Mały Hitler w żółtozielonej bluzce i czerwonym krawacie. Dwa czarne warkocze spoczywają na rozkwitających, mocno politycznych piersiach. Wygłaszam przemówienie. Cytuję Karola, Josipa i Feliksa. Zwłaszcza tego ostatniego, opiekuna sierot. Burzliwe oklaski. Uśmiecham się, czekam. Nic nie może mnie zatrzymać, nawet imperialiści. Mówię dalej, czuję, jak mój nos rośnie i zaczyna się zakrzywiać. Udaję jakby nigdy nic. Lecz nagle potykam się o niego w środku zdania – to cytat z Feliksa, a może mój własny liryczny wybuch: „Jeśli jesteśmy z żelaza…”

Wzruszam się. Zalewam się łzami. Widzę, jak ze ściany zezuje na mnie Róża Luksemburg. Mój nos sięgnął podłogi. Wspinam się po nim. Sala szaleje. Rewolucja znów odniosła zwycięstwo, ze mną – żarliwą propagandystką – na czele. Błogosławiona. Zbratana ze wszystkimi. Moje piersi falują. Muszę przyznać, że od czasu do czasu brakuje mi tej małej, głupiej grubaski, uwikłanej w Boga i rewolucję. Pamiętam, że straciła głos mniej więcej w czasie, gdy straciła dziewictwo, choć jedno bynajmniej nie było przyczyną drugiego. Skłaniam się ku przekonaniu, że wszystkiemu były winne piersi. I nos.

Moja duchowa biografia Ewie Lipskiej

Byłam cyrkowym dzieckiem. Historia pokazywała mnie, gdziekolwiek miała występy. Al Capone zaprojektował mój pierwszy kostium. Frankenstein podarował mi pierwsze lalki. Nosferatu zadbał o moje zaręczyny. Karierę tresera zwierząt zawdzięczam mojemu aniołowi stróżowi, Iwanowi Groźnemu. Z Lukrecją Borgią dyskutowałam zalety pielęgnowania cnót. Niejaki Adolf H. pisywał do mnie listy na temat sztuki. Miał wiele pytań. Jestem im wszystkim wdzięczna. To prawda, że wzrastałam krzywo, z kończynami w niewłaściwych miejscach i gigantyczną głową kręcącą się wokół własnej osi. Ale jakie ja miałam życie! Jakie doświadczenia! Jeśli czasem jestem trochę dziwna, to nie jest to wina moich mistrzów.

Pieszczota Małe monstrum skacze do góry i liże mnie w usta. Siedziało w nigdy nieodkurzanym kącie. Ładne stworzenie. Czarne lśniące futro, czerwony spiczasty język i perłowe oczy. Czego ode mnie chce? Pieszczoty. Zgadzam się, ale przeczuwam podstęp. Język bestii jest za szybki. Myślę, że została zraniona. Muszę jej pomóc. Płacze. Wysysa moją krew i płacze. Serce utkwiło mi w gardle. Wypluwam je na rękę i daję bestii. Pożera je żarłocznie, spogląda mi z wdzięcznością w oczy, złazi ze mnie ciężko i syta powoli wraca do swojego kąta.

Baranek i święty Baranek i święty w ogrodzie nazwanym przez malarza pustynią. Siedzą obok siebie. Ogród jest piękny. Jakby bez perspektywy. Strumyk, krzewy i skały o strukturze i przeźroczystości koronki. Święty medytuje. Nie patrzy na baranka. Wie, że to Bóg. Baranek jest obojętny. Siedzi cudownie prosty z wdzięcznie wyciągniętymi do przodu nogami. Szeroki nos. Półotwarte oczy, senne, a zarazem czujne. Gdybym mogła położyć rękę na jego nosie, poczuć, jak jego język liże moją dłoń, zostałabym pobłogosławiona na wieki. Święty nie ma pojęcia, że mnie uwiedziono. Że zamierzam wejść w obraz, odsunąć go na bok,

złożyć twarz przy nogach baranka, czekać, aż położy je na mojej głowie i zbawi mnie w ciszy.

Mengele był uprzejmy Mengele był uprzejmy. Mówił do niej „Pani”. Popchnął ją na lewo. A ona tak bardzo chciała na prawo. W ogóle stała zawsze jako ostatnia w kolejce. „Prędzej czy później wojna się skończy. Może akurat nim dojdą do mnie”. – Czy byłaś piękna? – pytam. – O, tak. Byłam naga i ogolona. Na lewej piersi wielki opatrunek. Dwa różne buty. Ocalił jej życie. Te, które poszły na prawo, zginęły w Stutthofie.

Rodzinne zdjęcie Opisz, czego nie czuli. Więcej nie jesteś w stanie opisać. Twoja ciotka: najpiękniejsza dziewczyna w mieście, zastrzelona przez własnego męża. W głowę. (No tak, zabił też potem siebie). Twój wuj: giętki jak Fred Astaire, bardzo młody i zdolny. (Nikt nie wie, gdzie i jak skończył). Twoi dziadkowie: czy nie byli w twoim wieku, gdy stanęli przed komorą gazową? Opisz, czego nie czuli. Nawet tego nie jesteś w stanie opisać.

Modlitwa (1) Mogłaś mi dać jeden dzień. Pół godziny. Chciałabym być przy tobie, gdy umierałaś. Trzymać cię za rękę. Tak, trzymać cię za rękę. Szeptać: Zawsze cię kochałam. Kochałam tylko ciebie. Zawsze będę cię kochać. Co za sposób na zemstę: umrzeć na ulicy.

Czego nie robiliśmy razem Mówisz: – Jest wiele rzeczy, których nie robiliśmy razem. Odpowiadam: – Na przykład nie łaziliśmy razem po drzewach. Łatwa rozmowa, która rzadko się nie udaje. Pewnego dnia przyjeżdża przyjaciel z kraju mojego dzieciństwa. Rozmawiamy. Łazimy po drzewach. Pochylam się i widzę na podłodze moje kule. Godzina wolności. Wspólny język dzieciństwa.

Jestem złodziejem Jestem złodziejem. Ale kogo okradam? To nie mój język. To nie mój kraj. Przychodzę jak złodziej za dnia. Nocą zachowuję się nadzwyczaj szlachetnie. Odwiedzam miasteczko, w którym się nie urodziłam. Mówię moim własnym językiem. Rany otwierają się i zamykają. Budzę się bez tchu.

Dwugłowe cielę To dziwne, dwujęzyczność nie daje uczucia triumfu. Ani uczucia rozdwojenia. Jest raczej jak nieuniknione zniknięcie najstarszego i najlepszego przyjaciela. Zamiast tego: dwóch dobrych znajomych. Albo jak bycie cielęciem o dwóch głowach, które nie trzymają się wystarczająco mocno. I dlatego kiwają do siebie. Ze smutkiem.

Fot. Piotr Topperzer

O Autorce

Janina Katz urodziła się w Krakowie. Studiowała polonistykę i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim, a po ukończeniu studiów przez kilka lat pracowała jako asystent na Wydziale Socjologii, a później na Wydziale Filologii Polskiej; lubi podkreślać, że jest uczennicą Stanisława Pigonia, Kazimierza Wyki i Zenona Klemensiewicza. Po opuszczeniu w 1969 roku Krakowa osiadła w Kopenhadze. Pracowała tam w Bibliotece Królewskiej i po niespełna dziesięciu latach zaczęła tłumaczyć na duński – wespół z zaprzyjaźnionymi duńskimi poetami – utwory wybitnych pisarzy polskich. W jej przekładzie ukazały się cztery tomiki wierszy Zbigniewa Herberta (oraz Martwa natura z wędzidłem), dwa Wisławy Szymborskiej (przed Noblem), cztery Ewy Lipskiej, po jednym tomie poezji Czesława Miłosza i Tadeusza Różewicza, dramaty Sławomira Mrożka Ambasador i Letni dzień, powieść Tadeusza Konwickiego Mała apokalipsa i dziennik Kazimierza Brandysa Miesiące.

169

Początki jej własnej twórczości – tej pisanej po duńsku – przypadają na wczesne lata 90. Jak mówi w wywiadach, chwyciła za pióro namawiana przez wydawcę do opisania wojennych losów swojej rodziny. Jednak zamiast wspomnień niespodziewanie pojawiły się wiersze, które wydano w 1991 roku w tomie pod znamiennym tytułem Min moders datter (Córka mojej matki). Dziś dorobek poetycki Janiny Katz obejmuje jedenaście zbiorów; najnowszy z nich, Powrót do jabłek1, któremu niniejszy wybór zawdzięcza tytuł, oprócz wierszy zawiera także opowiadania. Twórczość literacka Janiny Katz jest w Danii wysoko ceniona. Pierwsza książka prozatorska, Moje życie barbarzyńcy2, o którą tak zabiegał duński wydawca, bardziej niż autobiografią jest kreacją literacką na bazie wspomnień. Ukazała się dopiero po trzech tomach wierszy i uznana została za najlepszą książkę 1993 roku. Za kolejną powieść, Pucka3, autorka otrzymała pokojową nagrodę Związku Pisarzy Duńskich oraz prestiżową Beatrice Prisen – doroczną nagrodę Duńskiej Akademii Literatury. Kolejna, Opowieści dla Abrama4, ukazała się w 2001 roku i uzyskała nominację do dorocznej nagrody duńskiego tygodnika „Weekendavisen”, odpowiednika naszej Nike; po jej wydaniu przyznano Janinie Katz najwyższe wyróżnienie, jakie w Danii może otrzymać pisarz – dożywotnie stypendium Państwowej Fundacji Sztuki. Również dwie następne powieści, Drengen fra dengang, 2004 (Chłopiec z tamtych lat) i Længsel på bestilling, 2008 (Tęsknota na zamówienie), przysporzyły pisarce kolejnych wyróżnień. Ostatnio, w 2010 roku, otrzymała literacką nagrodę fundacji duńskich bibliotek. B.S. Tilbage til æblerne, Kopenhaga 2010. Mit liv som barbar, Kopenhaga 1993. 3 Putska, Kopenhaga 1996. 4 Fortællinger til Abram, Kopenhaga 2001. 1 2

170

Alfabetyczny spis tytułów i incipitów A on chodzi i płacze .................................................................. 53 Ars longa… ................................................................................ 27 Ars poetica .............................................................................. 141 Baranek i święty . ....................................................................... 14 Bez tytułu ................................................................................ 109 Błahe sprawy i sprawki .......................................................... 110 Bóg mieszka w szczegółach . ................................................. 114 Czego mi brak ............................................................................ 35 Czego nie robiliśmy razem . ..................................................... 19 Czyny motyla ............................................................................. 65 Dania . ......................................................................................... 97 Dlaczego Izrael . ...................................................................... 142 Dlatego . ...................................................................................... 56 Do mojego przybranego syna ............................................... 136 Dobre rady dla bezdzietnych ................................................... 79 Dwugłowe cielę . ........................................................................ 21 Endlösung ............................................................................... 103 Fotografia . .................................................................................. 61 Hołd ............................................................................................ 45 Izaak ............................................................................................ 82 Izrael . ....................................................................................... 134 Jestem zahartowana .................................................................. 40 Jestem złodziejem . .................................................................... 20 Jesteś moimi pięcioma zmysłami ......................................... 146 Kość serca ................................................................................ 111 Laska ślepca . ........................................................................... 147 Matka ....................................................................................... 133 Mengele był uprzejmy . ............................................................. 16

171

Miasto ...................................................................................... 115 Między innymi . ......................................................................... 98 Młodość. Zabawy ...................................................................... 10 Modlitwa (1) .............................................................................. 18 Moja duchowa biografia ........................................................... 12 Moja samotność . ....................................................................... 25 Moja spóźniona miłość . ........................................................ 100 Moje multietniczne życie ......................................................... 89 Moje nierzeczywiste życie ........................................................ 29 Moje życie wielbłąda ................................................................. 78 może zechce bóg . ...................................................................... 77 Mój przyjaciel – Tadeusz Przypkowski . ................................. 75 Na wszelki wypadek .................................................................. 84 Nasze dziecko (1) ................................................................... 128 Nasze dziecko (2) ................................................................... 129 Nauka na bakier . ....................................................................... 83 Netanya .................................................................................... 119 Noc Świętojańska ...................................................................... 47 O miłości ................................................................................. 112 O moim języku ojczystym . ...................................................... 94 Obce ciała ................................................................................ 124 Obcość, mój drogi… . ............................................................ 121 Obecność .................................................................................... 31 Objawienie .............................................................................. 123 Oda do papierosów ................................................................... 99 Odmowa ..................................................................................... 60 Ostatnia pieśń żałobna . ............................................................ 69 * * * (Oto wiersz…) ................................................................. 153 Pamięci tych, którzy przeżyli ................................................... 76 Panie, zmiłuj się ......................................................................... 92 Pejzaż ....................................................................................... 105

172

Pierwszy dzień drugi dzień ................................................... 101 Pieszczota ................................................................................... 13 Po burzy ...................................................................................... 74 Poetka ......................................................................................... 41 Poranne odwiedziny ................................................................... 8 Powiedzmy środa ...................................................................... 81 Powrót do jabłek . ................................................................... 154 Presja ........................................................................................... 36 Przemiana . ................................................................................. 38 Rana pocałunku . ....................................................................... 85 Rodzinne zdjęcie ....................................................................... 17 Rosz Haszana. Modlitwa .......................................................... 51 * * * (Rozbiłam kamień…) ..................................................... 137 Rozważania ................................................................................ 55 Siódme dziecko . ..................................................................... 127 Spotkanie .................................................................................... 33 Starość. Miłość ........................................................................ 148 Ucieczka . .................................................................................... 50 Ulotność .................................................................................. 135 W matni . ................................................................................. 113 Wieś . ........................................................................................ 118 Wolny wybór . ............................................................................ 72 Wrzesień ’39 ............................................................................... 70 Za każdą chwilę szczęścia . .................................................... 145 Zdanie ......................................................................................... 63 Zdrada . ......................................................................................... 7 Zemsta ........................................................................................ 54 Żałosna pieśń czwartku ......................................................... 143 Żeby napisać wiersz .................................................................. 64 Życie, kochane życie . ................................................................ 58 Żydowskie miejsce pochówku. Kopenhaga ........................... 90

173

Spis treści Z tomu Min moders datter (Córka mojej matki), 1991 Zdrada ..................................................................................... 7 Poranne odwiedziny . ............................................................ 8 Młodość. Zabawy . ............................................................... 10 Moja duchowa biografia ..................................................... 12 Pieszczota . ............................................................................ 13 Baranek i święty ................................................................... 14 Mengele był uprzejmy ......................................................... 16 Rodzinne zdjęcie . ................................................................ 17 Modlitwa (1) . ....................................................................... 18 Czego nie robiliśmy razem ................................................. 19 Jestem złodziejem ................................................................ 20 Dwugłowe cielę .................................................................... 21 Z tomu Mit uvirkelige liv (Moje nierzeczywiste życie), 1992 Moja samotność ................................................................... 25 Ars longa… . ......................................................................... 27 Moje nierzeczywiste życie . ................................................. 29 Obecność .............................................................................. 31 Spotkanie .............................................................................. 33 Czego mi brak ...................................................................... 35 Presja ..................................................................................... 36 Przemiana.............................................................................. 38 Jestem zahartowana . ........................................................... 40 Poetka . .................................................................................. 41

175

Z tomu I mit drømmeland (W krainie moich marzeń), 1993 Hołd . ..................................................................................... 45 Noc Świętojańska ................................................................. 47 Ucieczka ................................................................................ 50 Rosz Haszana. Modlitwa . ................................................... 51 A on chodzi i płacze ............................................................ 53 Zemsta . ................................................................................. 54 Rozważania . ......................................................................... 55 Dlatego .................................................................................. 56 Życie, kochane życie ............................................................ 58 Odmowa ............................................................................... 60 Fotografia .............................................................................. 61 Zdanie ................................................................................... 63 Żeby napisać wiersz ............................................................. 64 Czyny motyla ....................................................................... 65 Z tomu Scener fra det virkelige liv (Sceny z prawdziwego życia), 1995 Ostatnia pieśń żałobna ........................................................ 69 Wrzesień ’39 ......................................................................... 70 Wolny wybór ........................................................................ 72 Po burzy ................................................................................ 74 Mój przyjaciel – Tadeusz Przypkowski ............................. 75 Pamięci tych, którzy przeżyli ............................................. 76 może zechce bóg .................................................................. 77 Moje życie wielbłąda ........................................................... 78 Dobre rady dla bezdzietnych ............................................. 79 Powiedzmy środa . ............................................................... 81 Izaak ...................................................................................... 82 Nauka na bakier ................................................................... 83 Na wszelki wypadek ............................................................ 84 Rana pocałunku ................................................................... 85

176

Z tomu Udenfor sæsonen (Poza sezonem), 1996 Moje multietniczne życie .................................................... 89 Żydowskie miejsce pochówku. Kopenhaga . .................... 90 Panie, zmiłuj się ................................................................... 92 O moim języku ojczystym .................................................. 94 Z tomu Blandt andet (Między innymi), 1998 Dania ..................................................................................... 97 Między innymi ..................................................................... 98 Oda do papierosów . ............................................................ 99 Moja spóźniona miłość .................................................... 100 Pierwszy dzień drugi dzień ............................................. 101 Endlösung .......................................................................... 103 Pejzaż . ................................................................................ 105 Z tomu Varme steder (Ciepłe miejsca), 1999 Bez tytułu ........................................................................... Błahe sprawy i sprawki . ................................................... Kość serca .......................................................................... O miłości . .......................................................................... W matni ............................................................................. Bóg mieszka w szczegółach ............................................. Miasto . ............................................................................... Wieś .................................................................................... Netanya .............................................................................. Obcość, mój drogi… ........................................................ Objawienie . ....................................................................... Obce ciała ..........................................................................

109 110 111 112 113 114 115 118 119 121 123 124

177

Z tomu Det syvende barn (Siódme dziecko), 2002 Siódme dziecko ................................................................. 127 Nasze dziecko (1) . ............................................................ 128 Nasze dziecko (2) . ............................................................ 129 Z tomu Landskabet der blev væk (Krajobraz którego już nie ma), 2004 Matka . ................................................................................ Izrael ................................................................................... Ulotność . ........................................................................... Do mojego przybranego syna ......................................... * * * (Rozbiłam kamień…) ...............................................

133 134 135 136 137

Z tomu Min spaltede tunge (Mój rozdwojony język), 2006 Ars poetica . ....................................................................... Dlaczego Izrael .................................................................. Żałosna pieśń czwartku ................................................... Za każdą chwilę szczęścia ................................................ Jesteś moimi pięcioma zmysłami . .................................. Laska ślepca ....................................................................... Starość. Miłość ..................................................................

141 142 143 145 146 147 148

Z tomu Tilbage til æblerne (Powrót do jabłek), 2010 * * * (Oto wiersz…) ........................................................... 153 Powrót do jabłek ............................................................... 154 Posłowie.................................................................................... 163 O Autorce ................................................................................ 169 Alfabetyczny spis tytułów i incipitów................................... 171

178