Słownik
Powstań Śląskich
Tom 3
III powstanie śląskie maj–lipiec 1921
Słownik
Powstań Śląskich Tom 3
III powstanie śląskie maj–lipiec 1921
Redakcja Maciej Fic, Ryszard Kaczmarek
Wydawnictwo Naukowe FNCE Biblioteka Śląska w Katowicach KATOWICE 2021
Copyright © Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Wydawnictwo finansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego
Wydawnictwo naukowe FNCE Redakcja naukowa: dr hab. Maciej Fic, prof. UŚ prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek Recenzenci: dr hab. Marek Białokur, prof. UO dr hab. Piotr Pałys, prof. IŚ Redakcja językowa i korekta: Julia Rott-Urbańska Wybór ilustracji: Beniamin Czapla Mapy: opracowanie graficzne: Wydawnictwo Kartograficzne JEL-KART opracowanie merytoryczne: Michał Garbacz Diagramy: Anna Kubica ISBN 978-83-67138-36-9 Wydanie I
Partnerem projektu jest Muzeum Śląskie w Katowicach
Biblioteka Śląska jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 I Dywizja Wojsk Powstańczych (Adrian Flor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Akcja Mosty (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Alianci wobec III powstania śląskiego (Iwona Zakrzewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Bitwa koło Olzy (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Bitwa o Górę św. Anny (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Bitwa o Kędzierzyn (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Decyzja Rady Ambasadorów z 20 października 1921 roku (Dawid Keller) . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Grupa „Południe” (Dawid Keller) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Grupa „Północ” (Michał Garbacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Grupy „Wschód” i „Środek” (Michał Garbacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Harcerze w III powstaniu śląskim (Joanna Januszewska‑Jurkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Historiografia polska i niemiecka o III powstaniu śląskim (Maciej Fic) . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Kadeci w III powstaniu śląskim (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Kobiety w powstaniach śląskich (Paweł Parys) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Kościół ewangelicki wobec problemu Górnego Śląska (Mirosław Węcki) . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Kościół katolicki wobec problemu Górnego Śląska (Andrzej Grajewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Kryzys w Grupie „Wschód” (Michał Garbacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Miejsca pamięci III powstania śląskiego (Julia Rott‑Urbańska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych (Piotr Żondełek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Naczelna Władza Powstańcza (Piotr Żondełek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Niemcy wobec Górnego Śląska (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Niemiecka kontrofensywa maj/czerwiec 1921 (Grzegorz Bębnik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Niemiecka Partia Centrum (Deutsche Zentrumspartei) (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . 192 Niemieckie freikorpsy (Olga Małysa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Ofiary walk podczas powstań śląskich (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Organizacja Escherich (Oberland) (Grzegorz Bębnik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Plebiscyt z 20 marca 1921 roku (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Polska wobec III powstania śląskiego (Anna Kubica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 5
S pis t reści
Polski Czerwony Krzyż w czasie powstań śląskich (Krzysztof Brożek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Polskie partie polityczne na Górnym Śląsku (Maciej Fic) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Polskie plany wojskowe III powstania śląskiego (Bartłomiej Majchrowicz) . . . . . . . . . . . . . . . 257 Powiat bytomski podczas III powstania śląskiego (Roman Smolorz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Powiat gliwicki podczas III powstania śląskiego (Przemysław Jagieła) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Powiat katowicki podczas III powstania śląskiego (Beniamin Czapla) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Powiat kluczborski podczas powstań śląskich (Piotr Żondełek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Powiat Królewska Huta (Chorzów) podczas III powstania śląskiego (Jacek Kurek) . . . . . . . . 296 Powiat lubliniecki podczas III powstania śląskiego (Lech Krzyżanowski) . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Powiat oleski podczas powstań śląskich (Piotr Żondełek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Powiat opolski podczas powstań śląskich (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Powiat pszczyński podczas III powstania śląskiego (Agnieszka Ociepa‑Weiss) . . . . . . . . . . . 338 Powiat raciborski podczas III powstania śląskiego (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Powiat rybnicki podczas III powstania śląskiego (Dawid Keller) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Powiat strzelecki podczas powstań śląskich (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Powiat tarnogórski podczas III powstania śląskiego (Krzysztof Gwóźdź, Rafał Ludwikowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Powiat Zabrze/Hindenburg podczas III powstania śląskiego (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . 388 Powstania śląskie w literaturze polskiej (Krystian Węgrzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Powstańcze pojazdy pancerne (Michał Garbacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Rokowania rozejmowe czerwiec 1921 (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Samoobrona Górnego Śląska (Selbstschutz Oberschlesien) (Grzegorz Bębnik) . . . . . . . . . . . 422 Służba medyczna podczas powstań śląskich (Krzysztof Brożek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Społeczeństwo polskie wobec powstań śląskich (Krystian Węgrzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Straty materialne podczas powstań śląskich (Paweł Parys) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Sturmabteilung Roßbach (Jakub Grudniewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Śląsk Cieszyński a wydarzenia na Górnym Śląsku (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 Ugrupowania separatystyczne (Maciej Fic) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Uzbrojenie powstańców (Michał Garbacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Wkroczenie wojsk polskich na Górny Śląsk 1922 (Olga Małysa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 6
S pis t reści
Wojsko Polskie wobec III powstania śląskiego (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Zagłębie Dąbrowskie wobec III powstania śląskiego (Dariusz Nawrot) . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 Chrobok Paweł (Wanda Musialik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Grażyński Michał (Wanda Musialik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 Hatzfeld zu Trachenberg Hermann Fürst von (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Hauenstein Heinz (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Heydebreck Peter von (Mirosław Węcki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Hirschler Mieczysław (Olga Małysa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Hoefer Karl (Jakub Grudniewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Horadam Ernst (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Hülsen Bernhard von (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Kęszycki Daniel (Mirosław Węcki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 Kornke Rudolf (Wanda Musialik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Ludyga Teodor (Julia Rott‑Urbańska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 Ludyga‑Laskowski Jan (Agnieszka Ociepa‑Weiss) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558 Maciejowska Pola (Paulina) (Julia Rott‑Urbańska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 Mielżyński Maciej (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Nowak Alojzy (Janusz Mokrosz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Oszek Robert (Zbigniew Gołasz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575 Paluch Mieczysław (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580 Paszkowski Jerzy (Adrian Flor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Pořízek Jiljí (Maciej Fic) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Sikorski Bronisław (Wanda Musialik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592 Sitko Konrad (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Stuart Harold (Iwona Zakrzewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598 Ulitzka Carl (Guido Hitze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Wardaszko Wacław (Olga Małysa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 Wilimowski Maksymilian (Krzysztof Brożek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Zenkteler Kazimierz (Julia Rott‑Urbańska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 7
S pis t reści
Kalendarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 Zmiany nazw pułków w czasie III powstania śląskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639 Wykaz zdjęć i źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Wykaz diagramów, map i tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Indeks osobowy tomów I–III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663 Indeks miejscowości tomów I–III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 708 Wykaz haseł tomów I–III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 737
8
Wstęp
W maju 1921 roku Wojciech Korfanty po raz trzeci wezwał Górnoślązaków do powstania, tylko w ten sposób widząc możliwość korzystnego dla Polski ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy przynależności państwowej Górnego Śląska. Plebiscyt przeprowadzony na mocy traktatu wersalskiego 20 marca 1921 roku nie dał jasnej odpowiedzi na pytanie, czy Górny Śląsk ma w przyszłości należeć nadal do Niemiec, czy do odrodzonej po 123 latach zaborów Polski. W głosowaniu na Górnym Śląsku wzięło udział 1190637 osób (97,5% ogółu uprawnionych). Za przynależnością do państwa niemieckiego opowiedziało się 707393 (59,4%) głosujących, a za przyłączeniem do Polski 479365 (40,3%). Brak porozumienia pomiędzy aliantami, jak podzielić teren plebiscytowy, skłonił Korfantego do propozycji wytyczenia granicy przebiegającej od południa wzdłuż biegu Odry, a potem w kierunku Olesna (tzw. linia Korfantego). Brak zgody Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej (MKRiP) w Opolu na takie rozwiązanie spowodował, że polski komisarz plebiscytowy podjął decyzję o rozpoczęciu III powstania. III powstanie śląskie było pod wieloma względami nieporównywalne z polskimi zrywami w latach 1919–1920. Trwało znacznie dłużej niż dwa poprzednie, ponad dwa miesiące (noc z 2 na 3 maja – 5 lipca 1921 roku). Armia powstańcza liczyła tym razem nie kilkanaście, a kilkadziesiąt tysięcy powstańców. Podobnie liczne były oddziały niemieckiej Samoobrony Górnego Śląska (Selbstschutz Oberschlesien – SSOS). Podczas powstania walczono na regularnym froncie, którego utrzymanie było możliwe tylko dzięki wsparciu ze strony Polski i Niemiec. Powstanie rozpoczęło się w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku skuteczną polską akcją dywersyjną, odcinającą połączenia kolejowe między Niemcami a Górnym Śląskiem, co umożliwiło zajęcie wschodnich powiatów Górnego Śląska, aż do tzw. linii Korfantego. Niemcy przygotowywali wówczas kontrofensywę. Pod koniec maja rozegrała się kluczowa bitwa o Górę św. Anny. Mimo uzyskania sukcesu taktycznego, Niemcy ostatecznie nie zrealizowali swojego strategicznego celu, jakim miało być wkroczenie do centrum górnośląskiego okręgu przemysłowego i zajęcie utraconych w pierwszej dekadzie maja powiatów. Nacisk MKRiP i ostatecznie zaakceptowana przez obydwie strony mediacja brytyjska pozwoliły w połowie czerwca 1921 roku na rozdzielenie obu walczących stron. 26 czerwca podpisano porozumienie o wycofaniu oddziałów z linii frontu, a 5 lipca zakończono ewakuację rozdzielonych wcześniej przez siły alianckie oddziałów niemieckich i polskich. Trzeci tom Słownika Powstań Śląskich poświęcony został tym kluczowym dla przyszłości Górnego Śląska wydarzeniom z 1921 roku. Zachowano w nim układ zastosowany w dwóch poprzednich tomach: ułożone alfabetycznie hasła podzielone zostały na dwa typy – hasła problemowe i hasła biograficzne; hasła opatrzono odsyłaczami tylko w przypadku cytatów; pod hasłami znajdują się wykazy najważniejszych źródeł archiwalnych i publikacji, pozwalających poszerzyć wiedzę o opisywanych wydarzeniach, a dodatkowo na końcu tomu dołączono wybór literatury naukowej dotyczącej III powstania śląskiego; narrację autorską 9
Wstęp
uzupełniono o fotografie, diagramy i mapy. Ponieważ trzeci tom Słownika jest jego ostatnią częścią, znajdujące się na jego końcu indeksy nazwisk i miejscowości odnoszą się do całej, trzytomowej edycji. Publikacja została przygotowana przez zespół pracujący w Instytucie Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Podobnie jak w przypadku dwóch pierwszych tomów, słowa podziękowania należą się także grupie osób i instytucji, bez wsparcia i pomocy których trzecia część Słownika Powstań Śląskich nie przyjęłaby swojej ostatecznej formy. Całość przedsięwzięcia, na podstawie uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego, sfinansował Marszałek Województwa Śląskiego. W dostępie do źródeł historycznych i zdjęć nieoceniona okazała się pomoc ze strony: archiwistów z archiwów państwowych w Katowicach i Opolu oraz ich oddziałów terenowych; bibliotekarzy, przede wszystkim Biblioteki Śląskiej w Katowicach; oraz muzealników placówek muzealnych, m.in. w: Katowicach, Opolu, Bytomiu, Mysłowicach, Tychach i Tarnowskich Górach. Specjalne słowa podziękowania za naukową ocenę i uzupełnienie ustaleń autorów redaktorzy chcieliby złożyć recenzentom całości trzytomowej publikacji: dr. hab., prof. Uniwersytetu Opolskiego Markowi Białokurowi oraz dr. hab., prof. Instytutu Śląskiego w Opolu Piotrowi Pałysowi. Maciej Fic, Ryszard Kaczmarek
10
I Dywizja Wojsk Powstańczych Adrian Flor
Największa polska jednostka wojskowa bio‑ rąca udział w III powstaniu śląskim. Utwo‑ rzona została już w trakcie walk, chociaż początkowo nie było planów tworzenia tak dużych związków operacyjnych. I Dywi‑ zja Wojsk Powstańczych odegrała znaczącą rolę w III powstaniu śląskim, biorąc udział w jego najcięższych walkach – podczas bi‑ tew o Górę św. Anny i o Kędzierzyn. Po powstaniu Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych (NKWP) w miejsce dawnego Dowództwa Obrony Plebiscytu (DOP) z istniejących oddziałów konspira‑ cyjnych rozpoczęto tworzenie większych formacji wojskowych. Początkowo były to trzy związki operacyjne: „Północ”, „Za‑
chód”, „Wschód”. W Grupie „Wschód” znaj‑ dowało się osiem pułków piechoty, w tym 1. pułk piechoty dowodzony przez ppor. Walentego Fojkisa i 2. pułk piechoty kpt. Pawła Cymsa. Gdy rozpoczęło się III po‑ wstanie śląskie jednym z kluczowych za‑ dań było zdobycie Kędzierzyna. W wal‑ kach brały udział oba wymienione pułki, którym do 10 maja udało się zdobyć miasto oraz Port Kozielski. W wyniku tego sukce‑ su utworzona została I Dywizja Wojsk Po‑ wstańczych. Rozkazem z 13 maja 1921 roku dowód‑ cą Dywizji mianowany został kpt. Jan Ludy‑ ga‑Laskowski, a szefem jej sztabu kpt. Leon Bułowski. Do dowództwa Dywizji należały
1. Oficerowie I Dywizji Wojsk Powstańczych przed pałacem w Sławięcicach (od prawej: kpt. Leon Bulowski, kpt. Robert Oszek, kpt. Jan Chodźko, por. Jan Kowalewski)
11
Adrian Flor
2. Oficerowie sztabu I Dywizji Wojsk Powstańczych wraz z dowódcami 3. Pułku Piechoty po zajęciu Zalesia
wyodrębnione wydziały: I – organizacyjno‑ ‑materiałowy (kpt. Ludwik Kloske); II – in‑ formacyjno‑wywiadowczy (por. Stanisław Czernicki); III – operacyjny (kpt. Jan Kel‑ ler); IV – kwatermistrzostwo (Franciszek Sieroń) oraz Adiutantura (podporuczni‑ cy Tomaszewski oraz Kwieciński) i służ‑ by: sanitarna (dr Ignacy Nowak), łączności (ppor. Krupa), inżynierii (kpt. Jan Nawroc‑ ki). Intendenturą zajmował się Józef Ma‑ nugiewicz. Na czele Duszpasterstwa stanął kapelan ks. Karol Woźniak. Sztab Dywi‑ zji stacjonował w zamku księcia Hohen‑ lohe w Sławięcicach. W skład Dywizji we‑ szły wspomniane dwa pułki piechoty (pułk Walentego Fojkisa składał się z czterech ba‑ onów, pułk Pawła Cymsa z trzech), a po‑ nadto składający się z trzech baonów 8. pułk piechoty pod dowództwem Franciszka Ra‑ taja. Dywizja posiadała artylerię (począt‑ kowo dwie armaty austriackie) i tzw. kom‑ panię lotną, uzbrojoną w osiem ckmów i wyposażoną w dwie ciężarówki, co dawało 12
temu oddziałowi dużą mobilność oraz siłę ognia. Do dyspozycji Dywizji był także po‑ ciąg pancerny „Nowina‑Doliwa”, uzbrojony w jedną armatę oraz karabiny maszynowe. Po sformowaniu oddziały Dywizji za‑ jęły wyznaczone im odcinki frontu: pułk Cymsa od Starego Koźla do Przystani Ko‑ zielskiej; pułk Fojkisa od Przystani Ko‑ zielskiej do Krępy; pułk Rataja od Krępy do Dąbrówki. Podporządkowanie tych puł‑ ków dowództwu Dywizji miało doprowa‑ dzić do skoordynowania działań zbrojnych. Początkowo na zajmowanych przez jej od‑ działy odcinkach frontu panował spokój. Do ograniczonych ataków niemieckich do‑ chodziło tylko w pobliżu Gogolina‑Strzeb‑ niowa oraz Obrowca i Krępy, ale były one bezskuteczne, bez przesunięcia linii frontu. 17 maja Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa (MKRiP) przedło‑ żyła NKWP projekt strefy neutralnej, w wy‑ niku czego Dywizja miała opuścić tereny Go‑ golina i Przystani Kozielskiej. Wywołało to
I D y wi z j a W o j s k P o w s t a ń c z y c h
ostry sprzeciw ze strony jej dowódcy, który uważał, że opuszczone tereny zajmą wojska niemieckie. W wyniku kompromisu opusz‑ czono tylko Gogolin, który zgodnie z prze‑ widywaniami kpt. Ludygi‑Laskowskiego zajęły oddziały niemieckie. Tymczasem do‑ wództwo Dywizji otrzymywało coraz częst‑ sze meldunki o wzmożonych działaniach po stronie niemieckiej i gromadzeniu mate‑ riałów wojennych na odcinku frontu Gogo‑ lin‑Koźle. Możliwość śledzenia ruchów wro‑ gich oddziałów nastąpiła na skutek przejęcia niemieckiej stacji podsłuchowej, która znaj‑ dowała się w Przystani Kozielskiej. Niemcy wprawdzie odkryli, że powstańcy mają moż‑ liwość odsłuchiwania ich rozmów i zerwali kable, ale udało się to połączenie przywrócić dzięki oficerowi łączności Franciszkowi Ka‑ połce, który przedostał się do Koźla i odna‑ lazł przerwany kabel, a następnie połączył go z kablem podziemnym. 18 maja Dywizja otrzymała rozkaz, by stworzyć nową linię frontu od Koźla Sta‑ rego do Brody, na południe od Kamionki. 2. pułkowi przypadł odcinek Brzeniec‑Ja‑ nuszkowice, 1. pułk miał obsadzić odci‑ nek Wielmierzowice‑Borek‑Lang, a jeden baon tego pułku miał pozostać w rezerwie na Górze św. Anny. 8. pułk miał do obję‑ cia linię Obrowiec‑Brody, a oddana do jego dyspozycji kompania lotna została w od‑ wodzie, stacjonując w Żyrowej lub w Jesio‑ nie. W odwodzie znajdował się także jeden baon 1. Pułku, do którego dołączyć miał pułk rybnicki. W dwóch następnych dniach prowadzono prace fortyfikacyjne, wystą‑ piły jednak duże trudności: zaopatrzenie w broń i amunicję było już wtedy niedo‑ stateczne, a dowódcy oddziałów meldowali niepełne stany liczbowe. 21 maja z rejonu Gogolina Niemcy roz‑ poczęli atak na pozycje oddziałów Dywizji, zaskakując tym samym 1. pułk. Po dotar‑ ciu meldunku o postępach ofensywy nie‑ mieckiej do sztabu Dywizji, a potem sztabu
Grupy „Wschód”, na odsiecz powstańcom został wysłany pociąg pancerny. Z odwo‑ du Grupy „Wschód” miał także zostać przy‑ słany batalion zapasowy. Na linię frontu wysłani zostali oficerowie sztabu Dywizji, których celem było powstrzymywanie ucie‑ kających maruderów i reorganizacja roz‑ bitych oddziałów. Okazało się jednak, że 1. pułk nie był w stanie utrzymać obrony, a 8. pułk z trudem trwał na północno‑za‑ chodnim podnóżu Góry św. Anny. W wal‑ kach o Krępną powstańcy, a dokładniej ma‑ rynarze pod dowództwem Roberta Oszka, zostali okrążeni, ale udało im się przebić do własnych jednostek. Niemcy wkrótce za‑ jęli Górę św. Anny i pod koniec dnia linia frontu Dywizji przesunęła się w kierunku wschodnim, tworząc front od miejscowości Brzeniec‑Januszkowice‑Racibórz‑Raszowę po Ciosowę‑Zalesie‑Popice. Następnego dnia Niemcy dalej ata‑ kowali, szczególnie w rejonie Zalesia i Ja‑ nuszkowic. By powstrzymać to natarcie, w sztabie Dywizji przygotowano plan kon‑ trnatarcia. 2. pułk miał zająć linię Wielmie‑ rzowice‑Krasowy, 2. baon 5. pułku Lichynię, a resztki 8. pułku Klucz‑Olszowa. Równole‑ gle 1. pułk miał zająć Zalesie, Cisową, Ra‑ szową, a kompania lotna dotrzeć do Dolnej. Atak powstańców w kilku miejscach zakoń‑ czył się sukcesem, ale 23 maja Niemcy roz‑ poczęli kontratak na froncie całej Dywizji: od Wielmierzowic po Olszową. Udało im się odbić Lichynię, potem Popice, Klucz i Ol‑ szową. Tylko Zalesie zostało chwilowo od‑ bite przez marynarzy Oszka, wzmocnionych dodatkowymi posiłkami. Niemcy później je odbili, ale już w godzinach popołudniowych znów powróciło w ręce powstańców. 25 maja ostrzelano rozlokowane na skrzydłach (wzdłuż Odry) pozycje Dy‑ wizji. Później niemieckie oddziały pró‑ bowały jeszcze sforsować rzekę, ale osta‑ tecznie zostały odparte przez powstańców. 26 maja wyczerpane walkami pułki Foj‑ 13
Adrian Flor
3. Składanie przysięgi przez oficerów I Dywizji Wojsk Powstańczych
kisa, Rataja oraz Cymsa zostały wyco‑ fane do okręgu przemysłowego w celu odpoczynku oraz przeprowadzenia reorga‑ nizacji. W ich miejsce przybyły pułki Paula, Gajdzika, Niemczyka oraz 1. batalion ryb‑ nicki. Niemcy zauważyli ruchy wojsk po‑ wstańczych i dokonali wtedy ataku na Za‑ lesie oraz Olszową, gdzie, ponosząc duże straty, zostali odparci. Dywizja za swoje walki otrzymała po‑ chwały od dowództwa Grupy „Wschód” i Grupy „Południe”, jej dowódcy zażąda‑ li jednak, by na front przybył przedstawi‑ ciel NKWP. 27 maja do Sławięcic przyjechał sam Wojciech Korfanty, który po obejrze‑ niu pola walki pod Zalesiem i Lichynią rozkazał, by oddziały Dywizji dobrowol‑ nie opuściły Kędzierzyn, ustępując miej‑ sca wojskom francuskim. Takie samo żąda‑ nie wyrazili przedstawiciele MKRiP, którzy przybyli do dowództwa Dywizji. Ludyga‑ ‑Laskowski nie chciał wyrazić na to zgo‑ dy, twierdząc, że taki sam błąd popełniono 14
w Gogolinie. Ostatecznie zawarto kompro‑ mis. Oddziały polskie miały opuścić Kę‑ dzierzyn, ale dopiero w momencie kwate‑ rowania oddziałów francuskich w mieście. 30 maja odbył się przegląd oddziałów Dywizji, a dowództwo otrzymało rozkaz, by do 2 czerwca przenieść kwaterę ze Sławięcic do zamku w Rudzińcu. Wtedy już meldo‑ wano o ponownej koncentracji niemieckich oddziałów koło Góry św. Anny i koło Koźla. Już 2 czerwca oddziały niemieckie rozpo‑ częły pierwsze działania na froncie I Dywi‑ zji Powstańczej. Początkowo zaatakowano Lichynię, którą powstańcom ostatecznie udało się odbić. Tego dnia oddziały Dywizji toczyły także ciężkie boje o Zalesie. W nocy z 3 na 4 czerwca Niemcy rozpoczęli atak już na całym froncie i powstańcy utracili kon‑ trolę nad kolejnymi miejscowościami: Ol‑ szowa, Popice, Klucz oraz Zimna Wódka. Na prawym skrzydle dywizji, znajdują‑ cym się pod niemieckim naciskiem, gro‑ ziło przerwanie frontu. Niemcy weszli
I D y wi z j a W o j s k P o w s t a ń c z y c h
Mapa 1. III powstanie śląskie. Zasięg linii frontu: maj–czerwiec 1921 roku
15
Adrian Flor
do Sławięcic, gdzie oddziały Grupy De‑ strukcyjnej „Wawelberga” (przydzielo‑ ne do dyspozycji Dywizji pomimo braku zgody NKWP) wysadziły wszystkie mo‑ sty. Wkrótce Niemcy dotarli do Łąk Ko‑ zielskich, gdzie udało się odeprzeć atak. Na skraju prawego skrzydła utracono Wiel‑ mierzowice i Januszkowice. Po wizytacji frontu dowództwo Dywi‑ zji 4 czerwca przygotowało kontrnatarcie. 2. pułk Cymsa wyruszył do Niezdrowic, by od wschodu zaatakować Niemców znajdują‑ cych się w Sławięcicach. Oddziały powstań‑ cze 3. pułku, który miał wesprzeć kontrnatar‑ cie, podczas próby zaatakowania Sławięcic od strony północnej niespodziewanie na‑ tknęły się na wkraczające tam wojska fran‑ cuskie, mające już posterunki w Ujeździe oraz na dworcu w Rudźcu. Francuzi odcię‑ li oddziałom Dywizji drogę do wykonania akcji zaczepnej i odmówili opuszczenia tych miejscowości, grożąc nawet użyciem broni. Niemcy w tym czasie atakowali już Kę‑ dzierzyn. Walki były zażarte. Do miasta docierali powstańcy z rozbitych oddzia‑ łów, a dowództwo nad nimi przejął kpt. Be‑ nisz. Front Dywizji nie został przerwany, ale 4. pułk opuścił miasto, bo jego dowód‑ ca uznał, że przebywanie w nim jest zbyt niebezpieczne dla jego żołnierzy. W trak‑ cie odwrotu w stronę Kłodnicy pułk ten zo‑ stał ostatecznie rozbity, wpadając w pułap‑ kę. Od tej pory wycofywały się już tylko odseparowane od siebie grupy powstańców,
próbujące przedostać się przez Kanał Kłod‑ nicki. 5 czerwca Niemcy zajęli Kędzierzyn. Dywizji wyznaczono już wtedy nowe miej‑ sca dyslokacji. Siedziba dowództwa zosta‑ ła przeniesiona z Rudzińca do Byczyny. 3. pułk zajął linię Brzezina‑Sieroniowice‑Je‑ ryszów‑Siedlec‑Kurzyna‑Rudziniec. Rozbi‑ ty 4. pułk miał zostać na nowo sformowany w Kotlarni. 5 i 6 czerwca w dowództwie Dywizji rozpoczęły się rozmowy z przedstawiciela‑ mi MKRiP. W wyniku pertraktacji w dwóch następnych dniach wojska sojusznicze za‑ częły obsadzać linię demarkacyjną, co ro‑ zumiano jako zakończenie działań wojsko‑ wych. 8 czerwca do dowództwa Dywizji dotarły informacje o zamiarze przemar‑ szu oddziałów niemieckich do Gliwic. Dy‑ wizja została wzmocniona, by zapobiec tej niemieckiej akcji. W tym momencie doszło jednak do zmian w dowództwie, spowodo‑ wanych konsekwencjami tzw. buntu w Gru‑ pie „Wschód”. Dotychczasowy jej dowódca, kpt. Karol Grzesik, i jego szef sztabu, Mi‑ chał Grażyński, zostali odwołani ze stano‑ wisk, a dowódca I Dywizji Powstańczej mjr Ludyga‑Laskowski otrzymał mianowanie na stanowisko zastępcy Naczelnego Wo‑ dza. 10 czerwca 1921 roku przejściowe do‑ wodzenie nad Dywizją objął mjr Krzewiń‑ ski. Była ona jednak już w fazie likwidacji, nosząc w tym czasie, do formalnego końca powstania 5 lipca 1921 roku, nazwę Grupa „Środkowa”.
Literatura: Benisz Adam: Walki o Kędzierzyn i Górę św. Anny, Katowice 1961. Ludyga‑Laskowski Jan: Zarys historii trzech powstań śląskich 1919–1920–1921, Warszawa–Wrocław 1973.
16
Akcja Mosty Witold Iwaszkiewicz
Akcja dywersyjna przeprowadzona w noc wybuchu III powstania śląskiego z 2 na 3 maja 1921 roku pod kryptonimem „Mosty”, którą wykonały oddziały specjalne pod dowódz‑ twem kpt. Tadeusza Puszczyńskiego (ps. „Wawelberg”, „Konrad”). Miała na celu prze‑ rwanie połączeń komunikacyjnych na dłu‑ gości 90 km pomiędzy Prudnikiem a Klu‑ czborkiem. Polegała na wysadzeniu mostów i torów kolejowych oraz uszkodzeniu linii te‑ lefonicznych łączących obszar plebiscytowy z Dolnym Śląskiem, co miało uniemożliwić, względnie utrudnić Niemcom przerzucenie zgromadzonych tam oddziałów wojskowych na teren objęty powstaniem. Pomysł odcięcia od zaplecza pojawił się już w polskich planach wojskowych jesienią 1918 roku, kiedy Komenda Polskiej Orga‑ nizacji Wojskowej (POW) zamierzała wy‑ wołać powstanie w Galicji oraz w kontro‑ lowanym przez Austro‑Węgry Generalnym Gubernatorstwie Lubelskim i w części Ge‑ neralnego Gubernatorstwa Warszawskiego. W celu odcięcia Ober‑Ostu planowano wy‑ sadzenie mostów kolejowych. Tę koncepcję zaadaptowała Polska Organizacja Wojsko‑ wa Górnego Śląska (POW GŚ), przemia‑ nowana po II powstaniu na Centralę Wy‑ chowania Fizycznego (CWF), a w grudniu 1920 roku na Dowództwo Obrony Plebi‑ scytu (DOP). W ramach wsparcia kadro‑ wego udzielanego konspiracji powstańczej przez Oddział II Ministerstwa Spraw Woj‑ skowych (MSWoj.), w czerwcu 1920 roku na Śląsk został skierowany por. Tadeusz Puszczyński, dawny członek POW z Króle‑ stwa Polskiego, który, dzięki posiadanemu
darowi zjednywania sobie ludzi oraz rzetel‑ nej wiedzy na temat zasad konspiracji na‑ bytych w latach I wojny światowej, zdobył uznanie przywódców POW GŚ. Wykorzy‑ stując doświadczenia i obserwacje poczy‑ nione w trakcie II postania śląskiego, za‑ proponował zorganizowanie specjalnych oddziałów, których zadaniem, w przypadku kolejnego powstania, byłoby odcięcie ob‑ szaru plebiscytowego poprzez zniszczenie połączeń komunikacyjnych z Rzeszą Nie‑ miecką. Dodatkowo zakładano osiągnię‑ cie efektu psychologicznego w pierwszych dniach walk, podniesienie ducha bojowe‑ go powstańców i upadek morale Niemców po dezorganizacji komunikacji na zapleczu. W grudniu 1920 roku został powołany Referat Destrukcji DOP, w którym opra‑ cowano zatwierdzony 6 stycznia 1921 roku plan operacji „Mosty”. Miesiąc później Re‑ ferat liczył dziewięciu oficerów, czterech podchorążych, czterech sierżantów, pię‑ ciu plutonowych, dwóch kaprali i 22 sze‑ regowych. W skład oddziałów dywersyj‑ nych weszli uczestnicy grup dywersyjnych z II powstania śląskiego, oficerowie Woj‑ ska Polskiego (WP) oraz członkowie Po‑ gotowia Bojowego Polskiej Partii Socja‑ listycznej (PPS). Na czele Referatu jako dowódca stał kpt. Tadeusz Puszczyński. W ścisłym sztabie znaleźli się jeszcze: za‑ stępca dowódcy por. Stanisław Baczyński (ps. „Büttner”, „Wagner”); zastępca ds. tech‑ nicznych por. Teofil Morelowski (ps. „Jo‑ hann Schmidt”); oficer gospodarczy por. Edmund Charaszkiewicz (ps. „Eugeniusz”) oraz por. Jerzy Paszkowski (ps. „Thiele”; 17
Witold Iwaszkiewicz
4. Oficerowie Grupy Destrukcyjnej „Wawelberga”
zastąpiony w marcu 1921 roku przez por. Wacława Wardaszko). W następnych mie‑ siącach Puszczyński znacznie rozbudo‑ wał podległy sobie Referat Destrukcji, two‑ rząc oddziały specjalne o kryptonimach A, G, U, N, E (od hasła „Akcja Główna Unie‑ ruchomienia Niemców”). Były one złożo‑ ne z ochotników dobrze obznajomionych z minerstwem i pracami inżynieryjnymi. Głównie byli to saperzy służący wcześniej w armii niemieckiej i górnicy znający do‑ brze materiały wybuchowe. W marcu 1921 roku oddziały zosta‑ ły zakonspirowane w pobliżu przeznaczo‑ nych do zniszczenia obiektów, w domach miejscowych Polaków. Gromadzono też stopniowo materiały wybuchowe, głów‑ nie używany w górnictwie ekrazyt i meli‑ nit, a ponadto także kompletowano lonty, spłonki i broń. Sam Puszczyński pod ko‑ niec marca 1921 roku zlikwidował siedzibę Referatu w Sosnowcu i zamieszkał w hotelu „Deutsches Haus” w Strzelcach Opolskich, 18
posługując się fikcyjną tożsamością. Wystę‑ pował jako Konrad Wawelberg, bogaty ku‑ piec drzewny pierwszej gildii, prowadzący ożywione interesy handlowe. Łączność zor‑ ganizowano w taki sposób, że rozkaz o roz‑ poczęciu akcji musiał dotrzeć nawet do naj‑ bardziej oddalonego oddziału w ciągu maksymalnie sześciu godzin. Dowództwo grup było następujące: grupa opolska „A” (trzy oddziały) – ppor. Lucjan Miładow‑ ski; grupa „G” („Główna”, dwa oddziały) – por. Włodzimierz Dąbrowski (ps. „Ma‑ niewski”); grupa „U” („Unieruchomienia”, dwa oddziały) – pchor. Stanisław Gliński (ps. „Józef Korczak”), następnie ppor. Kon‑ rad Strzelczyk‑Łukasiński (ps. „Szaleniec”); grupa „E” (jeden oddział) –por. Edmund Charaszkiewicz (ps. „Eugeniusz”) oraz gru‑ pa „N” (dwa oddziały) –ppor. Juliusz Jaro‑ sławski (ps. „Szulc”). W kwietniu 1921 roku grupy „E” i „U” połączyły się w grupę „EU”, a jej dowódcą został kpt. Czesław Pobóg‑ ‑Prusinowski (ps. „Auerbach”).
Akcja Most y
Zgodnie z planami powstanie miało wy‑ buchnąć w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku o go‑ dzinie 3:00. Do miejsca postoju Dowództwa Oddziałów Destrukcyjnych w hotelu „Deut‑ sches Haus” w Strzelcach Opolskich rozkaz przeprowadzenia akcji o kryptonimie „Mo‑ sty” dotarł 2 maja o godzinie 10:00. Odebrał go Baczyński, który dalsze instrukcje prze‑ kazał do oddziałów dywersyjnych. Pusz‑ czyński był wtedy w Bytomiu, a tylko on mógł wydać rozkaz wykonywania zadań. Pod jego nieobecność do rozkazu powinno być dołączone specjalne hasło, które w tym dniu brzmiało „Konrad”, ale Baczyński go nie znał. Dwaj dowódcy oddziałów – por. Strzelczyk‑Łukasiński i por. Pelc – mieli pewne wątpliwości, ale po namyśle, nie wie‑ dząc kiedy wróci Puszczyński, zdecydowa‑ li się jednak rozpocząć akcję. Puszczyński jeszcze w Bytomiu dowie‑ dział się, że oddziały bojowe z lewego brze‑ gu Odry, mające osłaniać działania grup de‑ strukcyjnych, dostały rozkaz wycofania się i z tego powodu przewidziane w planie ope‑ racyjnym opanowanie dworca kolejowe‑ go w Opolu–Groszowicach było całkowi‑ cie nierealne. Po południu 2 maja wrócił do Strzelec Opolskich i polecił por. More‑ lowskiemu likwidację kwatery dowództwa i wywiezienie ważnych dokumentów do So‑ snowca. W Opolu okazało się, że oddzia‑ ły zaodrzańskie wycofały się już zgodnie z bytomskim rozkazem Naczelnej Komen‑ dy Wojsk Powstańczych (NKWP), ale o re‑ zygnacji z opanowania dworca kolejowego w Opolu nie zdążono powiadomić zespołów grup „A” i „G”. Wieczorem kpt. Puszczyński i por. Baczyński dotarli do Szczepanowic, gdzie trwały już gorączkowe prace, gdyż rozkaz trafił tam około południa i Wiktor Wiechaczek oraz Herman Jurzyca, górnicy pracujący w kopalni w Świętochłowicach, zdążyli przybyć na miejsce. Po wyjęciu ukrytych w stodołach rodzin Damboniów i Biasów materiałów wybuchowych, lontów,
spłonek i broni okazało się, że z powodu za‑ moknięcia sprawnych było tylko kilka me‑ trów lontu. Z tego powodu postanowio‑ no wysadzić jedno przęsło mostu zamiast planowanych dwóch. Most w Szczepano‑ wicach był bardzo ważny pod względem strategicznym, ale zarazem trudny do wy‑ sadzenia, gdyż górna cześć była oświetlo‑ na i patrolowana. Po założeniu 320 kg ła‑ dunku melinitu i odpaleniu lontu wybuch nie nastąpił, więc Puszczyński z Piechacz‑ kiem i Jurzycą wrócili i podpalili go ponow‑ nie. Po eksplozji, wieczorem 3 maja gru‑ pa dotarła do miejsca zbiórki w Kamieniu Śląskim, przedzierając się przez rozlewiska i bagniste łąki nadodrzańskie. Choć formalnym dowódcą był pchor. Pelc, drugim oddziałem grupy „A” na po‑ lecenie „Wawelberga” faktycznie dowodził doświadczony bojowiec PPS kpr. Bohdan de Nissau. Do wysadzenia mostu kolejowe‑ go na Budkowiczance, pomiędzy Karłowi‑ cami a Popielowem, użyto trzech skrzyni ekrazytu w nabojach górniczych, a detona‑ tory stanowiły dwugramowe spłonki z pio‑ runianem rtęci i lonty. Oddział stacjo‑ nował w Siołkowicach Starych. Pomimo dużego ruchu pociągów zakładanie ła‑ dunków trwało 45 minut. Czekano jednak na wybuch pod Opolem, obawiając się, by przedwczesny wybuch nie zniweczył tam‑ tej, o wiele ważniejszej akcji. Gdy usłysza‑ no wybuch w Szczepanowicach, natych‑ miast odpalono lont. Po wysadzeniu mostu oddział udał się w kierunku Groszowic. Po drodze doszło do walki z niemieckimi leśnikami, a po spotkaniu z patrolem Policji Plebiscytowej (Abstimmungspolizei – Apo) i wobec niebezpieczeństwa ze strony wło‑ skich oddziałów zdecydowano się iść pro‑ sto do rejonu koncentracji w Kamieniu Ślą‑ skim, dokąd oddział dotarł 5 maja. Trzecim oddziałem grupy „A” dowo‑ dził ppor. Franciszek Strzelczyk‑Łuka‑ siński. Wraz z podchorążymi Tadeuszem 19
Witold Iwaszkiewicz
5. Most kolejowy w Szczepanowicach (obecnie Opole) zniszczony podczas Akcji Mosty
Meissnerem (ps. „Tadek”) i Mieczysławem Studenckim (ps. „Panfil”) zabrali ze wsi Chróścina, gdzie stacjonowali, materiały wybuchowe i udali się zniszczyć tory ko‑ lejowe nieopodal wsi Dąbrowa, leżącej już za granicą obszaru plebiscytowego, przy li‑ nii kolejowej Opole–Brzeg–Wrocław. Mi‑ nowanie kilkakrotnie przerywano na skutek ciągłego ruchu pociągów. Jeden z pocią‑ gów towarowych najechał na pozostawione na torach spłonki, które przedwczesną eks‑ plozją zaalarmowały jego załogę i w efekcie niemiecką policję, ale ostatecznie minowa‑ nie udało się zakończyć. Spowodowano ka‑ tastrofę pociągu towarowego i uszkodzono mostek, po którym biegły szyny. Akcję osła‑ niało dwóch miejscowych peowiaków, któ‑ rzy po wykonaniu zadania wrócili do swo‑ ich wiosek. Odwrót do granicy obszaru plebiscytowego przebiegł bez komplikacji, natomiast pojawił się problem z przepra‑ wą przez Odrę, więc wysłano do pobliskiej wsi Folwark pchor. Studenckiego, by nawią‑ zał kontakt z powstańcami. Wieś ta miała 20
być według planu operacyjnego obsadzona przez oddział powstańczy, jednak wydany przez NKWP nakaz cofnięcia się za Odrę sprawił, że stacjonowali w niej Niemcy, w ręce których wpadł Studencki. Strzelczyk i T. Meissner ukryci w wiklinie natknęli się na Miładowskiego i Dzięgielewskiego z od‑ działu opolskiego i pod osłoną nocy przedo‑ stali się do kwatery T. Meissnera u krawca Paliwody, działacza polskiego z lewobrzeż‑ nej dzielnicy Opola. Do bazy oddziałów dy‑ wersyjnych w Radzionkowie członkowie tej grupy dotarli po kilku dniach. Dowódca grupy „G” por. Dąbrowski 2 maja dostał potwierdzenie wykonania za‑ dania, a jednocześnie ustny rozkaz zmie‑ niający trasę odwrotu. Zamiast kierunku na Kamień Śląski, polecono mu kierować się na Groszowice. Nie było już czasu na roz‑ poznanie nowej drogi. Postanowiono, że zespoły spotkają się we wsi Malnia. Drogę z Dobrej, gdzie miano przeprowadzić akcję wysadzenia mostu na rzece Białej na linii kolejowej Prudnik–Gogolin, zabezpieczał
Akcja Most y
miejscowy oddział peowiaków. Zlikwido‑ wawszy bazę w Steblowie, po godzinnym marszu oddział trafił na miejsce. Zgodnie z rozkazem dowództwa, należało unikać niepotrzebnych ofiar. Nie wolno było mino‑ wać mostu podczas przejazdu pociągu pa‑ sażerskiego. Natychmiast po przejeździe ta‑ kiego pociągu przystąpiono do zakładania ładunków. Por. Dąbrowski rozkazał rów‑ nież zniszczenie biegnących obok torów linii telekomunikacyjnych. Tuż przed go‑ dziną 1:00 lont został podpalony. Po znisz‑ czeniu mostu wycofano się do wsi Malnia. Drugi zespół grupy „G” pod dowództwem ppor. Nowaczka (ps. „Koryński”) wysadził most kolejowy na Odrze pod Krapkowica‑ mi i dwa patrole tego zespołu również wy‑ cofywały się do Malni. Jeden z wysłanych patroli wpadł jednak w ręce Apo. Dowód‑ ca był na szczęście Polakiem i pod pozorem odstawienia do gogolińskiego więzienia wypuścił schwytanych Emanuela Micha‑ lika i Gracjana Malinowskiego, którzy do‑ tarli w opanowany przez wojska powstań‑ cze rejon Góry św. Anny i bez problemu trafili do miejsca koncentracji w Kamie‑ niu Śląskim. Drugi patrol w składzie ppor. Nowaczek, sierż. Papiernik, plut. Musia‑ łek (ps. „Karlik Kocynder”), kpr. Włodar‑ czyk (ps. „Wilk”) dotarł do Malni już 3 maja około godziny 3:00. Trzy godziny póź‑ niej ze swoimi ludźmi dołączył ppor. Dą‑ browski. Wtedy zapadła decyzja, by kon‑ tynuować marsz na Groszowice, wysłano jednak patrol rowerowy (Walentego Mu‑ siała i Pawła Włodarczyka) na spotkanie z „Wawelbergiem”. Patrol otrzymał od nie‑ go rozkaz wycofania się w kierunku Ka‑ mienia Śląskiego, lecz w drodze powrotnej do oddziału zgubili się. We wsi Gronowi‑ ce oddział por. Dąbrowskiego został oto‑ czony przez patrol niemieckiej policji i tra‑ fił do opolskiego aresztu. Patrol rowerowy przedostał się bez przeszkód w rejon plano‑ wanego miejsca koncentracji.
Grupa „UE” około godziny 19:00 dosta‑ ła podpisany przez „Wawelberga” rozkaz, wyznaczający rozpoczęcie akcji na godzinę 2:00. W skład oddziału kpt. Poboga–Pru‑ sinowskiego, stacjonującego w Głogówku, wchodziły zespoły, którymi dowodzili pod‑ chorążowie: Stanisław Gliński, Janusz Meis‑ sner (ps. „Orski”), Józef Sibera (ps. „Nowac‑ ki”). W zabudowaniach Pawła Jureckiego, rolnika ze wsi Dzierżysławice pod Głogów‑ kiem, znajdował się magazyn grupy. Po przeprowadzonej akcji punkt zborny wyznaczono w Kamieniu Śląskim, a w ra‑ zie problemów rozkazano zameldować się w Sosnowcu. Pół godziny po północy zespół dowodzony przez pchor. J. Meissnera wyru‑ szył do akcji. Miał wysadzić jedynie tory ko‑ lejowe, więc otrzymał tylko 4 kg ekrazytu. Po 12 km marszu oddział dotarł na miej‑ sce. Ładunki podłożono niedaleko Racławic Śląskich, w miejscu gdzie tory przechodziły pod szosą. Ładunek zdetonowano o godzi‑ nie 3:07, przed nadjeżdżającym pociągiem towarowym, który się wykoleił. Oddział wycofał się w kierunku na Gierałtowice–Ci‑ sek–Bierawę i wieczorem 3 maja zameldo‑ wał się w Kamieniu Śląskim. Oddział destrukcyjny pchor. Józe‑ fa Sibery, po przejściu 9 km bezdrożami i mokradłami, dotarł do wyznaczonego do zniszczenia mostu, który według rozpo‑ znania mieli pilnować Włosi. Okazało się jednak, że tej nocy nie wystawili posterun‑ ków. Przyniesione 100 kg melinitu podzie‑ lono na części: 25 kg umieszczono pod mo‑ stem, a resztę na torach, łącząc ładunki lontem detonującym i lontem prochowym Bickforda. Ponieważ w wyznaczonym cza‑ sie ładunek nie wybuchł, trzech powstań‑ ców na czele z dowódcą wróciło i stwier‑ dziło, że lont nadal się tli. Zdążyli jednak odskoczyć przed wybuchem, który rozrzu‑ cił belki mostu i szyny w promieniu 1 km. Zespół Sibery wycofywał się na południe, w kierunku granicy z Czechosłowacją. 21
Witold Iwaszkiewicz
6. Żołnierze oddziału destrukcji dowodzonego przez kpt. Tadeusza Puszczyńskiego (ps. „Wawelberg”) podczas kursu saperskiego w 1920 roku
W Głubczycach pchor. Sibera i kpr. Ce‑ głowski (ps. „Draga”) zostali złapani przez Niemców, ale po dwutygodniowym śledz‑ twie zwolniono ich z powodu braku dowo‑ dów winy. Reszta zespołu bezpiecznie się wycofała i po kilku dniach zameldowała w Dowództwie Oddziałów Destrukcyjnych. Ułatwione zadanie miał także zespół pchor. Stanisława Glińskiego, ponieważ Włosi pilnujący linii kolejowej siedzie‑ li w budce dróżnika znajdującej się 300 m od mostu wyznaczonego do wysadzenia. Każdy z członków zespołu zakładał je‑ den ładunek – łącznie użyto 76 kg meli‑ nitu. O godzinie 3:10 nastąpił wybuch tuż przed nadjeżdżającym pociągiem. Człon‑ kowie zespołu spotkali się potem w lasku pod Błażejowicami, 5 km od wysadzonego 22
mostu. Oddział zgodnie z planem miał przedostać się w bród na prawy brzeg rze‑ ki Osobłogi i poprzez Gogolin skiero‑ wać się na północny wschód, w rejon Ka‑ mienia Śląskiego. Rozlane wody rzeki były jednak nie do przebycia, dlatego zmieniono trasę odwrotu i po ominięciu Głogówka od‑ dział pomaszerował dalej, lewym brzegiem Osobłogi, aż do Krapkowic. Minąwszy uj‑ ście Osobłogi do Odry, powstańcy przedo‑ stali się na prawy brzeg rzeki po moście drogowym, następnie doszli do Gogolina, skąd pociągiem pojechali do Kamienia Ślą‑ skiego. Trasa odwrotu wydłużyła się o oko‑ ło 120 km z powodu problemów z przej‑ ściem na drugi brzeg Osobłogi, ale oddział bez strat i jako pierwszy dotarł do miejsca koncentracji w Kamieniu Śląskim. Zadaniem grupy „N” było zniszczenie mostu kolejowego na Stobrawie pod Woł‑ czynem, na linii Wrocław–Oleśnica–Na‑ mysłów–Wołczyn–Kluczbork oraz mostu i krzywizny torów w pobliżu wsi Smardy. Dowódcą oddziału był ppor. Juliusz Jaro‑ sławski, któremu miał pomóc Stanisław Ba‑ czyński z dowództwa oddziału „Wawelber‑ ga”. Baczyński pozostał jednak ostatecznie w grupie „A” i w Kluczborku był tylko jeden oficer, ale bez doświadczenia konspiracyj‑ nego i o małym doświadczeniu bojowym. Por. Jarosławskiemu podlegały dwa zespo‑ ły pod dowództwem podchorążych: Hen‑ ryka Pasterskiego i Stanisława Czapskiego. Po prawie czterogodzinnej odprawie pro‑ wadzonej przez dowódcę grupy, który przy‑ jechał z Kępna, ruszono dwoma samocho‑ dami po materiały wybuchowe i dopiero około godziny 4:00 we wsi Wierzchy pobra‑ no uzbrojenie i materiał wybuchowy z ma‑ gazynu ulokowanego w zabudowaniach na‑ leżących do braci Józefa i Roberta Kansych. Było już wtedy za późno, by rozpocząć ak‑ cję i pchor. Pasterski polecił przeczekać w Wierzchach do kolejnej nocy. Tymcza‑ sem Niemcy, po wysadzeniu mostów
Akcja Most y
i torów poprzedniej nocy, wzmocnili poste‑ runki, a po torach jeździły patrole na dre‑ zynach i w specjalnych pociągach. To zade‑ cydowało o rezygnacji wysadzenia mostu pod Wołczynem, a skupieniu się na drugim celu akcji – moście i torach pod Smarda‑ mi. 4 maja około godziny 3:00 pododdział pchor. Stanisława Czapskiego wysadził tory na odcinku około 3 m oraz most na Sto‑ brawie. Po wykonaniu zadania wycofywa‑ no się w kierunku na Fosowskie. W Żabiń‑ cu powstańcy mieli się spotkać z członkami miejscowej konspiracji powstańczej. Nie‑ stety nikt na nich nie czekał. Zdecydowa‑ no się więc na odwrót w dwóch podzespo‑ łach. Pierwszym dowodził ppor. Jarosławski (w jego składzie był też pchor. Pasterski), ale we wsi Szumirad wpadł on w ręce niemiec‑ kie. Drugi pododdział (Ciepły, Dąbrow‑ ski, Helman, Strugarek i dwóch miejsco‑ wych peowiaków) 5 maja został zatrzymany przez Niemców pod Zębowicami. Mimo to przez linię frontu udało się przedostać Cie‑ płemu i Dąbrowskiemu, a Czapski i Pręt‑ kowski od razu postanowili przedzierać się na własna rękę i w ten sposób uniknęli wpadki. Aresztowani członkowie grupy zo‑ stali przewiezieni do więzienia we Wrocła‑ wiu. Tam biciem bezskutecznie usiłowano wymusić na nich przyznanie się do wysa‑ dzania mostów. Z powodu braku dowodów śledztwo ostatecznie umorzono, a aresz‑ towanych członków grupy umieszczono w obozie dla wziętych do niewoli powstań‑ ców w Cottbus. Cała Akcja Mosty zakończyła się suk‑ cesem. Osiągnięto efekt zaskoczenia, co za‑ pewniało skuteczne odcięcie teatru działań powstańczych od niemieckiego zaplecza. Zrealizowano w ten sposób główny cel NKWP, zakładający opanowanie części ob‑ szaru plebiscytowego do tzw. linii Korfan‑ tego. Poniesione w trakcie akcji straty były niewielkie. Z uczestników całej akcji nie zginął nikt, a do niewoli niemieckiej trafiło
tylko trzech oficerów, trzech podchorążych oraz 18 podoficerów i szeregowych. Stworzone dla potrzeb Akcji Mo‑ sty oddziały destrukcyjne brały potem udział w innych walkach, przede wszyst‑ kim 5 i 6 maja o Strzelce Opolskie. 7 maja poza linią frontu grupy zreorganizowano, formując tzw. Grupę Destrukcyjną „Wa‑ welberga”. Zasilili ją ochotnicy – studenci z warszawskich uczelni oraz małoletni ka‑ deci z Korpusu Kadetów ze Lwowa i Modli‑ na, którzy uciekli do powstania. Grupa li‑ czyła od tej pory około 130 żołnierzy, w tym 23 oficerów i podchorążych. W końcu maja 1921 roku Grupa „Wawelberga” składała się z następujących oddziałów: Podgrupa De‑ strukcyjna „Wschód” pod dowództwem por. Dobiesława Damięckiego (ps. „Da‑ mian”), w jej skład wchodziły trzy oddzia‑ ły dowodzone przez pchor. Tadeusza Meis‑ snera, por. Stanisława Czapskiego i pchor. Stanisława Glińskiego; Podgrupa Destruk‑ cyjna „Północ” pod dowództwem ppor. Lu‑ cjana Miładowskiego, w jej skład wchodziły trzy oddziały dowodzone przez por. Hen‑ ryka Kurkowskiego, pchor. Stanisława Pel‑ ca i ppor. Lucjana Miładowskiego; Podgru‑ pa Destrukcyjna „Południe” dowodzona przez por. Stanisława Baczyńskiego, w jej skład wchodziły trzy oddziały dowodzone przez pchor. Janusza Meissnera, ppor. Sta‑ nisława Machnickiego i por. Stanisława Ba‑ czyńskiego. Poza tym stworzono także od‑ dział odwodowy pod dowództwem por. Witolda Strzelczyka‑Łukasińskiego, który składał się z jednego oddziału dowodzone‑ go przez pchor. Józefa Siberę. Oddziały te, przydzielone do powstańczych grup ope‑ racyjnych na froncie, brały udział w wal‑ kach w maju i czerwcu 1921 roku, w trakcie wycofywania się oddziałów powstańczych po ofensywie niemieckiej wysadzając mo‑ sty i wiadukty kolejowe pod Koźlem, Ra‑ ciborzem, w rejonie Groszowic i Górażdż. W połowie czerwca oddziały destrukcyjne 23
Witold Iwaszkiewicz
zostały wycofane z frontu. NKWP postano‑ wiła zaś stworzyć specjalną grupę szturmo‑ wą, w skład której mieli wejść dotychczaso‑ wi członkowie oddziałów destrukcyjnych i dwóch batalionów odwodowych. Nadano mu nazwę „Grupa Konrada Wawelberga”, ponieważ jej dowódcą dalej był kpt. Tade‑ usz Puszczyński. Oddział ten nie wziął już udziału w walkach i zakończył działalność w lipcu 1921 roku. Akcja Mosty, która stała się jednym z symboli walk podczas III powstania ślą‑ skiego, doprowadziła do zniszczenia wie‑ lu mostów i tras komunikacyjnych. Wzięło w niej udział 22 oficerów, sześciu podofi‑ cerów i 57 szeregowych. Najważniejsze miejsca, gdzie oddziały destrukcyjne,
przygotowane i dowodzone przez kpt. Ta‑ deusza Puszczyńskiego, dokonały udanej dywersji to: most kolejowy pod Karłowi‑ cami na linii Opole–Jelcz–Wrocław; most w Szczepanowicach pod Opolem (dziś most ten leży w granicach miasta pomiędzy stacjami Opole Główne i Opole Zachodnie) oraz tory koło stacji Dąbrowa na linii ko‑ lejowej Opole–Brzeg–Wrocław; dwa mosty (pod Prudnikiem i Głogówkiem) na linii kolejowej Nysa–Prudnik–Kędzierzyn; most i tory kolejowe na linii Nysa–Prudnik–Ra‑ cławice Śląskie–Głubczyce; most kolejo‑ wy na Odrze pod Krapkowicami na linii Prudnik–Gogolin; most i tory kolejowe pod Smardami na linii Kluczbork–Namy‑ słów–Wrocław.
Literatura: Charaszkiewicz Edmund: 1940, 16 luty – Referat o roli dywersji w III powstaniu śląskim, w: Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza. Grzywacz Andrzej, Kwiecień Marcin, Mazur Grzegorz (oprac.), Kraków 2000, s. 31–55. Meissner Janusz: Jak dziś pamiętam, Warszawa 1976. Ryżewski Wacław: Trzecie powstanie śląskie 1921. Geneza i przebieg działań bojowych, Warszawa 1977. Wrzosek Mieczysław: Powstańcze działania zbrojne w 1921 roku w opolskiej części Górnego Śląska, Opole 1981. Zarzycka Zyta: Geneza i rozwój działalności specjalnej na Górnym Śląsku w latach 1919–1920, w: „Opolski Rocznik Muzealny” t. 9 (1989), s. 5–34. Zarzycka Zyta: Polskie działania specjalne na Górnym Śląsku 1919–1921, Warszawa 1989. Zarzycka Zyta: Tadeusz Puszczyński (1895–1939), w: Lesiuk Wiesław, Zieliński Władysław (red.): Tobie Polsko. Szkice biograficzne działaczy ruchu niepodległościowego na Górnym Śląsku, Opole–Katowice 1981, s. 404–409.
24