Piotr Siemko by Biblioteka Slaska

Piotr Siemko

Sakralna architektura drewniana na Górnym Śląsku Szkicownik architekta sprzed ponad stu lat

Biblioteka Śląska Katowice 2015

KOMITET WYDAWNICZY: prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący prof. zw. dr hab. Ryszard Kaczmarek – zastępca przewodniczącego mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz

ISBN 978-83-64210-13-6

Redakcja Elwira Zborowska Jan Baron Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski Projekt okładki Ryszard Latusek Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 100 egzemplarzy

SPIS TREŚCI Wstęp ............................................................................................................................................................................................................................. 5 BEŁK Kościół parafialny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny . .................................................................................................................................. 7 CZARNOWĄSY Kościół odpustowy pod wezwaniem św. Anny .................................................................................................................................................... 12 DOBRZEŃ WIELKI Kościół odpustowy pod wezwaniem św. Rocha ................................................................................................................................................... 24 ŁUBOWICE Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny .................................................................................................... 28 PAWŁÓW Kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła ............................................................................................................................. 31 PIETROWICE WIELKIE Kościół odpustowy pod wezwaniem św. Krzyża . ................................................................................................................................................ 39 PNIÓW Kościół filialny pod wezwaniem św. Wacława . .................................................................................................................................................... 46 PONISZOWICE Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela . .................................................................................................................................. 51 PSZCZYNA Kościół cmentarny pod wezwaniem św. Jadwigi ................................................................................................................................................. 60 ZAWADA KSIĄŻĘCA Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Nepomucena ................................................................................................................................ 68 BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................................................................................................ 71 73

WSTĘP Przed laty pozyskałem do moich zbiorów szkicownik zawierający rysunki wykonane ołówkiem, przedstawiające kościoły drewniane na Górnym Śląsku. Oprócz widoków w szkicowniku znalazły się przekroje budynków – podłużne i poprzeczne, plany, schematy konstrukcji oraz rysunki różnych detali. Szkicownik zawiera rysunki dziesięciu kościołów. Są to: z powiatu opolskiego – Czarnowąsy i Dobrzeń Wielki; z powiatu raciborskiego – Pawłów, Pietrowice Wielkie, Łubowice i Zawada Książęca; z powiatu gliwickiego – Pniów i Poniszowice; z powiatu rybnickiego – Bełk; a także Pszczyna. Od razu, na pierwszy rzut oka, było wiadomo, że są to rysunki inwentaryzacyjne, które zostały sporządzone w określonym celu. Kiedy i przez kogo? Nie wiadomo, bowiem szkicownik nie jest podpisany. Ustalając jego pochodzenie i czas powstania, w pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę moment destrukcji niektórych kościołów, gdyż połowa z nich już nie istnieje. Końcową datą powstania szkicownika jest najwcześniejsza data destrukcji. Najwcześniej z tych kościołów rozebrano drewnianą świątynię w Łubowicach. Miało to miejsce w 1907 roku1. W trzech przypadkach rysunki opatrzono liczbami zapisanymi cyframi rzymskimi oraz arabskimi: Zawadę Książęcą IV 351, Bełk IV 353, Pniów IV 388. Liczby te oznaczają pozycję w katalogu zabytków wydanym przez H. Lutscha2. Rzymska cyfra IV oznacza tom tego katalogu, obejmującego rejencję opolską, arabskie wskazują stronę, na której zamieszczono opis wymienionego kościoła. Tom IV katalogu został wydany w 1894 roku, tak więc szkicownik musiał powstać między 1894 a 1907 rokiem. 1 2

P. Siemko, Nie zachowane kościoły drewniane na Górnym Śląsku, Katowice 2001. H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, [T. 4], Die Kunstdenkmäler des Reg[ierungs]-Bezirks Oppeln, Breslau 1894.

Wstęp Wydaje się, że szkice były sporządzane w określonym celu – inwentaryzacyjnym lub badawczym, a zapewne w jednym i drugim. W 1901 roku fundacja Louisa Boissonneta powierzyła Ernstowi Wiggertowi, królewskiemu budowniczemu, zbadanie sakralnej architektury drewnianej w Królestwie Pruskim. Po wielu podróżach studyjnych sporządził on dużą liczbę szkiców, a owocem tych studiów było około 60 kart z rysunkami (inwentaryzacyjnymi), gdy niespodziewana i przedwczesna śmierć w styczniu 1903 roku przerwała prace3. Ukończenie dzieła powierzono Ludwigowi Burgemeistrowi. Ten wykorzystał część rysunków sporządzonych przez Wiggerta, zawartych w szkicownikach, natomiast tekst powstał w całości od nowa, gdyż Wiggert nie pozostawił notatek. Praca została uzupełniona dodatkowym materiałem ikonograficznym, zdobytym między innymi w ciągu kolejnych podróży4. Opracowanie zostało wydane w 1905 roku w Berlinie pod tytułem Die Holzkirchen und Holztürme der preussischen Ostprovinzen. Jako autorzy pracy widnieją Ludwig Burgemeister i Ernst Wiggert. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że szkicownik należał do E. Wiggerta i on był autorem rysunków. Z zapisu w przedmowie wspomnianej książki wynika właśnie, że autorem rysunków był Wiggert. Nie są one podpisane co do autorstwa, natomiast rysunki innych autorów są podpisane. Szkicownik składa się z 28 kartonowych kart o wymiarach 265 x 175 mm, oprawionych w twardą okładkę w szarym płótnie, posiadającą gumkę do przewiązywania okładek, zabezpieczającą przed samoistnym otwieraniem. Na wierzchu jednej strony okładki znajduje się płócienna rurka do wsuwania ołówka. Na wewnętrznej stronie okładki wklejona jest okrągła naklejka sklepu, w którym zapewne nabyto szkicownik, o treści: „Lessing & Pohl * Breslau”. Rysunki nie są datowane, ale jeżeli przyjmiemy, że wykonał je E. Wiggert, to musiały powstać w latach 1901–1902. Widok jednego kościoła – a mianowicie w Czarnowąsach – oraz jego plany i przekroje są sygnowane, jednakże sygnatura jest nieczytelna i nie ma możliwości porównania jej z jakimkolwiek innym materiałem. Jest to niewątpliwie parafa i niewykluczone, że zaczyna się od pisanej gotykiem litery W (Wiggert). Przy tych rysunkach umieszczona jest data – 25/7, czyli 25 lipca, bez podania roku.

3 4

L. Burgemeister, E. Wiggert, Die Holzkirchen und Holztürme der Preussischen Ostprovinzen, Berlin 1905 [przedmowa]. Tamże.

Bełk Kościół parafialny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny Obecny drewniany kościół zbudowano w 1753 roku (datę budowy wycięto na belce w zakrystii) w konstrukcji zrębowej na podmurowaniu z kamienia, z prezbiterium zwróconym na wschód. Od zachodu przylega do niego drewniana wieża konstrukcji słupowej. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie, a od północy przylega do niego prostokątna zakrystia5. Nawa ma plan zbliżony do kwadratu i jest szersza od prezbiterium. Do nawy od północy przylega prostokątny składzik. Do nawy od południa i do wieży od zachodu przylegają kruchty. Na zewnątrz w dolnej części ścian (z wyjątkiem wieży) budynek obiega wydatne zadaszenie pobite gontem. Powyżej tego zadaszenia ściany szalowane są pionowo deskami. Okna zamknięte są półkoliście, z wyjątkiem okna we wschodniej ścianie prezbiterium, które ma wykrój okrągły. Nawa i prezbiterium mają oddzielne dachy dwuspadowe, kryte gontem. Również kruchty mają dachy dwuspadowe, natomiast zakrystia i składzik mają dachy pulpitowe, także kryte gontem. Nad korpusem kościoła dach ma starą konstrukcję w typie storczykowej. Nad nawą wyrasta ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę, z latarnią zwieńczoną ośmiobocznym baniastym hełmem, pokrytym gontem. Wieża zbudowana jest na planie kwadratu o pochyłych ścianach, z nadwieszoną izbicą szalowaną pionowo deskami. Przykrywa ją również baniasty hełm z latarnią, kryty gontem. Do zakrystii prowadzi od wschodu portal, zamknięty półkoliście o profilowanym ościeżu. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch okrągłych słupach i ma wybrzuszony parapet w części środkowej oraz na skrajach6.

Katalog zabytków sztuki w Polsce [dalej KZS], t. VI, Województwo katowickie, pod red. I. Rejduch-Samkowej i J. Samka, z. 11, Powiat rybnicki, opr. J. Lepiarczyk, Warszawa 1964, s. 1–2. 6 Tamże. 5

1. Przekrój kościoła i elementy architektury – m.in. przekroje otworów drzwiowych

2. Plan kościoła

3. Kościół ukazany jest od północnego wschodu i widoczne są na nim wszystkie cechy opisanej architektury. Drobny szczegół wskazuje na to, że rysunek powstał dawno temu. To szczyt drewnianego budynku, położonego na zachód od kościoła 10

Czarnowąsy Kościół odpustowy pod wezwaniem św. Anny Kościół wzniósł w latach 1687–1688, w miejscu poprzedniego, cieśla Krzysztof Mlenski z Poręby, na zamówienie proboszcza Baltazara Gerberta. Odnowiono go gruntownie w 1772 roku staraniem proboszcza Eustachego Hufnagla, a także w 1901 i 1930 roku7. Jest on usytuowany na wzniesieniu na wschód od wsi, na terenie cmentarza. Kościół jest budowlą drewnianą, konstrukcji zrębowej, na nowszym podmurowaniu, z prezbiterium skierowanym na wschód, zamkniętym trójbocznie. Od północy przylega do niego prostokątna zakrystia. Nawa szersza od prezbiterium wzniesiona jest na rzucie zbliżonym do kwadratu, z dwiema trójbocznie zamkniętymi kaplicami po bokach w części wschodniej, tworzącymi rodzaj ramion transeptu. Wnętrze kościoła nakryte jest płaskim stropem, natomiast kaplica pozornym sklepieniem kolebkowym. Przy przejściu z nawy do prezbiterium tęcza zamknięta jest łukiem półkolistym nadwieszonym, a w niej umieszczono belkę profilowaną o esownicowych konsolach. Kaplice otwarte są do nawy arkadami o łuku półkolistym nadwieszonym, podobnie jak łuk tęczy. Okna w korpusie zamknięte są łukami odcinkowymi nadwieszonymi, w kaplicach utworzone z przenikających się elips i kwadratów. Do zakrystii prowadzi profilowane, uszate wejście, natomiast wejście do nawy od zachodu zamknięte jest łukiem odcinkowym. Chór muzyczny wzniesiony został prawdopodobnie w XVIII wieku. Wsparty jest on na dwóch drewnianych kolumnach, z prostym parapetem o podziałach płycinowych, zakończonym u dołu ozdobnie wyrzynaną listwą. Na zewnątrz kościół jest otoczony sobotami wspartymi na słupach z zastrzałami. Dachy sobót i ściany ponad nimi pobite są gontem. Od zachodu przed wejściem do kościoła wznosi się otwarty przedsionek, ponad którym wyrasta pięterko mieszczące dojście do chóru muzycznego. Pięterko nakryte jest dachem o trzech połaciach, krytym gontem. Z boku prowadzą na nie zadaszone schody. Dach nad kościołem jest siodłowy, o jednej kalenicy nad nawą i prezbiterium o zaokrąglonej połaci od wschodu, kryty gontem. Kaplice przykrywają odrębne dachy półkopulaste, także kryte gontem. Na kalenicy dachu wyrasta sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę, z latarnią i kopulastym zwieńczeniem, pobitym gontem, zakończonym chorągiewką z datami 1688 i monogramem proboszcza Baltazara Gerberta oraz 1772 z monogramem proboszcza Eustachego Hufnagla8. KZS, t. VII, Województwo opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 11, Miasto Opole i powiat opolski, opr. T. Chrzanowski i M. Kornecki oraz S. Gumiński i A.M. Olszewski, Warszawa 1968, s. 62. 8 Tamże, s. 63. 7

1. Konstrukcja dachu kościoła nad prezbiterium – przekrój

2. Konstrukcja dachu kościoła nad prezbiterium – widok boczny

3. Zachodnia część kościoła z wejściem, przedsionkiem i pięterkiem prowadzącym na chór

4. Narożne wiązanie ścian i profil łuku tęczy

5. Kościół od południowego zachodu

6. Rysunek konstrukcji sob贸t, wie偶yczka sygnaturki i schemat sob贸t

7. Plan kościoła

8. Podparcie belki tÄ&#x2122;czowej

9. Widok chóru, kolumna podpierająca chór oraz wykroje okien

10. Wnętrze kościoła – widok prezbiterium i północnej kaplicy

11. Kościół od południowego zachodu

Dobrzeń Wielki Kościół odpustowy pod wezwaniem św. Rocha Kościół zbudowany został w 1658 lub 1671 roku, a gruntownie odnowiony lub przebudowany w 1752 roku. Poważniejsze prace renowacyjne przeprowadzono także w 1928 i 1958 roku9. Usytuowany jest on na północ od wsi, a prezbiterium ma skierowane na północ. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej. Do krótkiego prezbiterium, zamkniętego trójbocznie, przylega od wschodu zakrystia. Nawa została wzniesiona na planie prostokąta ze skośnymi ścianami w przejściu do prezbiterium. Jest ona znacznie szersza niż prezbiterium. Całe wnętrze nakryte jest płaskim stropem, w prezbiterium posiadającym fasetę. Tęcza ma wykrój ściętego trójliścia. Boczne ściany nawy wzmocnione są lisicami. Chór przy południowej ścianie kościoła, z częścią środkową występującą ku przodowi, ma ozdobnie wyrzynaną listwę pod parapetem, a wspiera się na czterech słupach. Do zakrystii oraz do nawy z boku prowadzą wejścia o prostokątnych odrzwiach, z podwójnym wałkiem w kluczu. Odrzwia do zakrystii są sfazowane i ozdobione ząbkowaniem. Na zewnątrz kościół otoczony jest sobotami wspartymi na słupach z zastrzałami. Wokół zamknięcia prezbiterium soboty są nieco wyższe i zaszalowane, tworząc składzik. Ściany powyżej sobót szalowane są pionowo deskami. W elewacji frontowej od południa, ponad sobotami, wznosi się ganek wsparty na czterech słupach, mieszczący dostęp do chóru muzycznego. Kościół ma dachy siodłowe i pulpitowe, a wraz z zadaszeniami sobót i ganku, wszystkie kryte gontem. Nad nawą wyrasta sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę, którą nakrywa barokowy baniasty hełm z latarnią. Również sygnaturka pobita jest gontem10.

Tamże, s. 69. Tamże, s. 69–70.

1. Widok kościoła od wschodu oraz przekrój ganku południowego

2. Kościół od południowego zachodu oraz elementy wiązania ganku

3. Przekrój kościoła z konstrukcją dachu oraz widokiem na chór muzyczny, elementy konstrukcji chóru muzycznego i profil ozdobnego parapetu 27

Łubowice Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny W spisie świętopietrza z 1447 roku wzmiankowany jest kościół w Olbowicz, identyfikowany z Łubowicami. Musiał to być chyba stary budynek, skoro nowy drewniany wzniesiono podobno w 1457 roku11. Pierwszy opis kościoła pochodzi z protokołu powizytacyjnego, z 1652 roku, który wzmiankuje go jako budowlę drewnianą, z zakrystią i wieżą z trzema dzwonami12. Protokół z 1679 roku dodaje, że miał pięć okien, długość 32 i szerokość 15 łokci, wewnątrz malowidła, a na wieży wisiały tylko dwa dzwony13. Z kolei protokół z 1687 roku wspomina, że kościół jest cały drewniany, stary, z nowymi malowidłami na ścianach i malowanym stropem14. Była to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana na planie krzyża, z prezbiterium zwróconym na wschód. Nawa miała plan prostokąta i była nieco szersza niż prezbiterium. Wydłużone prezbiterium zamknięte było trójbocznie. Z nawą związane były dwie trójbocznie zamknięte kaplice po bokach w części wschodniej, tworzące rodzaj ramion transeptu. Od południa do prezbiterium przylegała prostokątna zakrystia z lożą na piętrze, do której z zewnątrz prowadziły drewniane schody, biegnące wzdłuż wschodniej ściany południowej kaplicy (południowego ramienia transeptu). Okna w nawie i prezbiterium były prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, a w kaplicach zamknięte półkoliście. Do zakrystii oraz południowej kaplicy od zachodu prowadziły wejścia o ościeżach w typie późnogotyckim. Z nawy do zakrystii prowadziły odrzwia zamknięte łukiem odcinkowym, a wejście do nawy od zachodu miało odrzwia prostokątne, posiadające dwuskrzydłowe drzwi. Na zewnątrz ściany kościoła pobite były gontem. Nawę i prezbiterium nakrywał dwuspadowy dach o jednej kalenicy, z prezbiterium przechodzący nad lożą, a od wschodu zakończony trzema połaciami nad prezbiterium. Dachy nad kaplicami były również dwuspadowe, zakończone trójkątnymi połaciami, o kalenicach niższych niż nad korpusem kościoła. Na kalenicy dachu nawy, na skrzyżowaniu z transeptem (kaplicami) wyrastała sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, przykryta barokową kopułką pobitą gontem.

P. Siemko, dz. cyt., s. 98. J. Jungnitz, Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln, Breslau 1904, s. 12. 13 Tamże, s. 141. 14 Tamże, s. 475. 11 12

Łubowice Prezbiterium i boczne kaplice nakryte były pozornym sklepieniem kolebkowym. Także nawa w części środkowej nakryta była pozornym sklepieniem kolebkowym, a po jego bokach był strop przykryty deskami. Loża otwierała się na prezbiterium, szerokim prostokątnym otworem, a przykryta była stropem belkowym. Kaplice otwierały się na nawę łukami zbliżonymi do półkolistych. Chór muzyczny rozciągał się wzdłuż zachodniej ściany nawy i występował nieco poza zachodnią ścianę transeptu. Wsparty był na sześciu słupach, czterech od czoła i dwóch w środku. Słupy miały kształt ozdobnych kolumn, cały chór wieńczyła balustrada z tralkami o prostym parapecie. Od zachodu do nawy przylegała wieża zbudowana na planie kwadratu, konstrukcji słupowej o zwężających się ku górze ścianach, szalowanych pionowo deskami. Ostatnią kondygnację wieży stanowiła nadwieszona izbica, również pionowo szalowana deskami, wyrzynanymi ozdobnie u dołu. Od północy, południa i zachodu w ścianach izbicy wycięte były po dwa okienka. Wieżę nakrywał ośmioboczny, ostrosłupowy hełm, przechodzący w iglicę, wsparty na wysuniętych kroksztynach. Hełm wieży pobity był gontem, a wieńczyła go żelazna iglica z kurkiem15.

P. Siemko, dz. cyt., s. 98.

1. Widok kościoła od północnego zachodu. W górnym prawym rogu kurek na wieży i profil dolny desek z izbicy