S. Maria Paschalis Jahn i dziewięć Towarzyszek (1945 r.). Elżbietanki

umieszczona na obracającej się podstawie wiszącej nad ołtarzem, imitującej wschody i zachody gwiazd, dawała szczególną „rozkosz przypatrującym się oczom”37. Na synodzie prowincjonalnym w Pajęcznie 16 X 1269 r. metropolita Janusz odczytał oficjalnie bullę kanonizacyjną, zgodnie z zaleceniem papieskim dotyczącym szerzenia kultu św. Jadwigi. Arcybiskup przekazał też wskazówki dla prowincjała franciszkanów we Wrocławiu, dotyczące propagowania czci patronki Śląska, by bracia zapoznali się z treścią bulli w wygłaszanych kazaniach. Ponadto metropolita sam wydał dokument odpustowy dla Trzebnicy.

Po kanonizacji nasilił się ruch pielgrzymkowy, a pątnicy – w nadziei uzdrowienia z chorób i zwolnienia z kar kościelnych – przynosili dary i wota. Pewna wdowa z Legnicy, trapiona bólami ramienia, poleciła wykonać rękę z wosku, od łokcia, ofiarując ja na grób trzebnicki. Kowal z Wrocławia, któremu zginęło dziecko, obiecał Świętej miarę zboża o wadze równej ciężarowi zaginionego chłopca38. Sądząc z liczby cudów (w Vita zanotowano 70 cudów) najliczniej pielgrzymowali mieszczanie, rzadziej możni i rycerze, choć byli u grobu Patronki Śląska monarchowie, jak Ottokar II czeski, Władysław Łokietek i Maciej Korwin. Najwięcej pielgrzymów było ze Śląska. Od ok. 1300 r. zwyczajem stały się pielgrzymki z Wrocławia do Trzebnicy, urządzane w okresie między Wniebowstąpieniem a Zesłaniem Ducha Świętego. Pierwszą wielką pielgrzymkę do grobu trzebnickiego zorganizował 18 V 1450 r. biskup Piotr Nowak. Od tego czasu piesze pielgrzymki wrocławian do Trzebnicy odbywały się każdego roku39 .

Ludność polska oddawała cześć księżnej w kościółku w Mnichowicach k. Kępna, który według tradycji został zbudowany w miejscu, gdzie Jadwiga odpoczywała podczas podróży podjętej dla uwolnienia męża więzionego przez Konrada mazowieckiego. Pielgrzymowano też do źródełka w Potęgowie, które miało wytrysnąć w wyniku jej modlitwy. Była czczona jako główna patronka konwentu bożogrobców w Krakowie, gdzie w drugiej połowie XV w. założono szpital z kościołem pod jej wezwaniem. W średniowieczu poświęcono jej wiele innych kościołów i kaplic w różnych rejonach Polski.

Postać patronki Śląska była często przedstawiana w ikonografii sztuki polskiej, niemieckiej i czeskiej. Najczęściej ukazywano ją w stroju książęcym lub zakonnym, ze statuą Madonny z Dzieciątkiem, butami w ręku, modlitewnikiem, modelem kościoła trzebnickiego, a niekiedy ze św. Elżbietą turyńską lub ze św. Janem Chrzcicielem, głównym patronem diecezji wrocławskiej40 .

Do rozwoju kultu św. Jadwigi przyczyniły się życiorysy, a jej postać oplotły barwne legendy, pieśni i podania ludowe. Pierwszym biografem księżnej śląskiej miał być przewodniczący procesu diecezjalnego, dominikanin wrocławski Szymon. Autorem następnego cysters lubiąski Engelbert. Oba życiorysy nie ocalały, lecz zo-

37 Vita sanctae Hedwigis…, s. 631–633. 38 R. Kiersnowski, Życie codzienne na Śląsku w wiekach średnich, Warszawa 1977, s. 126. 39 W. Urban, Studia nad dziejami wrocławskiej diecezji w pierwszej połowie XV w., Wrocław 1959, s. 264. 40 A. Karłowska-Kamzowa, Jadwiga śląska w ikonografii, w: EK, t. 7, szp. 665.

stały wykorzystane do opracowania bulli kanonizacyjnej i kazania papieskiego, wygłoszonego w czasie uroczystości kanonizacyjnej w Viterbo. Do naszych czasów zachowała się natomiast obszerna kompilacja z 1300 r., nosząca tytuł: Vita maior et minor Sancte Hedwigis, zachowana w wersji łacińskiej i w przekładach. Jej anonimowy twórca, prawdopodobnie Polak, wykorzystał żywot wspomnianego autorstwa Engelberta. W 1353 r. z inicjatywy księcia Ludwika I brzeskiego powstał iluminowany kodeks z legendą św. Jadwigi, ilustrowany 61 obrazami Mikołaja Pruzia z Lubinia. Dzieło, zwane Kodeksem ostrowskim, lubińskim lub brzeskim, jest unikatem w polskiej hagiografii. W języku polskim pierwszą biografię księżnej śląskiej opracował ks. Piotr Skarga i wydał w Żywotach świętych w 1579 roku41. Kult św. Jadwigi przekroczył granice Śląska i Polski i znalazł swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w księgach liturgicznych. Doznawała ona czci w 26 hymnach brewiarzowych.

Burza protestantyzmu w XVI w. zniszczyła ruch pielgrzymkowy, a w samym opactwie cysterek pojawił się pewien nieład, nastały konflikty narodowościowe, rozluźniła się dyscyplina zakonna, a nawet coraz wyraźniej sprzyjano nowinkom religijnym. Samo opactwo przetrwało nawałnicę protestantyzmu przede wszystkim dzięki mniszkom pochodzenia polskiego, przybywających głównie z Wielkopolski, które podtrzymywały w Trzebnicy katolicyzm i polskość. Ożywienie ruchu pielgrzymkowego do grobu św. Jadwigi nastąpiło w okresie odnowy potrydenckiej. Po wojnie 30-letniej powrócono do dawnego zwyczaju organizowania z Wrocławia pieszych pielgrzymek do Trzebnicy. Pierwsza taka pielgrzymka odbyła się w 1651 r. Ze względu na trudności ze strony protestantów gromadzono się na tzw. Zielonym Polu poza murami miasta i wyruszano z procesją, na czele której niesiono krzyż ozdobiony kwiatami. W procesji podążali duchowni, osoby z chorągwiami, mężczyźni, kobiety i dzieci. W 1662 r. w procesji spod kościoła św. Wojciecha we Wrocławiu wzięło udział 3300 osób, prawie cała kapituła wrocławska, duchowieństwo, wielu oficerów, grono szlachty, a zwłaszcza kobiety. Na prośbę króla polskiego Jana III Sobieskiego papież Innocenty XI wprowadził w dniu 17 IX 1680 r. kult św. Jadwigi do całego Kościoła. Ówczesna ksieni trzebnicka, Krystyna z Wierzbna Pawłowska, poleciła wykonać monumentalny sarkofag z krzeszowskiego marmuru, z alabastrowym posągiem świętej Fundatorki. Ponadto rozpoczęła ona przebudowę kościoła klasztornego w stylu barokowym, ukończoną przez jej następczynie42. Pielgrzymi, dla których zbudowano specjalny dom, przybywali do Trzebnicy głównie w liturgiczne święto św. Jadwigi. Do ożywienia ruchu pielgrzymkowego przyczyniło się Bractwo św. Jadwigi, założone przez ksienię Bernardę Paczyńską, a zatwierdzone przez papieża Klemensa XIV w 1773 r. Wyrazem troski o duszpasterstwo pątnicze było zbudowanie Kalwarii w 1734 r. na pofałdowanym terenie Lasu Bukowego. W maju 1794 r. sanktuarium św. Jadwigi odwiedził król Fryderyk Wilhelm II wraz z rodziną i dworem. W 1803 r. uroczyście obchodzono 600-lecie istnienia opactwa. W następ-

41 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 1, cz. 1, s. 405. 42 J. Gottschalk, St. Hedwig Herzogin von Schlesien, Köln–Graz 1964, s. 287.

nym roku odnotowano udział w uroczystościach ku czci Patronki Śląska ok. 9000 pątników43 .

Pruska sekularyzacja z 1810 r. pozbawiła sanktuarium trzebnickie opieki sprawowanej przez cysterki. Duszpasterstwo parafialne objęli księża diecezjalni. W październiku 1843 r. uroczyście obchodzono 600-letnią rocznicę śmierci św. Jadwigi. Obchody jubileuszowe trwały cały tydzień, a świątynię nawiedzali coraz to nowi pątnicy44. W 1871 r., w przededniu Kulturkampfu „żelaznego” kanclerza Otto Bismarcka, przy grobie Patronki Śląska uroczystą Mszę św. sprawował biskup wrocławski Henryk Förster w intencji papieża Piusa IX. Kazanie wygłosił ks. Ferdynand Speil, rektor wrocławskiego Alumnatu, obierając za motto zdanie: „Piotr był w więzieniu, lecz wierni nieustannie modły wznosili za niego”. Kazanie wywarło wielkie wrażenie na kilku tysiącach pątników, którzy przybyli z różnych stron Śląska45. Od 1920 r. zaczęto organizować regularnie pielgrzymki do grobu św. Jadwigi, a po drodze do kościołów wrocławskich. W duszpasterstwie pątniczym pomagały siostry boromeuszki, mające swój dom generalny w dawnym klasztorze cysterek. Przy samym kościele prowadzono intensywne prace remontowe. W 1943 r. z racji 700-lecia śmierci św. Jadwigi kościół trzebnicki został przez papieża Piusa XII podniesiony do rangi bazyliki mniejszej.

Dzięki bohaterskiej postawie boromeuszek trzebnickie obiekty sakralne nie ucierpiały w trakcie końcowych działań II wojny światowej. 25 VIII 1945 r. duszpasterstwo parafialne i pieczę nad sanktuarium św. Jadwigi przejęli polscy księża salwatorianie. W nowej rzeczywistości geopolitycznej ożywił się kult św. Jadwigi. Wprost entuzjastyczny był pierwszy polski odpust ku czci Matki ludu śląskiego w październiku 1945 r., połączony z ingresem do archidiecezji wrocławskiej administratora apostolskiego ks. dra Karola Milika. U grobu Patronki Śląska odbywały się spotkania księży w celu omówienia i wskazania aktualnych potrzeb i kierunków duszpasterskich. Dnia 10 VIII 1947 r. hołd św. Jadwidze złożyli: kardynał Bernard Griffin, prymas Anglii i Walii oraz kardynał August Hlond, prymas Polski.

Z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Wawrzyńca Bochenka zaproszono do bazyliki trzebnickiej na dzień 15 X 1966 r. przedstawicieli wszystkich parafii w Polsce pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej. Przybyłe na uroczystości delegacje z rąk arcybiskupa Bolesława Kominka otrzymały dla swoich świątyń relikwie św. Jadwigi. Odtąd co roku wysyłano do tych parafii program z zaproszeniem do wzięcia udziału w październikowych uroczystościach odpustowych. W Trzebnicy podtrzymywano tradycję spotkań poszczególnych stanów z całej archidiecezji wrocławskiej. W poszczególne dni do Matki ludu śląskiego przybywała młodzież duchowna, liturgicz-

43 J. Pater, Rola pielgrzymek w rozwoju religijności wiernych na Śląsku, w: Milenium Kościoła na Śląsku, red. J. Kopiec, Opole 2000, s. 139. 44 M. Kaczmarek, Z najbardziej odległych okolic Śląska i Polski tłumnie napływał lud. Trzebnickie uroczystości 600-lecia śmierci św. Jadwigi w 1843 roku, „Sobótka” 1996, r. 51, nr 1/3, s. 381–388. 45 J. Górecki, Pielgrzymki na Górnym Śląsku w latach 1869–1914, Katowice 1994, s. 74.

na służba ołtarza, młodzież szkolna, pracująca i akademicka, rodzice wraz ze swoimi duszpasterzami. W niedzielę po 15 października podczas celebry Eucharystii na placu przed bazyliką rolnicy, ogrodnicy i sadownicy składali u stop ołtarza wieńce dożynkowe. Oprócz październikowych dni jadwiżańskich, co roku uroczyście obchodzono dzień translacji relikwii św. Jadwigi – 25 sierpnia, w przeddzień odpustu św. Bartłomieja Apostoła, patrona Piastów śląskich. Ponadto każdy wtorek poświęcano patronce Śląska. W nabożeństwach przy jej grobie uczestniczyła wówczas większa niż zwykle liczba wiernych. Kronikarz sanktuarium wymienia oprócz wyżej wspomnianych uroczystości liczne inne nabożeństwa odprawiane w bazylice przy okazji pielgrzymek krajowych i zagranicznych46 .

Tysiące wiernych przybyło do Trzebnicy w październiku 1967 r., aby uczcić 700-lecie kanonizacji św. Jadwigi. Centralne uroczystości z udziałem całego Episkopatu Polski poprzedziła sesja naukowa, zorganizowana w dniu 23 września w kaplicy św. Jadwigi. Z okazji tego jubileuszu papież Paweł VI przekazał w darze kielich dla bazyliki trzebnickiej. W ramach obchodów 800-lecia urodzin Patronki Śląska odbyła się we Wrocławiu w dniu 22 X 1974 r. specjalna sesja naukowa, a w bazylice trzebnickiej uroczystości liturgiczne. Ówczesny rządca archidiecezji biskup profesor Wincenty Urban dołożył wszelkich starań, aby uroczystości jubileuszowe dostarczyły wiernym wielkich przeżyć religijnych. W specjalnym liście pasterskim wzywał Patronkę ziemi śląskiej, aby „wypraszała nam dzisiejszym pielgrzymom, łaski, byśmy mogli spełnić cel naszego życia”47 .

W miarę rozszerzania się kultu św. Jadwigi w Polsce i coraz wyraźniejszego odczytywania tego kultu dla czasów współczesnych, zaczęła pojawiać się myśl oddania w opiekę św. Jadwidze budujących się w Polsce obiektów sakralnych. I rzeczywiście, Konferencja Episkopatu Polski ogłosiła św. Jadwigę patronką budujących się nowych świątyń48 .

W celu rozszerzania kultu św. Jadwigi salwatorianie – kustosze sanktuarium trzebnickiego – wydawali coraz to nowe publikacje, w których dostarczali pielgrzymom teksty pieśni, modlitw i wezwań do Patronki pojednania i twórczej współpracy między narodami. Do rozsławienia Patronki chrześcijańskich małżeństw i rodzin najwięcej przyczynił się ks. prof. Antoni Kiełbasa, autor licznych publikacji w języku polskim i niemieckim. W pełni zasłużył, aby po śmierci zostać pochowanym w podziemiach bazyliki trzebnickiej. Podobnie ks. Wawrzyniec Bochenek, dziekan, proboszcz i kustosz sanktuarium spoczął przy grobie św. Jadwigi, której wiernie służył przez pół wieku.

46 A. Kiełbasa, Rozwój kultu św. Jadwigi w Polsce po 1945 r. i jego znaczenie w procesie integracji ludności na Dolnym Śląsku, w: Księga Jadwiżańska. Międzynarodowe Sympozjum Naukowe Święta Jadwiga w Dziejach i Kulturze Śląska, Wrocław-Trzebnica, 21–23 września 1993 roku, red. M. Kaczmarek, M.L. Wójcik, Wrocław 1995, s. 447. 47 W. Urban, List pasterski z okazji 800-lecia urodzin św. Jadwigi, WWK 1974, r. 29, nr 9–10, s. 223–226. 48 J. Mandziuk, Św. Jadwiga Śląska – patronka wznoszonych świątyń, „Gość Niedzielny” 1999, r. 76, nr 42, s. 23, wkł. wrocł.

Najbardziej radosnym dniem w historii Trzebnicy była uroczystość odpustowa 16 X 1978 r., kiedy Kościół i świat otrzymał nowego papieża w osobie Jana Pawła II. Odtąd św. Jadwiga stała się również Patronką dnia wyboru papieża Polaka.

Metropolita wrocławski kardynał Henryk Gulbinowicz umieścił postać Patronki Śląska w swoim herbie biskupim. Przed ingresem do katedry świętojańskiej odprawił dzień skupienia w sanktuarium trzebnickim. Chciał jako pielgrzym u Jej grobu przygotować się w ciszy, skupieniu i modlitwie do objęcia sterów archidiecezji, której w ogóle nie znał. Z jego inicjatywy w 1990 r. zespół antropologów z Uniwersytetu Wrocławskiego, pod kierunkiem profesora Tadeusza Krupińskiego, przeprowadził szczegółowe badania relikwii św. Jadwigi przechowywanych w Trzebnicy i w skarbcu katedralnym. Opublikowane w 1993 r. wyniki badań umożliwiły profesorowi Zbigniewowi Rajchelowi rekonstrukcję głowy św. Jadwigi, która obecnie przechowywana jest w Muzeum Kultu św. Jadwigi w Trzebnicy49 .

Z racji 750-lecia śmierci Patronki Śląska kardynał Henryk ogłosił 18 X 1992 r. Jadwiżański Rok Jubileuszowy (18 X 1992–17 X 1993). Główne uroczystości miały miejsce w niedzielę – 17 X 1993 r. Mszy św. koncelebrowanej przewodniczył kardynał Achilles Silvestrini, prefekt Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich. Kazanie wygłosił kardynał Franciszek Macharski, metropolita krakowski, a procesję ulicami Trzebnicy poprowadził kardynał Joachim Meisner, metropolita koloński. Jubileusz uczczono specjalną kantatą Święta Jadwiga patronka porozumienia. W tymże roku ordynariusz wrocławski reaktywował bractwo św. Jadwigi, zatwierdzając jego statut i moderatora. W 20 parafiach w roku jubileuszowym postawiono figurę św. Jadwigi w kościołach, kaplicach i na cmentarzach. Była to kopia gotyckiej rzeźby, pochodzącej z kościoła filialnego w Cesarzowicach, parafia Kulin. Z racji jubileuszu jadwiżańskiego i 15-lecia pontyfikatu Jana Pawła II odbył się 16 X 1993 r. w rzymskiej auli Pawła VI koncert w wykonaniu orkiestry Mitteldeutscher Rundfunk z Lipska. Po koncercie papież-Polak powiedział:

Jak nikt inny spośród świętych Kościoła jest [św. Jadwiga] otoczona taką samą czcią w Polsce i w Niemczech. Pełniła pobożne dzieła w rodzinie, a jako osoba rozumna, dalekowzroczna i konsekwentna pomagała też mężowi w pogłębianiu życia chrześcijańskiego na Śląsku. Nie głosiła chrześcijańskiej miłości słowem, ale czynem50 .

49 A. Kiełbasa, Święta Jadwiga Śląska w nauczaniu i działalności kard. Henryka Gulbinowicza, w: Cierpliwość i miłość. Księga dla uczczenia Kardynała Henryka Gulbinowicza, red. E. Janiak, W. Irek, Wrocław 2010, s. 177. 50 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 4, cz. 2, s. 672.