Spotkajmy się we Lwowie. Pocztówki z Kresów Wschodnich w zbiorach Biblioteki Śląskiej by Biblioteka Slaska

Biblioteka Śląska

Spotkajmy się we Lwowie Pocztówki z Kresów Wschodnich w zbiorach Biblioteki Śląskiej

Opracowanie Barbara Maresz, Teresa Roszkowska

Katowice 2009

Komiitet wydawniczy prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

Redakcja Elwira Zborowska Projekt okładki Zdzisław Grzybowski Opracowanie graficzne, skład komputerowy Zdzisław Grzybowski, Alina Jarczyk Wyklejki Fotografie Edwarda Trzemeskiego z Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 r.

ISBN 978-83-60209-36-3 Druk: Dział Poligraficzno-Wydawniczy Biblioteki Śląskiej Nakład 250 egz.

Spis treści

Wstęp ....................................................................................................................... 5 Lwów ........................................................................................................................ 9 Widoki ogólne ..................................................................................................11 Rynek, place, ulice .......................................................................................... 27 Kościoły, cerkwie, synagogi ............................................................................. 69 Gmachy ..........................................................................................................131 Pomniki . ........................................................................................................159 Cmentarz Obrońców Lwowa ..........................................................................185 Targi Wschodnie . .......................................................................................... 209 Kresy Wschodnie .................................................................................................. 229 Karpaty Południowo-Wschodnie .......................................................................... 267 Wykaz albumów ................................................................................................... 307 Wykaz fotografów, nakładców, wydawców oraz zakładów fotograficznych, wydawnictw, drukarń............................................311 Wykaz skrótów ......................................................................................................314 Plan Lwowa ...........................................................................................................315

Wstęp

Może uda się, Że powrócę zdrów I zobaczę miasto Lwów...

potkajmy się we Lwowie, pospacerujmy ulicami tego niezwykłego miasta, zajrzyjmy do kościołów, cerkwi i synagog, przysiądźmy pod kasztanami i klonami na Wałach Hetmańskich, odpocznijmy w Parku Stryjskim, odwiedźmy Targi Wschodnie, zapalmy świeczki na Cmentarzu Łyczakowskim i w kwaterach Orląt Lwowskich, wreszcie wejdźmy na Wysoki Zamek i Kopiec Unii Lubelskiej, by stamtąd podziwiać piękną panoramę miasta położonego, jak Rzym, na siedmiu wzgórzach. Taka sentymentalna podróż możliwa jest dzięki pocztówkom, które od końca XIX wieku dokumentowały życie, najpierw cesarsko-królewskiego, stołecznego miasta Lwowa, a później (w dwudziestoleciu międzywojennym) jednego z trzech największych miast wojewódzkich Drugiej Rzeczypospolitej, prężnego ośrodka polskiej kultury i nauki, miejsca spotkań Wschodu i Zachodu, miasta magicznego. Lwów był zawsze wdzięcznym obiektem dla wydawców pocztówek. Wspaniałe parki, malownicze wzgórza, urocze uliczki i zaułki, a przede wszystkim piękna architektura przyciągały wielu znanych fotografów i edytorów. W czasach, kiedy wydawano pierwsze pocztówki, czyli w końcu XIX wieku, we Lwowie funkcjonowało wiele wydawnictw, a grono fotografów działało bardzo prężnie. Właśnie we Lwowie powstała najstarsza z polskich organizacji skupiająca fotografów amatorów. Lwowski Klub Miłośników Sztuki Fotograficznej działał już od 1891 roku pod przewodnictwem Karola Stromengera, jednego z pierwszych polskich artystów fotografików. W 1903 roku Klub przekształcił się w Lwowskie Towarzystwo Fotograficzne, a jego członkami byli również fotografowie zawodowi, m.in.: Zofia Trzemeska, Bolesław Statkiewicz, Teodozy Bahrynowicz i Marek Münz. Sześć lat później zarejestrowano Lwowskie Towarzystwo Fotograficzne „Kopernik” 5

(stowarzyszenie o charakterze zarobkowym), zaś w 1912 roku założono Gremium Fotografów we Lwowie, organizację zawodową miejscowych fotografów, którą kierował Dawid Mazur, znany fotograf Lwowa i Wiednia. Dawid Mazur był również członkiem Towarzystwa dla Rozwoju i Upiększenia Miasta, inicjatora zorganizowania we Lwowie Powszechnej Wystawy Krajowej w 1894 roku. Był także autorem fotografii pomnika Jana Kilińskiego, wzniesionego z okazji wystawy i stuletniej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej. Pocztówka wykonana na podstawie jego fotografii i wydana nakładem Stefana Wierusza Niemojowskiego należy do cenniejszych obiektów kolekcji filokartystycznej Biblioteki Śląskiej. Rozwój organizacji fotograficznych, wydawanie fachowych czasopism, ruch wystawienniczy, prowadzenie kursów zawodowych świadczą o żywym zainteresowaniu fotografią we Lwowie również w dwudziestoleciu międzywojennym. Fotografia zyskała status akademicki – na Politechnice Lwowskiej w 1921 roku utworzono Instytut Fotograficzny, kierowany przez Henryka Mikolascha, a później Witolda Romera. W programie nauczania były m.in.: kompozycja obrazu, synteza malarska i technika reprodukcyjna. Również na Uniwersytecie Jana Kazimierza w 1921 roku powstała Pracownia Fotograficzna, prowadzona przez Józefa Świtkowskiego. Reaktywowano działające przed wojną Lwowskie Towarzystwo Fotograficzne i Koło Miłośników Fotografii. Działało także Technickie Koło Fotografów Amatorów. Firmy wydające pocztówki z widokami Lwowa korzystały przede wszystkim z fotografii miejscowych artystów. Wśród edytorów lwowskich najważniejsi to: Wydawnictwo kart artystycznych Dawida Grunda, Wydawnictwo Leona Probsta, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Księgarni Kolejowych „Ruch”, Wydawnictwo Straży Mogił Polskich Bohaterów; wśród firm krakowskich: Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Wydawnictwo „Sztuka”, Wydawnictwo „Polonia”. W obiegu znajdowały się również edycje księży Salezjanów, Stefana Wierusza Niemojowskiego oraz K. Hefnera i J. Bergera. W produkcji pocztówek duży udział miały drukarnie: W.A. Szyjkowskiego oraz Jakubowskiego i Sp. ze Lwowa, św. Wojciecha z Poznania, Drukarni Narodowej oraz Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy z Krakowa. Szczególne zasługi w produkcji kart pocztowych miała zasłużona lwowska firma wydawnicza Książnica-Atlas, funkcjonująca od 1923 roku pod nazwą Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze Książnica-Atlas Spółka Akcyjna we Lwowie z Oddziałem w Warszawie. Prezesem Rady Nadzorczej Książnicy-Atlas był profesor Eugeniusz Romer. Pod jego 6

kierownictwem firma przeżywała prawdziwy rozkwit. Wydawała czasopisma, podręczniki i lektury szkolne, literaturę piękną oraz przewodniki, mapy, plany i atlasy. W zakładzie działało laboratorium chemiczno-fotograficzne, wyposażone w najnowocześniejsze specjalistyczne maszyny. Z inicjatywy Eugeniusza Romera w 1937 roku rozpoczęto produkcję widokówek fotograficznych. Ta nowa oferta kierowana była do różnych środowisk, a ilustracje uzupełniały program wydawniczy Książnicy-Atlas. Pocztówki krajoznawcze, przyrodnicze, historyczne promowały fotografie ojczystych stron oraz ich autorów – artystów fotografików lwowskich. Do programu wydawniczego włączano prace autorów nagradzanych w licznych konkursach, organizowanych przez Lwowski Klub Filmowy i Lwowskie Towarzystwo Fotograficzne, a także zdjęcia znanych fotografów amatorów. Prace kwalifikowane do wydania ocenianie były przez specjalną komisję, a nad jakością powielania czuwał sam twórca nowego procesu technologicznego – inżynier Witold Romer (syn profesora Eugeniusza Romera), który doświadczenie w technikach reprodukcyjnych zdobywał w Wiedniu, Paryżu i Monachium. Pełnił on również funkcję kierownika Działu Fotomechanicznego Książnicy-Atlas, czuwając nad całym procesem technologicznym. Do 1 września 1939 roku wydano 2080 wzorów pocztówek. Widokówki przedstawiały prace znakomitych fotografików. Wśród nich znaleźli się m.in.: inżynier Witold Romer, Adam Lenkiewicz, prezes Lwowskiego Towarzystwa Fotograficznego, wykładowca i animator ruchu fotograficznego i turystycznego Lwowa, Włodzimirz Puchalski, pionier polskiego filmu popularnonaukowego o tematyce przyrodniczej, a także Andrzej Butrymowicz, Mieczysław Kołodziej, Tadeusz Krystek, Bronisław Kupiec, Tadeusz Maciejko, Edward Olszaniecki, Bruno Prugar, Józef Treszka, Kazimierz Skurski, Antoni Śmiałowski, Mieczysław W. Wątorek i Jan Zając. Wśród pocztówek z Kresów Wschodnich, jakie znajdują się w zbiorach Biblioteki Śląskiej, najwięcej jest właśnie tych wydanych przez Książnicę-Atlas. Prawie wszystkie pochodzą z kolekcji przyjaciela i darczyńcy Biblioteki Śląskiej – Romana Chrząstowskiego. Nestor śląskich bibliofilów, pochodzący z Drohobycza, harcerz, redaktor i wydawca, działacz społeczny i zawodowy, żołnierz Szarych Szeregów i Armii Krajowej był jednym z inicjatorów reaktywowania przedwojennego Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, współzałożycielem Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki, a także Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, którego katowicki oddział powstał w 1989 roku. 7

Wraz ze zbiorem Romana Chrząstowskiego Biblioteka Śląska otrzymała również pocztówki lwowskie, pochodzące z kolekcji doktora Tadeusza Zakrzewskiego, toruńskiego regionalisty, badacza dziejów kultury i sztuki Torunia, wybitnego znawcy fotografii, członka i prezesa Toruńskiego Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela. Pocztówki lwowskie i kresowe znalazły się również w jednym z ostatnich darów, jaki trafił do Biblioteki Śląskiej – kolekcji Zdzisława Bogackiego, działacza społecznego (pochodzącego z Piekar Śląskich), bibliofila i członka Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki, a później Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki. Album prezentuje kolekcję 273 pocztówek z Kresów Wschodnich, z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku, zgromadzonych w Bibliotece Śląskiej. Przedstawia przede wszystkim największe miasto kresowe – Lwów. Pocztówki lwowskie podzielono na zespoły: widoki ogólne, rynek, place i ulice, kościoły, cerkwie i synagogi, gmachy, pomniki oraz Cmentarz Obrońców Lwowa i Targi Wschodnie. Po Lwowie przedstawia inne miasta kresowe, m.in.: Wilno (głównie w fotografii Jana Bułhaka), Kowno, Nowogródek, Truskawiec i Zaleszczyki. Podróż po Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej kończą widoki Karpat Wschodnich. Barbara Maresz, Teresa Roszkowska

Lw贸w

Widoki og贸lne

1. Lwów. Widok ogólny. W głębi Wysoki Zamek. 538 (rewers). Widok ogólny Lwowa, w głębi Wysoki Zamek i Kopiec Unii Lubelskiej. Wyd.: Lwów: S.A. Książnica-Atlas; fot.: Adam Lenkiewicz, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1201

2. Lwów. Ogólny widok. Léopol. Vue générale. Nr. 9. Widok ogólny na śródmieście, w części centralnej ratusz, w głębi Kopiec Unii Lubelskiej. Wyd.: Kraków: Wydawnictwo „Sztuka”, Déposé 1938. Rotograwiura cz.-b.; koresp. pol. niedat. z zapisem nutowym na rewersie. Sygn.: PA 1203

3. Lwów. Widok z Kopca Unii Lubelskiej. 2047 (rewers). Panorama miasta z Kopca Unii Lubelskiej. Wyd.: Lwów: S.A. Książnica-Atlas; fot.: Tadeusz Krystek, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1208

4. Lwów. Widok ogólny. 1971 (rewers). Widok z wieży Katedry Łacińskiej, po lewej stronie wieża ratuszowa, w środku kopuła kościoła Dominikanów, po prawej Wieża Korniaktowska Cerkwi Wołoskiej, obok kościół Karmelitów, w głębi Kopiec Unii Lubelskiej. Wyd.: Lwów: S.A. Książnica-Atlas; fot.: Mieczysław W. Wątorek, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1202

5. Wieże Lwowa. 714 (rewers). Widok na wieże Lwowa, w centrum wieża ratusza. Wyd.: Lwów: S.A. Książnica-Atlas; fot.: Witold Romer, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1206

6. Wieże Lwowa. 341 (rewers). Widok o brzasku na lwowskie wieże. Wyd.: Lwów: Książnica-Atlas; fot.: Bruno Prugar, 1938. Światłodruk cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1205

7. Lemberg. Lembergs Türme. ZKW 1930/T (rewers). Widok z Kopca Unii Lubelskiej na wieże: ratuszową, katedralną, dominikańską i Cerkwi Wołoskiej. Wyd.: Lwów: Atlas-Verlags- und Vertriebsgesellschaft MBH, Zweigstelle Lemberg, ok. 1941. Rotograwiura w kol. brąz.; bez koresp. Sygn.: PA 1207

8. Pozdrowienie ze Lwowa. Plac Bernardyński. Teatr miejski. Politechnika. Uniwersytet J. Kazimierza. Kościół O.O. Dominikanów. Pom. J. Sobieskiego. Pom. Mickiewicza. Wały Hetmańskie. Nr 101. Pocztówka typu Pozdrowienia z... prezentująca osiem lwowskich miejsc i obiektów. Wyd.: Kraków: Wydawnictwo „Sztuka”, Déposé 1939. Pocztówka wieloobrazkowa; rotograwiura w sepii; koresp. pol. niedat. z zapisem nutowym. Sygn.: PA 1479

Kopiec Unii Lubelskiej Kopiec Unii Lubelskiej, usypany w latach 1869–1890 z inicjatywy prawnika, polityka i parlamentarzysty Franciszka Smolki, dla uczczenia trzechsetnej rocznicy Unii Lubelskiej, zawartej w 1569 r. między Polską a Litwą. Kopiec powstał głównie z ziemi ze splantowanego szczytu wzgórza oraz kamieni z ruin zamkowych. Ponadto sprowadzono ziemię ze wszystkich stron Polski, a także z mogił Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. W 1907 r. (w czasie ulewy) kopiec uległ częściowemu zniszczeniu, odrestaurowano go kosztem miasta. Z Kopca Unii Lubelskiej rozciąga się piękny widok na Lwów i okolicę.

9. Lwów – Kopiec Unii Lubelskiej. Lemberg – Unia Lubelska Hügel. Wyd.: [Lwów]: S.W.N. [Stefan Wierusz Niemojowski], ok. 1897–1910. Typografia w sepii; bez koresp. Sygn.: PA 1211

10. Lwów, Kopiec Unii Lubelskiej. Wyd.: Lwów: Lwowskie Wydawnictwo Leon Propst., 1911. Światłodruk w sepii; koresp. pol. na rewersie dat. „9.19”; piecz. proweniencyjna: „Ze zbioru Tadeusza Zakrzewskiego w Toruniu”. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1212

11. Lwów. Kopiec Unii Lubelskiej. 562 (rewers). Wyd.: Lwów: S.A. Książnica-Atlas; fot.: Adam Lenkiewicz, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1210

12. Lwów – Kopiec Unii Lubelskiej. Nr. 16. Wyd.: Lwów: Wydawnictwo kart artystycznych D.G. [Dawid Grund], ok. 1910. Światłodruk w sepii; bez koresp. Z kolekcji Zdzisława Bogackiego. Sygn.: PA 1577

13. Widok z Kopca Unii Lubelskiej w kierunku Czartowskiej Skały. 2046 (rewers). Czartowska Skała (najwyższe wzniesienie Roztocza Lwowskiego) i okolice widziane z Kopca Unii Lubelskiej. Wyd.: Lwów: S.A. Książnica-Atlas; fot.: Tadeusz Krystek, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1209

Rynek, place, ulice

Rynek

14. Ratusz Lwów. Ratusz w nocy. 1973 (rewers). Widok nocą klasycystycznego budynku, wzniesionego w latach 1827–1835 (według projektu i pod kierunkiem Józefa Markla oraz Franciszka Treschera) na miejscu dawnego ratusza. Budynek, zniszczony w czasie austriackich bombardowań w 1848 r., odbudowano w latach 1849–1851 według projektu Jana Salzmanna, z charakterystyczną, widoczną z daleka wieżą ratuszową. Wyd.: Lwów: S. A. Książnica-Atlas; Mieczysław W. Wątorek, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego Sygn.: PA 1247

15. Ratusz Lwów. Lew przed bramą Ratusza. 375 (rewers). Kamienne lwy, trzymające tarcze z herbem Lwowa, przed głównym wejściem do ratusza. Wykonał je w 1880 r. rzeźbiarz Tadeusz Barącz, z okazji przyjazdu do Lwowa cesarza Franciszka Józefa I. Dawny lew z tarczą heraldyczną w łapach (wykonany w 1591 r. przez Andreasa Bremera i ustawiony w Rynku) został przeniesiony na Wysoki Zamek w 1874 r. i stoi tam do dziś. Wyd.: Lwów: Książnica-Atlas Ska Akc.; fot.: Antoni Śmiałowski, 1939. Pocztówka fotograficzna cz.-b.; bez koresp. Z księgozbioru Romana Chrząstowskiego. Sygn.: PA 1330