Henryk Rechowicz
Suum cuique W dziewięćdziesięciolecie: sylwetki pracowników Biblioteki Œl¹skiej
Katowice 2012
KOMITET WYDAWNICZY: prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodnicz¹cy mgr Magdalena Skóra – zastêpca przewodnicz¹cego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława
Dope³nienia i przygotowanie do druku Jan Malicki
Redakcja Elwira Zborowska Korekta Beata Góra Sk³ad komputerowy i ³amanie Zdzisław Grzybowski Projekt okładki Ryszard Latusek
ISBN 978-83-60209-75-2
Druk i oprawa Biblioteka Œl¹ska Nak³ad 100 egz.
Spis treœci Kilka s³ów wprowadzenia – Jan Malicki ...........................................7 Przedmowa – Henryk Rechowicz .................................................11 Feliks D³ubek ....................................................................................13 Piotr Pampuch . .................................................................................19 Roman Lutman ..................................................................................23 Jacek Koraszewski ............................................................................29 Kazimierz Hartleb .............................................................................43 Pawe³ Rybicki ....................................................................................45 Regina Roguszczak ...........................................................................65 Józef Mayer .......................................................................................69 Franciszek Szymiczek .......................................................................83 Janina Berger-Mayerowa ..................................................................95 Grzegorz Groebl .............................................................................105 Aniela Kowalczykówna ..................................................................115 Helena £apiñska .............................................................................121 Janina WoŸnicka .............................................................................125 Pawe³ Klemens Bruski ....................................................................131 Zofia Frankowa ...............................................................................135 Halina Kowalczykowa ....................................................................139 Alojzy Targ ......................................................................................143 Helena Materla ................................................................................157 Zofia Wróblewska ...........................................................................161 Teresa S³u¿a³ek ...............................................................................163 Jadwiga Sitko ..................................................................................167 Andrzej Szefer .................................................................................171 Miros³aw Strzoda .............................................................................181 Barbara Zgryzek .............................................................................. 187
Kilka s³ów wprowadzenia Nie spodziewa³em siê, ¿e tak szybko przyjdzie mi dope³niæ ksi¹¿kê poœwiêcon¹ tym, którzy odeszli o nowe sylwetki: Barbary Zgryzek i Henryka Rechowicza, profesora zwyczajnego doktora habilitowanego, uczonego, nauczyciela akademickiego, organizatora wielu przedsiêwziêæ, które i dziœ wzbudzaj¹ szacunek. Ale i kontrowersje. Drugiego rektora Uniwersytetu Œl¹skiego, przeciwstawiaj¹cego siê koncepcji ma³ego, skromnego, rozdartego miêdzy Wroc³awiem a Krakowem, prowincjonalnego oœrodka akademickiego, natomiast lansuj¹cego wizjê przysz³oœciow¹, perspektywiczn¹, inn¹, odmienn¹, wielką. Dopowiedzmy od razu – zrealizowan¹ i kontynuowan¹. Wizjê dużego uniwersytetu wielowydzia³owego, wielokierunkowego i wielospecjalistycznego, z ogromn¹ liczb¹ studentów i nauczycieli akademickich. A jednoczeœnie cz³owieka tragicznego, z którym los obszed³ siê nielitoœciwie i niegodnie – za wiernoœæ swoim przyjaŸniom, lojalnoœæ wobec prze³o¿onych i sta³oœæ przekonañ. Dodajmy od razu – lewicowych. I nie jest to w tym wypadku kategoria dyskredytuj¹ca. By³ przy tym cz³owiekiem niezwykle skromnym. Ilekroæ Go spotyka³em na korytarzach Biblioteki Œl¹skiej to zawsze przypomina³y mi siê dzieje Hieronima Surkonta, jednego z bohaterów Mi³oszowej Doliny Issy, rozdartego miêdzy porywaj¹ce go m³yny historii a dramatyczne, wrêcz tragiczne losy zwyk³ych, codziennych wyborów. Gdzie osobê – jednostkê ocenia siê poprzez makrodzieje świata. Takim te¿ cz³owiekiem „pomiêdzy”, w momencie prze³omu, pozosta³ Henryk Rechowicz w mojej pamiêci i tak oceniam nasze wielogodzinne rozmowy o przesz³oœci. Tej wielkiej i tej prywatnej. I jednej, i drugiej dla Profesora wa¿nej. 7
Przywo³ajmy Jego s³owa przejête z ¿yciorysu: „Urodzi³em siê 15 czerwca 1929 roku w D¹browie Górniczej, w rodzinie robotniczej. Jestem synem Jana i Katarzyny, z domu Seku³a. Ojciec by³ robotnikiem Huty Bankowej. Po ukoñczeniu 7 klas szko³y powszechnej od 1 lipca 1943 roku pracowa³em w Hucie Bankowej jako robotnik. W styczniu 1945 roku zosta³em ranny w czasie bombardowania. Po wyzwoleniu uczêszcza³em do Pañstw. Gimnazjum i Liceum im. W. £ukasiñskiego w D¹browie Górniczej, gdzie w 1949 roku otrzyma³em œwiadectwo dojrza³oœci. Po 3 miesi¹cach studiów w ZSRR wróci³em z powodu choroby i pracowa³em jako przewodnicz¹cy Zarz¹du Miejskiego ZMP w D¹browie Górniczej. W 1950 roku skierowany zosta³em na studia w WSP w Katowicach. Dyplom ukoñczenia studiów w zakresie fizyki uzyska³em w 1953 roku. Po ukoñczeniu studiów do koñca 1962 roku pracowa³em w KW PZPR w Katowicach jako kierownik Referatu Historii Partii. Histori¹ interesowa³em siê od czasów licealnych. Najpierw ukoñczy³em zaocznie Szko³ê Partyjn¹ przy KC PZPR, a nastêpnie dyplom magistra historii uzyska³em w WSNS w Warszawie. Od 1 stycznia 1963 roku przeszed³em do pracy w Œl¹skim Instytucie Naukowym w Katowicach, gdzie pracowa³em najpierw jako wicedyrektor, p.o. dyrektora i dyrektor do 1 paŸdziernika 1972 roku. Ze Œl¹skim Instytutem Naukowym by³em zwi¹zany od chwili jego powstania, oficjalnie w Komisji Historycznej, a nieoficjalnie jako jeden z przedstawicieli KW PZPR. Równie¿ po przejœciu do pracy na Uniwersytet Œl¹ski by³em zwi¹zany z Instytutem, m.in. jako wiceprzewodnicz¹cy Rady Naukowej, przewodnicz¹cy Rady Redakcyjnej Œl¹skiego S³ownika Biograficznego, wspó³organizator ró¿nych przedsiêwziêæ naukowych, autor i redaktor wielu prac naukowych i popularnonaukowych. Na Uniwersytecie Œl¹skim pracowa³em jako profesor historii najnowszej do przejœcia na rentê inwalidzk¹ w dniu 1 lipca 1983 roku. Od 1 paŸdziernika 1972 roku do 1 grudnia 1980 roku by³em rektorem Uniwersytetu Œl¹skiego. Utworzy³em i kierowa³em Zak³adem Historii Najnowszej. W 1962 roku uzyska³em na Uniwersytecie Wroc³awskim stopieñ doktora nauk humanistycznych. Promotorem by³ prof. dr Henryk Zieliñski. W styczniu 1966 roku habilitowa³em siê na Uniwersytecie Jagielloñskim na podstawie pracy o Sejmie Œl¹skim. W 1969 roku zosta³em profesorem nadzwyczajnym, a w 1974 roku profesorem zwyczajnym nauk humanistycznych. Moje zainteresowania badawcze koncentruj¹ siê wokó³ historii politycznej Polski XX wieku oraz problematyki polskiego ruchu robot8
niczego, g³ównie regionu Górnego Œl¹ska i Zag³êbia D¹browskiego. Interesujê siê tak¿e biografistyk¹ oraz monografiami miast i zak³adów przemys³owych. Mój dorobek znajduje wyraz w licznych publikacjach”1. Profesor pracowa³ tak¿e w Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach i sprawowa³ opiekê nad seminariami magisterskimi i doktoranckimi. By³ równie¿ cz³owiekiem Biblioteki Œl¹skiej. I to nie tylko przez blisko dwudziestoletnie zatrudnienie na stanowisku pracownika naukowego, ale i cz³onkostwo oraz przewodzenie Radzie Naukowej w latach 1973–1979, która wspó³kreowa³a nasz¹ dzia³alnoœæ czy poczynania badawcze, czego efektem by³y publikacje, choæby te poœwiêcone Poprzedniczkom Biblioteki Œl¹skiej i ich roli w ¿yciu umys³owym województwa œl¹skiego (1992). Wiele z przygotowywanych do druku prac pozosta³o jednak w rêkopisie lub maszynopisie. Choæby opracowana monografia naszej biblioteki czy w³aœnie wydawane szkice o ludziach zwi¹zanych z Silesiank¹. Wszystkie te prace, odnosz¹ce siê w zasadzie do Biblioteki Œl¹skiej, podejmuj¹ zagadnienia szersze, ogólniejsze, a z perspektywy ogl¹du historyka – wa¿niejsze. S¹ wiêc niezbywalnym dokumentem historii w jej makroskali, widzianej z perspektywy mikrowydarzeñ. Profesor Henryk Rechowicz zmar³ 17 czerwca 2004 roku. Pochowany zosta³ w Katowicach na cmentarzu przy ul. Damrota, nieopodal nowego gmachu Œl¹skiej Ksi¹¿nicy. Jedn¹ z Jego ostatnich prac jest – powtórzmy – zbiór szkiców poœwiêconych pracownikom Biblioteki Œl¹skiej. Dla mnie to jedna z najwa¿niejszych prac Silesianki. Wszyscy bowiem mamy pe³n¹ œwiadomoœæ wa¿noœci przedsiêwziêcia, jakim jest dokumentowanie wspó³czesnych dokonañ, jak i ca³ej minionej przesz³oœci. Ka¿da instytucja pozostanie w pamiêci pokoleñ tak d³ugo, jak d³ugo ujawniaæ siê bêdzie potrzeba poznania jej dziejów, dalszych i bli¿szych. Przesz³oœci wielkiej, chwalebnej, nierzadko heroicznej, ocenianej przez zró¿nicowany w ca³ym swoim skomplikowaniu proces historyczny, jak i tej ma³ej, odkrywanej poprzez losy i biografie ludzi, poszczególnych jednostek, aktorów theatrum mundi. Ka¿da instytucja winna wiêc posiadaæ potrzebê przypominania roli poszczególnych osób; roli niewspó³miernej do makroprocesów dziejowych. Wielkiego szacunku dla tych, co odeszli, a którzy pozostawili po sobie niezatarty œlad swojej tu bytnoœci. Bez których in1
¯yciorys; BŒ teczka osobowa H.R.
9
stytucja prawem mimikry by³aby nierozpoznawalna, szara, bezbarwna na tle miasta, regionu, kraju. W³aœnie ich praca, ich zamierzenia i przedsiêwziêcia sk³adaj¹ siê na 90-letni dorobek Biblioteki Œl¹skiej. Na jej dni chwa³y i dni zwyczajnej, szarej codzienności. Wielk¹ i piêkn¹ legendê instytucji, matki œl¹skiej humanistyki. Jedynie w tej formie mo¿emy wiêc podziêkowaæ wszystkim pokoleniom pracowników za ich trud, wyrzeczenia i k³opoty, jakie i nam s¹ dobrze znane. Niech ksi¹¿ka ta bêdzie ho³dem i podziêkowaniem dla wszystkich tych, którym dane by³o zwi¹zaæ swoje losy z Silesiank¹, w myœl starej, antycznej maksymy: suum cuique. Jan Malicki
Przedmowa Pisz¹c historiê Biblioteki Œl¹skiej, pozna³em nazwiska jej kierowników i wybitnie zas³u¿onych bibliotekarzy. Korzystaj¹c z zachêty dyrektora Biblioteki prof. zw. dr. hab. Jana Malickiego, postanowi³em napisaæ ich biblioteczne biogramy. Uwzglêdni³em przede wszystkim kierowników (dyrektorów) Biblioteki i ich zastêpców oraz tych pracowników, których zas³ugi dla Biblioteki wydaj¹ siê niepodwa¿alne. Bra³em pod uwagê osoby ju¿ nie¿yj¹ce. Dot¹d nie wszystkie zamierzenia uda³o mi siê zrealizowaæ, np. nie znalaz³em wystarczaj¹cych materia³ów do przedstawienia sylwetki Artura Wyciska. Biogramy dotycz¹ lat pracy w Bibliotece Œl¹skiej (Bibliotece Sejmu Œl¹skiego, Œl¹skiej Bibliotece Publicznej). Pozosta³e okresy ¿ycia, osi¹gniêcia i zas³ugi, zosta³y jedynie zasygnalizowane, z odes³aniem do publikacji, w których mo¿na znaleŸæ uzupe³nienie biogramu (jeœli taka publikacja istnieje). Zastanawia³em siê nad kolejnoœci¹ zamieszczenia biogramów. Myœla³em o uk³adzie alfabetycznym oraz funkcyjnym (dyrektorzy, zastêpcy i inni). Ka¿dy z mo¿liwych uk³adów posiada zalety i wady. Ostatecznie zdecydowa³em siê na uk³ad chronologiczny, bior¹c pod uwagê datê podjêcia pracy w Bibliotece. Henryk Rechowicz
Feliks Dłubek Feliks D³ubek to postaæ wyj¹tkowa. By³ pierwszym pracownikiem Biblioteki, który przepracowa³ w niej a¿ do przejœcia na emeryturê. Tworzy³ zrêby Biblioteki i jako jeden z pierwszych odbudowywa³ j¹ po II wojnie œwiatowej. Cieszy³ siê wœród pracowników powszechnym uznaniem, zaufaniem i szacunkiem. Urodzi³ siê 26 maja 1878 roku w Strzy¿owie (powiat Ostrów Wielkopolski), w rodzinie urzêdnika kolejowego Andrzeja i jego ¿ony Antoniny z Maliñskich. Po ukoñczeniu szko³y ludowej przez trzy lata uczêszcza³ do gimnazjum w Poznaniu. W wieku 17 lat wyjecha³ do Niemiec, gdzie wyuczy³ siê zawodu fryzjera. W 1899 roku wcielony zosta³ do wojska i odby³ s³u¿bê w pu³ku dragonów w Stuttgarcie. Po jej zakoñczeniu w 1902 roku wyjecha³ do Szwajcarii. Stamt¹d po czterech latach przeniós³ siê do Pary¿a, a nastêpnie po dwóch latach do Anglii. Po wybuchu wojny jako obywatel niemiecki zosta³ internowany. W 1917 roku wst¹pi³ do armii gen. Hallera, z któr¹ w koñcu 1918 roku wróci³ do kraju1. Po zdemobilizowaniu uda³ siê do Kluczborka, gdzie mieszkali jego rodzice. Aktywnie uczestniczy³ w akcji plebiscytowej. Pe³ni³ funkcjê kuriera. Zarówno w tej dzia³alnoœci, jak i w czasie III powstania œl¹skiego wykorzystywano jego bieg³¹ znajomoœæ jêzyków: niemieckiego, francuskiego, angielskiego oraz w³oskiego. Po zakoñczeniu powstania wraz z wieloma powstañcami zakwaterowany zosta³ w Gocza³kowicach, a nastêpnie pracowa³ jako t³umacz przy policji alianckiej. 1
Dokumenty w teczce osobowej F.D. w Bibliotece Œl¹skiej.
13
W 1923 roku zosta³ zatrudniony w Biurze Sejmu Œl¹skiego jako adiunkt kancelaryjny. 10 paŸdziernika 1950 roku napisa³: „W roku 1923 zosta³em przyjêty do Biura Sejmu Œl¹skiego jako urzêdnik kancelaryjny. Jednym z moich zajêæ by³o tak¿e utrzymywanie w porz¹dku ksiêgozbioru podrêcznego, gromadzonego dla prac ustawodawczych w Biurze Sejmu Œl¹skiego”. Dwa lata po zwo³aniu Sejmu ksiêgozbiór powiêkszy³ siê znacznie; powsta³ zbiór ró¿nych ksi¹¿ek, czasopism i broszur polskich oraz obcych, przewa¿nie dotycz¹cych Œl¹ska i jego zwi¹zku z polsk¹ cywilizacj¹ narodow¹. Wzros³a tak¿e liczba dzie³ z zakresu historii, literatury, a tak¿e innych umiejêtnoœci2. D³ubek by³ pracownikiem bardzo sumiennym. Zamawia³ czasopisma, rejestrowa³ je, podobnie jak inne zbiory. Józef Mayer pisa³: „Narastanie zbiorów specjalnych w Bibliotece odbywa³o siê w tym czasie równie¿ drog¹ zwyczajow¹: zakupów, darów, wymiany. Zapisy Feliksa D³ubka, pracownika Biblioteki Œl¹skiej, w ci¹gu 40 lat: od 1922 do 1962 roku, czynione bardzo skrupulatnie na odwrocie kart tytu³owych starodruków pozwalaj¹ œledziæ ówczesne Ÿród³a, ceny i daty tych nabytków”3. Zarówno Józef Mayer, jak i inni póŸniejsi pracownicy Biblioteki Œl¹skiej wymieniali jako pocz¹tek tworzenia Biblioteki 1922 rok, np. Grzegorz Groebl pisa³, ¿e „pierwsze druki nap³ywaj¹ce do Sejmu Œl¹skiego Feliks D³ubek odnotowa³ w koñcu 1922 roku”4, tymczasem on sam wymienia³ konsekwentnie 1923 rok. Zakres prac Feliksa D³ubka do 1928 roku by³ znacznie szerszy od tego wymienionego przez G. Groebla i J. Mayera. On sam tak pisa³: „Z polecenia Marsza³ka i Dyrektora Biura Sejmu Œl¹skiego organizowa³em ksiêgozbiór i czasopisma do 1928 r., to znaczy wykonywa³em wszystkie prace biblioteczne z pomoc¹ kole¿anek i kolegów”5. Nieprzerwanie pracowa³ w Bibliotece Sejmu Œl¹skiego, a nastêpnie Œl¹skiej Bibliotece Publicznej, zyskuj¹c powszechne uznanie, które tak sformu³owa³ dyrektor Pawe³ Rybicki: „Postaci¹, która zas³uguje na szczególne wspomnienie, by³ Feliks D³ubek: emigrant z Wielkopolski spêdzi³ Tam¿e. J. Mayer, Dzia³ Zbiorów Specjalnych, w: Biblioteka Œl¹ska 1922–1972, pod red. J. Kantyki. Katowice 1973, s. 140. 4 G. Groebl, 50 lat Biblioteki Œl¹skiej w s³u¿bie regionu (Wystawa: 24 maj–9 czerwiec 1973). „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Œl¹skiej” R. 18: 1973, s. 26. 5 ¯yciorys F.D. 2 3
14
d³ugi okres ¿ycia za granic¹, g³ównie we Francji i w Anglii, pracuj¹c w rzemioœle us³ugowym. W okresie plebiscytu przyby³ na Œl¹sk, potem zosta³ przyjêty do Biura Sejmu i zacz¹³ pracowaæ w zak³adanej i organizowanej Bibliotece. Pomaga³a mu w tym dobra znajomoœæ jêzyków obcych i zami³owanie do ksi¹¿ek. W toku pracy, wpisuj¹c do ksi¹g inwentarzowych nabytki biblioteczne, przyswoi³ sobie potrzebne umiejêtnoœci zawodowe, prowadzenie inwentarza pozostawa³o te¿ g³ówn¹ domen¹ jego pracy w Bibliotece. Samotnik i orygina³, o wyj¹tkowej sumiennoœci i pracowitoœci, z¿y³ siê ca³kowicie z Bibliotek¹ i móg³ byæ przyk³adem identyfikacji cz³owieka z warsztatem pracy”6. Pracê w Bibliotece przerwa³a wojna. Okupacjê prze¿y³ w Katowicach, pracuj¹c w charakterze robotnika torowego. Nale¿a³ do nielicznej grupy mieszkañców Katowic, którzy nie znaleŸli siê na Volksliœcie7. Po wyzwoleniu Katowic szybko wróci³ do Biblioteki, gdzie 3 lutego 1945 roku podj¹³ pracê jako drugi przedwojenny pracownik. Na skutek wysadzenia przez Niemców pobliskiego mostu kolejowego w budynku Biblioteki powybijane zosta³y szyby w oknach i zniszczone drzwi. Wnêtrze gmachu zawalone by³o porozrzucanymi ksi¹¿kami i ró¿nymi przedmiotami8. Feliks D³ubek tak pisa³ o stanie ksi¹¿nicy: „Bibliotekê zastaliœmy w okropnym stanie. Z powodu wysadzenia czêœci mostu kolejowego w samym s¹siedztwie gmachu Biblioteki wszystkie u³amki szyb, œciani sufitu pomiesza³y siê z ksi¹¿kami i pokry³y pod³ogê magazynu”9. Pierwszy przedwojenny pracownik by³ tak¿e pionierem w latach powojennych. Pawe³ Rybicki pisa³, ¿e Franciszek Szymiczek i Feliks D³ubek „pierwsi dokonali te¿ przejêcia zachowanych zbiorów i urz¹dzeñ”10. Powojenn¹ pracê w Bibliotece zacz¹³ od usuwania szkód i robienia porz¹dków. Szybko jednak zaj¹³ siê tak¿e pracami bibliotecznymi. Franciszek Szymiczek wspomina³: „Dnia 3 lutego zjawi³ siê w Bibliotece pierwszy «przedwojenny» pracownik, Feliks D³ubek, który od razu obra³ sobie kierunek pracy – kompletowanie mo¿liwie wszystkich arkuszy ksi¹g inwentarzowych, a nastêpnie rozpocz¹³ od nowa wpisywanie zastanych ksi¹¿ek”11. P. Rybicki, Garœæ wspomnieñ, w: Biblioteka Œl¹ska..., s. 271. Dokumenty w teczce osobowej... 8 F. Szymiczek, Rok 1945 – pierwsze tygodnie i miesi¹ce, w: Biblioteka Œl¹ska..., s. 281. 9 ¯yciorys F.D. 10 P. Rybicki, Garœæ wspomnieñ..., s. 273. 11 F. Szymiczek, Rok 1945..., s. 281. 6
7
15
W rzeczywistoœci uzupe³nianie inwentarza rozpocz¹³ dopiero w po³owie 1946 roku, po znalezieniu przez Franciszka Szymiczka w zbiornicy bytomskiej czêœci przedwojennego inwentarza12. Jeszcze przed wojn¹ uwidoczni³y siê wysokie kompetencje biblioteczne Feliksa D³ubka, który brak wykszta³cenia nadrabia³ praktyk¹ w zawodzie bibliotekarza. Pawe³ Bruski pisa³: „Posiada³ tylko podstawowe wykszta³cenie. Pochodzi³ z ludu i nie mia³ mo¿liwoœci uzyskania ani œredniego, ani wy¿szego wykszta³cenia. By³ jednak zdolnym samoukiem, który w³asn¹ prac¹ potrafi³ uzupe³niæ swoj¹ wiedzê. W czasie d³ugoletniej pracy w zawodzie bibliotekarskim oraz na kursach przed- i powojennych zdoby³ nie tylko praktyczne umiejêtnoœci bibliotekarskie, lecz tak¿e przyswoi³ sobie znajomoœæ jego teoretycznych podstaw”13. Interesuj¹ca jest charakterystyka Feliksa D³ubka napisana przez dyrektora Rybickiego, 17 grudnia 1946 roku, dla Naczelnej Dyrekcji Bibliotek: „Ob. D³ubek Feliks jest najstarszym pracownikiem Œl¹skiej Biblioteki Publicznej, który w tej instytucji (dawniej Bibliotece Sejmu Œl¹skiego) pracuje od pocz¹tku jej istnienia. Zna na wylot zbiory biblioteczne – i chocia¿ posiada tylko ni¿sze wykszta³cenie – dziêki wrodzonej inteligencji, znajomoœci obcych jêzyków wspó³czesnych oraz wytê¿onej pracy dobrze wyszkoli³ siê w zawodzie bibliotekarskim. Jest on przede wszystkim pracownikiem po¿ytecznym i wzorowo obowi¹zkowym. Od szeregu lat prowadzi³ referat inwentaryzacji i konserwacji zbiorów i obecnie znowu referat ten prowadzi. Zaznaczyæ jeszcze wypada, ¿e ob. D³ubek Feliks by³ jednym z pierwszych, który zjawi³ siê w Bibliotece po ucieczce Niemców w styczniu ub. roku i przyczyni³ siê skutecznie do uratowania i zabezpieczenia zbiorów Œl¹skiej Biblioteki Publicznej”14. Pocz¹tkowo zatrudniony by³ na etacie podreferendarza, ale ju¿ od 1946 roku kierowa³ Referatem Inwentaryzacji i Konserwacji Zbiorów. Po pewnym czasie powo³any zosta³ na stanowisko bibliotekarza, a nastêpnie starszego bibliotekarza15. W 1948 roku skoñczy³ 70 lat. Z tej okazji dyrektor Rybicki skierowa³ do Jubilata list, w którym pisa³: „Przez Pañskie doœwiadczone rêce przesz³y wielkie partie ksiêgozbiorów bibliotecznych, praca zaœ ¯yciorys F.D. P. Bruski, Feliks D³ubek. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Œl¹skiej” R. 13: 1968, nr 3/4, s. 51. 14 Dokumenty w teczce osobowej... 15 Archiwum Biblioteki Œl¹skiej VII–11/18; Dokumenty w teczce osobowej... 12 13
16
Pañska na tym polu by³a i jest zawsze nadzwyczaj sumienna, celowa i œwiadoma powagi i znaczenia Biblioteki naszej dla naukowego, kulturalnego ¿ycia na Œl¹sku”16. Rzecz¹ godn¹ podkreœlenia by³o to, ¿e nadal by³ sprawny i w pe³ni zdolny do pracy, co zaznaczy³ w tym liœcie dyrektor Rybicki: „Dziêkujê Panu za dotychczasow¹, otoczon¹ szacunkiem nas wszystkich dzia³alnoœæ Pañsk¹ w Œl¹skiej Bibliotece Publicznej. Korzystam zarazem z tej sposobnoœci, by daæ wyraz radoœci nas wszystkich, i¿ przebywa Pan i pracuje nadal wœród nas i sk³adam Panu ¿yczenia wielu lat jeszcze po¿ytecznej i owocnej pracy w pe³ni zdrowia i si³ w zawsze jednakowej atmosferze przyjaŸni wszystkich wspó³pracowników, ku po¿ytkowi nauki i kultury polskiej na Œl¹sku”. ¯yczenia te potwierdzi³y siê i Feliks D³ubek pracowa³ w Bibliotece do 1 paŸdziernika 1962 roku kieruj¹c Referatem Inwentaryzacji i Konserwacji Zbiorów17. Jako pracownik, zdaniem Paw³a Bruskiego, wicedyrektora Biblioteki, zas³ugiwa³ „na najwy¿sz¹ pochwa³ê [...]. Cechowa³a go nadzwyczajna pilnoœæ, obowi¹zkowoœæ i umi³owanie zawodu. Uczynny i kole¿eñski zyska³ sobie za swoj¹ dzia³alnoœæ powszechny szacunek i przyjaŸñ”18. W dowód uznania jego zas³ug przyznano mu rentê specjaln¹. Odznaczony zosta³ Krzy¿em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Z³otym Krzy¿em Zas³ugi i Medalem X-lecia PRL. Zmar³ 26 kwietnia 1968 roku i zosta³ pochowany w Katowicach. By³ kawalerem19.
16 17 18 19
Tam¿e, List do Jubilata z 24 maja 1948 r. Dokumenty w teczce osobowej... P. Bruski, Feliks D³ubek..., s. 51. Dokumenty w teczce osobowej...
Piotr Pampuch Nie by³ pracownikiem Biblioteki Sejmu Œl¹skiego, ale by³ z ni¹ blisko zwi¹zany jako dyrektor Biura Sejmu Œl¹skiego. To w³aœnie Piotr Pampuch wp³ywa³ na politykê zakupów, na pracê Biblioteki, a w okresach, kiedy nie by³o kierownika Biblioteki, osobiœcie ni¹ zarz¹dza³. Urodzi³ siê 8 lutego 1881 roku w Sio³kowicach, w powiecie opolskim, w rodzinie ch³opskiej Antoniego i Agnieszki, z domu Kulig. Wychowany w atmosferze patriotycznej, ca³e ¿ycie poœwiêci³ dzia³alnoœci na rzecz polskoœci Górnego Œl¹ska. W czasie studiowania prawa na uniwersytecie we Wroc³awiu nale¿a³ do Zwi¹zku M³odzie¿y Polskiej „Zet” oraz pe³ni³ funkcjê bibliotekarza w Bratniej Pomocy Akademickiej. Studia musia³ przerwaæ ze wzglêdu na brak œrodków materialnych. Pracowa³ w kopalniach wêgla na Górnym Œl¹sku i w Westfalii. W latach 1914–1918 odby³ przymusow¹ s³u¿bê wojskow¹. Po powrocie na Œl¹sk Opolski w³¹czy³ siê w nurt dzia³alnoœci patriotycznej. By³ m.in. sekretarzem Rady Ludowej na powiat opolski, redaktorem „Nowin”, prelegentem. Nastêpnie, przebywaj¹c w Katowicach, w 1920 roku og³osi³ pracê pod tytu³em 150 lat niewoli pruskiej, czyli mêczeñstwo polskiego ludu œl¹skiego pod rz¹dami pruskimi. W ramach Wydzia³u Prasowego Polskiego Komisariatu Plebiscytowego prowadzi³ szerok¹ dzia³alnoœæ w Bytomiu i Kluczborku, redagowa³ pisma zwi¹zane z Polskim Komisariatem Plebiscytowym i publikowa³ na ich ³amach. Po III powstaniu œl¹skim przeniós³ siê do Katowic i pracowa³ w Naczelnej Radzie Ludowej na Górnym Œl¹sku, nastêpnie krótko w Wydziale Administracyjnym Œl¹skiego 19
Urzêdu Wojewódzkiego. Od 1 paŸdziernika 1922 roku do 29 lutego 1924 roku by³ komisarzem do spraw pracy w Katowicach. Ze stanowiska tego zosta³ zwolniony, poniewa¿ stawa³ zdecydowanie w obronie bezrobotnych. Jako znawca stosunków agrarnych na Górnym Œl¹sku zosta³ cz³onkiem Wojewódzkiej Rady Naprawy Ustroju Rolnego i kierowa³ tymczasowo Okrêgowym Urzêdem Ziemskim w Katowicach. Zabiega³ usilnie o szybk¹ parcelacjê ziemi obszarniczej, co by³o przyczyn¹ odsuniêcia go od tych spraw1. Dyrektorem Biura Sejmu Œl¹skiego zosta³ w styczniu 1926 roku2. Franciszek Serafin pisze: „Jego ¿yciow¹ pasj¹ sta³o siê wówczas stworzenie biblioteki naukowej. On sam zajmowa³ siê wyborem i zakupem wiêkszoœci dzie³ naukowych (69% ogó³u zakupów), które sta³y siê podstaw¹ zbiorów obecnej Biblioteki Œl¹skiej w Katowicach”3. Podobn¹ opiniê wyrazi³ wczeœniej Stanis³aw Ziemba, pisz¹c: „Praca w Biurze Sejmu Œl¹skiego da³a mu tylko jedn¹ satysfakcjê – móg³ siê zaj¹æ stworzeniem biblioteki naukowej. Robi³ to z pasj¹. Biblioteka Sejmu Œl¹skiego sta³a siê póŸniej g³ówn¹ podstaw¹ zbiorów obecnej Biblioteki Œl¹skiej”4. W okresie kierowania przezeñ Biurem Sejmu Œl¹skiego nast¹pi³ szybki rozwój Biblioteki. W 1924 roku liczy³a ona 1339 pozycji, w tym 1271 ksi¹¿ek i 68 czasopism. W 1925 roku przyby³y 933 pozycje, w tym 624 ksi¹¿ki. W nastêpnych latach przyrost by³ jeszcze wiêkszy. Na pocz¹tku 1930 roku zbiory Biblioteki liczy³y 17 610 pozycji, w tym 13 805 ksi¹¿ek i 3805 czasopism5. Znaczne by³y tak¿e sumy przeznaczane z bud¿etu województwa na Bibliotekê, mianowicie w latach 1924–1929/1930 wynios³y 391.845,96 z³6. Warto podkreœliæ, ¿e w tym okresie przewa¿nie Bibliotek¹ kierowa³ Piotr Pampuch. W 1930 roku decyzje dotycz¹ce zakupu nale¿a³y do dyrektora Roma1 Tobie Polsko. Szkice biograficzne dzia³aczy ruchu niepodleg³oœciowego na Górnym Œl¹sku, pod red. W. Lesiuka i W. Zieliñskiego. Opole – Katowice 1981, s. 363–368; Œl¹ski s³ownik biograficzny. Seria nowa, pod red. M. Fazana i F. Serafina, t. 1. Katowice 1999, s. 210–212. 2 Tak¹ datê F. Serafin podaje w Œl¹skim s³owniku biograficznym, natomiast w Tobie Polsko... wymienia 1924 rok. 3 Tobie Polsko..., s. 368. 4 S. Ziemba, Wstêp, w: Pisma Piotra Pampucha. Wybór. Stalinogród (Katowice) 1955, s. 32. 5 „Œl¹skie Wiadomoœci Statystyczne” 1955, z. 9, s. 269. 6 R. Lutman, Biblioteka Sejmu Œl¹skiego w Katowicach. „Roczniki Towarzystwa Przyjació³ Nauk na Œl¹sku” 1930, t. 2, s. 210.
20
na Lutmana, a w 1931 roku do dyrektora Kazimierza Hartleba, choæ Piotr Pampuch mia³ na nie wp³yw. Potem znów prawie trzy lata kierowa³ Bibliotek¹, a¿ do czasu objêcia stanowiska dyrektora w 1934 roku przez dr. Paw³a Rybickiego. Dyrektor Rybicki obj¹³ Bibliotekê, gdy ta posiada³a oko³o 70 000 tomów7. Tak znaczny wzrost spowodowany zosta³ zakupem kilku wiêkszych zbiorów. Piotr Pampuch przesta³ pracowaæ w Biurze Sejmu Œl¹skiego, zdaniem Franciszka Serafina, na skutek osobistych nieporozumieñ z wojewod¹ Micha³em Gra¿yñskim8. Od 1 stycznia 1934 roku przeszed³ na emeryturê, ale nie urwa³y siê jego kontakty z Bibliotek¹, a dotyczy³y one tworzenia bibliografii œl¹skiej. Zami³owany w ksi¹¿kach, a równoczeœnie d¹¿¹cy do rozszerzenia wiedzy o Œl¹sku, Piotr Pampuch nie tylko preferowa³ przy zakupach silesiaki, ale postanowi³ doprowadziæ do stworzenia bibliografii retrospektywnej Œl¹ska. W tym celu jesieni¹ 1933 roku pod jego przewodnictwem powsta³ przy Bibliotece Komitet Redakcyjny Bibliografii Œl¹skiej, do którego weszli Ludwik Bro¿ek, Jacek Koraszewski i Stanis³aw Wallis9. Rejestracji poddano „wszystkie prace polskie dotycz¹ce Œl¹ska plemiennie polskiego, bez wzglêdu na to, gdzie siê ukaza³y i w jakim jêzyku napisane zosta³y, oraz wszystkie prace Œl¹zaków narodowoœci polskiej bez wzglêdu na jêzyk i poruszony w nich temat”10. Dziêki zabiegom Pampucha i poparciu marsza³ka Konstantego Wolnego Komitet uzyska³ od w³adz samorz¹dowych fundusze na gromadzenie materia³ów bibliograficznych. Zaanga¿owano wspó³pracowników. Niektórzy pracowali honorowo, a inni otrzymywali wynagrodzenie11. W listopadzie 1933 roku Pampuch rozes³a³ powielone pismo prosz¹c o uzupe³nienie dwóch za³¹czonych wykazów, z których jeden zawiera³ 412 pozycji, a drugi 205. W piœmie dok³adnie wyjaœniono, jakimi materia³ami Komitet by³ zainteresowany12. Wynik tej akcji nie jest znany, ale mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³ pozytywny, skoro po paru 7 P. Rybicki, Garœæ wspomnieñ, w: Biblioteka Œl¹ska 1922–1972, pod red. J. Kantyki. Katowice 1973, s. 164. 8 Tobie Polsko..., s. 368. 9 M. Ambros, Bibliografia Œl¹ska, jej stan obecny i zadania na przysz³oœæ. Katowice 1946, s. 10. 10 Biblioteka Œl¹ska, sygn. R. 1361. III. 11 M. Ambros, Bibliografia Œl¹ska..., s. 10. 12 Biblioteka Œl¹ska, sygn. R. 1361. III.
21
latach przekazano Instytutowi Œl¹skiemu oko³o 20 000 kart13. Równie¿ Stanis³aw Ziemba pisa³, ¿e „prace podjête przez niego [P. Pampucha – przyp. H.R.] w tym kierunku zgromadzi³y wcale imponuj¹c¹ iloœæ z gór¹ 20 000 opisów bibliograficznych. Niestety, z zawieruchy wojennej pozosta³y z tego ¿mudnego dzie³a zaledwie szcz¹tki”14. Ziemba twierdzi³, ¿e do zbierania materia³ów na OpolszczyŸnie Pampuch w³¹czy³ Opolan15. Prawdopodobnie w 1935 roku Pampuch zrezygnowa³ z przewodniczenia Komitetowi Redakcyjnemu Bibliografii Œl¹skiej i rozwi¹za³ go. Przyczyny nie s¹ znane. Prace jednak nie usta³y, lecz po za³atwieniu formalnoœci zosta³y wznowione przez Instytut Œl¹ski. W 1935 roku zaczêto wydawaæ „Wykaz Literatury Bie¿¹cej o Œl¹sku”. Choæ Pampuch nie wszed³ do Komitetu Redakcyjnego Bibliografii Œl¹skiej, popiera³ tê inicjatywê, a pierwszy zeszyt ukaza³ siê jako wydawnictwo Komitetu Redakcyjnego Bibliografii Œl¹skiej. Po przejœciu na emeryturê zajmowa³ siê publicystyk¹ i krytyk¹ literack¹ oraz prowadzi³ dzia³alnoœæ spo³eczn¹. W czasie okupacji by³ przeœladowany, zosta³ usuniêty z mieszkania w Katowicach i w trudnych warunkach mieszka³ w Sosnowcu. Po wyzwoleniu wróci³ do Katowic. Ówczesny stan zdrowia nie pozwoli³ mu wówczas na prowadzenie dzia³alnoœci spo³ecznej. Zmar³ 30 czerwca 1947 roku i zosta³ pochowany w Katowicach16.
M. Ambros, Bibliografia Œl¹ska..., s. 11. S. Ziemba, Wstêp..., s. 32. Natomiast F. Serafin podaje liczbê oko³o 14 000 kart bibliograficznych. 15 Tam¿e, s. 33. 16 Œl¹ski s³ownik biograficzny..., s. 213. 13 14
Roman Lutman Stosunkowo krótko Roman Lutman kierowa³ Bibliotek¹ Sejmu Œl¹skiego, ale zas³u¿y³ siê przede wszystkim tym, ¿e stara³ siê jej nadaæ charakter naukowy i stworzy³ podwaliny przekszta³cenia Biblioteki Sejmu Œl¹skiego w Œl¹sk¹ Bibliotekê Publiczn¹. Urodzi³ siê 31 lipca 1897 roku we Lwowie, w rodzinie rzemieœlniczej jako syn Franciszka i Ludwiki z Mandryków. Po ukoñczeniu szko³y ludowej, a nastêpnie gimnazjum, studiowa³ historiê i geografiê na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W czasie studiów od 1 marca 1917 roku pracowa³ we lwowskim Archiwum Krajowym Aktów Grodzkich i Ziemskich. Dyplom doktora filozofii uzyska³ po obronie rozprawy na temat Instrukcje sejmikowe za czasów króla Micha³a. Podczas studiów dzia³a³ w skautingu i „Zarzewiu”. W okresie odradzania siê niepodleg³ego pañstwa polskiego w 1918 roku walczy³ na froncie ukraiñskim, a w czerwcu 1920 roku przyby³ na Górny Œl¹sk. Najpierw pracowa³ w Wydziale Prasowym Polskiego Komisariatu Plebiscytowego i redakcji „Katolika”, pisuj¹c pod pseudonimem Lutwiñski i Krystian, a w okresie III powstania œl¹skiego, zwi¹zany z Micha³em Gra¿yñskim, najpierw wspó³redagowa³ „Powstañca”, a póŸniej by³ referentem prasowym Grupy „Wschód”. Po tzw. buncie Grupy „Wschód” zmuszony zosta³ do opuszczenia Górnego Œl¹ska i wróci³ do pracy we lwowskim archiwum, gdzie by³ oficjalnie zatrudniony do 30 listopada 1927 roku. W rzeczywistoœci od listopada 1923 roku do koñca 1926 roku wykonywa³ powierzo23
ne mu przez pañstwo zadania w Gdañsku i Opolu oraz publikowa³ w tamtejszej prasie polskiej1. Biblioteka Sejmu Œl¹skiego mia³a dwóch mecenasów, mianowicie marsza³ka Sejmu Œl¹skiego Konstantego Wolnego i wojewodê Micha³a Gra¿yñskiego. Obaj wspierali Bibliotekê, ale inaczej widzieli jej przysz³oœæ. Wojewoda Gra¿yñski, pragn¹c mieæ wiêkszy wp³yw na Bibliotekê, postanowi³ powierzyæ jej kierownictwo, znanemu z okresu powstañ œl¹skich, Romanowi Lutmanowi. W tym celu œci¹gn¹³ dr. Lutmana w styczniu 1928 roku do Katowic2. Wówczas jednak w województwie œl¹skim toczy³a siê ostra walka polityczna przed wyborami parlamentarnymi i wojewoda najpierw wykorzysta³ Lutmana w kampanii wyborczej po stronie obozu sanacyjnego, powierzaj¹c mu kierowanie Biurem G³ównego Komitetu Wyborczego NarodowoChrzeœcijañskiego Zjednoczenia Pracy. Po wyborach Lutman jeszcze krótko pracowa³ w Zarz¹dzie Zwi¹zku Obrony Kresów Zachodnich. Pracê na stanowisku kierownika Biblioteki Sejmu Œl¹skiego obj¹³ 1 maja 1928 roku, ale ju¿ 1 stycznia 1929 roku przeszed³ do pracy w Œl¹skim Urzêdzie Wojewódzkim. Oficjalnie by³ referentem prasowym, ale przede wszystkim wykonywa³ poufne zadania na OpolszczyŸnie, zlecone mu przez wojewodê Gra¿yñskiego3. Poci¹ga³a go jednak praca w Bibliotece Sejmu Œl¹skiego i wróci³ do niej 1 stycznia 1930 roku. Tymczasem Biblioteka przeniesiona zosta³a do nowego gmachu Urzêdu Wojewódzkiego i Sejmu Œl¹skiego przy ul. Jagielloñskiej w Katowicach. Przejêta przez niego Biblioteka liczy³a na pocz¹tku 1930 roku wraz z dubletami oko³o 28 000 tomów, w tym 16 128 wydawnictw zwartych i 3000 tomów periodyków. Ju¿ wówczas dysponowa³a 1879 tomami silesiaków i 190 tomami czasopism i wydawnictw periodycznych. Lutman pisa³: „Ksiêgozbiór zosta³ w ostatnich czasach ca³kowicie zinwentaryzowany, uporz¹dkowany i ustawiony. Obecnie odbywa siê praca nad uporz¹dkowaniem wydawnictw periodycznych. Biblioteka posiada katalog alfabetyczny, posiadaj¹cy okolicznoœciowe krzy¿owanie odsy³aczowe (dla tematów geograficznych i osobowych). Katalogu rzeczowego Biblioteka dot¹d nie posiada”4. 1 Œl¹ski s³ownik biograficzny, pod red. J Kantyki i W. Zieliñskiego, t. 1. Katowice 1977 (biografia); Tobie Polsko. Szkice biograficzne dzia³aczy ruchu niepodleg³oœciowego na Górnym Œl¹sku, pod red. W. Lesiuka i W. Zieliñskiego. Opole – Katowice 1981. 2 „Pogl¹dy” 1970, nr 13, s. 7 (wywiad z R. Lutmanem). 3 H. Rechowicz, Poprzedniczki Biblioteki Œl¹skiej i ich rola w ¿yciu umys³owym województwa œl¹skiego. Katowice 1992, s. 60–62. 4 R. Lutman, Biblioteka Sejmu Œl¹skiego w Katowicach. „Roczniki Towarzystwa Przyjació³ Nauk na Œl¹sku” 1930, t. 2, s. 210.
24
Personel sk³adaj¹cy siê z dyrektora i 10 pracowników Lutman ocenia³ jako prowizoryczny. Ju¿ w marcu 1930 roku zda³ sobie sprawê z koniecznoœci przekszta³cenia Biblioteki Sejmu Œl¹skiego w bibliotekê publiczn¹ o charakterze naukowym, dla której wymyœli³ nazwê – Œl¹ska Biblioteka Publiczna. Pisa³: „Faktem bardzo charakterystycznym i w du¿ej mierze umniejszaj¹cym rolê Biblioteki jest okolicznoœæ, ¿e czytelnicy na ogó³ korzystaj¹ z dzie³ beletrystycznych [...]. Zlikwidowanie tego zjawiska przez zamkniêcie wypo¿yczalni dzie³ beletrystycznych stanowi postulat i warunek rozwoju biblioteki jako instytucji naukowej”5. Ilustruj¹c ten stan poda³, ¿e w 1929 roku wœród 7919 wypo¿yczonych dzie³ by³o 6500 pozycji z beletrystyki. Roman Lutman twierdzi³: „Biblioteka Sejmu Œl¹skiego ma ju¿ obecnie charakter biblioteki publicznej, dostêpnej dla wszystkich. Jeœli jednak ma ona po¿ytecznie spe³niaæ swe zadania w tym charakterze, jej stan organizacyjny musi ulec zasadniczej zmianie”6. Jego zdaniem, dziêki takiemu przekszta³ceniu, mo¿na by doprowadziæ do po³¹czenia z bibliotek¹ Towarzystwa Przyjació³ Nauk na Œl¹sku i podj¹æ starania w celu „czêœciowego przejêcia szeregu ksiêgozbiorów prowincjonalnych, dot¹d martwych i bezu¿ytecznych” oraz doprowadziæ do przyznania Œl¹skiej Bibliotece Publicznej egzemplarza obowi¹zkowego z województwa œl¹skiego. Przekszta³cenie Biblioteki Sejmu Œl¹skiego w bibliotekê publiczn¹ o charakterze regionalnym „jest nieodzownym warunkiem rozwoju w województwie œl¹skim ruchu naukowego i ¿ywotnego oœrodka kulturalnego”7. Ta koncepcja odpowiada³a wojewodzie Gra¿yñskiemu, natomiast marsza³ek Wolny chcia³ utrzymaæ Bibliotekê jako placówkê zwi¹zan¹ z Sejmem Œl¹skim i chocia¿ dr Lutman mia³ podpisany kontrakt na trzy lata, ju¿ po roku zosta³ zwolniony. Zreszt¹ marsza³ek Wolny ca³y czas widzia³ w Lutmanie przeciwnika politycznego8. W wyborach do III Sejmu Œl¹skiego chadecja zdoby³a najwiêcej mandatów i jej przedstawiciel, Konstanty Wolny, wybrany na marsza³ka Sejmu Œl¹skiego na kolejn¹ kadencjê, nie zamierza³ tolerowaæ dyrektora Biblioteki Sejmu Œl¹skiego, który wysun¹³ „postulat wyeliminowania Biblioteki Sejmu Œl¹skiego Tam¿e, s. 211. Tam¿e, s. 212. 7 Tam¿e, s. 212–213. 8 W. Zieliñski, Roman Lutman – historyk i organizator nauki polskiej na Œl¹sku. „Zaranie Œl¹skie” 1973, z. 4, s. 778–779. 5 6
25
z ram jej dotychczasowej organizacji i stworzenia z niej samodzielnej instytucji naukowej”9. Po zwolnieniu z Biblioteki, w marcu 1931 roku, Roman Lutman przeniós³ siê do Torunia, gdzie kierowa³ Instytutem Ba³tyckim. Nadal interesowa³ siê sprawami œl¹skimi i utrzymywa³ kontakt z wojewod¹ Gra¿yñskim. Na jego wezwanie wróci³ do Katowic i 10 kwietnia 1934 roku obj¹³ stanowisko dyrektora nowo utworzonego Instytutu Œl¹skiego, którym kierowa³ do wybuchu wojny. Mia³ wielkie zas³ugi w organizowaniu ¿ycia naukowego, skupiaj¹c wokó³ Instytutu Œl¹skiego wielu badaczy z województwa oraz innych regionów kraju. Wspó³dzia³a³ m.in. z Komitetem Wydawnictw Œl¹skich Polskiej Akademii Umiejêtnoœci. Pe³ni³ ró¿ne funkcje, m.in. sekretarza generalnego Towarzystwa Przyjació³ Nauk na Œl¹sku, prezesa Œl¹skiego Towarzystwa Literacko-Artystycznego10. Wielkim osi¹gniêciem Romana Lutmana by³o przygotowanie i wydanie w 1936 roku pod jego redakcj¹ pracy zbiorowej Stan i potrzeby nauki polskiej o Œl¹sku11. Kieruj¹c Instytutem Œl¹skim Lutman wspó³pracowa³ ze Œl¹sk¹ Bibliotek¹ Publiczn¹, która przybra³a taki kszta³t, jaki przed kilku laty postulowa³. Mia³ zreszt¹ wp³yw na dzia³alnoœæ Biblioteki, gdy¿ na wniosek wojewody Gra¿yñskiego zosta³ powo³any przez Œl¹sk¹ Radê Wojewódzk¹, 18 stycznia 1937 roku, w sk³ad Komisji Bibliotecznej na lata 1937–194012. Komisja ta decydowa³a o najwa¿niejszych problemach Biblioteki, a Roman Lutman aktywnie uczestniczy³ w jej pracach. Na posiedzeniu 31 maja 1938 roku w dyskusji nad sprawozdaniem dyrektora Rybickiego z dzia³alnoœci w 1937 roku i nad programem uzupe³nienia ksiêgozbioru oraz dzia³alnoœci¹ w roku bud¿etowym 1938/1939 dr Lutman by³ aktywny. Na jego wniosek, uzupe³niony przez dyrektora Glenska, uznano, ¿e „nie zachodzi potrzeba, przynajmniej w bliskim czasie, wydania drukiem katalogu prawniczego”. Zgodnie z postulatem Lutmana zobowi¹zano tak¿e dyrekcjê Biblioteki do zbadania, R. Lutman, Biblioteka Sejmu Œl¹skiego..., s. 212. Œl¹ski s³ownik biograficzny…; „Roczniki Towarzystwa Przyjació³ Nauk na Œl¹sku” 1936, t. 5, s. 396; „Polska Zachodnia” 1938, nr 36, s. 9. 11 M. Ambros pisa³ o tej publikacji: „Do bibliografii ju¿ specjalnej wkracza cenna praca zbiorowa wydana pod redakcj¹ Lutmana Romana przez Instytut Œl¹ski «Stan i potrzeby nauki polskiej o Œl¹sku»”. M. Ambros, Bibliografia Œl¹ska, jej stan obecny i zadania na przysz³oœæ. Katowice 1946, s. 9. 12 Sprawozdanie dyrektora Œl¹skiej Biblioteki Publicznej za rok 1937, Biblioteka Œl¹ska R. 861 III; F. Szymiczek, Œl¹ska Biblioteka Publiczna w gestii Œl¹skiej Rady Wojewódzkiej. „Ksi¹¿nica Œl¹ska” t. 22: 1983–1984, s. 62–64. 9
10
26
„w jakiej mierze Czytelnia Prawnicza jest wykorzystana przez Sejm i Urz¹d Wojewódzki”13. Do tej ostatniej sprawy wrócono na kolejnym posiedzeniu Komisji, czyli 31 maja 1939 roku. Po wymianie zdañ na wniosek dr. Lutmana podjêto nastêpuj¹c¹ uchwa³ê: „Komisja Biblioteczna uwa¿a za w³aœciwe przeniesienie Czytelni Prawniczej do g³ównej czêœci Biblioteki w miarê znalezienia pomieszczeñ i z uwzglêdnieniem potrzeb Biura Sejmu Œl¹skiego”. W protokole z tego posiedzenia Komisji czytamy: „Dyr. Lutman stawia wniosek, aby dyr. Rybicki przygotowa³ obszerne memorandum do kwestii budowy nowego gmachu i aby w tym celu zwo³ano osobn¹ Komisjê Biblioteczn¹. Wniosek ten zebrani przyjêli i w zwi¹zku z tym uchwalono zwo³aæ posiedzenie Komisji w koñcu czerwca br.”. Z tego protoko³u dowiadujemy siê równie¿, ¿e dyrektor Lutman z uznaniem wypowiedzia³ siê o pracy Biblioteki14. Nie uda³o siê ustaliæ, czy do specjalnego posiedzenia dosz³o. Mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e memoria³ zosta³ opracowany. Wskazuje na to pismo naczelnika Wydzia³u Prezydialnego Urzêdu Wojewódzkiego do naczelnika Wydzia³u Komunikacyjno-Budowlanego zawieraj¹ce proœbê o udzielenie dyrektorowi Rybickiemu pomocy przy opracowaniu szkicu planu budowy nowego gmachu Biblioteki15. Jako dyrektor Instytutu Œl¹skiego Lutman zdecydowa³ o przekazaniu Bibliotece tych publikacji, które Instytutowi nie by³y bezpoœrednio potrzebne. Gor¹co popiera³ prowadzone w Bibliotece prace bibliograficzne, a kiedy dzia³aj¹cy przy Bibliotece Komitet Redakcyjny Bibliografii Œl¹skiej zosta³ przez przewodnicz¹cego Piotra Pampucha rozwi¹zany, postanowi³, ¿e prace nad bibliografi¹ retrospektywn¹ Œl¹ska bêd¹ prowadzone w ramach Instytutu. Dyrektor Lutman zadba³ o to, aby prace nad bibliografi¹ by³y prowadzone w sposób naukowy, dlatego o opiniê na temat sporz¹dzania bibliografii poproszono wybitnych znawców. Nastêpnie na kierownika pracowni powo³ano W³adys³awa Wis³ockiego, kustosza Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich we Lwowie, a w sk³ad zespo³u weszli doœwiadczeni badacze. Ju¿ w 1938 roku zaczêto zbieraæ materia³y we Wroc³awiu i Lwowie. Wybuch wojny przerwa³ prace, a w czasie jej trwania zebrany materia³ uleg³ zniszczeniu lub rozproszeniu16. 13 14 15 16
Archiwum Pañstwowe Katowice (dalej: AP Kat.), UWŒl. Wydz. Prez. 77, k. 152–154. Tam¿e, k. 137–140. AP Kat., Sejm Œl¹ski 110. M. Ambros, Bibliografia Œl¹ska..., s. 10–12.
27
W 1935 roku zaczê³a siê ukazywaæ bibliografia bie¿¹ca. Pierwszy zeszyt „Wykazu Literatury Bie¿¹cej o Œl¹sku” wydany zosta³ pod patronatem Komisji Redakcyjnej Bibliografii Œl¹skiej przy Œl¹skiej Bibliotece Publicznej, ale ju¿ nastêpne zeszyty wydawane by³y przez Instytut Œl¹ski, co sta³o siê mo¿liwe dziêki Romanowi Lutmanowi. Po wybuchu wojny Lutman przeniós³ siê do Lwowa, gdzie pracowa³ w Bibliotece Narodowej im. Ossoliñskich, a nastêpnie w drogerii. Zagro¿ony aresztowaniem przez Niemców uda³ siê do Warszawy, gdzie pod nazwiskiem Witkowski zajmowa³ siê przygotowaniem po wojnie oœrodka naukowego na Œl¹sku. Ju¿ w lutym 1945 roku przyjecha³ do Katowic i uzyskawszy poparcie w³adz przyst¹pi³ do reaktywowania Instytutu Œl¹skiego, którego zosta³ dyrektorem. Prowadzi³ aktywn¹ dzia³alnoœæ na rzecz rozwoju nauki i kultury, sprawuj¹c ró¿ne odpowiedzialne funkcje, np. przewodnicz¹cego Wojewódzkiej Rady Kultury17. Podobnie jak przed wojn¹, Biblioteka otrzyma³a od Instytutu wiele cennych publikacji. Po przekszta³ceniu Instytutu Œl¹skiego w filiê Instytutu Zachodniego i przeniesieniu go do Wroc³awia kierowa³ t¹ placówk¹, a po likwidacji i tej filii w latach 1950–1957 pracowa³ w Bibliotece Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich. W 1955 roku uzyska³ tytu³ docenta. W 1956 roku podj¹³ przygotowania do otwarcia Instytutu Œl¹skiego w Opolu i kierowa³ nim do 1963 roku, kiedy to przeszed³ na emeryturê. Prowadzi³ dzia³alnoœæ spo³eczn¹ i naukow¹. Posiada³ wiele odznaczeñ pañstwowych. Zmar³ 28 stycznia 1973 roku. By³ ¿onaty z Mari¹ Kokoszyñsk¹, profesorem filozofii Uniwersytetu Wroc³awskiego18. Pisz¹c wspomnienie poœmiertne o Romanie Lutmanie inny zas³u¿ony dla Biblioteki Œl¹skiej cz³owiek stwierdzi³: „Lutman by³ archiwist¹, bibliotekarzem i edytorem. Z Bibliotek¹ Œl¹sk¹ wi¹za³ Go nie tylko krótki okres dyrektury, lecz równie¿ wieloletnia, œcis³a wspó³praca z t¹ instytucj¹. Przyczyni³ siê te¿ walnie do powiêkszenia zbiorów Biblioteki Œl¹skiej, przekazuj¹c jej wszystkie wydawnictwa otrzymywane przez Instytut w drodze wymiany. Wœród ludzi zwi¹zanych z Bibliotek¹ Œl¹sk¹ Roman Lutman zajmuje jedno z przedniejszych miejsc”19.
Œl¹ski s³ownik biograficzny… Tam¿e; Tobie Polsko... 19 L. Bro¿ek, Roman Lutman (1897–1973). „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Œl¹skiej” R. 17: 1972, s. 143. 17 18
28