Wokół „Gentis Silesiae annales” Joachima Cureusa by Biblioteka Slaska

Marta Kasprowska-Jarczyk

Wokół Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa Z dziejów szesnastowiecznej historiografii śląskiej

Pod redakcjÄ&#x2026; Jana Malickiego Vol. XI

Marta Kasprowska-Jarczyk

Wokół Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa Z dziejów szesnastowiecznej historiografii śląskiej

Katowice 2011

KOMITET WYDAWNICZY prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława RECENZENT prof. dr hab. Dariusz Rott

ISBN 978-83-60209-69-1

Redakcja tomu Jan Baron Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski, Jolanta Mierzwa

Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 100 egzemplarzy

Spis treści

Wstęp...................................................................................................... 7 Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku 1.1. Wprowadzenie .......................................................................17 1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia.............................................19 1.3. W głogowskim kręgu miejskim............................................53 1.4. Pobyt Cureusa na dworze księcia brzeskiego Jerzego II.................................................................................70 1.5. Pod wpływem środowiska intelektualnego szesnastowiecznego Wrocławia ..........................................81 Rozdział II Problemy kompozycji Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa 2.1. Wprowadzenie .......................................................................95 2.2. Delimitatory zewnętrzne.......................................................99 2.3. Delimitatory wewnętrzne....................................................120 Rozdział III Wokół zagadnień genologicznych dzieła medyka z Głogowa 3.1. Wprowadzenie .....................................................................137 3.2. Gatunkowość Gentis Silesiae annales.................................139 3.3. Brevis expositio stirpis et vitae Beate Hedwigis – krótki opis pochodzenia i żywota św. Jadwigi . ...............154 3.4. Katalog biskupów śląskich .................................................164 3.5. Epitafium Adamowi Cureusowi.........................................177

Rozdział IV Literackość Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa 4.1. Wprowadzenie ..................................................................... 185 4.2. Narracja................................................................................. 189 4.3. Bohater................................................................................... 209 4.4. Narrator – autor.................................................................... 230 Zakończenie....................................................................................... 249 Bibliografia......................................................................................... 255 Zusammenfassung .......................................................................... 277 Indeks osób........................................................................................ 279

Wstęp Dzieje Śląska to niezwykle rozległe i ciekawe zagadnienie, które stale wymaga nowych i precyzyjnych studiów. Przeszłość tego terenu jest szczególnie interesująca zarówno dla historyków, jak i literaturoznawców oraz językoznawców, którzy stale podejmują w swych badaniach i pracach nowe zagadnienia. Zauważyć jednak trzeba, że szczególnie dawna literatura śląska, która była pisana w językach polskim, niemieckim i czeskim, a także po łacinie, wymaga licznych dopowiedzeń i uzupełnień, gdyż klasyczne prace takich badaczy, jak Wincenty Ogrodziński, Henryk Barycz, Paweł Musioł, Jan Zaręba, Karol Głombiowski, Arno Lubos czy Hans Heckel1 mimo ogromnego znaczenia przestały być aktualne. Istotny wpływ na rozwój wiedzy o dawnej literaturze i kulturze śląskiej mają opracowania wykorzystujące odmienną metodologię badawczą, spośród których należy wymienić chociażby prace Jana Malickiego, Józefa Budzyńskiego, Beaty Gaj czy Maxa Webera, a także tomy Dawna kultura literacka na Śląsku. Zbiór studiów i Starší česká literatura ve Slezsku pod redakcją Libora Pavery2. Pamiętać trzeba również o puW. Ogrodziński: Dzieje piśmiennictwa śląskiego. Katowice 1946; H. Barycz: Śląsk w polskiej kulturze umysłowej. Wyd. II popr. i uzup. Katowice 1979; P. Musioł: Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX w. Opole 1970; J. Zaręba: Polska literatura na Śląsku. Cz. I. Katowice 1971; Związki kulturalne Śląska z Polską w epoce odrodzenia. Wystawa druków i rękopisów listopad 1953–luty 1954. Wstęp historyczny i oprac. K. Głombiowski. Wrocław 1953, s. 7–56; A. Lubos: Geschichte der Literatur Schlesiens. Bd. 1–3. München 1960–1974; H. Heckel: Geschichte der deutschen Literatur in Schlesien. Bd. 1. Von den Anfängen bis zum Ausgange des Barock. Breslau 1929. 2 J. Malicki: Laury, togi, pastorały. Szkice o kulturze literackiej renesansowego Śląska. Katowice 1983; Idem: Kultura literacka renesansowego Śląska. Katowice 1985; Idem: Kultura literacka mieszczan śląskich XVI wieku. W: Legat wieku rycerskiego. Studia staropolskie dawne i nowe. Katowice 2006, s. 99–113; J. Budzyński: Dramat i teatr szkolny na Śląsku. Katowice 1996; B. Gaj: Tradycje retoryczne na dawnym Śląsku (XVI–XVIII wiek). Katowice – Opole 2007; M. Weber: Literatura śląska od początków do roku 1945. W: J. Bahlcke, J. Rogall, R. Krämer, B. Bönisch-Brednich, M. Weber, A. Langer: Śląsk i Ślązacy. Przeł. M. Misiorny, 1

Wstęp

blikacjach dotyczących konkretnych twórców śląskich bądź podejmujących określone zagadnienia kultury literackiej, które w ostatnich latach powstały w katowickim ośrodku naukowym3. Ogromny wpływ na ostateczny kształt zarówno tematyczny, jak i językowy literatury śląskiej miała bez wątpienia przynależność terytorialna Śląska. Wiadomo, że tereny te stanowiły część monarchii piastowskiej, by następnie stać się lennem czeskim. W 1526 r. po śmierci Ludwika II Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem ziemie korony czeskiej wraz z jej lennami znalazły się w rękach Habsburgów. Stany krajów korony czeskiej powierzyły godność monarchy Ferdynandowi Habsburgowi, mężowi siostry tragicznie zmarłego Ludwika, a ten koronował się na władcę w Pradze w lutym 1527 r. Już pierwszego maja we Wrocławiu nowy monarcha odebrał hołd od miasta i książąt śląskich. Na skutek tej decyzji Habsburgowie przejęli władzę nad Śląskiem i dzierżyli ją do 1742 r., kiedy to ziemia ta stała się częścią Prus4. Rok śmierci ostatniego władcy z dynastii czeskich Jagiellonów, będący zarazem początkiem panowania Habsburgów na Śląsku, miał ogromne znaczenie dla ludzi żyjących w XVI stuleciu, przede wszystkim zaś dla śląskiego patrycjatu i mieszczaństwa związanego z niemieckim kręgiem kulturowym. Zapewne to właśnie dlatego Joachim Cureus, autor Gentis Silesiae annales, wskazał na karcie tytułowej swego dzieła właśnie tę datę jako granicę zamykającą porządek chronologiczny jego narracji. Z. Rybicka. Warszawa 2001, s. 323–349; Dawna kultura literacka na Śląsku. Zbiór studiów. Red. M. Borysiak, A. Galos. Wrocław 1994; J. Vilikovský, J. Vašica, A. Grund: Starší česká literatura ve Slezsku. Red. L. Pavera. Ostrava 1999. 3 Trzeba wymienić m.in. prace: U. Gumuła: Literatura polska na Śląsku w XVII wieku. Piotr Wachenius, Jan Malina, Maciej Gutthäter-Dobracki. Katowice 1995; Ioannes Langus Silesius, Ioannes Baptista decollatus. Red. i oprac. Z. Kadłubek, D. Rott. Katowice – Pszczyna 1997; P. Wachenius: Hymny moje domowe. Wybór, wstęp i oprac. Z. Kadłubek, D. Rott. Katowice – Pszczyna 1999; D. Rott: Wawrzyniec Korwin. Wczesnorenesansowy humanista śląski. Katowice 1997; I. Kaczmarzyk: Adam Gdacjusz. Z dziejów kaznodziejstwa śląskiego. Katowice 2003; B. Stuchlik-Surowiak: Barokowe epitalamium śląskie. Kobieta, małżeństwo, rodzina. Katowice 2007. 4 A. Galas, A. Galas: Dzieje Śląska w datach. Wrocław 2001.

Wstęp

Uważam, że tłem i kontekstem dla rozważań nad szesnastowieczną literaturą śląską, do której zaliczyć trzeba Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa, muszą być wydarzenia polityczne, historyczne, religijne i kulturalne dotyczące Śląska. Wiek XVI stanowił w dziejach tej ziemi okres istotnych przeobrażeń związanych z renesansowym humanizmem i reformacją, które miały zasadniczy wpływ na twórców i ich dzieła. Większość tekstów dotyczących historii Śląska i powstałych w XVI stuleciu została napisana po łacinie, która – jak podkreśla Jerzy Starnawski – była językiem ludzi wykształconych w dobie humanizmu5. Łacina, będąca wówczas językiem elit6, umożliwiała twórcom pochodzącym ze Śląska studiowanie na uczelniach zagranicznych, ułatwiała im kontakty międzynarodowe, a jednocześnie była gwarantem rozpowszechnienia ich dzieł w szerszym gronie czytelników. Należy podkreślić, że uniwersalna łacina była na Śląsku językiem ludzi wykształconych, wywodzących się najczęściej z patrycjatu, którzy zasadniczo opierali się na wzorcach ideowych utrwalonych w tradycji niemieckiej7. Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa ze względu na przynależność do literatury łacińskiej doby renesansu stanowi więc jeden z elementów wspólnego dziedzictwa kultury europejskiej. Dzieło, będące przedmiotem mojego zainteresowania, zaliczyć trzeba do śląskiej historiografii. Dawne dziejopisarstwo śląskie doczekało się wielu opracowań, chociaż należy przyznać, że nadal istnieją zasadnicze luki w badaniach dotyczących tego tematu, szczególnie w zakresie opracowania poszczególnych dzieł historiograficznych i monografii ich autorów. Mówiąc o pisarstwie historycznym na Śląsku w XVI w., należy przypomnieć przede wszystkim przekrojowy artykuł Hermanna Markgrafa, w którym badacz zajmował się rozwojem dziejopisarstwa śląskiego od początku XVI do połowy XVII stulecia8. Również w przywoływanych 5 J. Starnawski: Łacina językiem ludzi wykształconych w dobie humanizmu. W: Idem: Z dziejów renesansu w Polsce. Studia i szkice. Warszawa 2007, s. 11–17. 6 Określenie zaczerpnięte z tytułu pracy: Łacina jako język elit. Red. J. Axer. Warszawa 2004. 7 J. Malicki: Kultura literacka…, s. 10. 8 H. Markgraf: Die Entwicklung der schlesischen Geschichtsschreibung. „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Altertum Schlesiens” 1888. Bd. 22, s. 1–24.

Wstęp

już pracach poświęconych dziejom literatury na Śląsku można znaleźć informacje dotyczące historiografii. Cennym opracowaniem zbiorowym podejmującym to zagadnienie jest praca Dawna historiografia śląska, będąca pokłosiem sesji naukowej, która odbyła się w Brzegu (26–27 listopada 1977)9. Należy zwrócić uwagę na artykuł Westyny Gładkiewicz stanowiący próbę uporządkowania wiadomości o kronikarstwie i rocznikarstwie śląskim XVI i pierwszej połowy XVII w.10 Jest to właściwie pierwszy artykuł od czasów pracy Hermana Markgrafa tak szeroko podejmujący ów temat. Całkowicie uzasadnione wydają się więc badania nad jednym z nieopracowanych dotychczas dzieł śląskiej historiografii, jakim są Gentis Silesiae annales Joachima Cureusa z 1571 r., tym bardziej, że nadal pojawiają się błędne informacje na temat tego tekstu nawet w refleksjach naukowych11. Dzieło głogowskiego medyka miejskiego nie zostało do tej pory szczegółowo opracowane zarówno przez historyków, jak i literaturoznawców, chociaż jest przywoływane jako źródło w rozmaitych pracach poświęconych przeszłości Dolnego Śląska. Należy w tym miejscu zauważyć, że tekst ten nie doczekał się dotychczas ani nowej edycji, ani tłumaczenia na język polski. Nadal korzystamy z wittenberskiego wydania Gentis Silesiae annales z 1571 r.12 albo z przekładów tego dzieła na język nieArykuł został przedrukowany w pracy: H. Markgraf: Kleine Schriften zur Geschichte Schlesiens und Breslaus. Mit vier Abbildungen. Breslau 1915, s. 1–29. 9 Dawna historiografia śląska. Materiały sesji naukowej odbytej w Brzegu w dniach 26–27 listopada 1977. Red. K. Gajda. Opole 1980. 10 W. Gładkiewicz: Dziejopisarstwo śląskie okresu odrodzenia i wczesnego baroku. W: Ibidem, s. 116–134. 11 Wystarczy przypomnieć w tym miejscu prace Krystyna Matwijowskiego, który twierdzi, że tekst Gentis Silesiae annales został wydany w Wittenberdze w 1576 r. (Zob.: K. Matwijowski: Czasy nowożytne. W: Głogów. Zarys monografii miasta. Red. K. Matwijowski. Wrocław – Głogów 1994, s. 165) czy Idziego Panica, który autora tekstu uznaje za siedemnastowiecznego pisarza (I. Panic: Źródła do dziejów medycyny na Śląsku Cieszyńskim. W: Górny Śląsk – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań. Red. J.M. Dyrda. Katowice 2003, s. 43–50). 12 J. Cureus: Gentis Silesiae annales. Complectentes historiam de origine, propagatione et migrationibus gentis, et recitationem praecipuorum euentuum, qui in Ecclesia et Republica vsq[ue] ad necem Ludovici Hungariae et Bohemiae Regis

Wstęp

miecki autorstwa Heinricha Rätla pochodzących z lat 1585, 158713 oraz 160114. Fragmenty drugiej części Cureusowych Roczników, będące opisami geograficznymi tej ziemi, zostały przedrukowane w aneksie książki Bolesława Olszewicza Najdawniejsze opisy geograficzne Śląska15, zaś w pracy Josepha Gottschalka16 można odnaleźć niemieckie tłumaczenie żywota św. Jadwigi, który jest integralną częścią Gentis Silesiae annales. Jeśli chodzi o biografię Joachima Cureusa, należy zajrzeć do szeregu kompendiów biograficznych czy słownikowych, ukazujących się właściwie od XVIII stulecia po dzień dzisiejszy17. Bioacciderunt. Contexti ex Antiquitate Sacra et Ethnica, et ex scriptis recentioribus. Wittenberg 1571. (Podstawą pracy jest egzemplarz dostępny w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach i opatrzony sygnaturą 1563 III.) 13 Zob.: K. Estreicher: Bibliografia polska. T. 8 (Seria chronologiczna). Kraków 1882–1983, s. 60; Idem: op. cit. T. 14. Kraków 1896, s. 465–467. 14 J. Cureus: Newe Cronica Des Hertzogthumbs Ober- vnd Nieder-Schlesien: Warhaffte und grüntliche beschreibung aus Göttlicher Schrifft, heidnischen vnd andern Alten vnd newen Historien von dem Namen, Ursprung, Ankunfft, Vermerung vnd… Geschichten und Tadten der alten Schlesien… Eisleben 1601. Dostępny w Internecie <www.zbc.uz.zgora.pl/dlibra/doccontent?id=9106&from=FBC> [10.03. 2008]. 15 B. Olszewicz: Najdawniejsze opisy geograficzne Śląska. Katowice 1936, s. 63–65. 16 J. Gottschalk: Die älteste protestantische Lebensbeschreibung der hl. Hedwig vom Jahre 1571. „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”, Bd. 17 (1959), s. 5–14. 17 S.J. Ehrhardt: Presbyterologie des evangelischen Schlesiens. Th. III. Liegnitz 1783, s. 358–361; H. Heppe: Curäus Joachim. W: Allgemeine Deutsche Biographie (dalej ADB). Bd. 4. Leipzig 1876, s. 644–645; S. Kośmiński: Cureus Joachim. W: Idem: Słownik lekarzów polskich obejmujący oprócz krótkich życiorysów lekarzy Polaków oraz cudzoziemców w Polsce osiadłych, dokładną bibliografię lekarską polską od czasów najdawniejszych aż do 1885 roku. Warszawa 1888, s. 76; J. Graetzer: Cureus Joachim. W: Idem: Lebensbilder hervorragender Schlesicher Aerzte aus den letzten vier Jahrhunderten. Breslau 1889, s. 23–25; H. Heppe: Cureus Joachim. In: Neue Deutsche Biographie (dalej NDB). Bd. 3. Berlin 1957, s. 441; G. Taddey: Curäus Joachim. W: Lexikon der deutschen Geschichte. Personen-Ereignise-Institutionem. Von der Zeitwende bis zum Ausgang des 2. Weltkrieges. Hrsg. G. Taddey. Stuttgart 1977, s. 221; O. Pusch: Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd. 1. Dortmund 1986, s. 252–253; F.W. Bautz: Cureus Joachim. W: Biographisch – Bibliographisches Kirchenlexikon. Bd. 1. Hamm 1990, s. 1176; G. Heinrich: Joachim Cureus. W: Schlesische Lebensbilder. Bd. 6. Schlesier des 15. bis 20. Jahrhunderts. Im Auftrage der Historischen Kommission für Schlesien.

Wstęp

gramy twórcy Gentis Silesiae annales można odnaleźć zarówno w opracowaniach mających charakter ogólny, jak i ściśle historyczny, religijny, medyczny czy też literacki, co wynika z faktu wszechstronnych zainteresowań zawodowych Cureusa, który jednocześnie był lekarzem miejskim, aktywnym teologiem i historiografem. Jednakże można stwierdzić, że większość z tych pozycji bibliograficznych nie została spisana w języku polskim, ma charakter ściśle encyklopedyczny czy wręcz lakoniczny bądź jest wtórna wobec źródeł biograficznych z XVII w. autorstwa Johannesa Ferinariusa18 i Adama Melchiora19. Jednocześnie należy stwierdzić, iż w biografii głogowskiego medyka miejskiego nadal istnieją luki i białe plamy, związane np. z postacią jego żony, kwestią wyznania czy okolicznościami pobytu tego twórcy w Brzegu. Koniecznością staje się więc próba zrekonstruowania pełnej biografii Joachima Cureusa, ze szczególnym uwzględnieniem miejskich środowisk humanistycznych, w których przebywał w czasie swojego krótkiego życia. Zamierzam odtworzyć drogę życiową tego śląskiego humanisty i jego powiązania naukowo-towarzyskie, by dokonać demitologizacji jego postaci. Łacińska sentencja Habent sua fata libelli przekonuje, że książki mają swoje dzieje. I tak też jest z dziełem Joachima Cureusa będącym przedmiotem mojego zainteresowania. Wystarczy przypomnieć, że to właśnie poglądy historiografa zawarte w Gentis Silesiae annales, a dotyczące pragermańskiego charakteru tych ziem, staHrsg. von J.J. Menzel und L. Petry. Sigmaringen 1990, s. 38–45; A. Bok: Cureus Joachim. W: Encyklopedia Ziemi Głogowskiej. Z. 7. Głogów 1993, s. 5–6; G. Scheuermann: Curaeus Joachim. W: Idem: Das Breslau – Lexikon. Bd. 1. Dülmen 1994, s. 196–197; Deutsche Biographische Enzyklopädie. Hrsg. von W. Killy. Bd. 2. München – New Providence – London – Paris 1995, s. 411; M. Kasprowska-Jarczyk: Joachim Cureus. W: Słownik pisarzy śląskich. T. 3. Katowice 2010, s. 27–30. 18 J. Ferinarius: Narratio de Vita et Morte viri summi Ioach. Curei Freistad. Sil. Philos. et Medici clarisimi in inclyta urbe Glogowiensi. Liegnitz 1601 [druk dostępny w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. 443207]. 19 A. Melchior: Ioachimus Curaeus. In: Vitae Germanorum Medicorum. Frankfurt am Main und Heidelberg 1620, s. 197–216. Dostępny w Internecie <www. uni-mannheim.de/mateo/camenaref/adam/adam2.html> [28.12.2008].

Wstęp

ły się przyczyną zażartej polemiki i krytyki autora oraz jego dzieła ze strony polskich historyków: Marcina Kromera i Macieja Stryjkowskiego, a później także Aleksandra Gwagnina, Jana Głuchowskiego i Erazma Glicznera. Dzieje konfliktu między Cureusem a polskimi historykami były przedmiotem licznych refleksji badaczy, jednakże zazwyczaj sam autor i jego dzieło pozostawały w tle tych rozważań20. Biorąc pod uwagę tylko te poglądy Cureusa, Janusz Chutkowski nazwał go „propagatorem germańskości ziem śląskich” 21. Nie mniej interesującym zdarzeniem związanym z dziejami Gentis Silesiae annales jest fakt, że dzieło to znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych, wydanym w 1590 r. Jak twierdzi Johann Heyne, bezpośrednią przyczyną wystąpienia wrocławskiej kapituły katedralnej przeciwko głogowskiemu lekarzowi miejskiemu były słowa z Gentis Silesiae annales22: Sed sicut ubique laudem habet modestia, ita praecipue ea decet historiam, quae debet esse vera et verecunda narratio rerum, quae acciderunt, condita sale candido, non scurrilitate Moni [bemerkt wird] hujus moniti hic author saepe obliviscitur.

Wspomniany badacz twierdzi, że zapewne niemały wpływ na konflikt pomiędzy Cureusem a kapitułą katedralną miała kwestia jego wyznania i poglądów na sprawę sakramentów. Spróbuję dowieść, że wpisanie Gentis Silesiae annales na indeks ksiąg zakazanych było formą zaatakowania autora dzieła, a nie przejawem rzeczywistej krytyki poglądów zawartych w interesującym mnie tekście historiograficznym.

A. Skowrońska: Z dziejów polemiki o polskość Śląska w dobie odrodzenia. W: Z dziejów postępowej ideologii na Śląsku wieku XIV–XVI. Red. E. Maleczyńska. Warszawa 1956, s. 314–316; H. Barycz: Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego. Studia nad historiografią w. XVI–XVIII. Wrocław 1981, s. 96; J. Malicki: Tradycje lechickie. Spory o etnogenezę Śląska. W: Idem: Laury, togi, pastorały…, s. 9–44; Idem: Początki sporów o polskość i niemieckość Śląska. Katowice 1987. 21 J. Chutkowski: Dzieje Głogowa. T. 1. Legnica 1989, s. 149. 22 J. Heyne: Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau. Bd. 1. Breslau 1860, s. 17. 20

Wstęp

Warto zauważyć, że również współcześni historycy wypowiadają bardzo zróżnicowane opinie na temat dzieła Cureusa i samego autora. Wacław Korta stwierdził, iż roczniki głogowskiego medyka miejskiego to rzetelne, naukowe przedstawienie materiału faktograficznego, szczególnie w części dotyczącej czasów bliższych ich twórcy. Zauważył też, że m.in. w opisie starożytnych dziejów Śląska historiograf brakujące fakty zastępował przypuszczeniami, „które podsuwała mu świadomość i poczucie wyższości [wynikające z – M. K.-J.] niemieckiego pochodzenia”23. Z kolei autor pracy Książęta i stany. Historia Śląska (1469–1740) w pejoratywny sposób ocenił interesującą mnie postać, kiedy pisał: Cureus nie był historykiem, a już na pewno nie dyplomatą, jego beztroska ocena starego Kościoła i nieprzyjazne wypowiedzi na temat Polski skłoniły biskupa warmińskiego Marcina Kromera do natychmiastowej repliki24.

Tak skrajne opinie wskazują na konieczność dokonania rzetelnej oceny Joachima Cureusa, zarówno w kontekście tekstu będącego przedmiotem moich rozważań, jak i w odniesieniu do całego jego życia. Główne postulaty badawcze wynikają po pierwsze z konieczności opracowania szczegółowej biografii Joachima Cureusa, uwzględniającej ośrodki i środowiska humanistyczne, z którymi był związany, oraz wyjaśniającej niejasne miejsca z jego życia. Po wtóre, odchodząc od kwestii sporów ideologicznych związanych z pragermańskością Śląska, należy wreszcie podjąć próbę pełnego opisu tego dzieła, w której uwzględnione zostaną zagadnienia związane z kompozycją, literackością i gatunkowością. Moim zamiarem jest „zdemitologizowanie” postaci Joachima Cureusa i przedstawienie nowej interpretacji tego tekstu, która będzie następstwem analizy przeprowadzonej w oparciu o metodologię literaturoznawczą.

W. Korta: Historia do 1763 roku. Do druku przygotował i wstępem opatrzył M. Derwich. Warszawa 2003, s. 263. 24 N. Conrads: Książęta i stany. Historia Śląska (1469–1740). Przeł. L. Wiśniewska. Wrocław 2005, s. 100. 23

Wstęp

Praca została napisana jako rozprawa doktorska na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Chciałabym w tym miejscu podziękować mojemu Promotorowi prof. zw. dr. hab. Janowi Malickiemu za opiekę oraz cenne wskazówki merytoryczne, które stanowiły istotny punkt odniesienia dla moich poczynań naukowych. Słowa wdzięczności kieruję również w stronę Recenzentów mojej dysertacji doktorskiej: prof. dr. hab. Piotra Borka z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie oraz prof. dr. hab. Dariusza Rotta z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach – za przekazanie wnikliwych i pomocnych spostrzeżeń.

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku 1.1. Wprowadzenie Śląsk to ziemia pogranicza, przestrzeń życiowa i miejsce spotkania ludzi o różnej przynależności etnicznej i kulturowej. Joanna Rostropowicz przypomina, że w czasie jednej z konferencji poświęconych kulturze śląskiej pojawiło się określenie tej ziemi jako „krainy o trzech sercach” („tria corda”)25. Marek Cetwiński w pracy będącej zbiorem artykułów i szkiców o przemianach społecznych, kulturowych oraz etnicznych tej ziemi nazwał ją „tyglem ludów, języków i kultur”26. Taki sposób nazywania Śląska wynika z faktu, iż na tym terenie od wieków przeplatają się wpływy kulturowe trzech narodów: czeskiego, niemieckiego i polskiego. Józef Budzyński zwrócił uwagę na spajającą rolę łaciny w kulturze dawnego Śląska, podkreślał, iż język ten integrował tę ziemię z humanistyczną Europą, a jednocześnie umożliwiał kontakty społeczno-kulturalne jego mieszkańców27. Należy mieć świadomość, że to właśnie na takich niejednorodnych i wielokulturowych terenach urodził się, mieszkał, pracował i tworzył Joachim Cureus, autor Gentis Silesiae annales. Zamiar zrekonstruowania biografii „filozofa i medyka w słynnym mieście Głogowie”28 wymaga wprowadzenia pojęcia poko25 J. Rostropowicz: Wstęp. W: Tradycje kultury antycznej na Śląsku. T. 1. Red. J. Rostropowicz. Opole 1997, s. 5. 26 M. Cetwiński: Śląski tygiel. Studia z dziejów polskiego średniowiecza. Częstochowa 2001, s. 9. 27 J. Budzyński: Rola łaciny w kulturze dawnego Śląska. (Zarys problematyki). „Śląskie Miscellanea”. T. 11. Red. J. Malicki, K. Heska-Kwaśniewicz. Katowice 1998, s. 28–29. 28 „Ioachimo Cureo Freistadiensi, Philosopho et Medico in inclyta urbe Glogouiensi” – w taki sposób został scharakteryzowany Joachim Cureus na karcie tytułowej dzieła Gentis Silesiae annales z 1571 r.

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

lenia literackiego, gdyż ten śląski humanista był ściśle związany z generacją szesnastowiecznych humanistów i zwolenników reformacji, która niewątpliwie odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu jego dziejów osobistych i zawodowych, a także miała ogromny wpływ na jego poglądy. Kazimierz Wyka, pisząc o trojakim pojmowaniu pokoleń literackich: pozytywistycznym, humanistycznym i socjologicznym, podkreślał, że głównym elementem tworzącym kolejne pokolenia jest „swoiste przeżycie czasu”29. Opierając się na poglądach głoszonych przez Wilhelma Diltheya, stwierdził, iż poszczególne pokolenia swoją odrębność zawdzięczają działaniu czynników dwojakiego rodzaju. Zwrócił uwagę na „zbiór kulturalnych i duchowych form”, które istniały w czasie początków kształtowania i formowania się pokolenia oraz wszystkie warunki otaczającego życia jego przedstawicieli30. Bez wątpienia wymienione czynniki oddziaływały również na Joachima Cureusa, będącego jednym z przedstawicieli pokolenia śląskich humanistów urodzonych na początku lat trzydziestych XVI stulecia, których losy zostały zdeterminowane przede wszystkim przez wydarzenia związane z dominacją idei humanistycznych, rozprzestrzenianiem się reformacji i zmianą politycznej przynależności Śląska. Zamierzam przedstawić w pierwszym rozdziale książki precyzyjną biografię głogowskiego medyka miejskiego, która będzie odzwierciedlała jego wszechstronne zainteresowania i wykształcenie oraz ukaże rozległe związki towarzyskie i przyjacielskie, jakie łączyły go z humanistami pochodzącymi z różnych kręgów kulturowych. Wykorzystując metody biografistyki i archiwalistyki filologicznej, zrekonstruuję miejskie i uniwersyteckie środowiska humanistyczne, z którymi związany był Joachim Cureus, by udowodnić tezę o znaczącej pozycji autora Gentis Silesiae annales wśród szesnastowiecznych medyków oraz teologów, będących zwolennikami reformacji. Zamierzam potwierdzić słuszność twierdzenia, iż Joachim Cureus był jednym z czołowych humanistów śląskich, który wywarł wpływ na wiele dziedzin życia społecznego oraz kulturalnego tej ziemi, i że niesłuszne jest trak29 30

K. Wyka: Pokolenia literackie. Kraków 1977, s. 59. Ibidem, s. 26.

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

towanie go w refleksjach naukowych tylko jako „propagatora germańskości” Śląska. Postaram się dowieść, że dzieje autora Gentis Silesiae annales zostały zdeterminowane w równej mierze przez fakty polityczne i wydarzenia historyczne, jak i przez przedstawicieli środowisk humanistycznych i intelektualnych, działających w ośrodkach miejskich i uniwersyteckich, z którymi był związany. Istotnym punktem odniesienia będą dla mnie prace powstałe w ośrodku wrocławskim: Historia Śląska pod redakcją Marka Czaplińskiego, która nawiązuje do najnowszych badań niemieckich i czeskich, a także Dolny Śląsk. Monografia historyczna redagowana przez Wojciecha Wrzesińskiego31. Jak przypomniał Kazimierz Wyka, w pracy Geschichte der romanischen und germanischen Völker Leopold Ranke stwierdził, że po 1514 r. w Europie pojawiła się cała nowa generacja, która całkowicie zmieniła oblicze historii32. Dowiodę, że Joachim Cureus jako przedstawiciel wspomnianej generacji miał znaczący wpływ nie tylko na utrwalony w przekazach historycznych obraz dziejów Śląska. 1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia Joachim Cureus urodził się 23 października 1532 r. w Kożuchowie (Freistadt), co potwierdza Adam Melchior w kompendium Vitae Germanorum Medicorum z 1620 r. następującymi słowami: „Talibus igitur parentibus natus est Ioachimus Curaeus, anno Christi millesimo, quingentesimo, tricesimo secundo, die vicesimo tertio Octobris, minutis quadraginta post horam octavam ante meridiem”33. Wywodził się z kupieckiej rodziny Schererów pochodzącej z Kamieńca w Saksonii, jego ojciec Gregor w pierwszym Historia Śląska. Red. M. Czapliński. Wrocław 2002; Dolny Śląsk. Monografia historyczna. Red. W. Wrzesiński. Wrocław 2006. 32 K. Wyka: op. cit., s. 25. 33 A. Melchior: Joachim Cureus. In: Vitae Germanorum Medicorum. Frankfurt am Main und Heidelberg 1620, s. 198. 31

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

kwartale XVI stulecia przywędrował na Śląsk i osiadł na ziemiach Księstwa Głogowskiego. Gregor Scherer, który urodził się w 1499 r., studiował literaturę na uniwersytetach w Krakowie i Lipsku, a więc idee renesansowego humanizmu były mu bliskie. W Kożuchowie najpierw pracował w miejscowej szkole, by następnie przejść do stanu kupieckiego, był również rajcą i sędzią miejskim. W 1525 r. poślubił pochodzącą z Głogowa Margarethę Jung, córkę tamtejszego burmistrza. Można przypuszczać, że to właśnie Gregor Scherer jako pierwszy zaczął używać nowej formy swojego nazwiska, która powstała z przetłumaczenia niemieckiego „Scherer” na język grecki i brzmiała Cureus34. Kożuchów, który do 1945 r. określany był niemiecką nazwą Freystadt, to miasto położone trzydzieści kilometrów na południe od Zielonej Góry. Miejscowość ta wchodziła w skład Księstwa Głogowskiego, które po 1526 r. stało się częścią monarchii Habsburgów. Dzieje szesnastowiecznego Kożuchowa nie zostały dokładnie zbadane, właściwie tylko przedwojenna praca Carla Waltera35 może pretendować do miana syntetycznego opracowania tego zagadnienia. Cenne materiały na temat reformacji w tym mieście znaleźć można m.in. w drugim tomie Geschichte der Reformation in Schlesien Johannesa Soffnera36. Informacje na temat rodzinnej miejscowości autora Gentis Silesiae annales pojawiały się także w powojennych pracach dotyczących dziejów Śląska37. Również w ostatnim dwudziestoleciu ukazały się publikacje dostarczające cennych informacji na temat tego, jaką rolę odgrywał Kożuchów w dziejach Księstwa Głogowskiego38. 34 O. Pusch: Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd. 1. Dortmund 1986, s. 250. 35 C. Walter: Geschichte der Stadt Freystadt. Freystadt 1935. 36 J. Soffner: Reformation in Fürstenthum Glogau. In: Idem: Geschichte der Reformation in Schlesien. Bd. 2. Breslau 1887, s. 324–328. 37 Por.: J. Muszyński: Kożuchów. W: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie). T. 2. Dolny Śląsk, Dolne Łużyce. Red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki. Zielona Góra 1970, s. 235–247. 38 Głogów. Zarys monografii miasta. Red. K. Matwijowski. Wrocław – Głogów 1994; S. Kowalski, J. Muszyński: Kożuchów. Zarys historii. Kożuchów 1995; D. Do-

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

Do miasta bardzo wcześnie dotarła nauka głoszona przez Marcina Lutra. Z inicjatywy Johanna von Rechenberga na kożuchowskim zamku już w 1522 r. odprawiono pierwsze nabożeństwo luterańskie. Rodzina von Rechenbergów wywodziła się z Saksonii, przedstawiciele tego rodu pojawili się na terenie Księstwa Głogowskiego w końcu XIII w. Z biegiem czasu ten ród rycerski wszedł w posiadanie znaczących posiadłości ziemskich, m.in. w Borowie Polskim, Nowym Miasteczku, Otyniu, Sławie czy Kożuchowie. Wspomniany Johann von Rechenberg wraz z młodszym bratem wychowywał się na dworze czeskich Jagiellonów, gdzie był przygotowywany do służby dworskiej. Szczególnym zaufaniem darzył go namiestnik Śląska i późniejszy król Polski, Zygmunt. Johann von Rechenberg był doradcą króla Zygmunta, brał też udział w wyprawach przeciwko Turcji, Tatarom, Rosji, hospodarstwu mołdawskiemu i zakonowi krzyżackiemu. Po bitwie pod Orszą wrócił na Śląsk i zajął się pomnażaniem swojego majątku, był budowniczym renesansowego zamku w Otyniu oraz inicjatorem rozbudowy zamków w Kożuchowie i Sławie. Po spotkaniu w 1521 r. z Filipem Melanchtonem w Żukowicach rozpoczął propagowanie luteranizmu na ziemiach Księstwa Głogowskiego39. Pierwszym kożuchowskim duchownym protestanckim został najprawdopodobniej w 1522 r. były mnich Ambrosius Kreuzig, który piastował to stanowisko przez pięć lat. W dwa lata później kożuchowscy protestanci przejęli miejscowy katolicki kościół parafialny, wtedy też w mieście powstała gmina ewangelicka40. Następcami Kreuziga byli nieznany bliżej magister Franciscus Rupertus oraz Johannes Gigas (1546–1573), przyjaciel Melanchtona pocholański: Najspokojniejszy Kościół. Reformacja XVI wieku w księstwie głogowskim. Zielona Góra 1998. 39 Hans von Rechenberg (ok. 1480–1537); kapitan (od 1528 r.) i śląski baron (od 1534 r.) mianowany przez cesarza Ferdynanda I; zwolennik nauki Filipa Melanchtona; pan Kożuchowa (lenno otrzymane od Ludwika Jagiellończyka). Zob.: R.M. Łuczyński: Chronologia dziejów Dolnego Śląska. Wrocław 2006, s. 415; T. Andrzejewski, K. Motyl: Siedziby rycerskie w księstwie głogowskim. Zamki i dwory Rechenbergów i Schönaichów. Nowa Sól 2002, s. 7–11. 40 R.M. Łuczyński: op. cit., s. 415.

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

dzący z Nordhausen41. Bardzo wcześnie, bo już w 1524 r., w rodzinnej miejscowości Joachima Cureusa zaczęła działać łacińska szkoła protestancka, mająca charakter humanistyczny. Jej pierwszym rektorem był Johannes Hoppe (1530–1544). Spośród jego kontynuatorów trzeba wymienić: Erasmusa Benedictusa (1544–1554) i Johannesa Ferinariusa (1554–1573) oraz wspomagających go w pracy konrektorów: Joachima Spechta (1557–1564) i Kaspra Pridmanna (1564–1573), którzy byli słuchaczami wittenberskich wykładów Filipa Melanchtona i zwolennikami jego poglądów religijnych42. Kożuchów był również istotnym ośrodkiem sukiennictwa na Śląsku, a miejscy kupcy prowadzili ożywiony handel z miastami Rzeczypospolitej43. Gregor Scherer, piastujący stanowiska rajcy i sędziego miejskiego, był niewątpliwie znaczącą postacią w ówczesnym Kożuchowie. Jako człowiek kształcący się niegdyś w Lipsku i Krakowie zapewne utrzymywał bliskie kontakty z miejscowym środowiskiem intelektualnym, a więc z rektorami i nauczycielami szkoły, a także z kolejnymi protestanckimi duchownymi działającymi w mieście. Miał on trzech synów: Adama, który urodził się w 1527 r., Joachima (będącego przedmiotem moich rozważań) oraz nieznanego bliżej Paula, który zdaniem Oskara Puscha w 1562 r. został archidiakonem44. Synowie Gregora i Margarethy Schererów byli wychowywani w mieszczańskiej rodzinie śląskiej, pielęgnującej tradycje niemieckie, w atmosferze renesansowego humanizmu i nowinek reformacyjnych. Joachim Cureus początkowo kształcił się w rodzinnym domu, by w wieku siedmiu lat rozpocząć regularną naukę w kożuchowskiej szkole łacińskiej. Johannes Ferinarius, pisząc o początkach edukacji autora Gentis Silesiae annales, podkreślał fakt szczególnego zaangażowania Gregora Scherera w wykształcenie synów: D. Dolański: Wykaz duchownych ewangelickich. W: Idem: op. cit., s. 135. C. Walter: op. cit., s. 117–118. 43 M. Wolański: Związki handlowe Śląska z Rzecząpospolitą w XVII wieku ze szczególnym uwzględnieniem Wrocławia. Wrocław 1961, s. 154–155. 44 Trzeba podkreślić, że w biografiach Joachima Cureusa nie ma informacji dotyczących jego młodszego brata Paula. Zasadniczo jedynym źródłem wspominającym tę postać jest praca: O. Pusch: op. cit., s. 250. 41 42

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

Pater, ut dictum, cum in prima aetate didicisset litteras; decrevit gravi iudicio; et filios adhibere ad bonarum artium studia. Anno igitur septimo aetatis ductus est puer in scholam suae patriae; quam tunc gubernabat M. Ioannes Hoppius, Budissinus; qui postea publice docuit in Academia Regiomontana Borussiae45.

Johannes Hoppe, pierwszy nauczyciel Joachima Cureusa, ukończył studia wittenberskie, był uczniem Lutra i Melanchtona. Wiadomo, że był zwolennikiem filipizmu. Od 1530 r. pełnił obowiązki rektora w kożuchowskiej szkole protestanckiej. Przez pierwszych pięć lat nauki Joachima Cureusa w Kożuchowie, a więc do 1544 r. kiedy to został powołany przez księcia pruskiego Albrechta na stanowisko profesora etyki na uniwersytecie w Królewcu, był jego mistrzem46. Drugim nauczycielem autora Gentis Silesiae annales był najprawdopodobniej magister Erasmus Benedictus, pochodzący z Kożuchowa, który wykształcenie zdobywał w Złotoryi i Wittenberdze. Pracował również jako nauczyciel i wychowawca synów Michaela Meienburga, burmistrza z Nordhausen. Podobnie jak Johananes Hoppe był zwolennikiem filipizmu, a więc poglądów religijnych głoszonych przez Filipa Melanchtona47. Nie ulega wątpliwości, że wyjątkowa atmosfera intelektualna panująca w rodzinnym mieście Joachima Cureusa oraz przebywające tam osoby związane z Wittenbergą na czele z Johannesem Hoppe i Erasmusem Benedictusem miały znaczący wpływ na jego dalsze losy. Zapewne na ukształtowanie poglądów religijnych młodego Joachima wpłynął też Johannes Gigas, który z polecenia Melanchtona został kożuchowskim pastorem w 1546 r. Po studiach w Wittenberdze kierował szkołą w czeskiej miejscowości Joachimstahl, później pracował jako nauczyciel w miśnieńskim Marienburgu, zaś od J. Ferinarius: op. cit., s. 9 nlb. Por.: A. Melchior: op. cit., s. 198. H. Kämmel: Hoppe Johann. In: ADB. Bd. 13. Leipzig 1881, s. 115. 47 Zauważmy w tym miejscu, że biografia Erasmusa Benedictusa wymaga starannych badań źródłowych i wielu dopowiedzeń. Jedną z spraw dyskusyjnych jest właśnie kwestia czasu, w jakim miał on pełnić obowiązki rektora szkoły w Kożuchowie. J.F.A. Gillet twierdzi, że wrócił on do swej rodzinnej miejscowości dopiero w 1550 r. (Zob.: J.F.A. Gillet: Crato von Crafftheim und seine Freunde. Th. I. Frankfurt am Main 1860, s. 161–163) z czym nie zgadza się D. Dolański, który datę tę przesuwa na 1544 r. (Zob.: D. Dolański: Wykaz…, s. 140). 45 46

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

1543 r. był rektorem gimnazjum w Pforcie. Ostatecznie porzucił praktykę szkolną na rzecz pracy duszpasterskiej w Kożuchowie. Ten poeta łaciński i twórca katechizmu luterańskiego zmarł w 1581 r. w Świdnicy Śląskiej48. Jak zauważył autor pracy Crato von Crafftheim und seine Freunde: Zwischen Freistadt und Melanchton hatten sich nähere Beziehungen gebildet, welche nicht ohne Einwirkung auf die beiden Cureus bleiben49.

Postaram się wykazać, że związki przyjacielskie łączące Filipa Melanchtona z kożuchowskimi nauczycielami i duchownymi miały wpływ na dalsze losy i wybory życiowe Joachima Cureusa. Edukację Joachima Cureusa w kożuchowskiej szkole łacińskiej należy uznać za swoiste wprowadzenie w świat wiedzy i nauki. Jak twierdzą jego pierwsi biografowie, w 1542 r., a więc w wieku dziesięciu lat, wyjechał on do Złotoryi, by w tamtejszej szkole kontynuować naukę. Jednakże z powodu choroby bardzo szybko powrócił do rodzinnego Kożuchowa i tamtejszej placówki edukacyjnej. Informacji tych nie potwierdzają jednak pozostałe biografie Joachima Cureusa. Bezsprzecznie wiadomo jednak, że podjął on naukę w gimnazjum prowadzonym przez Valentina Trotzendorfa w 1548 r., a więc w cztery lata po śmierci ojca. Tak o tym fakcie pisał Adam Melchior w Vitae Germanorum Medicorum: Sub aequinoctium deinde vernum, anno quadragesimo octavo deductus est salubri consilio in scholam Goldbergensem, a matre et fratre, post mortem patris50.

Zapewne wśród powodów, które zadecydowały o wyborze gimnazjum złotoryjskiego na miejsce dalszej edukacji autora Gentis Silesiae annales, należy wymienić: sławę tej humanistycznej śląskiej szkoły i jej rektora, co było swoistym gwarantem przygotowania do studiów uniwersyteckich, nieznaczną odległość tej miejscowości od Kożuchowa oraz osobiste doświadczenia ówczesnego opieH. Kämmel: Gigas Johannes (Heune). In: ADB. Bd. 6. Leipzig 1879, s. 167. J.F.A. Gillet: op. cit., s. 160. 50 A. Melchior: op. cit., s. 199. 48 49

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

kuna Joachima – Adama Cureusa, będącego również wychowankiem tej szkoły. Złotoryja leżała w granicach Księstwa Legnickiego, w czasach rządów Fryderyka II (1480–1547) doszło do ożywienia i wzmocnienia gospodarczego tej miejscowości. Ustabilizowana sytuacja w mieście, zarówno pod względem politycznym, jak i gospodarczym, sprzyjała rozwojowi ośrodka, który zajmował kolejną zaraz po stolicy pozycję w księstwie. Miastem władała rada miejska, którą tworzyło odpowiednio pięć bądź sześć osób51. Historycy zgodnie podkreślają, że Złotoryja była jednym z pierwszych śląskich miast, w których została przyjęta nauka Marcina Lutra. Za symboliczną datę początku reformacji w tej miejscowości uznaje się dzień 14 września 1522 r., kiedy to wędrowny kaznodzieja Jakub Süssenbach wygłosił w kościele parafialnym, będącym pod opieką joanitów, swoje kazanie. Złotoryjscy protestanci zajęli kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny, jednak dopiero w 1555 r. rada miejska wydzierżawiła od zakonu joanitów prawo patronatu nad świątynią. Od tego czasu złotoryjscy protestanci mieli kontrolę nad miejscową szkołą, parafią i szpitalem52. Szkoła działająca w Złotoryi w początkach szesnastego stulecia zyskała humanistyczny charakter przede wszystkim dzięki pracy jej pierwszych rektorów: Hieronima Gürtela53, Franza SylviuLiczba członków złotoryjskiej rady zwiększyła się w 1551 r., a więc już w czasie pobytu Joachima Cureusa na studiach w Wittenberdze. 52 T. Bogacz: Czasy nowożytne (XVI–XVIII w.). W: Dzieje Złotoryi. Red. R. Gładkiewicz. Złotoryja – Wrocław 1997, s. 67–103; R.M. Łuczyński: op. cit., s. 415. 53 Hieronim Gürtel, zwany również Cingulatoriusem, Wildenbergiem czy Aurimontanusem. Humanista pochodzący ze Złotoryi, ukończył studia w Kolonii. Był teologiem, filozofem i lekarzem. Pracował jako rektor w Złotoryi w latach 1501–1513, wprowadził do nauczania treści humanistyczne, odwołując się do dorobku starożytnych. Jako pierwszy śląski nauczyciel wprowadził pisemne prace domowe. Za jego rektoratu szkoła została zreformowana i rozbudowana do czterech klas i zyskała miano najlepszej szkoły w regionie. W 1511 r. udał się na studia medyczne do Wittenbergi, by następnie osiąść na długie lata w Toruniu. Był również związany z Krakowem, gdzie wydawał swoje traktaty medyczne. Zob.: H. Barycz: Złotoryja – bogata w kruszec szlachetny i znakomite talenty. W: Idem: Śląsk w polskiej kulturze umysłowej. Katowice 1979, s. 180–183; Dzieje Złotoryi…, 51

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

sa54 i Bernarda Buchwalda55. W czasie drugiego rektoratu Sylviusa szkoła otrzymała nowy status i stała się placówką miejską, a prawo do nominacji nauczycieli zyskał książę legnicki i rada miejska. W 1523 r. rektorem został Georg Helmrich56, który wystąpił przeciwko schwenckfeldyzmowi i jego zwolennikom, co rozgniewało księcia Fryderyka II również sympatyzującego z tym ruchem. Ostatecznie Helmrich przekazał w 1525 r. urząd rektorski swojemu koledze z czasów studenckich, Valentinowi Trotzendorfowi pochodzącemu z okolic Zgorzelca. Valentin Friedland urodził się około 1490 r. w Trójcy niedaleko Zgorzelca i to właśnie od niemieckiej nazwy tej miejscowości (Troitschendorf) pochodzi nazwisko, pod którym zapisał się na kartach historii Śląska. Był synem drobnego gospodarza Bernarda i jego żony Doroty. Dwukrotnie przebywał w Zgorzelcu, gdzie podejmował naukę najpierw w szkole prowadzonej przez franciszkanów, a później w szkole miejskiej. Po śmierci ojca sprzedał ojcowiznę i w 1514 r. rozpoczął studia w Lipsku, gdzie we wrześniu kolejnego roku uzyskał bakalaureat i podjął pracę jako nauczyciel języka greckiego. Możliwe, że w latach 1515–1517 pracował jako nauczyciel gimnazjum w Świdnicy. W 1518 r. Trotzendorf przyjął święcenia kapłańskie we wrocławskiej katedrze i przez pięć lat był duchownym tamtejszej kapituły. 31 maja 1519 r. został immatrykulowany w Wittenberdze jako Valentinus Drossendorf. Pracował wówczas jako służący u lekarza Adrianusa, gdyż chciał zdobyć biegłość w języku hebrajskim. Pozostawał pod znaczącym wpływem s. 89–90; A. Michler: Valentin Trozendorf nauczyciel Śląska. Złotoryja 1996, s. 9–10. 54 Franz Sylvius, zięć Hieronima Gürtela, dwukrotnie pełnił obowiązki rektora szkoły w Złotoryi w latach 1513–1515 oraz 1517–1523. Zob.: Dzieje Złotoryi…, s. 90; A. Michler: op. cit., s. 10–11. 55 Bernard Buchwald z Lwówka Śląskiego, zwany Fagiliciusem. Matematyk wykształcony w Krakowie był rektorem w latach 1515–1517 i dążył do przeniesienia szkoły do Głogowa. Zob.: Dzieje Złotoryi…, s. 90; A. Michler: op. cit., s. 10. 56 Georg Helmrich, absolwent uniwersytetu w Wittenberdze; humanista; zwolennik Lutra i Melanchtona. Rektor szkoły w Złotoryi w latach 1523–1525; później członek rady miejskiej i burmistrz miasta (od 1529 r.). Przyjaciel Valentina Trotzendorfa. Zob.: Dzieje Złotoryi…, s. 90; A. Michler: op. cit., s. 11.

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

profesora Filipa Melanchtona, właśnie wówczas zaprzyjaźnił się z Georgiem Helmrichem57. Trwający przez dwa lata pierwszy okres rektoratu Valentina Trotzendorfa w Złotoryi był czasem toczących się w mieście sporów teologicznych pomiędzy zwolennikami luteranizmu i schwenckfeldyzmu. Rektor miejscowej szkoły humanistycznej, który – podobnie jak przedstawiciele rady miejskiej – był zwolennikiem doktryny głoszonej przez Marcina Lutra, brał w nich czynny udział, dlatego też w pełni nie angażował się w sprawy oświatowe i szkolne. Pracę w Złotoryi przerwało powołanie go przez Fryderyka II na stanowisko profesora na uniwersytecie powstałym w Legnicy. To właśnie w latach 1527–1529, które tworzą okres legnicki w biografii Trotzendorfa, doszło do rozprawy z Casparem Schwenckfeldem i jego zwolennikami w stolicy księcia Fryderyka II. Ostatecznie jednak śląski uniwersytet w Legnicy upadł, a jego profesor udał się po raz kolejny do Wittenbergi, gdzie najprawdopodobniej podjął wykłady58. W 1531 r. Valentin Trotzendorf został ponownie powołany przez radę miejską Złotoryi na urząd rektora tamtejszej szkoły. Za sprawą jego nominacji stał burmistrz Georg Helmrich. Zaistniała potrzeba zreformowania szkoły, która na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych utraciła swoją dotychczasową pozycję. Jak podkreśla Bogumiła Burda, wzorcem, który Valentin Trotzendorf postanowił naśladować w powierzonej mu placówce, był plan organizacyjny i program nauczania stworzony przez Filipa Melanchtona dla szkoły w Wittenberdze59. Dla swoich zamierzeń reformatorskich pozyskał poparcie rady miejskiej, władz kościelnych, burmistrza Helmricha i księcia Fryderyka II. Mając zagwaMeister: Trotzendorf Valentin. In: ADB. Bd. 38. Leipzig 1894, s. 661–667; A. Michler: op. cit., s. 11–19; E. Axmacher: Trotzendorf Valentin. In: BiographischBibliographisches Kirchenlexikon. Bd. 12. Herzberg 1997, s. 618–623. 58 A. Michler: op. cit., s. 17–18. 59 B. Burda: Wpływ M. Lutra, F. Melanchtona, W. Trozendorfa na szesnastowieczne metody nauczania w szkołach średnich Dolnego Śląska. „Kultura i Historia” 2001. Dostępny w Internecie <www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/49> [12.05.2008]. 57

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

rantowane środki finansowe na utrzymanie szkoły, pozyskał kolejnych nauczycieli do tej placówki. W połowie lat trzydziestych XVI w. w Złotoryi przebywało obok rektora sześciu nauczycieli (jurysta, grecysta, sferysta, retor, katecheta i kantor)60. Kiedy Joachim Cureus przybył do Złotoryi w 1548 r. tamtejsza szkoła miała już od dwóch lat charakter wzorcowego gimnazjum („gimnasium illustre”) i książęcej szkoły wiodącej („schola ducalis”). Rektor złotoryjskiego gimnazjum, które – podobnie jak inne ówczesne szkoły – miało charakter wyznaniowy, opierał się na znanych niemieckich wzorcach, jednakże zależało mu przede wszystkim na przygotowaniu swoich wychowanków do życia w społeczeństwie i wypełniania konkretnych obowiązków w państwie czy Kościele, co czynił przez stawianie im określonych wymagań. Zwyczaj comiesięcznych publicznych dysput i egzaminów wprowadzony przez rektora Trotzendorfa miał przygotować jego wychowanków do podejmowania w przyszłości oratorskich pojedynków z przeciwnikami religijnymi i politycznymi. Językiem wykładowym w szkole była łacina, uczniowie posługiwali się nią również po zajęciach, by doskonalić swoje umiejętności. Zajęcia rozpoczynały się o godzinie szóstej rano, zawsze poprzedzała je modlitwa. W każdą niedzielę, środę i piątek uczniowie byli zobligowani do obecności w kościele, musieli śpiewać w chórze i zapisywać wygłaszane kazania61. Gimnazjum humanistyczne w Złotoryi miało charakter republiki szkolnej, która wzorowała się na modelu rzymskim i działała w oparciu o Porządek szkolny przedstawiony przez Trotzendorfa w 1548 r., ale wydany dopiero po piętnastu latach przez księcia legnickiego Henryka XI. Na czele szkolnej republiki stał rektor nie tylko jako „dyktator”, ale także jako „primus inter pares”. Całą społeczność szkolną rektor podzielił na sześć klas, a te z kolei tworzyły mniejsze oddziały zwane tribus bądź ordines. Zarząd szkolny, do którego wchodzili najsolidniejsi i najzdolniejsi uczniowie, składał się z konsula, dwunastu senatorów oraz dwóch cenzorów, odpoA. Michler: op. cit., s. 19–22. E. Maetschke: Valentin Trozendorf und die Goldberger Schule. „Zeitschrift für Geschichte Schlesiens” 1922. Bd. 65; B. Burda: op. cit. 60

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

wiadających za porządek i obyczaje wśród młodzieży. Magistratus scholasticus miał również uprawnienia sądownicze. W gimnazjum funkcjonował ponadto sąd szkolny, który tworzyli starsi uczniowie, a do ich kompetencji należało m.in. wydawanie orzeczeń w przypadkach: niestosownego zachowania się uczniów w szkole lub poza jej murami, waśni międzynarodowych czy też prowadzenia rozmów w języku niemieckim. Również w internacie znajdującym się w pobliżu szkoły, gdzie wspólnie zamieszkiwali uczniowie i nauczyciele, działali „urzędnicy” republiki szkolnej: „ekonomi”, którzy nadzorowali internat i odpowiadali za porządek; „eforowie” odpowiedzialni za porządek przy stole oraz „discoforowie” obsługujący przy stole. Z kolei „kwestorzy” dbali o realizację reguły „discendo discimus”, która była podstawą szkolnej dydaktyki. Gimnazjum złotoryjskie w czasach rektoratu Trotzendorfa starało się kształcić uczniów według wzorca osobowego wychowanka starożytnego Rzymu, by w ten sposób przygotować ich do nowoczesnego systemu sprawowania władzy62. W złotoryjskiej szkole zwracano szczególną uwagę na naukę języków: łacińskiego, greckiego i hebrajskiego, która opierała się na metodzie stałych ćwiczeń stylu i wymowy. Do nauki języka greckiego wykorzystywano Listy św. Pawła oraz pisma Sokratesa, zaś na lekcjach hebrajskiego czytano i tłumaczono Księgę Psalmów oraz Biblię. W gimnazjum realizowano program w zakresie trivium i quadrivium, przekazywano uczniom wiedzę z gramatyki, dialektyki i retoryki, a także przygotowywano ich do studiów z zakresu filozofii i teologii poprzez naukę geometrii, arytmetyki, astronomii i muzyki. W szkole wykładano w oparciu o dzieła autorów greckich i rzymskich również prawo i medycynę, a także historię. Rektor dbał, by jego wychowankowie wzorem starożytnych Greków i Rzymian uprawiali sporty (m.in. biegi i zapasy). Jak podkreśla Bogumiła Burda w szkole korzystano z podręczników Mosellanusa Paedologia, Erazma z Rotterdamu Colloquia oraz Jana de Sacro Sphaera w wersji zmodyfikowanej przez Filipa Melanchtona. Ogromne znaczenie przywiązywano do nauki religii, która opierała 62

B. Burda: op. cit.

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

się na podręczniku Methodus catechetica Trotzendorfa i opracowanych przez rektora szkoły stu dwunastu sentencjach63. Dwuletni pobyt Joachima Cureusa w gimnazjum złotoryjskim musiał być okresem wyjątkowym. Był to przede wszystkim czas intensywnej nauki i przygotowywania do podjęcia studiów uniwersyteckich. Wiadomo, że szczególne miejsce w jego edukacji zajmowała wówczas nauka logiki i czytanie pism klasycznych, o czym tak pisał Alfons Oesterheld: Bei Rektor Trotzendorf lernte er [Joachim Cureus – M. K.-J.] Logik und beschäftigte sich mit den Klassikern mit solchem Erfolg, daß er schon nach zwei Jahren zur Universität Wittenberg ziehen und dort Melanchton hören konnte64.

Adam Melchior w biografii autora Gentis Silesiae annales z 1620 r. podkreśla, że przybył on do Złotoryi z doskonałą wręcz znajomością łaciny, dlatego też skupił się na nauce greki, którą doskonalił poprzez tłumaczenie greckiego tekstu Nowego Testamentu: Diligenter apud eum didicit Dialecticam; et initia linguae Graecae; ita ut sequenti anno legeret, et intelligeret textum Graecum novi Testamenti. Nam Grammaticum Latinam fere ex schola patria secum attulerat65.

Wiadomo, że w czasie pobytu Cureusa w humanistycznym gimnazjum Trotzendorfa nauczycielem języka greckiego był tam magister Seiler (1522–1560), który ukończył studia w Wittenberdze. Przez pięć lat wykładał grekę w książęcej szkole wiodącej, a potem objął funkcję proboszcza w Legnicy 66. Można przypuszczać, że bęPor.: Złotoryja w dziejach szkolnictwa śląskiego XVI–XVIII wieku. W: Dzieje Złotoryi…, s. 88–96; H. Barycz: Złotoryja – bogata w kruszec szlachetny…, s. 179–191; B. Burda: op. cit.; J. Budzyński: Gimnazjum Walentego Trotzendorfa w Złotoryi. W: Idem: Paideia humanistyczna, czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska). Częstochowa 2003, s. 121–130. 64 A. Oesterheld: Die Piramide von Goldberg. Ein Beitrag zur schlesischen Rolle in Pädagogik. „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1959. Bd. 4, s. 146. 65 A. Melchior: op. cit., s. 200. 66 G. Seiler (1522–1560), magister; grecysta; duchowny ewangelicki. Pochodził z Siebeneichen. Ukończył studia w Wittenberdze. Przez pięć lat wykładał grekę 63

1.2. U źródeł wiedzy: Kożuchów – Złotoryja – Wittenberga – Padwa/Bolonia

dący przedmiotem naszego zainteresowania kożuchowski mieszczanin uczęszczał na zajęcia prowadzone przez ówczesnego rektora szkoły, jak i na prawo do magistra Fugulusa oraz retorykę u magistra Reicha. Zapewne miał również kontakt z magistrem Thaburnusem, ówczesnym złotoryjskim sferystą, a także z szkolnym katechetą Liebaldem67. Wśród uczniów książęcego gimnazjum wzorcowego byli zarówno synowie szlacheccy, jak i dzieci z rodzin mieszczańskich oraz chłopskich. Uczniowie Trotzendorfa tworzyli społeczność o charakterze międzynarodowym, byli wśród nich Niemcy, Czesi, Węgrzy, Litwini, Rusini oraz oczywiście Ślązacy. Warto w tym miejscu przypomnieć, że mieszkańcom Rzeczypospolitej przez krótki czas władze utrudniały dostęp do szkoły Trotzendorfa ze względu na jej protestancki charakter. W 1540 r. Zygmunt Stary wydał edykt zabraniający posyłania dzieci do gimnazjum złotoryjskiego pod groźbą infamii i konfiskaty mienia. Jednak już w trzy lata później szlachta zmusiła króla do odwołania tego edyktu. Duży napływ polskich uczniów zanotowano w Złotoryi w 1549 r., kiedy to miała miejsce głośna emigracja studencka z Krakowa68. Pobyt w złotoryjskim gimnazjum humanistycznym był dla Joachima Cureusa również czasem wchodzenia w dorosłość i zawierania dojrzałych przyjaźni. W szkole Valentina Trotzendorfa przebywał wówczas Joachim Specht z Żagania, wieloletni przyjaciel i współtowarzysz autora Gentis Silesiae annales, o którego biografii będę szerzej pisać w fragmencie dotyczącym Głogowa. Spośród innych uczniów pochodzących ze Śląska, z którymi styczność miał interesujący mnie humanista, trzeba wymienić M. Vollanda ze Szprotawy, A. Blümela z Żagania, który po studiach w Wittenw humanistycznym gimnazjum w Złotoryi (najprawdopodobniej od 1546 r.), a potem objął funkcję proboszcza w Legnicy. Zob.: G. Bauch: Valentin Trozendorf und die Goldberger Schule. Berlin 1921, s. 100 et passim. 67 Alfred Michler zauważył, że wymienieni nauczyciele zostali zatrudnieni w gimnazjum humanistycznym w Złotoryi w 1546 r. Zob.: A. Michler: op. cit., s. 22. 68 W. Bena: Walenty Trotzendorf i jego polscy uczniowie. W: Szkice górnołużyckie. T. 2. Zgorzelec 2004, s. 17.

Rozdział I Joachim Cureus a atmosfera intelektualna Śląska w XVI wieku

berdze pracował jako katecheta w szkole Trotzendorfa czy Martina Gerstmanna z Bolesławca, o którym Gustav Bauch napisał, że: „War Koetan des J. Cureus in Goldberg”69. Spośród polskich uczniów przebywających w końcu lat czterdziestych w złotoryjskim gimnazjum trzeba wspomnieć o Erazmie Glicznerze ze Żnina, późniejszym studencie z Królewca i autorze pierwszego polskiego traktatu pedagogicznego czy Bazylim Drzewińskim, który od 1554 r. bawił również w Wittenberdze70. Z tymi osobami Cureus utrzymywał najprawdopodobniej kontakt w czasie studiów uniwersyteckich, a także w późniejszym okresie swojego życia. Osiemnastoletni Joachim Cureus po ukończeniu edukacji humanistycznej w złotoryjskim gimnazjum, gdzie rozwinął swoją znajomość greki, po raz kolejny zetknął się z doktryną filipizmu oraz zawarł wiele nowych znajomości i przyjaźni, wyjechał na studia do Wittenbergi. Wówczas przebywał tam jego starszy brat Adam, który w 1546 r. uzyskał tytuł magistra teologii właśnie w tym ośrodku akademickim i od tego czasu wykonywał pracę nauczyciela. Jak już wspominałam, od czasu śmierci Gregora Scherera w 1544 r. Adam Cureus odpowiadał za dalszą edukację swego młodszego brata. To właśnie on wezwał Joachima do Wittenbergi i oddał pod jego opiekę swoich dotychczasowych uczniów71, by ułatwić mu przynajmniej początkowy etap studiów. W pracy Crato von Craftheim und seine Freunde można znaleźć informacje na temat pierwszego dnia pobytu Joachima w Wittenberdze: Dieser [tzn. Joachim Cureus – M. K.-J.] berichtete selbst, wie er am 8. März des Jubeljahres 1550 dort seinen Einzug gehalten und noch am Nachmittag desselben Tages Melanchton in der Vorlesung gesehen habe. Ich sah ihn, ich liebte, ich verehrte ihn. – ruft er aus72.

G. Bauch: Valentin Trozendorf…, s. 162. W. Bena: op. cit., s. 18. 71 J.F.A. Gillet tak pisał o tych wydarzeniach: „Jetzt übergab er [tzn. Adam Cureus – M. K.-J.] seine Schüler seinem Bruder Joachim, welchen er zu dem Ende nach Wittenberg berufen hatte”. Cyt. za: J.F.A. Gillet: op. cit., s. 162. 72 Ibidem, s. 162–163. 69 70