„Zielony Śląsk” na dawnej pocztówce by Biblioteka Slaska

„Zielony Śląsk” na dawnej pocztówce Powiat bielski, cieszyński i żywiecki Ze zbiorów Biblioteki Śląskiej

Opracowanie Jolanta Kowalczyk, Lucyna Solarz

Katowice 2016

Komitet wydawniczy prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący prof. zw. dr hab. Ryszard Kaczmarek – zastępca przewodniczącego mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz

Adiustacja Jan Baron Projekt okładki Ryszard Latusek Opracowanie graficzne, skład komputerowy Alina Jarczyk

ISBN 978-83-64210-29-7 Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 150 egz.

Spis treści

Wstęp .....................................................................................................................7 Skróty i objaśnienia ..............................................................................................11 CZĘŚĆ I – POWIATY POWIAT BIELSKI ..............................................................................................13 . Bielsko-Biała .................................................................................................15 Brenna ...........................................................................................................61 Bystra ............................................................................................................62 Czaniec ........................................................................................................ 94 Czechowice-Dziedzice ..................................................................................95 Jasienica ...................................................................................................... 99 . Jaworze .......................................................................................................100 . Porąbka ....................................................................................................... 117 . Szczyrk . ......................................................................................................120 .Wilkowice ....................................................................................................121 POWIAT CIESZYŃSKI ....................................................................................125 .Chybie .........................................................................................................127 .Cieszyn . ......................................................................................................128 .Cisownica ....................................................................................................186 . Goleszów . ...................................................................................................187 . Górki Wielkie ...............................................................................................190 .Istebna . .......................................................................................................192 . Koniaków .................................................................................................... 204 . Leszna Górna ..............................................................................................205 . Skoczów ..................................................................................................... 206 . Strumień ......................................................................................................207 . Ustroń ..........................................................................................................208 . Wisła ...........................................................................................................228 .Zebrzydowice ..............................................................................................272

POWIAT ŻYWIECKI . ......................................................................................275 . Korbielów . ...................................................................................................277 . Międzybrodzie Bialskie . ..............................................................................278 . Sól ...............................................................................................................280 . Sopotnia Wielka ..........................................................................................281 . Ślemień .......................................................................................................282 . Ujsoły ......................................................................................................... 284 . Węgierska Górka . .......................................................................................285 . Zwardoń ......................................................................................................289 . Żywiec ........................................................................................................ 294 CZĘŚĆ II – SCHRONISKA I PASMA GÓRSKIE ............................................... 311 . Beskid Śląski, widoki zbiorowe . ..................................................................313 . Babia Góra (Beskid Żywiecki) .....................................................................315 . Barania Góra (Beskid Śląski).......................................................................319 . Błatnia (Beskid Śląski) . ...............................................................................331 . Czantoria (Beskid Śląski, Czechy) ..............................................................332 . Klimczok (Beskid Śląski) ............................................................................ 350 . Kozia Góra (Beskid Śląski) ..........................................................................381 . Kozińce (Beskid Śląski) .............................................................................. 390 . Kozubowa (Beskid Śląsko-Morawski, Czechy) . ..........................................393 . Magurka Wilkowicka (Beskid Mały) ............................................................ 395 . Pilsko (Beskid Żywiecki) ..............................................................................402 . Ropiczka (Beskid Śląsko-Morawski, Czechy) ............................................. 411 . Równica (Beskid Śląski) .............................................................................. 412 . Stożek (Beskid Śląski) . ...............................................................................426 . Szyndzielnia (Beskid Śląski) . ..................................................................... 445 . Wielka Racza (Beskid Żywiecki) ................................................................ 464 . Zwardoń, schronisko (Beskid Żywiecki) ......................................................465 Spis niemieckich i polskich nazw miejscowości, gór i schronisk . ......................467 Wykaz fotografów, nakładców, wydawców oraz zakładów fotograficznych, wydawnictw i drukarń .............................................................. 469 Bibliografia .........................................................................................................475

Wstęp Album „Zielony Śląsk” na dawnej pocztówce jest kolejną odsłoną kolekcji archiwalnych widokówek z bogatego zasobu Biblioteki Śląskiej. Stanowi kontynuację wydanych wcześniej katalogów prezentujących karty pocztowe z Katowic (Miasto zachwycającego szczegółu) oraz wybranych miast województwa śląskiego (Górny Śląsk na dawnej pocztówce). Górny Śląsk od lat kojarzony jest z przemysłem ciężkim, kopalniami węgla kamiennego i hutami. Jednak Śląsk to nie tylko ścisła aglomeracja, pełna infrastruktury przemysłowej i komunikacyjnej. Zupełnie inaczej przedstawia się południowy region województwa śląskiego – o naturalnych walorach turystycznych, różnorodnym ukształtowaniu terenu, malowniczych krajobrazach, pięknie położonych miastach i miasteczkach, pełnych zabytkowych budowli, z górskimi szlakami turystycznymi Beskidów, a także dobrze rozwiniętą siecią schronisk i pensjonatów. Zachwycająca przyroda, czyste powietrze oraz słynne uzdrowiska i liczne zabytki architektury powodowały, że „zielone płuca” Śląska już od dawna były chętnie odwiedzane przez kuracjuszy i turystów, a warunki środowiska sprzyjały aktywnemu wypoczynkowi. Atrakcyjne miejsca rozsiane po całym regionie zachowały się na wielu kartach fotograficznych i pocztowych, dzięki temu możemy podziwiać uchwycone na nich piękno. Album obejmuje pocztówki przedstawiające południową część województwa śląskiego, wydane od końca XIX wieku do 1945 roku. Podzielono go na dwie części. Pierwsza przybliża miejscowości należące do powiatów: bielskiego, cieszyńskiego i żywieckiego, w drugiej zgromadzono materiał ikonograficzny przedstawiający pasma górskie Beskidu Śląskiego, Małego i Żywieckiego ze znajdującymi się na ich terenie schroniskami turystycznymi. Prezentowane miasta, wsie i obiekty położo7

ne są w obecnych granicach administracyjnych Polski. Wyjątek stanowią nieistniejące schroniska na Ropiczce i Kozubowej, wybudowane przez polskie towarzystwa turystyczne w Beskidzie Śląsko-Morawskim (obecnie teren Republiki Czeskiej) oraz funkcjonujące do dziś schronisko na Czantorii (przy samej granicy polsko-czeskiej), należące również do Republiki Czeskiej. Pocztówki z kolekcji Biblioteki Śląskiej przedstawiają widoki ogólne miejscowości, a także zamki i pałace, szkoły, teatry, kościoły, urzędy i inne obiekty użyteczności publicznej. Warto zauważyć, że opisywany obszar to miejsce świetnie prosperujących niegdyś kurortów. Miało to swoje odzwierciedlenie w wydawanych licznie pocztówkach, ukazujących – i zwykle też reklamujących – miejscowości uzdrowiskowe. Stąd nierzadko prezentowane są domy zdrojowe i kuracyjne, wille, miejsca wypoczynku, hotele i restauracje. Znaczną część katalogu zajmują widokówki z pięknymi pejzażami górskimi oraz schroniskami turystycznymi. Większość tych obiektów funkcjonuje do dziś, choć często po wielokrotnych przebudowach, remontach i modernizacjach. Widoki tych samych schronisk starano się uporządkować chronologicznie, aby pokazać zmiany dokonujące się na przestrzeni lat, uchwycone przez fotografa czy wydawcę. Zamieszczone w katalogu karty pocztowe wydawane były w kraju i za granicą przez wielu znanych wydawców, m.in.: Adolfa Brandstättera oraz Karola Rosnera z Bielska, Edwarda Feitzingera z Cieszyna, Cecylię i Maurycego Rothów z Wisły, Joachima Tobiasa z Milówki oraz Edgara Schmidta i Kettlinga&Krügera z Niemiec, a także oficyny wydawnicze, m.in.: Kutzer&Cie. z Cieszyna i Geyer&Co z Wrocławia. Interesujące są pocztówki wydawane przez towarzystwa turystyczne, np. Beskidenverein czy Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, reklamujące schroniska górskie. Obok wydawców na uwagę zasługują współpracujący z nimi fotograficy, m.in.: Wiktor Fucik, Tadeusz Kubisz i Maciej Święch, Carl Pietzner oraz Ludwig Schorsch. Karty prezentują różne techniki reprodukcyjne, m.in.: chromolitografie, heliograwiury, światłodruki, autotypie, rotograwiury oraz offset, część kolekcji to pocztówki fotograficzne. Zebrane w albumie karty pocztowe podzielono według powiatów, zaś miejscowości w obrębie powiatów uporządkowano alfabetycznie. Osobno uszeregowano w kolejności alfabetycznej pasma górskie i schroniska, niezależnie od przynależności terytorialnej. Przedstawienia tych samych obiektów ułożono chronologicznie. Część widokówek ozna8

czona była datą wydania, czasami datowanie przejęto z korespondencji, wpisów rękopiśmiennych lub podano daty przybliżone, ustalone na podstawie źródeł lub działalności wydawcy. Najwięcej trudności sprawiało oznaczenie daty wydania tych kart, które nie były w obiegu ani nie podano nazwy wydawcy, a dodatkowo występował na nich motyw wykorzystywany wielokrotnie w różnych latach. W takim przypadku najczęściej stosowano analizę historyczno-porównawczą, aby w przybliżeniu określić czas wydania danej pocztówki. Opis katalogowy zawiera dane dotyczące miejsca, czasu wydania, nazwy wydawcy i osób odpowiedzialnych za powstanie karty pocztowej. Uwzględniono technikę wykonania, język, datę korespondencji oraz noty rękopiśmienne, ponadto odczytano pieczątki i stemple pocztowe. Zrezygnowano z podawania wymiarów kart – ze względu na znormalizowany format wydawniczy pocztówek (9 x 14 cm). Opis kończy sygnatura, pod którą dana pocztówka figuruje w katalogu Biblioteki Śląskiej. Do albumu dołączono wykaz skrótów, indeks osób i instytucji związanych z powstaniem i wydaniem pocztówek, zestawienie niemieckich i polskich nazw miejscowości oraz wybrane źródła bibliograficzne. Publikacja uwzględnia 443 pozycje katalogowe, jednak opisów jest więcej, ponieważ w niektórych przypadkach ujęto kilka egzemplarzy różniących się między sobą, np. tytułem, kolorem, pieczątkami, wpisami czy innymi cechami. Różne wersje tej samej karty występują pod jednym numerem i oznaczono je kolejnymi literami alfabetu. Południowa część województwa śląskiego to piękno przyrody Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego oraz liczne zabytki architektury Śląska Cieszyńskiego. Dziedzictwo, które ocalało na dawnych kartach pocztowych, warto zachować dla przyszłych pokoleń. Przygotowany album to ciekawe źródło informacji, a także atrakcyjny przewodnik po regionie. Dzięki niemu w pamięci pozostaną miejsca, które niejednokrotnie dziś już nie istnieją, czasem zmieniły swoje przeznaczenie, a bywa i tak, że pozostały bez zmian przez ponad sto lat. Bogactwo krajobrazowe, urok i czar zaprezentowanego fragmentu Śląska były przed laty zachętą do licznych odwiedzin turystów. Współcześnie region ten także cieszy się dużym powodzeniem, choć coraz rzadziej przedstawiają i reklamują go pięknie wydawane pocztówki. Jolanta Kowalczyk, Lucyna Solarz

Skróty i objaśnienia

ang. – angielska arch. – architekt aw. – awers b.m. – brak miejsca wydania b.w. – brak wydawcy bp – biskup cz.-b. – czarno-biały czes. – czeska dat. – datowana, datowany fot. – fotograf, fotograficzny, fotograficzna FWP – Fundusz Wczasów Pracowniczych im. – imienia jęz. – język kolor. – kolorowy, kolorowa koresp. – korespondencja KWK – Kopalnia Węgla Kamiennego LO – Liceum Ogólnokształcące nakł. – nakładca, nakład niedat. – niedatowana niem. – niemiecka, niemiecki

NMP – Najświętszej Maryi Panny okręg. – okręgowy, okręgowego oryg. – oryginalny piecz. – pieczątka pol. – polski poł. – połowa, połowie PSS „Społem” – Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” PTTK – Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze pw. – pod wezwaniem rew. – rewers RP – Rzeczpospolita Polska ryc. – rycina S.A. – Spółka Akcyjna ser. – seria sygn. – sygnatura, sygnowana tyt. – tytuł węg. – węgierska wł. – włoska, włoski wyd. – wydawca, wydawnictwo

CZĘŚĆ I – POWIATY

Powiat bielski

1. Bielsko-Biała, widoki różne Bielitz. Curort Ernsdorf. Ober Bistraythal. Curhaus in Bistray. Bistraythal (Wehr d. Biala). – widok na Jaworze z Młyńskiej Kępy w kierunku Goruszki oraz budynku kościoła i szkoły ewangelickiej, plebanii i gospody Schlauera – widok ogólny na Bielsko – górny odcinek rzeki Białki w dolinie Bystrej – dom zdrojowy w Bystrej, późniejsze sanatorium dr. Ludwika Jekelsa – dolina Bystrej (jaz na rzece Białce). Wyd.: Bielitz: Verlag v. R. Machaliza, [1898]; na aw.: No 662. Chromolitografia. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „[...] Bielitz 9.1.98”, „Biała 10.1.98”, znaczek. Sygn.: PA 729

2. Bielsko-Biała, widoki różne Gruss aus Bielitz-Biala. Sparkassa in Biala. Tunelstrasse in Bielitz. Sportpavillon in Bielitz. Pozdrowienie z Bielska-Białej: – gmach ratusza i Kasy Oszczędności w Białej zbudowany w latach 1895–1897, obecnie siedziba prezydenta miasta, Rady Miejskiej oraz części wydziałów Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej – zabudowa przy ul. Tunelowej (później ul. Franciszka Józefa, obecnie ul. 3 Maja) – nieistniejący sportowy „Pawilon Lodowy” przy ul. Blichowej, rozebrany w 1928 r., obecnie na tym terenie korty tenisowe przy ul. Partyzantów. Wyd.: [Bielitz]: Verlag v. R. Machaliza, [1898]. Chromolitografia. – Koresp. niem. dat. „28.6.1898”. – Stemple: „Bielitz Stadt […] 98”, „Biała 28.6.98”, znaczek. Sygn.: PA 730

3. Bielsko-Biała, widoki różne Gruss aus Bielitz-Biala. Biala’er Brücke mit dem Burdischen Neubau. Sparkasse Biala. Biala’er Jägerhaus. Pozdrowienie z Bielska-Białej: – most na rzece Białej oraz nadbrzeżna kamienica Wiktora Burdy wybudowana w 1893 r. przy ul. Głównej (obecnie ul. 11 Listopada) – gmach ratusza i Kasy Oszczędności w Białej zbudowany w latach 1895–1897, obecnie siedziba prezydenta miasta, Rady Miejskiej oraz części wydziałów Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej – Dom Myśliwski Zarządu Lasów Miejskich miasta Białej w Lipniku (dzielnica Bielska-Białej). Wyd.: Dresden: Verlag von C. Schwager, [1898]. Światłodruk w odcieniu zielonym. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Bielitz Stadt 14.2.98”, „Ernsdorf in Schlesien Jaworze 15.[2].98”, znaczek. Sygn.: PA 731

4. Bielsko-Biała, widoki różne Gruss aus Bielitz. Elisabethstrasse. Stadt-Theater. Pozdrowienie z Bielska: – widok ogólny z zamkiem Sułkowskich i wieżą starego kościoła pw. św. Mikołaja – kamienica narożna przy ul. Elżbiety i T. Haasego (obecnie ul. A. Mickiewicza i gen. J. Dąbrowskiego) – Teatr Miejski, obecnie Teatr Polski przy ul. 1 Maja otwarty w 1890 r. Wyd.: Bielitz: Verlag von R. Machaliza, [1898]. Chromolitografia. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Bielitz Stadt 7/4 98”, „Ernsdorf in Schlesien Jaworze 7.4.98”, znaczek. Sygn.: PA 732

5. Bielsko-Biała, widoki różne Gruss aus Bielitz. Evang. Lehrerseminar u. Mädchenschule. Kirchplatz mit der evang. Kirche, Seitenansicht. Mittelschulgebäude. Pozdrowienie z Bielska: – szkoły ewangelickie przy pl. Kościelnym, tzw. Bielskim Syjonie: od lewej żeńska szkoła ludowa wybudowana w latach 1896–1897 (obecnie Szkoła Podstawowa nr 2 Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja przy pl. M. Lutra), męska szkoła ludowa oraz męskie Seminarium Nauczycielskie z lat 1863–1866 (obecnie Wyższa Szkoła Administracji budynek B przy pl. M. Lutra) – ewangelicko-augsburski kościół Zbawiciela przy pl. Kościelnym (obecnie pl. M. Lutra) wybudowany w latach 1782–1790, przebudowany w latach 1881–1882 – niemieckie szkoły średnie przy ul. Strzelniczej, obecnie Zespół Szkół Elektronicznych, Elektrycznych i Mechanicznych im. Jędrzeja Śniadeckiego przy ul. J. Słowackiego. Wyd.: Dresden: Verlag von C. Schwager, [1898]. Światłodruk w odcieniu zielonym. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Bielitz Stadt 7/4.98”, „Ernsdorf in Schlesien Jaworze 7.4.98”, znaczek. Sygn.: PA 733

6. Bielsko-Biała, widoki różne Gruss aus den Bialaer Bergen. Strazonka u. Josefsberg. Pozdrowienie z „gór w okolicy Białej”: – droga do źródeł potoku Niwka w pobliżu leśniczówki u stóp góry Gaiki (dawniej Hanslik) w Lipniku (dzielnicy Bielska-Białej) – od lewej: szkoła z 1863 r., kościół pw. Matki Boskiej Pocieszenia wzniesiony w latach 1872–1875 przy obecnej ul. Złoty Potok oraz kapliczka z 1830 r. w Straconce (dzielnicy Bielska-Białej), w głębi pasmo Magurki Wilkowickiej (Góry Józefa) – leśniczówka w Lipniku (dzielnicy Bielska-Białej), zwana również Domem Myśliwskim Zarządu Lasów Miejskich miasta Białej. Wyd.: [Biala]: Verlag und Eigenthum der Section Biala des B.B.V.V., [1898]; na aw.: 3444. Światłodruk cz.-b. – Piecz.: „Das Forstamt der Stadt Biala”. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Bielitz Stadt 25.[…]”, „Ernsdorf in Schlesien Jaworze 25.[…].98”, znaczek. Sygn.: PA 734

7. Bielsko-Biała, widoki różne Bielitz Ö. Sch. Kaiser Franz-Josef-Strasse. Bahnstr. Börsenplatz. Stadtberg. Schlossgraben. Bleichstrasse. – ul. Cesarza Franciszka Józefa (obecnie ul. 3 Maja) z synagogą wzniesioną w latach 1880–1881 według projektu Karola Korna i Ludwika Schöne – ul. Kolejowa, obecnie ul. N. Barlickiego, widok w kierunku północnym z wylotu ul. Głównej – plac Giełdowy (obecnie pl. F. Smolki), widok (z lewej) na fragment nowego gmachu Kasy Oszczędności w Bielsku z 1900 r. z kawiarnią „Europa” (obecnie kamienica na rogu ul. N. Barlickiego i Wzgórze) – Wzgórze Miejskie (obecnie ul. Wzgórze), fragment od skrzyżowania z ul. Zamkową, z lewej apteka, po prawej tzw. Dom Tobiasza, w głębi barokowa kamienica Kałuży przy obecnym placu Bolesława Chrobrego – końcowy fragment ul. Przekop Zamkowy (obecnie ul. Zamkowa), widok w kierunku zamku Sułkowskich, w głębi wieża kaplicy zamkowej – ul. Blichowa, obecnie ul. Partyzantów. Wyd.: Bielitz: Verlag J. Grubner, [1909]. Światłodruk kolor. – Koresp. pol. niedat. – Stemple: „Biała 7.X.09”, „Lodz’ Kolûški 25.9.09”, dwa znaczki. Sygn.: PA 735

8. Bielsko-Biała, widok ogólny Bielitz-Beskiden. Blick auf die Kamitzer Platte. Panorama Beskidu Śląskiego – widok na Szyndzielnię (Kamienicką Płytę). Wyd.: [Bielitz]: S.B.,B. [Simon Bendetz], 1914; na rew.: 8111. Autotypia kolor. – Koresp. czes. dat. „2.6.1919”. – Stempel: „Biala 3.VI.19”, znaczek. Sygn.: PA 1775

9. Bielsko-Biała, widok ogólny Bielitz-Beskiden. Blick auf Klimczok und Touristenhaus. Klimczok 1067 m. Touristenhaus 1001 m. Widok od strony Bielska na Klimczok i Szyndzielnię w Beskidzie Śląskim. Wyd.: [Bielitz]: A.B.B. [Postkarten-Verlag Adolf Brandstätter], 1916, na rew.: 214. Autotypia kolor. – Koresp. niem. niedat. – Stempel: „Bielitz Osterr. Schles. 20.V.19”, trzy znaczki. Sygn.: PA 1420

10. Bielsko-Biała, widok ogólny Bielitz-Beskiden. Telefonweg und Blick auf Touristenhaus. Beskid Śląski – „droga telefoniczna” oraz widok w kierunku Szyndzielni. Wyd.: [Bielitz]: A.B.B. [Postkarten-Verlag Adolf Brandstätter], 1916; na rew.: 215. Autotypia kolor. – Koresp. niem. dat. „Bielitz 29/5 19”. – Stemple: „Bielitz Osterr. Schles. 30.V.19”, znaczek. Sygn.: PA 1421

11. Bielsko-Biała, widok ogólny Bielitz. Bielsko. Panorama Dolnego Przedmieścia w Bielsku z przełomu XIX i XX w., w głębi m.in. wieże bielskiej synagogi. Wyd.: [Bielitz]: W.K.B. [Wilhelm Krischke], [ok. 1914]; na rew.: 31368. Autotypia kolor. – Karta bez koresp. Sygn.: PA 727

12. Bielsko-Biała, widok ogólny Bielsko. Bielitz. Widok ogólny Bielska z wieżami synagogi oraz północną i częściowo wschodnią pierzeją Rynku. Na pierwszym planie kamienica Pilzner-Hof wybudowana w 1912 r. Wyd.: Bielsko: Karol Rosner, [1929]. Światłodruk w sepii. – Koresp. pol. dat. „Bielsko 9.9.29”. – Stempel: „Bielsko (na Śląsku) 9.IX.29”, znaczek. Sygn.: PA 728

13. Bielsko-Biała, widok ogólny Bielitz. Fabriksviertel. Panorama przemysłowej części Bielska w rejonie dworca kolejowego, widok z dachu hotelu „Prezydent” w kierunku północnym. Wyd.: [Bielitz]: A.B.B. [Postkarten-Verlag Adolf Brandstätter], 1917; na rew.: 17 541. Światłodruk kolor. – Koresp. niem. dat. „Bielitz 5.6”. – Stempel: „Bielitz Österr. Schles. 5.VI.19”, dwa znaczki. Sygn.: PA 751

14. Bielsko-Biała, Rynek Gruss aus Bielitz. Ringplatz. Pozdrowienie z Bielska. Północno-zachodni narożnik bielskiego Rynku pod koniec XIX w. W budynku trzecim od lewej (z czarnym orłem) do 1808 r. mieścił się ratusz, od 1814 r. urząd celny. Kamienica czwarta od prawej oddana do użytku w 1819 r. to kolejna siedziba ratusza i władz powiatowych w latach 1849–1903. Wyd.: Dresden: Edgar Schmidt, [1898]; na aw.: 452. Światłodruk cz.-b. na niebieskim tle. – Pocztówka księżycowa. – Koresp. niem. niedat. – Stemple: „Ernsdorf Schles. Jaworze 10.2.98”, „Biała 11.2.98”, znaczek. Sygn.: PA 736

15. Bielsko-Biała, Rynek Bielitz. Ringplatz (Ostseite). Widok na wschodnią ścianę bielskiego Rynku z rzędem kamieniczek. W kamienicy narożnej (z markizą) mieścił się skład artykułów żelaznych J. Morawitza, w kolejnej piekarnia Karola Fuchsa (do 1873 r. poczta), w czwartej cukiernia Hugona Casty. Z prawej część pierzei południowej ze sklepem wielobranżowym Józefa Lubicha (w latach 1886–1898 urząd pocztowy). Wyd.: Bielitz: Verlag von R. Machaliza, [przed 1902]; na aw.: No 5620. Autotypia kolor. – Koresp. czes. dat. „12/9.06”. – Stempel: „Bielitz 12.IX.06”, znaczek. Sygn.: PA 737

16. Bielsko-Biała, Rynek Bielsko. Rynek. Bielitz. Ring. Zabudowa południowo-zachodniej części bielskiego Rynku. Pierwsza z prawej kamienica Henryka Hoffmanna (burmistrza Bielska w latach 1882–1891). W narożnym budynku przy południowej ścianie sklep rzeźniczy Karola Linnerta oraz konfekcyjny Rudolfa Johne (wcześniej zajazd „Pod Złotym Lwem”, a w latach 1873–1886 poczta). Z tyłu za kamienicami wieża kościoła katedralnego pw. św. Mikołaja. Wyd.: Prag-Wrschowitz: Révész, [ok. 1911]; na rew.: 16282. Autotypia kolor. – Karta bez koresp. Sygn.: PA 738