Επιστημονική επετηρίδα - Τόμος Δ' - μέρος 2 by Alekos Dokimakis

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΟΝΗΣΟΥ

ΤΟΜΟΣ Δ΄ Μέρος 2ο

ΝΕΑΠΟΛΙΣ 2013

<< Επιστημονική Επετηρίδα Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας & Χερρονήσου >> Εκδίδεται προνοία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πέτρας & Χερρονήσου κ. Νεκταρίου

Επιστημονική Επιτροπή Βασίλειος Φθενάκης, καθηγητής Πανεπιστημίου Βρέμης. Μιχαήλ Κασωτάκης, Πρώην Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του κέντρου Επιστημονικής Έρευνας Ελλάδος. Βασιλική Συθιακάκη, Αρχαιολόγος, Προισταμένη 13ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης.

Εκδοτική Επιτροπή Αρχ. Τίτος Ταμπακάκης Αρχ. Εμμανουήλ Κατσαρός Γεώργιος Μαμάκης

Την ευθύνη του περιεχομένου της εγκυρότητας και των δικαιωμάτων των χρησιμοποιούμενων πηγών κάθε εργασίας έχει ο συντάκτης. Isbn : 978-618-81272-0-3 Νεάπολη Κρήτης 724 00 Τηλ. 28410 32320, Φαξ 28410 31344 Website: www.impeh.gr / email: info@impeh.gr Ηλεκτρονική σελιδοποίηση, κατασκευή e-book ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΚΙΜΑΚΗΣ / BIGBOOK publications Καντανολέων 4, Ηράκλειο Κρήτης Τηλ. 2810 288544 / Φαξ 2810 285541 Email : info@bigbook.gr Website : www.Bigbook.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μέρος Α’ Εισαγωγικό σημείωμα 1. Κρασανάκης Γ. .. …………………………………………………………… 1 Χρόνος και Ζωή 2. Μπουρνέλης Α. …………………………………………………………….. 15 Οι πειρασμοί και οι δοκιμασίες της ζωής 3. Αρβανίτης Χ. ……………………………………………………………….. 26 Olivier Clément: Ο θεολόγος της Ορθόδοξης Οικουμενικότητας 4. Πατεράκης Μ. ……………………………………………………………… 35 Η παρουσία του μοναχισμού στην περιοχή της Φουρνής (Τ.Δ.) μέσα από τα παραχωρητήρια έγγραφα της Ι.Μ. Αρετίου 5. Χαλκιαδάκης Εμ. ……………………………………………………………68 Ο Μητροπολίτης Γεννάδιος Αλεξιάδης και η είσοδος του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη το 1912 6. Λίλης Ι. ……………………………………………………………………… 87 Επίσημα έθιμα του Ισραήλ και εκφράσεις των προφητών στη Χριστολογία της «Προς Εβραίους» επιστολής 7. Δουνδουλάκης Εμμ. ………………………………………………………. 108 Αγιότητα και Άγιοι σε συγγράμματα του Γέροντος Γαβριήλ Διονυσιάτη 8. Μπαιραχτάρης Αυγ. ………………………………………………………125 Κηρυγματικές ομιλίες του Μητροπολίτη Κρήτης Ευμενίου και του Επισκόπου Ρεθύμνης & Αυλοποτάμου Χρύσανθου με θέμα, Ο υπέρ πίστεως και πατρίδος αγών και το ημέτερον καθήκον, όπως διατυπώνονται στο Θεολογικό περιοδικό της Εκκλησίας Κρήτης «Ποιμήν» 9. Θραψανιώτης Γ. ……………………………………………………………152 Η προσέγγιση του Φυσικού περιβάλλοντος από την Χριστιανική Αγωγή 10. Πετράκης Ευαγ. …………………………………………………………...163 Περιηγητές στο Άγιον Όρος Α΄ στο ερημητήριο του π. Νίκωνα του Καρουλιώτη ( 1874-1964) 11. Παπαδόπουλος Ι. …………………………………………………………286 Δοκιμή διαλεκτικής θεολογίας και φυσικών επιστημών στο θέμα του χρόνου και της δημιουργίας του κόσμου. ( Υπο το πρίσμα της Πατερικής διδασκαλίας και του νομπελίστα Ilya Prigogine )

12. Μαμάκης Γ. ………………………………………………………………… 307 Τυπολογικές εκδοχές του οργανωτικού και διοικητικού φαινομένου της εκπαίδευσης σε κοινωνίες υπό μετάβαση. Η περίπτωση του Λασιθίου από την περίοδο της ύστερης τουρκοκρατίας και της Κρητικής Πολιτείας μέχρι και την Ένωση με την Ελλάδα 13. Αντωνακάκης Εμμ. ……………………………………………………….. 327 Ευθανασία : ηθική και θεολογική προσέγγιση 14. Ανδρουλιδάκη – Πετράκη Ροδάνθη ……………………………………… 344 Η απάνδρωση ενός μοναστηριού και "το δώρο του ραβίνου" 15. Τσερεβελάκης Ι. …………………………………………………………… 361 Η επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα στην Κρήτη ( Ιούλιος 1963) 16. Κατσαρός Εμμ. ………………………………………………………………405 Το Μυστήριο της Ιεροσύνης, Ιστορία – Θεολογία Α’ Μέρος Β’ 17. Σεργάκη Γ. Μαρία …………………………………………………………..450 Τηλέμαχος Τσιχλάκης 18. Δασκαλάκης Δ. ………………………………………………………………504 Η Βυζαντινή μουσική παράδοση στη Ρωμέικη παράδοση 19. Αικατερινίδης Γ. ……………………………………………………………..525 Η συμβολή των διδασκάλων στην απόθησαύριση λαογραφικού υλικού 20. Στιβακτάκης Αντώνιος …………………………………………………….537 ‘Αγιος Δημήτριος ο γαλατοκτισμένος Σημ. Την παρούσα ηλεκτρονική έκδοση μπορείτε να βρείτε στην ηλεκτρονική σελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας και Χερονήσου http://www.impeh.gr/ καθώς και σε cdrom που διατίθεται από την Ιερά Μητρόπολη. Το ηλεκτρονικό αρχείο της Επετηρίδος είναι σε μορφή pdf και η ανάγνωση του γίνεται με σύστημα flipping. Για

οποιαδήποτε

τεχνικό

πρόβλημα

στην

ανάγνωση

του

αρχείου,

παρακαλούμε επικοινωνήστε στο email:info@bigbook.gr. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται από τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Επιτρέπεται με γραπτή άδεια του εκδότη, ή, των συγγραφέων η αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό, σε οποιαδήποτε μορφή, μέρους του έργου.

Μαρία Γ. Σεργάκη, Φυσικός, τέως Προϊσταμένη των ΓΑΚ- Ν. Λασιθίου

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Μ. ΤΣΙΧΛΑΚΙΣ945

(Νεάπολη-Σμύρνη-Κάιρο) Ο εκπαιδευτικός, ποιητής, δημοσιογράφος, Συγγραφέας και Εκδότης

Ο Τηλέμαχος Μ. Τσιχλάκις946, γεννήθηκε, στη Νεάπολη το 1872947. Ο πατέρας του Μιχαήλ Τσιχλής, ήταν υπάλληλος της Οθωμανικής Διοίκησης και η μητέρα του Ροζαλία, ιταλικής καταγωγής, ήταν καλλιτέχνις. Ο Τηλέμαχος σπούδασε Φιλολογία στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Μετά τις σπουδές του εγκαταστάθηκε στην Σμύρνη και

Στην παρούσα μελέτη, παρατίθενται αποσπάσματα κειμένων που αποτελούν πηγές πληροφοριών και φωτίζουν την προσωπικότητα του Τηλέμαχου Μ. Τσιχλάκι και την εποχή του. Των κειμένων αυτών διατηρήθηκε η στίξη, καθώς και η ορθογραφία, εκτός της υπογραμμένης και του πολυτονικού συστήματος. 946 Ευχαριστώ θερμά την κ. Θάλεια Λ. Τσιχλάκη Δημοσιογράφο , και αποτέλεσε την πηγή της έμπνευσης μου για την παρούσα μελέτη, παρέχοντας μου τις πρώτες, πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον παππού της Τηλέμαχο Μ. Τσιχλάκι, και την οικογένειά του. 947 Αρχείο Δήμου Νεάπολης, Μητρώο Αρρένων ετών 1832-1924 945

450

αργότερα τα χρόνια 1907-1934 στην Αίγυπτο, όπου γεννήθηκαν τα παιδιά του, Μίχος, Λεόντιος και Θάλεια. Δεν βρήκα στοιχεία φοίτησης του Τηλέμαχου Τσιχλάκι στο Αρχείο του Γυμνασίου της Νεάπολης948, παρότι ήταν το μοναδικό του Νομού μέχρι το 1917 και ισότιμο προς τα Ελληνικά Γυμνασία από το 1884. Επίσης σε κανένα μέλος της οικογένειας Τσιχλή, 949 δεν ήταν γνωστό το όνομά του.

Τα πρώτα στοιχεία που εντόπισα σχετικά με την οικογένεια Τσιχλάκι περιέχονται σε έγγραφο του αρχείου της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, στο οποίο περιγράφεται η οικογενειακή κατάσταση της οικογένειας, και δίδεται εξήγηση στο ερώτημα γιατί δεν έχει φοιτήσει ο Τηλέμαχος στο Γυμνάσιο Νεάπολης. Παραθέτω το έγγραφο. Αίτησις Δημητρίου Αντωνιάδου κατοίκου Νεαπόλεως, προστάτου των ανηλίκων ορφανών του ποτέ Μιχ. Τσιχλή, Τηλεμάχου, Νικολάου και Μαρίας Ενώπιον

Των τακτικών μελών της ενταύθα Χριστιανικής Εφορίας Κύριε Πρόεδρε Ο προ επταετίας θανών Μιχ. Τσιχλής εγκατέλειψε τ`ανωτέρω ανήλικα ορφανά, τα οποία έλαβα προ πενταετίας εις την

κυριότητά μου, και

απέστειλα το μεν εις Αθήνας, τα δε δύο τελευταία διετήρησα μέχρι της σήμερον άνευ της συνδρομής κανενός. Επειδή ήδη ως είνε γνωστόν τοις πάσι υπέπεσα εις αλλεπάλληλα δυστυχήματα, ώστε ως απ’ ενταύθα ξένος δεν δύναμαι ποσώς να Το Αρχείο του Γυμνασίου της Νεάπολης απόκειται στα ΓΑΚ Ν. Λασιθίου, όπου διασώζονται τα Βιβλία ( Έλεγχοι, Μαθητολόγια Β.Π.Σ. ) από το 1882 και εξής. 949 Η οικογένεια Τσιχλή, είναι μια από τις παλαιότερες και μεγαλύτερες της Νεάπολης και χωρίζεται σε πολλούς κλάδους 948

451

εξοικονομήσω τα προς το ζην αναγκαία των εις χείρας μου δυστυχούντων ορφανών και Επειδή ως χριστιανός θεωρώ καθήκον απαραίτητον, να ζητήσω την συνδρομήν της ενταύθα Χριστιανικής Εφορείας, προς εξοικονόμησιν των δυστυχούντων ορφανών. Δια ταύτα Προστρέχων εις το έλεος και προστασίαν της Σεβ. Χριστ. Εφορείας Νεαπόλεως καθικετεύω αυτήν μετά θερμότητος, όπως ευαρεστουμένη λάβη υπ’ όψιν ταύτην, μου παρέξη εν τοιαύτη περιστάση πάσαν βοήθειαν προς ανακούφισιν των δυστυχημάτων των ορφανών, και διατάξη τα δέοντα διά την τακτικήν εξοικονόμησιν αυτών. Πεποιθώς δε ότι θέλει εισακουσθή η ταπεινή αύτη αίτησίς μου. Έχω την τιμήν ίνα υποσημειούμαι. Εν Νεαπόλει τη 10 Ιουνίου 1887 Ευπειθέστατος Ο προστάτης των ορφανών Δημήτριος Αντωνιάδης Η Χριστιανική Εφορεία Λασιθίου αποφάσισε να βοηθήσει οικονομικά τον κηδεμόνα των ορφανών. Η απόφαση και η εντολή παροχής βοηθήματος, αναγράφονται στο ίδιο χαρτί, κάτω από το κείμενο της αίτησης:

Δεκτή γενομένη παρά της Δημοτικής Εφορείας Νεαπόλεως η παρούσα αίτησις του αναφερομένου Δημ. Αντωνιάδου αποφασίζει ίνα δοθώσιν εις τα εν λόγω ορφανά ως έκτακτον βοήθημα γρόσια εκατόν πενήντα και εντέλλεται το γραφείον αυτής ίνα εκδώση το ένταλμα της πληρωμής Ν/πολη τη 19 Ιουνίου 1887 Ο Πρόεδρος Δ. Χουρδάκης

Οι έφοροι Ν. Βουκυκλάκης950

Χ “ Μ. Σαρίς

Ο τότε έφορος της Δημοτικής Εφορίας Νεαπόλεως Νικόλαος Βουκυκλάκης, ήταν ο μετέπειτα σύζυγος της ορφανής Μαρίας Μ. Τσιχλάκη. 950

452

Η Δημοτική Εφορία Νεαπόλεως Αριθ. Αυξ 57 Προς τον Ταμίαν αυτής κ. Ν. Γ. Ταμπουρατζάκην Εντελλόμενοι όπως πληρώσης εις τον αιτούντα Δημ.

Αντωνιάδην το

ανωτέρω ποσόν των γροσίων εκατόν πενήντα και παραλάβης παρ’ αυτού την απόδειξιν της πληρωμής. Ν/πολις τη 20 Ιουνίου 1887 Ο Δήμαρχος Δ. Χουρδάκης

Οι έφοροι Ν. Βουκυκλάκης Χ” Μ. Σαρίς

Ακολουθεί η απόδειξη καταβολής του βοηθήματος στον κηδεμόνα Δ. Αντωνιάδη:

Έλαβον ο υπογεγραμμένος προστάτης των ορφανών του ποτέ Μιχαήλ Τσιχλή παρά του Ταμείου της ενταύθα Δημ. Εφορείας Νεαπόλεως Γ. Ταμπουρατζάκη τ’ ανωτέρω Γρόσια εκατόν πεντήκοντα (αριθμ. 150) και εις ένδειξιν. N/πολις 21 Ιουνίου 1887 Ο Λαβών Δ. Αντωνιάδης

453

Όπως προκύπτει από το πιο πάνω έγγραφο, ο Τηλέμαχος και τα αδέρφια του Νικόλαος και Μαρία έμειναν ορφανά από πατέρα το 1880 σε ηλικία 8, και 4951 ετών αντίστοιχα. Για τη μητέρα δεν υπάρχουν πληροφορίες, καθώς και για τη οικογενειακή ή άλλη σχέση του Δ. Αντωνιάδη με τα ορφανά, τα οποία ανέλαβε το 1882, δύο χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα τους. Σύμφωνα με την κ. Θάλεια Τσιχλάκη, ο παππούς της που στάλθηκε από τον κηδεμόνα του στην Αθήνα μετά το Δημοτικό σχολείο, δεν επέστρεψε ποτέ στην Κρήτη. Αυτό όμως μάλλον δεν ισχύει, αφού το θεατρικό του έργο, Ο ΑΝΕΛΠΙΣΤΟΣ ΓΑΜΟΣ εκτυπώθηκε στο Ρέθυμνο το 1888, και τα ποιήματα που περιέχονται στην ποιητική του συλλογή: Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, 1890, συνοδεύονται από την αναφορά στο μέρος της Κρήτης (Νεάπολη, Ψηλορείτης, Μπουτζουνάρια), κατά το χρονικό διάστημα (μεταξύ Ιουνίου 1889 και Μαΐου 1890) που τα έγραψε. Στο ποίημα για τον Ιωάννη Νταφώτη (περιλαμβάνεται στο παρόν κείμενο) μας πληροφορεί Ο Νικόλαος Μ. Τσιχλάκις, γεννήθηκε το 1876. Αρχείο Δήμου Νεάπολης, Μητρώο Αρρένων ετών 1832-1924. Για τη Μαρία Μ. Τσιχλάκη δεν υπάρχει το έτος γέννησης. 951

454

ότι ήταν μέλος του Τάγματος Επίλεκτων Κρητών, επομένως το 1897 πρέπει να ήρθε στην Κρήτη για σύντομο ίσως διάστημα. Το επόμενο διάστημα ο Τσιχλάκις, τελειόφοιτος του Φιλολογικού τμήματος

της

Φιλοσοφικής

Σχολής

του

Εθνικού

Πανεπιστημίου,

συνεργαζόμενος με άλλους λόγιους Κρήτες συγγράφει την ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ που εκτυπώνεται το 1891 στη Σύρο. Μετά το τέλος των σπουδών του δεν επιστρέφει για να εργασθεί στην Κρήτη. Εκεί, κατά τη δεκαετία 1889-1898 η πολιτική κατάσταση είναι πολύ δύσκολη και μετά την «Επανάσταση» του 1889 και την κήρυξη του Στρατιωτικού Νόμου συχνά εκτός ελέγχου. Η αγορά εργασίας για το νεαρό φιλόλογο είναι περιορισμένη, αν λάβουμε υπόψη ότι υπήρχαν σε όλο το νησί μόνο τέσσερα Γυμνάσια, όπου μπορούσε να εργασθεί, Νεάπολη, Ηράκλειο, Ρέθυμνο και Χανιά-. Παράλληλα ενδιαφέρεται για τη δημοσιογραφία, όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1890 δεν εκδίδονται εφημερίδες στην Κρήτη, αφού έχει απαγορευθεί η κυκλοφορία τους. Αποφασίζει, όπως πολλοί άλλοι Έλληνες διανοούμενοι, καλλιτέχνες και έμποροι, να αναζητήσει την επαγγελματική του τύχη στην πολυπολιτισμική, πολυεθνική, κοσμοπολίτικη και ταυτόχρονα ελληνική Σμύρνη952. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι Έλληνες υπερτερούν εκεί πληθυσμιακά έναντι των Τούρκων και των λοιπών εθνοτήτων (Αρμενίων, Εβραίων, Άγγλων, Γάλλων, Ιταλών). Η ανώτερη και μεγάλο μέρος της μεσαίας αστικής τάξης έχει επηρεαστεί από το δυτικό τρόπο ζωής διατηρώντας παράλληλα τις πολιτισμικές επιδράσεις της Ανατολής, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί και να αναπτυχθεί η σμυρναίικη ελληνική κοινωνία με τη δική της μοναδική ταυτότητα. Τα ελληνικά εκπαιδευτήρια, κοινοτικά και ιδιωτικά, αριθμούν πολλές δεκάδες και προσελκύουν την αφρόκρεμα των

Είχε ήδη επισκεφθεί την Σμύρνη και την γύρω περιοχή το 1889, όπου έγραψε το ποίημα με τίτλο Θέλησις εξορίστου Κρητός, Σώκια Μικρασίας, 8 Νοεμβρίου 1889, βλ. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 952

455

ελλήνων εκπαιδευτικών, παρέχοντας ολοκληρωμένη, υψηλής ποιότητας παιδεία, που αν συγκριθεί με οποιοδήποτε άλλη πόλη του ελληνισμού «απέχει μακράν». Εκεί ο Τσιχλάκις προσλαμβάνεται στο ιδιωτικό Παρθεναγωγείο ΙΩΝΙΑ της Σμύρνης. Το σχολείο είχε ιδρυθεί το 1884 και λειτούργησε για τριάντα χρόνια συνολικά. Ιδρύτρια και ιδιοκτήτρια ήταν η Ευθαλία Καμποπούλου την οποία ο Τσιχλάκις παντρεύεται. Ταυτόχρονα αναλαμβάνει και τη διεύθυνση του σχολείου. Αμέσως μετά, το σχολείο μετονομάζεται σε ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟΝ ΕΥΘΑΛΙΑΣ ΤΣΙΧΛΑΚΗ. Ο γάμος και η επαγγελματική συνεργασία τους δεν ευδοκίμησαν και σύντομα οδηγούνται σε διπλό διαζύγιο επαγγελματικό και προσωπικό. Ο κοινωνικός περίγυρος δεν είδε με καλό μάτι το διαζύγιο. Ιδιαίτερα όταν ο Τσιχλάκις γνώρισε τη Μαρία Θ. Λεοντίου953 νεαρή δασκάλα από την Καβάλα και συνδέθηκε μαζί της, το εκπαιδευτικό περιβάλλον υπήρξε τόσο αρνητικό ώστε το ζευγάρι αποφάσισε με βαριά καρδιά να εγκαταλείψει τη Σμύρνη. Εγκαταστάθηκαν αρχικά στην την πατρίδα της Μαρίας την Καβάλα όπου ζούσε και η οικογένειά της. Η πόλη είχε αρχίσει να αναπτύσσεται εμπορικά με γοργούς ρυθμούς, κυρίως χάρη στο εμπόριο του καπνού και να αποκτά κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. Πολλές ευρωπαϊκές εταιρίες είχαν εγκατασταθεί εκεί και το λιμάνι είχε αποκτήσει μεγάλη σπουδαιότητα του. Στην Καβάλα ο Τσιχλάκις συναντά τον συμπατριώτη και θείο της γυναίκας του, Κρήτα ποιητή Ιωάννη Κωνσταντινίδη 954, που ασχολείται με το εμπόριο του καπνού, και συνδέεται μαζί του, όπως μόνο δύο

Ο πατέρας της Μαρίας ήταν ιατρός στην Καβάλα, ο Θεόφιλος Λεόντιος Μετά το θάνατο από φυματίωση σε ηλικία μόλις είκοσι ετών της πρώτης του συζύγου, κόρης της οικογενείας Μιχαηλίδη, καπνεμπόρων από τη Δράμα και των τριών παιδιών τους, παντρεύτηκε τη Βασιλική Αγαπητού , κουνιάδα του ιατρού Θεοφίλου Λεοντίου , με την οποία απέκτησε επίσης τρία παιδιά, τον Αχιλλέα, τον Αλκιβιάδη και τον Κώστα. 953 954

456

πνευματικοί άνθρωποι, δύο ποιητές με κοινή καταγωγή και ιδεώδη μπορούν να συνδεθούν. Ενδιαφέρεται να γνωρίσει τη Μακεδονία και την ιστορία της και αρχίζει να συγγράφει εκεί τα ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ, όπως τα ονόμασε. Πρώτα κεφάλαια αυτού του πονήματος, ήταν οι μονογραφίες ΔΑΤΟΣ (Καβάλα), και ΛΗΜΝΟΣ. Όπως πληροφορούμαστε από τον πρόλογό του βιβλίου για τη ΛΗΜΝΟ, που εκδόθηκε στην Αίγυπτο πολλά χρόνια αργότερα: «Η παρούσα περί Λήμνου ιστορική μονογραφία συνεγράφη προ πολλών ετών, ότε ακόμη ευρισκόμην εις την γείτονα ταύτης Καβάλλαν. Προ της εκδόσεως ‘της Ιστορίας της Μικρασίας και Δωδεκανήσου’ εσκεπτόμην ίνα αι υπό τον τίτλον ‘Ιστορικά Ανάλεκτα’ περιηγήσεις μου ανά τας υποδούλους Ελληνίδας χώρας αποτελέσουσι αυτοτελές τεύχος. Δυστυχώς διάφορα κωλύματα, ιδία δε η Μικρασιατική συμφορά με απεθάρρυναν εις το εγχείρημα τούτο…»955. Έχοντας την αίσθηση ότι οι ευκαιρίες στην Καβάλα γι’ αυτόν ως καθηγητή και συγγραφέα και όχι έμπορο,

είναι περιορισμένες,

αποφασίζει να δοκιμάσει την τύχη του στην Αίγυπτο956, όπου η Ελληνική παροικία βρίσκεται στο ζενίθ της οικονομικής και πνευματικής της ανάπτυξης. Ωστόσο συνεχίζει να ενδιαφέρεται για τη Μακεδονία και για τον αγώνα της για ελευθερία. Εγκαθίσταται στο Κάιρο και συνδέεται με τη Μακεδονική Αδελφότητα. Η γυναίκα του, εξάλλου είναι Μακεδονίτισσα, και ο ίδιος με τον τρόπο του ως πνευματικός άνθρωπος ενισχύει το Μακεδονικό αγώνα: «Μια άλλη άξια λόγου μορφή είναι ο εκπαιδευτικός, δημοσιογράφος, συγγραφέας και εκδότης Τηλέμαχος Μ. Τσιχλάκις. Ακόμη μια περίπτωση ποιητή που απαγγέλει στίχους του, εμπνευσμένους από τον

ΛΗΜΝΟΣ, ΤΥΠΟΙΣ ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ 1927 Η διακεκριμένη Φιλόλογος, ερευνήτρια του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού και αγαπητή φίλη κ. Βιργινία Βέργη- Νέρη, με πληροφόρησε ότι είχε υπόψη της τον Τσιχλάκι ως συγγραφέα και εκδότη, όμως δεν γνώριζε τίποτε σχετικό για τον τόπο καταγωγής του. ΑΝΑΛΕΚΤΑ τ. Ζ- 2007 Περίοδος Β. σελ. 123-132. 955 956

457

Μακεδονικό Αγώνα, αυτή τη φορά, στον Μακεδονικό Σύλλογο ‘Μέγας Αλέξανδρος‘ Καΐρου, σε συγκέντρωση για την ηθική στήριξη του αγώνα και ίσως και τη συλλογή χρημάτων. Τα ποιήματά του που δημοσιεύονται στο Μακεδονικό Ημερολόγιο του Παμμακεδονικού Συλλόγου Αθηνών είναι τα ‘Βούλγαροι και Βουλγαρία’ και ‘Οι εν Αιγύπτω Μακεδόνες’957 και έχουν πολλαπλή σημασία για μας, σήμερα, ειδικά το δεύτερο ποίημα που είναι μια προσφώνηση προς τους Μακεδόνες του Καΐρου οι οποίοι δραστηριοποιούνται συσπειρωμένοι στον Σύλλογο Μ. Αλέξανδρος. Αποδεικνύεται, έτσι, ακόμα μία φορά, η σημασία που προσδίδουν στον Μακεδονικό Αγώνα οι Έλληνες της Αιγύπτου και οι Μακεδόνες ειδικότερα, δείχνοντας παράλληλα την εσωτερική ενωτική γραμμή που συνδέει τον έξω ελληνισμό, ο οποίος και στηρίζει

τη

διεξαγωγή

του

αγώνα

για

την

απελευθέρωση

της

Μακεδονίας»958 Το 1908 ο Τσιχλάκις έχει οργανωθεί επαγγελματικά στην Αίγυπτο. Έχει ιδρύσει Ελληνικό σχολείο στο προάστιο του Καΐρου Χελουάν και το πρώτο του τυπογραφείο είναι σε λειτουργία. Εκδίδει το βιβλίο του με τίτλο ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ σε ελεύθερη έμμετρη μετάφραση και το αφιερώνει στον Ελευθέριο Βενιζέλο959 με την ακόλουθη έντυπη προσφώνηση: «Μεγάλε Πατριώτα, Της Ιλιάδος η εκλαΐκευσις είναι έργον βαρύ και τόλμημα μέγα. Αλλ’ η πεποίθησις αφ’ ενός ότι συντελώ όπως το πολύ πλήθος μη αναγινώσκη έργα ανθρώπων βουλευσαμένων την διάσπασιν της Ελληνικής φυλής και την υπονόμευσιν των βάσεων της Σεπτής Μητρός Εκκλησίας, αφ’ ετέρου δε, αι ευμενείς κρίσεις σοβαρών λογίων περί του ημετέρου έργου εν ταις απαρχαίς αυτού, παρώτρυνάν με εις την δημοσίευσιν τούτου.

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ του Παμμακεδονικού Συλλόγου Αθηνών, Δ’ (1911), σελ. 92, 119 958 ΠΛΑΣΤΗΡΑΣ Ν. ΚΩΝ/ΝΟΣ, Η λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης στα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα,, Συμπόσιο «Ο Μακεδονικός Αγώνας» 1987, σελ. 242 959 Βλ. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Τ.Μ.ΤΣΙΧΛΑΚΙ 957

458

Καθήκον δ’ απαραίτητον ηγούμαι ίνα αφιερώσω την έμμετρόν μου ταύτην ελευθέραν μετάφρασιν των Ομηρικών επών, εις τον γενναίον Πρόμαχον και μέγαν Θεματοφύλακαν της Θεοδμήτου Εκκλησίας και του χειμαζομένου Γένους, τεκμήριον θαυμασμού και ευγνωμοσύνης. Μετά βαθυτάτου σεβασμού Τ.Μ. Τσιχλάκις, Καθηγητής, τέως διευθυντής του εν Σμύρνη Λυκείου ΙΩΝΙΑ»

Το πρώτο παιδί που απόκτησε η οικογένειας Τσιχλάκι και που πήρε το όνομα Μίχος, στη μνήμη του πατέρα του Τηλέμαχου από την Κρήτη, πεθαίνει σε πολύ μικρή ηλικία. Το 1909 η Μαρία Τσιχλάκη, γεννά τα δίδυμα, Μίχο το δεύτερο που και αυτός πέθανε πολύ μικρός, και Λεόντιο που έχει ως όνομα το επίθετο του παππού από την Καβάλα. Αργότερα η οικογένεια απόκτησε και μία κόρη, τη Θάλεια960. Το 1908 με την κατάργηση του καθεστώτος της Αρμοστείας στην Κρήτη, οι απανταχού Κρήτες ενεργοποιήθηκαν με την προσμονή της άμεσης και τελικής λύσης του Κρητικού ζητήματος. Στην Αίγυπτο η Κρητική Αδελφότητα που είχε ιδρυθεί στην Αλεξάνδρεια, τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κατοχής επί της Κρήτης, όπου ήταν εγκατεστημένη η μεγαλύτερη και ισχυρότερη κρητική παροικία, και είχε κύριο στόχο την ενίσχυση του Κρητικού αγώνα για να αποτινάξει το ζυγό της σκλαβιάς, είχε ατονήσει μετά την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας. Μετά τη διακήρυξη της Κρητικής Κυβέρνησης υπό τον Παπαμαστοράκη, για Ένωση με την Ελλάδα οι Κρήτες της Αιγύπτου αφυπνιστήκαν και αποφάσισαν να ενεργοποιηθούν και να βοηθήσουν. Όμως δημιουργήθηκε διάσταση μεταξύ τους σχετικά με την έδρα της Αδελφότητας. Καθώς η Καϊρινή παροικία έχει αποκτήσει οικονομική και αριθμητική ισχύ, διεκδίκησε την έδρα. Το αρχικό σωματείο, η Αδελφότητα των εν Αιγύπτω 960

Η Θάλεια Τ. Τσιχλάκη, πέθανε το 1952 στην Αθήνα, από «σκλήρυνση κατά πλάκας» 459

Κρητών, που είχε έδρα στην Αλεξάνδρεια, δεν το δέχτηκε, με αποτέλεσμα οι Καϊρινοί να αποσχιστούν

και να δημιουργήσουν την Αδελφότητα

Κρητών Καΐρου. Στο αρχείο της Αδελφότητας στην Αλεξάνδρεια απόκειται μία επιστολή του Τηλέμαχου Τσιχλάκι προς «τον Λ. Φ. Λιμπρίτην Πρόεδρον της εν Αλεξανδρεία Αδελφότητος των εν Αιγύπτω Κρητών». Ο Τσιχλάκις αν και Καϊρινός διαφωνεί με την ίδρυση δεύτερης Κρητικής Αδελφότητας στο Κάιρο, θεωρώντας ασύμφορη την διάσπαση, και προτείνει τη λειτουργία του συλλόγου του Καΐρου, ως παραρτήματος του συλλόγου

της

Αλεξανδρείας. Παραθέτω την επιστολή:

Αριθ. Πρωτ 34

Αξιότιμε Κύριε

Περιήλθεν εις γνώσιν υμών βεβαίως, η προχθεσινή συνάθροισις εν τω Ελληνικώ κέντρω των εν Καΐρω Κρητών, προς τον σκοπόν ιδρύσεως κρητικής Αδελφότητος. Επιτραπήτω μοι λοιπόν, αξιότιμε κύριε, όπω διατυπώσω την ταπεινή μου γνώμην, αντικειμένη όλως προς το διάβημα τούτο, εις όπερ προέβησαν οι ενταύθα συμπατριώται μας, εκ καλής αναμφιβόλου προθέσεως, αλλ’ εξ εσφαλμένης όλως αντιλήψεως των πραγμάτων. Διότι η αποκεντρωτική εργασία διά τους Κρήτας, και μάλιστα εις στιγμάς κρισίμους, είναι λίαν ασύμφορος.Συνεπώς η ίδρυσις Κρητικής Αδελφότητος εν Καΐρω είναι όλως περιττή, αφού υφίσταται, η εν Αλεξανδρεία ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΤΩΝ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΚΡΗΤΩΝ, ης επαξίως προΐστασθε και η οποία, δεόντως και καταλλήλως ενεργούσα ανά την Αίγυπτον, δύναται να συνενώση τους συμπατριώτας μας όλους επί το αυτό. Φρονώ ότι χάριν των υπουργημάτων, των οφικίων και των συμφεροντίων δεν πρέπει να διασπασθή το έργον, ούτινος την ίδρυσιν οφείλομεν εις τη πρωτοβουλίαν υμών. Εισεπράχθησαν περί τα δισχίλια γρόσια παρά των ενταύθα Κρητών οίτινες πάνυ προθύμως 460

έσπευσαν να εγγραφώσιν ως μέλη και διά μεγαλύτερα ποσά, προκειμένου περί τοιούτου ιερού σκοπού. Λοιπόν τα χρήματα ταύτα να δοθώσιν εις το ταμείον της εν Αλεξανδρεία αδελφότητος […]. Επίσης να ανατεθή η αντιπροσωπεία

του

Συλλόγου

εις

άνδρα

δράσεως,

περιωπής

και

ανεξάρτητον, ως τοιούτον δε θεωρώ τον κ. Κ. Μεϊμαράκην 961 όστις […] προθύμως πέπεισμαι ότι θα αναδεχθή το έργον, παρά τας πικρίας δι’ ων εποτίσθη ως έμαθον κατά το παρελθόν. Άλλως το έργον των ενταύθα Κρητών έσται βραχύβιον. Εσκεπτόμην να διατυπώσω την ταπεινήν γνώμην μου. Αλλά προ της απαντήσεως υμών δεν προβαίνω εις τούτο, καθ’ ότι η συζήτησις τοιούτων θεμάτων παρά των αδαημόνων χειριστών καλάμου, ζημίαν μάλλον ή ωφελείας πρόξενος καθίσταται. Αναμένων απάντησιν, υμών, παρακαλώ όπως δεχθήτε την διαβεβαίωσιν της προς υμάς εξαιρέτου τιμής και υπολήψεώς μου. Τ.Μ. Τσιχλάκις Διευθυντής της Γλωσσικής Σχολής, Helouan

Ο Κων/νος Μεϊμαράκης υπήρξε από τους ιδρυτές της εν Αλεξανδρεία Αδελφότητος των Κρητών. Πέθανε στο Κάΐρο στις 27-5-1917. ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 38/ 3-6-1917 961

461

Πάνω δεξιά στο επιστολόχαρτο αναγράφονται περισσότερες πληροφορίες για το σχολείο που διευθύνει ο Τσιχλάκις, στα ελληνικά και γαλλικά. ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΚΗ

ΣΧΟΛΗ

(ΜΕΤ’

ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΟΥ),

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ, ΤΗΛ. Μ. ΤΣΙΧΛΑΚΙΣ, ΧΕΛΟΥΑΝ (ΚΑΪΡΟΝ)PENSIONAT HELLENIQUE, ENSEICNEMENT DE LANGUES, T. M. TSICHLAKIS, DIRECTEUR, HELOUAN (CAIRE). Στην πάνω αριστερή γωνία υπάρχουν τυπωμένα τα στοιχεία του περιοδικού ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ του Τσιχλάκι, που κυκλοφόρησε το 1909 σε 5 μόνο τεύχη. Παρά τις προσπάθειες της Κρητικής Αδελφότητος Αλεξανδρείας και την αποστολή του αντιπροέδρου Γ. Βενιέρη, ιατρού, στο Κάϊρο με εντολή από το Δ.Σ να συνεννοηθεί και να πείσει τον εκεί πρόεδρο Εμμ. Μπιτσάκη «ότι η ίδρυση χωριστής αδελφότητος υπονομεύει και αντίκειται στην αρχή της ενότητος»,

η Κρητικής Αδελφότητος Καΐρου

παρέμεινε ανεξάρτητη. 462

Αρκετά χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε και τρίτη Κρητική Αδελφότητα στην Αιγυπτιακή επικράτεια και συγκεκριμένα στο Πορτ Σαΐδ. Το Σεπτέμβριο του 1916 κυκλοφορεί το πρώτο φύλλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ. Ο Τσιχλάκις

υπήρξε

σπουδαίος

κλασσικός

φιλόλογος,

εκδότης

και

συγγραφέας. Ωστόσο το σπουδαιότερο ταλέντο του, αυτό που τον χαρακτηρίζει, κατά την γνώμη μου, είναι του ποιητή. Είχε την ευχέρεια να σκαρώνει με εκπληκτική ευκολία στίχους και μέσα από αυτούς να περιγράφει, αναλύει και να σχολιάζει πολιτικά, κοινωνικά, ιστορικά και εθνικά γεγονότα με απλή γλώσσα, και ταυτόχρονα με αξιοθαύμαστη ακρίβεια, συντομία και οικονομία λόγου. Μέσα από την εφημερίδα του, καλύπτει με αξιοθαύμαστο τρόπο, έμμετρα πάντα, την ελληνική, αιγυπτιακή και διεθνή επικαιρότητα, καθώς και τις τοπικές ειδήσεις της ελληνικής παροικίας, και ταυτόχρονα παραθέτει αποσπάσματα από δικές του μελέτες και μεταφράσεις κλασσικών έργων, (Ιλιάδα, αποσπάσματα αρχαίων ελλήνων και λατίνων ποιητών, από την ινδική ποίηση ‘Μαχαβαράτα’ κ.λπ). Επίσης παρουσιάζει την πνευματική και πολιτιστική ζωή, τα νέα έντυπα και βιβλία, κάποτε δε και διαφημίσεις ελληνικών επιχειρήσεων στην Αίγυπτο.

Σπουδαίο κατόρθωμα για μια μικρή

τετρασέλιδη εβδομαδιαία εφημερίδα.

Η έναρξη κυκλοφορίας του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ το Σεπτέβριο 1916, συμπίπτει με το κίνημα του εθνικού συναγερμού. Σε μία από τις πρώτες πολιτικές ανταποκρίσεις του, ο Τσιχλάκις αναφέρεται στη συγκέντρωση των φιλελευθέρων του Καΐρου την 1-10-1916, για να αποφασίσουν ποια στάση θα έχουν απέναντι στο κίνημα. Οι πάροικοι υπερψήφισαν με ενθουσιασμό τις προτάσεις της επιτροπής, για οικονομική βοήθεια, για άνοιγμα

463

εγγραφής καταλόγου εθελοντών και το ψήφισμα συμπαράστασης στον Βενιζέλο962. Καθώς ήταν ακραιφνής Βενιζελικός και αντιβασιλικός, στο επόμενο φύλλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ στο κύριο άρθρο του που το επιγράφει «Τραγούδι ψάλλω ιερό, στην Μεραρχία των Σερρών», αναφέρεται με υπερηφάνεια στην τριανδρία Βενιζέλου, Δαγκλή, Κουντουριώτη, και τους ενθαρρύνει να στήσουν τη σημαία στη Σόφια.963 Η Κρήτη προσωποποιημένη διακηρύττει αφ’ ενός ότι ο Κωνσταντίνος με την πτώση του τιμωρείται δικαίως, για την άρνηση και την προδοσία της χώρας, στην οποία γεννήθηκε, διότι «παρέδωκε τα πάντα στους κακούργους και φονείς 964», και αφ’ ετέρου ότι ο Βενιζέλος θα σώσει την Πατρίδα από την καταισχύνη965. Μέσα από τα φύλλα του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ παρακολουθούμε τα πολιτικά γεγονότα, τη νέα Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης και την ενθρόνιση του Αλεξάνδρου. Εδώ παρομοιάζει

το

Βενιζέλο

με

τον

Σταγειρίτη

διδάσκαλο

του

Μ.

Αλεξάνδρου966, Αριστοτέλη. Παράλληλα με τις εκδοτικές του εργασίες, ο Τσιχλάκις συντηρεί ελληνικό σχολείο. Οι εγκαταστάσεις

του σχολείου και του τυπογραφείου

βρίσκονται στο προάστιο του Καΐρου

Ηλιούπολη και μάλιστα

συστεγάζονται:

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 4/8-10-1916 και 5/15-10-1916 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.10/19-11-1916 964 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.40/17-6-1917 965 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 14/17-12-1916 966 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.53/16-9-17 962 963

464

ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟΝ ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ, οδός Gabares No 6, Μετ’ Οικοτροφείου. Χριστιανική αγωγή – Ελληνοπρεπής μόρφωσις – Πρόγραμμα μετηρρυθμισμένον –Διδασκαλία Γαλλικής και Αγγλικής – Οίκημα ευάερον και ευήλιον Προσωπικόν δεδοκιμασμένης παιδαγωγικής ικανότητος Κανονισμός αποστέλλεται τω αιτούντι.967 Το σχολείο προσφέρει θερινά μαθήματα στη διάρκεια των διακοπών του 1918968, και συνεχίζει να λειτουργεί τα επόμενα σχολικά χρόνια.

Τον Απρίλιο του 1919 η Λαϊκή Λέσχη Καΐρου οργανώνει εσπερίδα υπό την προστασία του Πολιτικού Πράκτορος (Προξένου) της Ελλάδος, όπου παρουσιάζεται το έργο του Τσιχλάκι, ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ,969 το οποίο εκδίδει τον επόμενο χρόνο υπέρ της Κρητικής Αδελφότητας του Καΐρου.

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ57/14-10-1917 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.104/1-7-1918 969 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ 135/20-4-1918 967 968

465

Βρισκόμαστε σε ένα σημαντικό σημείο καμπής της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, στο οποίο συνέβησαν γεγονότα καθοριστικά για το μέλλον της χώρας: Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (18-7/10-8 1920), η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου μετά από δύο ημέρες, στο σιδηροδρομικό σταθμό του Παρισιού, όταν εκείνος επέστρεφε στην Ελλάδα, η ασθένεια και ο θάνατος του Βασιλιά Αλεξάνδρου της Ελλάδας και, τέλος την «απροσδόκητη» εκλογική πανωλεθρία του Ελευθερίου Βενιζέλου, που δεν εξελέγη ούτε βουλευτής στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Αλλά η εγκατάσταση του Ελληνικού αρχηγείου στη Σμύρνη τον Μάρτιο του 1920, ήταν κατά τον Τσιχλάκι η απόδειξη ότι η χώρα της Ιωνίας είναι οριστικά ελληνική.970 Το καλοκαίρι του 1920 ο Τσιχλάκις διακόπτει για έξη εβδομάδες την έκδοση του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ, για να επισκεφτεί την Ελλάδα. Ήθελε να είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στα πολιτικά γεγονότα, να συμμετέχει και να σχηματίσει γι’ αυτά προσωπική γνώμη. Ταξίδεψε μόνος, χωρίς την οικογένειά του. Επιστρέφοντας στο Κάιρο μετά από δύο μήνες, περιγράφει σατιρικά και και σοβαρά τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις, και τις δημοσιεύει έμμετρα σε ένα τριπλό φύλλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ971 . Όπως διηγείται στον συνομιλητή του Πάνα, ταξίδεψε με το σαπιοκάραβο ΣΠΑΡΤΗ. Πρώτος σταθμός η Κρήτη, Ηράκλειο και Χανιά στην Κρήτη, όπου έφτασε μετά από ταξίδι πέντε ημερών. «Πολύ με συνεκίνησεν η θέα της, αλήθεια,/ και η καρδιά μου ήρχισεν να πάλλη μεσ’ τα στήθια». Στην Αθήνα, «το άστυ το ιοστεφές» μετά την πρώτη συγκίνηση εντυπωσιάζεται με τη χειραφέτηση των γυναικών, την ακρίβεια της ζωής, τη

χλιδή

των

«οψιμοπλούτων»,

την

ημιμάθεια.

Περιγράφει

με

αποτροπιασμό τις σκηνές του βανδαλισμού και της καταστροφής που 970 971

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 118/7-3-1920 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, α.φ.201/2/3 12-9-1920 466

έλαβε χώρα στην Αθήνα, μετά την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Βενιζέλου. Με το πλοίο ΑΝΑΤΟΛΗ συνεχίζει το ταξίδι του από Πειραιά και μέσω Χαλκίδας, Αιδηψού, Βόλου, Θεσσαλονίκης, Άθω, φτάνει στην πατρίδα της γυναίκας του Καβάλα, την οποία βρίσκει κατεστραμμένη, αλλά τον παρηγορεί το γεγονός της ενσωμάτωσής της με την Ελλάδα. Εκεί συμμετέχει στον εορτασμό με την ευκαιρία των πρόσφατων εθνικών επιτυχιών: «ο Σύλλογος Φιλελευθέρων […] επί τω εορτασμώ των μεγάλων εθνικών γεγονότων, οργανώνει δεξίωση και επωφελούμενοι της ενταύθα παρουσίας σας [..] σας προσκαλεί να εκφωνήσητε κατάλληλον τη περιστάσει ποίημα …Ο Πρόεδρος Κων/νος Γαβριηλίδης, Ο Γεν. Γραμματεύς Αχιλλ.Ι.Κωνσταντινίδης972». Ταυτόχρονα η Διευθύντριατου Ορφανοτροφείου Καβάλας Μ. Χριστοδουλιά τον παρακαλεί να επιτρέψει την απαγγελία ενός ποιήματός του από τα ορφανά, «θύματα βαρβάρου εχθρού, επί τη ευκαιρία των εθνικών γεγονότων».973 Συνεχίζοντας το ταξίδι ανατολικότερα, ενθουσιάζεται με την προέλαση του ελληνικού στρατού και τη θέα της Γαλανόλευκης στο Δεδέ – Αγάτς (Αλεξανδρούπολη), το Καραγάτς (Ορεστιάδα), την Αδριανούπολη, καθώς και με την κοινωνική και οικονομική εξέλιξη της Μυτιλήνης, που τη συγκρίνει με το Παρίσι. Επιτέλους, με πολλή συγκίνηση έφτασε στη «Σμύρνη του Ομήρου» με την πεποίθηση ότι «ο Στεργιάδης, Έλληνας, με Τούρκους αδερφώνει/ Πάει η πρώτη εποχή του φθόνου και του μίσους/ Εβραίοι, Τούρκοι, Έλληνες και Πάρθοι κ’ Ελαμίται/αποκαλούνται σήμερον ελεύθεροι πολίται». Φυσικά πιστεύει στην πολιτική επιτυχία του Βενιζέλου, ότι «θα καθαρίση την κόπρον» και «με το στιβαρόν του χέρι/ όλα θα τα τακτοποιήση». Δεν μπορεί να προβλέψει την πολιτική μεταστροφή του ελληνικού εκλογικού

Πρόκειται για τον γιό του ‘Κρητός’ ποιητή Ιωάννη Κωνσταντινίδη, Αχιλλέα, πρώτο εξαδέλφο της γυναίκας του Τηλέμαχου Τσιχλάκι 973 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 201/2/3/12-9-1920 σελ. 8-9 972

467

σώματος αμέσως μετά τη Συνθήκη των Σεβρών, και την εκλογική αποτυχία του Βενιζέλου, αφού: «Τώρα που έγινε η πατρίς μεγάλη και τρανή Κι’ επεξετάθη επαρκώς σ’ Ανατολή και Δύση Πιστεύω πως αντίθετος δε θ’ ακουσθή φωνή Κι ούτε ουδείς αντίδρασιν να φέρη θα τολμήση[…] Και ότι με συχαίνεται κανείς δε θα ψελλίζη Διότι η εφημερίς ημών Βενιζελίζει» Αν και αντιβασιλικός -«κόκκινο και εγώ σκουφί Ροβεσπιέρου βάζω»974-, ο θάνατος του Αλεξάνδρου στις 12/10/1920 λυπεί τον Τσιχλάκι, διότι πίστευε ότι αγαπούσε την Ελλάδα και κυρίως διότι εκτιμούσε τον Βενιζέλο και συνεργαζόταν με αυτόν. Μετά την επιστροφή στο Κάιρο, ιδρύει το νέο σύγχρονο τυπογραφείο του στην Ηλιούπολη. Μετονομάζει το σχολείο του, σε ΙΩΝΙΑ, προς τιμήν της Σμύρνης. ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟΝ «ΙΩΝΙΑ». ΕΝ ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΙ .- Οδός Gabares 6. Ελληνοπρεπής αγωγή.- Πρακτικόν παιδαγωγικόν σύστημα.- Διδασκαλία Ελληνικής- Αγγλικής.- Γαλλικής. Οίκημα, ευάερον.- Έναρξις μαθημάτων από 1ης Οκτωβρίου ν.η.975 Το φθινόπωρο του 1920 η πολιτική και διπλωματική κατάσταση στην Ελλάδα βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο. Η διάσκεψη του Λονδίνου ακυρώνει ουσιαστικά τη Συνθήκη των Σεβρών και τα μαύρα σύννεφα του πολέμου και της καταστροφής στον Ελληνικό ουρανό πυκνώνουν. Βδομάδα με τη βδομάδα στις σελίδες του

ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ ο Τσιχλάκις καταγράφει τη

δραματική πορεία μιας από τις σπουδαιότερες περιόδους της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Υποστηρίζει ότι υπαίτιος είναι η ευρωπαϊκή διπλωματία, που έχει εγκαταλείψει την Ελλάδα προωθώντας, φυσικά, τα 974 975

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 210/1-10-1920 σελ. 3 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 257/25-9-1921 468

συμφέροντα των «συμμαχικών» ευρωπαϊκών κρατών αλλά και τα τουρκικά. Το Μάρτιο του 1921, ο Ασμοδαίος διαβλέπει ότι η απώλεια της Μικρασίας είναι πια θέμα χρόνου και δηλώνει στον Πάνα ότι « πάει του Ομήρου η Πατρίς εκείνη, τουρκική και πάλιν πρόκειται να γίνη, και ό,τι άλλο σου ειπούν θα είναι παραμύθια»976. Στην Ελλάδα η πολιτική κατάσταση είναι εκτός ελέγχου. Από την Κρήτη του γράφουν στον Τσιχλάκι ότι γίνονται ταραχές977, οι Κρήτες διασύρονται από τους φαλαγγίτες, κατηγορούνται ως βενιζελικοί για ανταρσία και φυλακίζονται. Με τη σύμφωνη γνώμη του Γενικού Διοικητή Κων/νου Τσαλδάρη, η κυβέρνηση στέλνει στρατό, για να καταπνίξει την επανάσταση και να συλλάβει όσους φυγοδικούν στα βουνά. «Δεκαεπτά και επτά η στάσις κατεστάλη, και άσπαστο δεν έμεινε κανέν’ εκεί κεφάλι»978.

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 230/20-3-1921 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.251/14-8-1921 978 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 268/11-12-1921, 269/ 18-12-1921, 270/25-12-1921, 976 977

469

Κάτω από την πίεση αυτών των γεγονότων, η ΚΡΗΤΙΚΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ στο Κάϊρο, που τα τελευταία χρόνια είχε μείνει αδρανής, επανιδρύεται με πρωτοβουλία των Εμμ. Βουτυράκη,

φαρμακοποιού και

Στέλιου

Μανουσάκη, εμπόρου, που αργότερα979 ανέλαβε τα έξοδα της κατασκευής των ελληνικών νηπιαγωγείων του Καΐρου. Ο Τσιχλάκις προτρέπει και παρακαλεί όποιον κρητικό δεν έχει ακόμη εγγραφεί, να σπεύσει «αν στο κεφάλι έχει μια σταλιά μυαλό»980. Το νέο έτος (1922) αρχίζει, ωστόσο στην Κρήτη συνεχίζονται τα γεγονότα και με απόφαση του Υπουργού Σπυρ. Στάη οι φιλελεύθεροι εκτοπίζονται: «κι’ ο Στάης ο περικλεής ο γόνος των Κυθήρων/που θεωρεί τους Κρητικούς αγέλην ίσως χοίρων/και τον αφανισμόν αυτών διέταξεν εσχάτως/ από τον άπατριν λαόν ν’ απαλλαγή το κράτος»981. Συγχρόνως από τη Σμύρνη οι φίλοι τού γράφουν, ότι ο τόπος τους βρίσκεται σε φρικώδη κίνδυνο και τον παρακαλούν να βοηθήσει ενάντια στη καταδικαστική για τον ελληνισμό απόφαση της Δύσης. Ο Τσιχλάκις υπόσχεται ότι θα βροντοφωνάξει, «γιατί και μας, μας έπληξε η φοβερή οδύνη» και γιατί «είναι και μας πατρίδα μας πνευματική μεγάλη»982. Στρατεύεται κυριολεκτικά και υπερασπίζεται με όλες του τις δυνάμεις την ελληνικότητα της Μικρασίας μέσα από τον ΑΣΜΟΔΑΙΟ και μέσα από το νέο του βιβλίο για τη Μικρασία και τα Δωδεκάνησα. Με το ίδιο θέμα κάνει σειρά διαλέξεων στον ελληνισμό της Αιγύπτου. Μετά από πρόσκληση του Συνδέσμου Μικρασιατών Καΐρου983

ομιλεί στη Λαϊκή

Λέσχη Καΐρου στις 11-6-1922, και την επόμενη εβδομάδα ταξιδεύει για το Πορτ Σαΐδ για να αναπτύξει το ζήτημα της Μικρασίας στο Ελληνικό Κέντρο. Χαίρεται γιατί συναντά εκεί πολλούς φίλους Κρήτες, με πρώτο το

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 346/10-6-1923 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 270/11-12-1921 981 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.278/19-2-1922 982 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 286/6-4-1922 983 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 294/11-7-1922 979 980

470

Γρηγόρη Σαρολίδη984 από τη Νεάπολη, ιδιοκτήτη του φημισμένου καταστήματος ‘Μικάδο’. Στο διάστημα που ακολούθησε την καταστροφή της Σμύρνης ο Τσιχλάκις βρίσκεται σε πένθος. Θυμάται τη χώρα της Ιωνίας που έζησε ευτυχισμένα τα χρόνια της νιότης του και θρηνεί, έμμετρα πάντα, για τα θύματα «άταφοι δύστυχοι νεκροί και άκλαυστοι ακόμα»985, για τα κατεστραμμένα ελληνικά σχολεία (Ευγγελική Σχολή, Ομήρειον, Κεντρικόν), για το Γραικικόν Νοσοκομείον, το Καί (παραλία) της Σμύρνης, το Κορδελλιό, ακόμα και για τους φούρνους της. Ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν για την επικοινωνία του Τσιχλάκι με συγγενείς και φίλους με τη Νεάπολη, κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Αίγυπτο. Ωστόσο από την

αλληλογραφία της εφημερίδας του

πληροφορούμαστε ότι στέλνει από το Κάιρο

στο Κ.Β. στη Νεάπολη,

αντικείμενα που του έχει παραγγείλει986, επομένως ο ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ έχει αναγνώστες στο Μεραμπέλλο. Όταν ο σύζυγος της αδερφής του Μαρίας, Νικόλαος Ι. Βουκυκλάκης987 πεθαίνει μετά από σύντομη ασθένεια στη Νεάπολη τον Ιούνιο 1924, ο Τσιχλάκις γράφει, πενθώντας για τον γαμπρό του: «Ο Χρόνος μας εχώρισε, κ’ η άδικη η Μοίρα/και το σταυρό του Γολγοθά στον ώμο μου επήρα/και τράβηξα στη γη αυτή κ’ εγώ να μαρτυρήσω/χωρίς το βλέμμα πίσω μου να θέλω να γυρίσω/Κ’ έβλεπα απ’ τ’ απόμακρα ταξίδια μου εκείνα/επάνω εις το σπίτι σου τη φωτεινή αχτίνα/ που μόνο οι χαρούμενοι και οι ευτυχισμένοι/ σ’ αυτή την πρόσκαιρη ζωή είναι ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 299/16-7-1922. Ο Γρηγόριος Κων/νου Σαρολίδης πέθανε στο Πορτ Σαΐδ τον Ιούνιο 1928 (ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 600/10-6-1928) 985 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 309/24-9-1922 986 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ 334/18-3-1923 Πρόκειται για τον Κων/νο Ν. Βουκυκλάκη έμπορο, συγγενή του Τσιχλάκι. 987 Ο Ν. Βουκυκλάκης είχε δύο γιούς τον Κωνσταντίνο, έμπορο στο Ηράκλειο και τον Ιωάννη, Δικηγόρο και πολιτευτή, τον νεώτερο επί Κρητικής Πολιτείας βουλευτή της Κρητικής Συντακτικής Συνέλευσης του 1906 (μόλις 28 ετών). 984

471

συντροφεμένοι […]/Για του θεού το θέλημα παράπονο δε λέω /μόνο την έρμη μου αδελφή όπου σε κλαίει, κλαίω» 988. Ο ίδιος δεν επιθυμεί να επιστρέψει στην Κρήτη, όμως είναι φανερό ότι διατηρεί σχέσεις, επικοινωνεί και ενδιαφέρεται για τους συγγενείς του. Επίσης στον ΑΣΜΟΔΑΙΟ δημοσιεύει τις αγγελίες δύο γάμων που έγιναν εκείνη την περίοδο στο Μεραμπέλλο: του Ιωσήφ Ρ. Κουνδούρου με την Πόπη Ν. Γιαμαλάκι989 και του Επαμεινώνδα Σταυρούδη με την Ελένη Α. Δαμανάκι990. Ο Κούνδουρος ήταν πολύ γνωστός στην ελληνική παροικία της Αιγύπτου, είχε τον τίτλο του επίτιμου πρόεδρου της Κρητικής Αδελφότητος Αλεξανδρείας και η πολιτική του δράση σχολιάζεται συχνά, εκείνη την περίοδο στον ΑΣΜΟΔΑΙΟ, πάντα σε σχέση με την πολιτική του Βενιζέλου, του οποίου ήταν βασικό κομματικό στέλεχος στην Κρήτη.

Το καλοκαίρι του 1923 ιδρύεται στο Πορτ Σαΐδ με την επωνυμία ΙΩΝΙΑ και με τη σύμπραξη του Τσιχλάκι, οκτατάξιο πλήρες ελληνικό Εκπαιδευτήριο με οικοτροφείο. Θα διαιρείται σε δύο τμήματα αρρένων και θηλέων, ανεξάρτητα μεταξύ τους. Τη διεύθυνση αναλαμβάνει ο Τ. Τσιχλάκις, ο οποίος επί πλέον θα διδάσκει ελληνικά στις τρείς τελευταίες τάξεις του σχολείου καθώς και τα Λατινικά στην τελευταία (ογδόη). Αποφασίζει να μετοικήσει στο Πορτ Σαΐδ, μεταφέροντας εκεί την οικογένειά του και το τυπογραφείο του για την έκδοση του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ και άλλων εντύπων. Είναι πολύ δύσκολο εγχείρημα, ιδιαίτερα γιατί η γυναίκα του ακριβώς εκείνο το διάστημα ήταν σοβαρά άρρωστη. Ο Τσιχλάκις εκφράζει δημόσια μέσα από τον ΑΣΜΟΔΑΙΟ την ευγνωμοσύνη του «εις τον διαπρεπή ιατρόν

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ 401/30-6-1924. ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ 333/11-3-1923. Είναι οι γονείς του γνωστού σκηνοθέτη Νίκου Κούνδουρου. 990 Ο γάμος τελέστηκε στον Αγ. Νικόλαο στις 30-4-1923, ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ 341/6-5-1923. 988 989

472

και έγκριτον γυναικολόγον κ. Χ. Χριστοφίδην, διασώσαντα την σύζυγόν μου εξ οξείας και βαρυτάτης νόσου»991 Το σχολείο ΙΩΝΙΑ διαφημίζεται μέσα από τις σελίδες του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ. Οι εγγραφές των μαθητών αρχίζουν 1η Σεπτεμβρίου και τα μαθήματα την 1η Οκτωβρίου. Ωστόσο, μόλις ένα μήνα μετά την έναρξη των μαθημάτων και για λόγους που δεν κατονομάζει, ο Τσιχλάκις «απεσύρθη οριστικώς εκ του Παιδαγωγείου ΙΩΝΙΑ του αρτίως εν Πορτ-Σαΐδ ιδρυθέντος, και ουδεμίαν μετά του εν λόγω ιδρύματος έχει σχέσιν»992 και περιορίζεται στο επάγγελμα του τυπογράφου: «ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ Εν Πορτ Σαΐδ. Εις το τυπογραφείον μας, το πλήρες χαρακτήρων Και κοσμημάτων ενταυτώ ωραίων και απείρων Τυπώνομεν επιμελώς και με φιλοκαλίαν Πάσαν παραγγελίαν» Έτσι ξεκινά το 1924. Παρά το ότι η παροικία των Κρητών στο Πορτ Σαΐδ αριθμεί μερικές δεκάδες μέλη μόνο, αποφασίζουν να ιδρύσουν Κρητική Αδελφότητα, που ο σκοπός της θα είναι φιλανθρωπικός, και όχι εθνικός, μια και η Κρήτη αποτελεί εδώ και δέκα χρόνια αναπόσπαστο μέλος της Ελλάδας. Ο Τσιχλάκις ενισχύει, ενθαρρύνει τους Κρήτες του Πορτ Σαΐδ, και μέσα από τις σελίδες του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ κάνει το γεγονός ευρύτερα γνωστό: ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΚΡΗΤΩΝ. Ευχαρίστως μανθάνομεν την ίδρυσιν της εν Πορτ Σαΐδ ‘Αδελφότητος των Κρητών’, σωματείου μέλλοντος ουχί μόνον τιμήν να περιποιήση εις την πόλιν, αλλά και ευεργετικώς να συντελέση προς τον ευγενή σκοπόν της αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας όν επιδιώκει993»

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 361/23-9-1923 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ./371/2-12-1923 993 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.393/4-5-1924 991 992

473

Στο επόμενο φύλλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ η παρουσίαση του σωματίου είναι έμμετρη: «ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΚΡΗΤΩΝ Και των Κρητών ο Σύλλογος ο φιλανθρωπικός Έτυχεν εκτιμήσεως παρ’ όλων γενικώς Και πλείστα ενεγράφησαν με προθυμίαν μέλη Ας τρέξη δε να εγγραφή εγκαίρως όποιος θέλει. Το δε συμβούλιον αυτού μας εγγυάται ότι Η Αδελφότης θα ταχθή εις τη γραμμή την πρώτη Πρόεδρος δε ο Φωτεινός, γνωστός καθηγητής, και των εδώ Κοινοτικών σχολείων διευθυντής».994

Λίγους μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 1924, ο Τσιχλάκις μεταφέρει τις τυπογραφικές του δραστηριότητες για δύο έτη στην Ισμαηλία. Αισθάνεται δάσκαλος και ενδιαφέρεται για την παιδεία των ελληνοπαίδων, ακόμη και όταν δεν διδάσκει. Το γεγονός ότι πολλά ελληνικά σχολεία στην Αίγυπτο, ιδιαίτερα τα ιδιωτικά, ήταν παραμελημένα, ωθούσε τους ομογενείς να εγγράφουν τα παιδιά τους σε ξένα, γαλλικά ή αγγλικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Θεωρεί ότι για το χαμηλό επίπεδο της ελληνικής εκπαίδευσης δεν ευθύνονται ιδιαίτερα οι δάσκαλοι, διότι οι περισσότεροι είναι φιλότιμοι. Κατά τη γνώμη του, η σοβαρότερη

αιτία είναι η έλλειψη

σοβαρής εποπτείας των σχολείων και τους διδασκάλων, από τη μεριά των Προξενικών Αρχών και της Εκκλησίας, με αποτέλεσμα όπως έγινε τελευταία, ακόμη και σε ένα μικρό μέρος όπως στην Ισμαηλία, να οργιάζουν «τρείς κύριοι ομογενείς έμπλεοι αμαθείας».

Επίσης, παρότι

κλασικός φιλόλογος ο ίδιος, έχει την γνώμη ότι «εις ένα τόπον ως αυτόν με πολλαπλαίς ανάγκαις», πρέπει το αναλυτικό πρόγραμμα να ξεφύγει από

994

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 394/11-5-1924 474

τον κλασικισμό, γιατί από αυτόν «ζουμί δεν βγαίνει»995, και να εμπλουτιστεί με πρακτικά μαθήματα. Στο θέμα, του ελέγχου και της αναβάθμισης των ελληνικών σχολείων επανέρχεται συχνά στα κείμενά του, υπογραμμίζοντας μέσα από τις σελίδες του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ την ανάγκη υψηλότερου επιπέδου μόρφωσης για τα ελληνόπουλα στην Αίγυπτο.

Ένα σπουδαίο γεγονός για τον Αιγυπτιώτη Ελληνισμό, και ιδιαίτερα για την Κρητική παροικία, ήταν το 1926 η ανάρρηση του Μελέτιου Μεταξάκη από τον Παρσά (Μεταξοχώρι) Ιεραπέτρας, στον Θρόνο της Αλεξανδρινής Εκκλησίας. Ο Τσιχλάκις που εκείνο το διάστημα ήταν στην Ισμαηλία, δέχεται επικριτικές επιστολές από συμπατριώτες του, διότι δεν έχει εκδηλωθεί ανοικτά μέχρι το Φεβρουάριο του 1926 υπέρ του Μεταξάκη, ενώ ο αγώνας για την εκλογή του διαδόχου του Πατριάρχη Κυρού Φωτίου μαίνεται από καιρό. Μέσα από τις στήλες του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ απαντά ότι κατά τη γνώμη του, αλλά «φρονεί» και κατά τη γνώμη του Βενιζέλου, τα προτερήματα και οι ικανότητες του Μεταξάκη προορίζονται για υψηλότερα αξιώματα, όπου μπορεί να προσφέρει πολύ περισσότερα στη φυλή, που τον έχει ανάγκη. Έχει τη γνώμη ότι αν γίνει Πατριάρχης στην Αίγυπτο, όπου δεν θα έχει πολλές δυνατότητες ευρύτερης παρέμβασης στα εκκλησιαστικά και εθνικά θέματα, περιορισμένη

η δράση του θα είναι

και επομένως «θα σβήσει η δόξα του».996 Ωστόσο

τον

καλωσορίζει «σαν Μεσσία» μετά την εκλογή του. Τον Οκτώβριο του 1926 αποφασίζει να επιστρέψει από την Ισμαηλία στο Κάιρο. Μετά από επίπονη διαδικασία διάρκειας τεσσάρων εβδομάδων, «κουβαλιέται από το Κανάλι»997, και εγκαθίσταται πάλι στην Ηλιούπολη, όπου θα διαμείνει μέχρι την τελική επιστροφή του στην Ελλάδα, το 1934.

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 514/24-10-1926 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 485/ 14-2-1926 997 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 514 24-10-1926 995 996

475

Το 1928 είναι χρονιά πλούσια σε γεγονότα για τον Τσιχλάκι, αν και όχι όλα ευχάριστα. Αποφασίζει να επιχειρήσει ένα μεγάλο και δύσκολο ταξίδι. Να επισκεφτεί την Άνω Αίγυπτο, για να αποκτήσει προσωπική άποψη σχετικά με την επαγγελματική,

κοινωνική και οικονομική

κατάσταση του Αιγυπτιώτικου Ελληνισμού, σε εκείνη τη δυσπρόσιτη, αχανή περιοχή της Αιγύπτου και να επισκεφθεί ταυτόχρονα τους μοναδικούς αρχαιολογικούς της χώρους. Λίγα χρόνια νωρίτερα998 είχε γίνει εκεί μια από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών, του τάφου του Τουτ ανγ Αμμών, στο Λούξορ. Στη συνέχεια σκοπεύει να ταξιδέψει με πλοίο κατά μήκος του Νείλου μέχρι το Καρτούμ του Σουδάν, που και εκεί υπήρχε σημαντική ελληνική παροικία και να επιστρέψει στο Κάιρο με πλοίο από το λιμάνι Πορτ Σουδάν, μέσω Ερυθράς θάλασσας και Σουέζ. Το ταξίδι, κατά πλάτος της ερήμου της Σαχάρας είχε διάρκεια δύο μηνών και πραγματοποιήθηκε την πιο ενδεδειγμένη για εκείνη την περιοχή από άποψη καιρικών συνθηκών, χρονική περίοδο, το Φεβρουάριο και Μάρτιος του 1928. Επισκέπτεται τις πόλεις της Αιγύπτου

Ασιούτ, όπου οι Ελληνες είναι

βαμβακέμποροι, και Τάχτα όπου ασχολούνται με τη βουτυροκομία, αλλά προβλέπει ότι σύντομα αυτές οι ελληνικές κοινότητες θα πάψουν να υπάρχουν, γιατί θα επικρατήσουν στο εμπόριο οι Κόπτες. Στο Λούξορ επισκέπτεται

τον τάφο του Τουτ αγχ Αμμών στην Κοιλάδα των

Βασιλέων. Από το Λούξορ στο Ασσουάν όπου βρίσκονται οι καταρράκτες, ταξίδεψε με βάρκα με πανί και κουπιά, και ενδιάμεσα επισκέφτηκε τις αρχαιότητες του Εντφού και του Κομόμπο. Στο Ασσουάν υπήρχε μια μικρή ελληνική κοινότητα με ναό και ιερέα.999 Για να ταξιδέψει βαθύτερα, έπρεπε να

Το 1922 ανακαλύφθηκε ο τάφος του Τουτ ανγκ Αμμών και το 1923 ανοίχτηκε η σαρκοφάγος του, από τον Χάουαρτ Κάρτερ, Wikipedia 999 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 583/12-2-1928 998

476

πάρει το βαπόρι από το Σελάλ, που βρίσκεται μετά το φράγμα. Εκεί συνάντησε έναν ελληνικό θίασο, που είχε φτάσει με το σιδηρόδρομο από το Κάϊρο με σκοπό να ταξιδέψει στο Καρτούμ και να δώσει παραστάσεις και τον κασιώτη φίλο του Δασκαλάκη που διαμένει στο Σουδάν. Επισκέπτεται το Φίλαι. Το νερό του ποταμού είναι θολό, στις όχθες υπάρχει ελάχιστο χορτάρι, είναι γεμάτες από απότομους βράχους και υφάλους, η άμμος στροβιλίζεται άγρια από το χαμσίνι, το νερό είναι πλούσιο σε ψάρια αλλά και κροκοδείλους. Εκεί, στο βάθος της Νουβίας τον απασχολεί η υπουργική κρίση και η εξέγερση για τους φόρους στην Κρήτη. Έμεινε άφωνος μπροστά το μέγεθος και το μεγαλείο των ναών στο Αμπού Σιμπέλ, των λαξευμένων πάνω στο βράχο1000. Στο τελωνείο του Wadi Halfa στο Σουδάν, απαγορεύουν στους ταξιδιώτες τα οινοπνευματώδη, όμως το χωριό στην όχθη του ποταμού είναι πολύ «ρομαντικό», και έχει παροικία με οκτώ Ελληνες και μία εκκλησία. Εκεί τελειώνει το ταξίδι με το βαπόρι στο ποτάμι και συνεχίζει με τραίνο για το Καρτούμ μέσω Ατμπάρα1001 . Φτάνει στο Καρτούμ που βρίσκεται στη συμβολή των δύο Νείλων, του λευκού και του γαλάζιου, που, όπως περιγράφει, έχει στοιχεία πόλης και χωριού ταυτόχρονα. Βρίσκει ότι η φήμη που επικρατούσε στην Αίγυπτο, πως το Σουδάν είναι η χώρα του εύκολου πλουτισμού δεν έχει βάση, διότι εκεί τον έλεγχο έχουν οι Βρετανοί, και προβλέπει ότι οι Ρωμιοί σε εκείνα τα μέρη μελλοντικά θα υποφέρουν. Στο μεταξύ όμως οι ομογενείς φροντίζουν για τα κοινά, αλλά τα σχολεία πρέπει να εκσυγχρονιστούν για να είναι ωφέλημα στα παιδιά .1002 Για να γνωρίσει τη χώρα επισκέπτεται το Wadi Medani, όπου τον εντυπωσίασε η απλοϊκή και απονήρευτη

κοινωνική αντίληψη

των

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 584/19-2-1928 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 585/ 26-2-1928 1002 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.586/ 4-3-1928 1000 1001

477

Σουδανών, όπως προβάλλεται μέσα από τον τρόπο ζωής τους, αλλά και η εξαιρετικά πλούσια, αλλά ακαλλιέργητη για την ώρα γη τους, που είναι στα χέρια των Άγγλων. 1003 Από το Καρτούμ, μετά από ταξίδι δύο ημερών με τραίνο, μέσα από έρημες εκτάσεις ανάμεσα από ψηλά βουνά με ύαινες, λύκους, ελάφια και χωριά με αχυρένιες στρογγυλές καλύβες, έξω από τις οποίες παίζουν γυμνά παιδιά και οι γυναίκες θηλάζουν έφτασε στο ωραίο και ασφαλές λιμάνι του Πόρτο Σουδάν. Και εδώ υπάρχει παροικία από εγκάρδιους και φιλόξενους Έλληνες, με εκκλησία, παπά, και σχολείο.1004 Από το Πορτ Σουδάν με βαπόρι διέσχισε την Ερυθρά θάλασσα προς Βορά, για το ταξίδι της επιστροφής. Αντίκρισε την Τζέντα, τη Μέκκα, τη Μεδίνα, την κορυφή του θεοβάδιστου όρους Σινά. Επιτέλους έφτασε στο Σουέζ 1005 και από εκεί επέστρεψε οδικώς στο Κάϊρο. Προϊόν

αυτού

του

περιπετειώδους,

κουραστικού

και

ταυτόχρονα

συναρπαστικού ταξιδιού του, υπήρξε η συγγραφή και η έκδοσή του βιβλίου του Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΚΑΙ ΣΟΥΔΑΝ τον επόμενο χρόνο. Τον ενθουσιασμό του Τσιχλάκι από το ταξίδι

γρήγορα θάμπωσε το

θλιβερό γεγονός του θανάτου του ηρωικού τέκνου της Κρήτης, του Οπλαρχηγού ΙΩΑΝΝΗ ΝΤΑΦΩΤΗ, που είχε διακριθεί πολεμώντας στην Κρήτη και τη Μακεδονία. Ο Νταφώτης πέθανε μόνος και άρρωστος στο Κάιρο τον Απρίλιο του 1928. Μέσα από τους στίχους που του αφιερώνει, γίνεται φανερή η θλίψη και η συγκίνησή του για το γεγονός και η βαθιά εκτίμησή του προς τον ήρωα: «Έσβησες μέσα στο κελλί της άτυχης σου μοίρας Δυστυχισμένε ήρωα της Κρήτης της τρανής,

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.587/11-3-1928 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 588/18-3-1928 1005 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 589/25-3-1928 1003 1004

478

κ’ εσταύρωσες στα στήθια κατάμονος τας χείρας χωρίς να κλείση φίλος σου τα μάτια σου κανείς[…]

Θυμούμαι όταν είμαστε στ’ αγαπημένο χώμα της χώρας όπου είδαμε κ’ οι δύο μας το φως, Τα λόγια σου αντιλαλούν τα φλογερά ακόμα κι’ ο πόθος σου με συγκινεί που είχες ο κρυφός.

Και όλοι οι ΕΠΙΛΕΚΤΟΙ σε είχαμε καμάρι Μαζύ σου εφτερώναμεν ονείρατα τρανά, Μ’ εσένα εξεχνούσαμε γενναίο παλληκάρι Του στρατοπέδου τ’ άπειρα κι’ ανέλπιστα δεινά.

Ο χρόνος μας εχώρισε, κι ύστερα πάλ’ η Μοίρα Σ’ αυτή τη γη μας έσμιξε μετά πολύν καιρό, Όμως της διανοίας σου εσφάλιξε τη θύρα Και σε σκοτάδι σ’ έρριξε βαθύ και τρομερό[…]

Κοιμήσου της γαλήνης σου τον ύπνο, κι’ αν στη γη των παναρχαίων Φαραώ δεν έχη αποσπερίτη, θάρχεται να σε χαιρετά εδώ κάθε αυγή που θα τον στέλν’ η μάνα σου κ’ αγαπημένη Κρήτη.1006 Από το ποίημα προκύπτει ότι ο Τσιχλάκις είχε προσωπική σχέση με τον αρχηγό των Επιλέκτων Νταφώτη την εποχή της δράσης του στην Κρήτη το 1897, στο Τάγμα των οποίων , όπως γράφει, ανήκε και ο ίδιος.

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 594/29-4-1928. Το ποίημα αποτελείται από οκτώ στροφές, πέντε από τις οποίες καταγράφονται στο παρόν κείμενο 1006

479

Λίγες ημέρες μετά το θάνατο του Νταφώτη στο θέατρο ΠΡΙΝΤΑΝΙΑ του Καΐρου ανέβηκε για πρώτη φορά το θεατρικό έργο του Τσιχλάκι «Τα φλογισμένα ράσα του Αρκαδίου». Το έργο παρακολούθησαν οι αρχιερείς Σιναίου και Πτολεμαΐδος, πολλοί ιερείς, ο Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος Στελλάκης και ο Λάπας. Όσο για το κοινό, του ζήτησε να ανέβει στη σκηνή και τον επεφήμησε.1007 Το καλοκαίρι του 1928 στην Ελλάδα, με την πτώση της Κυβερνήσεως Αλεξάνδρου Ζαΐμη, ο Βενιζέλος επιστρέφει. Σχηματίζει Κυβέρνηση και προκηρύσσει βουλευτικές εκλογές στις 19-8-1928, στις οποίες το κόμμα του πλειοψηφεί με 178 έδρες σε σύνολο 250. Ο Βενιζελικός Τσιχλάκις συγκρίνει το Βενιζέλο με τον Επιμενίδη και τον Προμηθέα και συγχαίρει τον ελληνικό λαό για την νίκη. Ένα γεγονός ακόμη που έδωσε μεγάλη χαρά στον Τσιχλάκι, ήταν η επίσκεψη μιας ομάδας νεαρών Κρητών στην Αίγυπτο, τον Οκτώβρη του 1928, όταν η τοπική εφορεία των Προσκόπων Ηρακλείου, σε συνεργασία με τον Προσκοπικό Σύνδεσμο, αποφάσισαν την οργάνωση 20ήμερης εκπαιδευτικής εκδρομή των προσκόπων του Ηρακλείου στην Αλεξάνδρεια, το Κάιρο και την Παλαιστίνη. Στο Κάιρο οι Πρόσκοποι φιλοξενήθηκαν στο ελληνικό Προσκοπείο από 1 με 7 Οκτωβρίου 1928. Επισκέφτηκαν το Μουσείο, το Ζωολογικό Κήπο, την Αραβική Βιβλιοθήκη και Αραβικό Μουσείο, τις Πυραμίδες, τα κοινοτικά σχολεία και νοσοκομεία, τη Μέμφιδα, το Νείλο, το Μπαράζ και δεν αμέλησαν να καταθέσουν στέφανο στον τάφο του

πρόσφατα θανόντα

κρητός ήρωα Ιωάννη Νταφώτη. Όλες αυτές τις ημέρες ο Τσιχλάκις προσφέρθηκε να τους συνοδεύει και ήταν ο αποκλειστικός ξεναγός τους. Παρά την ηλικία του, ήταν κοντά στα

1007

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 598/27-5-1928 480

κρητικόπουλα, σε όλες τις επισκέψεις και δραστηριότητές τους.1008 Όπως διηγείται ο ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ στον ΠΑΝΑ: Α.- «Δεν αφήκαμε γωνιά του Καΐρου ουδεμιά[…] Π.-Ώστε πέρασαν καλά- οι Πρόσκοποι ως είδα Και θάχουνε να πουν πολλά πράγματα στην πατρίδα[…] Καλό των κατευώδιον όλοι λοιπόν να πούμε Κι’ ας ευχηθούμε γρήγορα να πάμε να τους βρούμε[…] Α.- Τώρα κ’ εγώ ιόδιον στη ράχι μου θα βάνω Γιατί από τα ρεύματα, και από τον ιδρώτα Πόνους φρικτούς αισθάνομαι στο στήθος και στα νώτα»1009 Παρά την καταπόνηση που δέχτηκε, και την εβδομαδιαία αδιαθεσία του που ακολούθησε, η συναναστροφή με τους προσκόπους ήταν μια αναβάπτιση στην γενέθλια γη. Του δόθηκε η ευκαιρία να έρθει σε άμεση επικοινωνία με τη νέα γενιά της Κρήτης, κάτι πολύ σπάνιο για εκείνη την περίοδο της ζωής του. Ένα γεγονός, που για πολλά χρόνια δεν είχε τη δυνατότητα να το βιώσει. Στο δείπνο που παράθεσε στους Προσκόπους η Κρητική Αδελφότητα και στο οποίο παραβρέθηκαν οι Προξενικές, οι Κοινοτικές αρχές και οι περισσότεροι των εγκρίτων της Ελληνικής παροικίας τους αποχαιρέτησε με ένα ποίημα : «[…] της Κρήτης μας την Λεβεντιά, μ’ όλους θα χαιρετήσω, και όταν θα γυρίσετε στην Ίδη σας οπίσω να πήτε ότι και εδώ, στων Φαραώ τη χώρα Κρατούμε μέσα στην καρδιά τη φλόγα τη γοργή Που ό,τι καιρός και αν τη βρη, κι’ οτ’ άνεμος φυσήση απ’ την ελληνική ψυχή ποτέ δεν θα τη σβήση[…]»

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΣΚΕΨΙΣ, Ηράκλειον α. φ. /25-9-1928, 62/ 20-10-1928, 63/21-10-1928, 68/2710-1928, 70/ 30-10-1928 1009 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 618/14-10-1928 1008

481

Το καλοκαίρι του 1830, οι πρόσκοποι του Ηρακλείου με τη σειρά τους προσκάλεσαν και ανταπόδωσαν ισάξια τη φιλοξενία των καϊρινών στην Κρήτη.1010

Μετά την επιτυχημένη θεατρική παράσταση του έργου «Τα ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΡΑΣΑ ΤΟΥ ΑΡΚΑΔΙΟΥ» στο θέατρο ΠΡΙΝΤΑΝΙΑ, ο Τσιχλάκις προχώρησε στην έκδοσή του. Ανάμεσα στους πρώτους που ενδιαφέρθηκαν να προμηθευτούν το βιβλίο ήταν ο Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης, ο οποίος με επιστολή του ευχαριστεί εγκάρδια τον Τσιχλάκι για τα βιβλία που έλαβε: + ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ ΠΑΠΑΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ Αριθμ. 2505

Εν Αλεξανδρεία τη 7η Νοεμβρίου 1928

Τω Εντιμωτάτω κ. Τ.Μ. Τσιχλάκι, υιώ εν Κυρίω αγαπητώ, ευλογίαν από Θεού Ηλιούπολις Ελάβομεν τα αντίτυπα του υμετέρου βιβλίου ‘Τα φλογισμένα ράσα του Αρκαδίου’ τα οποία απεστείλατε προς Ημάς. Αναγνόντες το υμέτερον πόνημα διετέθημεν λίαν ευμενώς διά το γνήσιον θρησκευτικόν και πατριωτικόν αίσθημα υπό του οποίου ενεπνεύσθητε εις την σύνταξιν αυτού. Ευχόμεθα να φέρητε εις φως και άλλα πολλά του είδους τούτου πονήματα. […] Είη εφ’ υμών η χάρις του Κυρίου + Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ ΕΥΧΕΤΗΣ

Ενδιαφέρον για την προμήθεια του βιβλίου εκδήλωσε και η Κρητική Αδελφότης Αλεξανδρείας. Νέος Πρόεδρος της Αδελφότητας

1010

είχε

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 713/ 14-9-1930 482

αναδειχθεί από τις εκλογές

της 25ης Νοεμβρίου 19291011

ο Νικόλαος

Παντελάκης έμπορος, από το Καρύδι Μεραμπέλλου, ο οποίος επικοινωνεί με τον Τσιχλάκι. Στο Αρχείο της Κρητικής Αδελφότητας διασώζεται μέρος της αλληλογραφίας τους:

«ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, ΕΜΜΕΤΡΟΣ

αρ. πρωτ. 18

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ Ιδρυθείσα εν Καΐρω τω 1914

Ηλιούπολις τη 20-2-1930

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Τ. Μ. ΤΣΙΧΛΑΚΙΣ Journal en vers “Asmodeos” Directeur: T.M. TSIXLAKIS HELIOPOLIS Αγαπητέ κ. Παντελάκη Έλαβον την επιστολήν σας μετά της εσωκλείστου ταχυδρομικής επιταγής ΓΡ. 50 και σας ευχαριστώ θερμώς διά το υπέρ του έργου μου ενδιαφέρον σας. Προσεχώς θα σας αποστείλω 20 σώματα του ιδίου έργου τα οποία θα σας παρακαλέσω να διαθέσητε όπως κρίνετε καλύτερον υπέρ της Κρητικής Αδελφότητος, ης τόσον επαξίως προΐστασθε. Είναι πενιχρά η δωρεά μου, αλλά λάβετε υπ’ όψιν ότι είναι δωρεά …διανοουμένου. Ευχαριστώ επίσης θερμώς και δια τας ευμενείς υπέρ του Αρκαδίου κρίσεις σας. Θα ήμην αδιάκριτος εάν σας παρεκάλουν να το συστήσετε εις τους αυτόθι φίλους σας και συμπατριώτας μας; Με πολλήν εκτίμησιν Τηλ. Τσιχλάκις»

Αρχ. Κρητικής Αδελφότητας Αλεξανδρείας, Bιβλ. Πραξ Γεν. Συνέλευσης ( 18-10-1909 έως 11-7-1935), σελ. 47-50 1011

483

Στην τακτική συνεδρία του Δ.Σ. της Αδελφότητος στις 3-9-19301012,

Παντελάκης ανακοινώνει στο συμβούλιο την παραλαβή των βιβλίων: «ο κ. Πρόεδρος αναφέρει ότι ο κ. Τσιχλάκης εκ Καΐρου προσέφερε 26 βιβλία του ως δωρεάν υπέρ της αδελφότητος ‘Περί Αρκαδίου’ και δύνανται οι κ. σύμβουλοι ως και τα μέλη να αγοράσωσι ταύτα προς ΓΡ. 5 έκαστον υπέρ του ταμείου της αδελφότητος». Ακολουθεί η απάντηση του Παντελάκη προς τον Τσιχλάκι:

Αριθ. Πρωτ. 1075

12 Σεπτεμβρίου 30

Κύριον Τ. Μ. Τσιχλάκην Ηλιούπολις – Κάιρον Αξιότιμε Κύριε, Λαμβάνομεν την τιμήν να φέρωμεν εις γνώσιν υμών ότι το Διοικητικόν Συμβούλιον της αδελφότητός μας, κατά την συνεδρίαν αυτού της 3ης τρέχ. μετ’ ευχαριστιών έλαβεν γνώσιν της δωρεάς σας εξ 26 τόμων του βιβλίου σας περί ΑΡΚΑΔΙΟΥ. Δραττόμεθα της ευκαιρίας όπως διά του παρόντος σας εκφράσομεν τας θερμάς ευχαριστίας τόσον ημών όσον και ολοκλήρου του Διοικ. Συμβουλίου και σας συγχαρώμεν διά τα ευγενή σας αισθήματα. Δέξασθε την διαβεβαίωσιν της άκρας εκτιμήσεως, μεθ’ ής διατελούμεν Ο Γεν. Γραμματεύς Ηρ. Μπουρλάκης

Ο Πρόεδρος Νικόλαος Παντελάκης

Στα γράμματα αυτά δεν φαίνεται να υπάρχει η οικειότητα προσωπικής γνωριμίας μεταξύ Παντελάκη και Τσιχλάκι, ούτε η ένδειξη πως γνώριζαν ότι είχαν κοινό τόπο καταγωγής, το Μεραμπέλλο. Αρχ. Κρητικής Αδελφότητας Αλεξανδρείας, Bιβλ. Πραξ. Δ. Σ. σελ. 56-59 αρ.πρ. 12

1012

484

Είναι η εποχή που στην Αίγυπτο πολλοί, αρχαιολόγοι και μη, μεταξύ αυτών και ο Κάρτερ, μετά την επιτυχία του εντοπισμού του τάφου του Τουτ ανκ Αμμών, φιλοδοξεί να ανακαλύψει τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Κατά τη γνώμη του Τσιχλάκι ο τάφος δεν πρέπει να παραβιαστεί και να βεβηλωθεί. Ο Μ. Αλέξανδρος «ελεύθερος θα ζη, στο άγνωστο, αιώνια»1013 Από το 1929, οι λαϊκές κινητοποιήσεις στην Αίγυπτο εναντίον των ξένων είναι σε έξαρση. Το μέλλον των ελλήνων εκεί είναι αβέβαιο, καθώς εκτός των άλλων, δεν υπάρχει μεταξύ τους αλληλεγγύη και αλληλοϋποστήριξη. Οι πλούσιοι ομογενείς δεν είναι φιλογενείς όπως παλιότερα. Δεν βοηθούν όσους έχουν ανάγκη προσφέροντάς τους εργασία, και επομένως πολλοί Ελληνες που βρίσκονται σε άσχημη οικονομική κατάσταση σκέπτονται σοβαρά την μετοικεσία. Ο Τσιχλάκις επικρίνει την Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας, την πιο πλούσια στην Αίγυπτο, που για να ξεπεράσει την οικονομική στενότητα στην οποία έχει προς στιγμή περιέλθει, αποφάσισε να περικόψει τους μισθούς των υπαλλήλων της και να περιορίσει δραστικά τη χρηματοδότηση των σχολείων της.1014 Συνεχίζει να εκτιμά το Βενιζέλο, όμως προβληματίζεται με το νομοσχέδιο του σχετικά με το «πόθεν έσχες» και δηλώνει την αντίθεσή του στο νομοσχέδιο περί τύπου, συγκρίνοντάς τον με τους τύραννους Ιππία και Ίππαρχο των Αθηνών: «Να κλείσωμε το στόμα επιθυμείς Λευθέρη κι επήρες στάσιν αίφνης του Ντούτσε Μουσολίνι, Μα ο λαός πώς τότε ο δυστυχής θα ξέρη την πούδρα πως του δίδουν για καθαρή κινίνη;[…] Στα περασμένα τρέξε και τα παληά θυμήσου 1013 1014

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 676/8-12-29 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.723/14-12-1930 485

Μη θέλης να μας βάλης αλόγου χαλινάρι Δεν πάει ένας γίγας του ξακουστού Θερίσου τη φήμη του Ιππία κ’ Ίππαρχου να πάρη…»1015

Κατά τους τελευταίους μήνες κυκλοφορίας του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ, του οποίου η έκδοσή του διακόπηκε τον Οκτώβρη του 1931, παρατηρείται στις σελίδες του αύξηση των

διαφημίσεων και των κοινωνικών αγγελιών (γάμοι,

θάνατοι), καθώς και των φιλολογικών αποσπασμάτων αρχαίων ποιητών, σε δική του έμμετρη ελεύθερη μετάφραση, αντί των εκτεταμένων διαλόγων Ασμοδαίου – Πανός. Η

κοινωνική σάτιρα και τα πολιτικά

σχόλια έχουν περιοριστεί σε μέγεθος αλλά και σε οξύτητα. Έχει διαφοροποιηθεί ακόμα και η ματιά του προς τον Βενιζέλο και η χωρίς αμφιβολία και επιφύλαξη υποστήριξη της πολιτικής του για είκοσι και πλέον χρόνια. Μέσα από τους στοίχους του Τσιχλάκι, διαφαίνεται κόπωση, καθώς ένα αίσθημα απογοήτευσης και απαξίωσης φαίνεται να τον έχει καταλάβει, όσον αφορά τα πολιτικά και οικονομικά πράγματα της Αιγύπτου, της Ελλάδας αλλά και τα δικά του,. Σταδιακά, η νοσταλγία για την πατρίδα στα γραπτά του γίνεται εμφανέστερη. Συζητώντας με τον Πάνα για τους σεισμούς που εκείνη την περίοδο έπλητταν την Ελλάδα και την Ιταλία γράφει: «Στη γεννέτειρα ποθώ- το τομάρι μου ν’ αφήσω Έστω και αν πλακωθώ-σε σεισμό να ξεψυχήσω. Έχω πλέον απαυδήσει- απ’ των Φαραώ τη χώρα καθώς έχει καταντήσει- ως και συ το βλέπεις τώρα. Στας ποικίλας τας δηλώσεις- που για μας τους ξένους κάνουν, προσοχή πολλήν μη δώσης- από δω θα μας ξεκάνουν». 1016

1015 1016

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 729/19-4-1931, σελ. 1 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.708/27-7-1930, σελ. 3 486

Στο τελευταίο φύλλο της εφημερίδας παύει και η από δεκαπέντε χρόνια συζήτηση, ανταλλαγή απόψεων και διαρκής πολιτική αντιπαράθεση του Ασμοδαίου με τον Πάνα. Η τελευταία στιχομυθία τους είναι χαρακτηριστική, καθώς προβάλλουν

δύο αντιμαχόμενες απόψεις, μεταξύ των

οποίων προσπαθεί να υπάρξει και να ισορροπήσει ο Τσιχλάκις στη δύση του βίου του, ως διανοούμενος, κοσμοπολίτης και φιλόπατρις,

στη δύση

του βίου του: Παν.-

Κ’ η ιστορία μας λοιπόν η ένδοξη θα σβήση;

Ασμοδαίος.- Δεν έχει στο εξής σκοπό να πραγματοποιήση.[…] Και τι σημαίνει δηλαδή αν έχης τον Λευθέρη Πρωθυπουργό ή τον Ρουσδή1017, διαόλου χασομέρη;[…] Δεν έχουν ο πολιτισμός κ’ η πρόοδος πατρίδα, και τι θα πη Ελληνισμός, εις το εξής ουκ οίδα. Παν.-

Με τα ιδανικά μου στον κόσμο το χαζό και με τα εθνικά μου τα όνειρα θα ζω.1018

Το 1934, μετά από είκοσι επτά έτη αδιάκοπης πνευματικής προσφοράς στον αιγυπτιώτικο ελληνισμό, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Στην Αίγυπτο είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει τα παιδιά του, είχε συγγράψει και εκδώσει τα περισσότερα από τα έργα του. Όμως οι προσδοκίες του, όποιες και αν ήταν αυτές, από τη γη των Φαραώ , δεν φαίνεται να πραγματοποιήθηκαν. Μετέφερε το τυπογραφείο του στην Αθήνα με σκοπό να συνεχίσει τις εκδοτικές εργασίες, συνεργαζόμενος με μία αντίστοιχη αθηναϊκή επιχείρηση. Τα πράγματα εκεί, εξελίχθησαν απροσδόκητα άσχημα. Αυτή

Τεουφίκ Ρουστού Αράς, Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας (1925-1938) , συνομιλητής του Βενιζέλου στην υπογραφή του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας το 1930.Wikipedia 1018 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 750/11-10-1931 σελ. 3 1017

487

η αποτυχία έφερε το φυσικό του τέλος. Πέθανε απογοητευμένος στις 28 Νοεμβρίου 1934. Μετά το θάνατο του, η γυναίκα του Μαρία Τσιχλάκη δώρισε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων το 1937, την πλήρη σειρά των φύλλων του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ, και στη Εθνική Βιβλιοθήκη και στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Νέας Σμύρνης, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένεια λίγο μετά τον επαναπατρισμό της, τα βιβλία του1019.

Πνευματική παραγωγή του Τηλέμαχου Τσιχλάκι Μετά την εγκατάστασή του στην Αίγυπτο, εκτός από καθηγητής, και συγγραφέας, δραστηριοποιείται και ως δημοσιογράφος και εκδότης. Υπήρξε ιδιοκτήτης δύο τυπογραφείων: του τυπογραφείου Λέοντος- Τ. Τσιχλάκι, με έναρξη εργασιών το 1908, και του Τυπογραφείου ΤσιχλάκιΑΣΜΟΔΑΙΟΥ το Φθινόπωρο του 1920, μετά την επιστροφή του από το δίμηνο καλοκαιρινό ταξίδι στην Ελλάδα, από όπου προμηθεύτηκε καινούργια ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία. Κατά το μεσοδιάστημα 1919-1920, η εφημερίδα ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ τυπώνεται στα Καϊρινά ελληνικά τυπογραφεία της εφημερίδας ΦΩΣ1020, που υπήρξε η μακροβιότερη ελληνική εφημερίδα του Καΐρου και του διευθυντή του ΦΩΤΟΣ, Πολίτη1021. Το νέο τυπογραφείο του Τσιχλάκι διαφημίζεται στον ΑΣΜΟΔΑΙΟ: «Εις το Τυπογραφείον μας που συνεστήθη ήδη Κι’ ο Ασμοδαίος εις αυτό το φύλλον του εκδίδει Τυπώνονται εις λογικάς τιμάς χαρτιά ποικίλα Ήτοι επισκεπτήρια και για τα δύο φύλα. Οι πληροφορίες για το τελευταίο διάστημα της ζωής του Τηλέμαχου Τσιχλάκι προέρχονται από τα μέλη της οικογενείας του. 1020 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.181/7-3-1920 έως 194/5-6-1920, στο τυπογραφείο του ΦΩΤΟΣ 1021 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 127/23-2-19 έως 167/30-1-1919 και 195/12-6-1920 έως 214/27-11-1920, στο τυπογραφείο ΠΟΛΙΤΟΥ.Στα φύλλα με αρ. από 168/7-12-1919 έως 180/25-2-1920, δεν αναγράφεται το τυπογραφείο. 1019

488

Φάκελλοι, λίστες φαγητών, βιβλία και φατούρες Προγράμματα διάφορα μ’ ωραίες γαρνιτούρες. Κι’ όποιος ανάγκην εξ αυτών καμιά φορά λαμβάνει Με δυό γραμμές αν αγαπά γνωστό να μας το κάνει»1022.

Υπήρξε πολυγραφότατος. Δημοσίευσε το πρώτο του έργο το ηλικία 18 ετών στο Ρέθυμνο

1888 σε

και το τελευταίο το 1930 στο Κάιρο. Με

εξαίρεση τα πέντε πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν στην Ελλάδα, το σύνολο των υπολοίπων, καθώς και τα περιοδικά του, Πανελλήνιον και Ασμοδαίος εκδόθηκαν στα δικά του τυπογραφεία στην Αίγυπτο. Αναφερόμενος στο συγγραφικό έργο των αιγυπτιωτών συγγραφέων στις αρχές του εικοστού αιώνα ο Αθανάσιος Γ. Πολίτης σχολιάζει τη γλώσσα στο έργο του Τσιχλάκι: «Είς άλλος Έλλην συγγραφεύς, […] δεν έσχεν την επίδρασιν, ην η μόρφωσίς του και η τεραστία εργατικότης του τον προώριζεν να ασκήση. Αίτιον τούτου είνε ότι έγραψε τα βιβλία του εις γλώσσαν υπερκαθαρεύουσαν, την οποίαν οι πολλοί δεν εννοούν. Παρέσχε ουχ ήττον συμβολήν πνευματικήν αξίαν καλλιτέρας τύχης[…] Ούτος μετέφρασεν εις στίχους την Ιλιάδα, ποιήματα ινδικά, αποσπάσματα ελλήνων και λατίνων ποιητών και έγραψεν μελέτας παιδαγωγικάς και κοινωνικάς, δράματα: «Για την πατρίδα», «Το Αρκάδι», Σωκράτης, Μέγας Αλέξανδρος και, εσχάτως, «Ιστορίαν της Μικράς Ασίας και της Δωδεκανήσου. Εγκατεστημένος από δεκαεπτά ετών εν Αιγύπτω, εκδίδει τον «Ασμοδαίον», σατιρικόν περιοδικόν έμμετρον, το οποίον αριθμεί ήδη ύπαρξιν δεκαετή»1023.

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 220/9-1-1921 ΠΟΛΙΤΟΥ Γ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος τ. Β’, Εκδοτικός οίκος Γραμμάτων, Αλεξάνδρεια-Αθήναι 1930, σελ 474-475 1022 1023

489

Τα ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του Τηλέμαχου Τσιχλάκι Ο Τσιχλάκις υπήρξε εκδότης δύο περιοδικών. Το πρώτο περιοδικό με τον τίτλο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ, εκδόθηκε το 1909 στο Κάιρο, αμέσως μετά τη εγκατάσταση του πρώτου τυπογραφείου του. Υπήρξε πολύ βραχύβιο, αφού κυκλοφόρησαν μόνο πέντε τεύχη του1024.

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ, ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ, ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΜΠΟΡΙΚΗ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ- ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Τ. Μ. ΤΣΙΧΛΑΚΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ- ΚΑΪΡΟΝ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ “PANELLINION”, REVUE ILLUSTREE, RELIGIEUSE LITTERAIRE SOCIALE POLITIQUE

COMMERCIALE,

DIRECTEUR

PROPRIRTAIRE,

T.M.

TSICHLAKIS. ALEXANDRIE-CAIRE, EGYPTE1025. Από το πρώτο τεύχος του ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ, που έχει διασωθεί στη Βιβλιοθήκη Μιχαηλίδη,

αντλούμε πληροφορίες για τις εκδοτικές

προθέσεις του Τσιχλάκι. «Εκδίδεται κατά πάσαν Κυριακήν. Άρθρα και μελέται των διαπρεπεστέρων παρ’ ημίν χειριστών του καλάμου. Μεταφράσεις εκλεκτών έργων Γαλλικής, Αγγλικής,

Ιταλικής,

Τουρκικής

φιλολογίας.

Το

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ

προτίθεται, την παροχήν χρησίμων πληροφοριών και ωφελίμων γνώσεων εις πάντα κλάδον και εις πάσαν τάξιν των αναγνωστών αυτού[…]. Διά της εμφανίσεώς του σημειώνει νέον σταθμόν της παρ’ ημίν φιλολογικής κινήσεως». Στο πρώτο τεύχος του περιέχονται: πολιτικό άρθρο του ΑΙΑΝΤΟΣ κατά της πολιτικής των νεοτούρκων, εμπορικές διαφημίσεις, άρθρο του ιατρού Σκεύου Ζερβού για την ιστορία της ιατρικής, ποιητική μετάφραση του Τσιχλάκη των πρώτων στίχων της ΙΛΙΑΔΑΣ, ένα ποίημά του με τίτλο, Η ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ ΕΥΓΕΝΙΟΥ, ΜΗΤΡΩΟΝ του Δημοσιογραφικού Περιοδικού Τύπου της Αιγύπτου υπό Αιγυπτιωτών Ελλήνων (1862 -1963), σελ. 75. 1025 Τα στοιχεία του περιοδικού είναι έντυπα πάνω στο χαρτί της επιστολή του Τσιχλάκι που στάλθηκε το 1909 προς τον Πρόεδρο της Κρητικής Αδελφότητας Αλεξανδρείας. 1024

490

ΠΑΛΗΑ ΒΡΥΣΗ και τέλος ένα ποίημα του Μιλτιάδη Σεϊζάνη παλιού του φίλου από την Σμύρνη, διευθυντή των εφημερίδων ΑΡΜΟΝΙΑ και ΙΩΝΙΑ.

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ. Έμμετρος

εβδομαδιαία εφημερίς με ύλην σατυρικήν,

πολιτικήν, κοινωνικήν και ποικίλην. Ιδιοκτήτης –Διευθυντής: Τηλέμαχος Μ. Τσιχλάκις. Στα τεύχη των ετών 1923-26 αυτοπροσδιορίζεται ως: «Κρης τη ράτσα /σχολαστικός τα μάλιστα /μ’ ουρακουτάγκου φάτσα». Το πρώτο φύλλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ κυκλοφόρησε την 17 Σεπτεμβρίου 1916, ολόκληρο γραμμένο σε στίχους όπως όλα τα φύλλα εξάλλου. Παραθέτουμε τους πρώτους στίχους του προγράμματός του, δείγμα του γλωσσικού ύφους του συγγραφέως: «Μέσα σ’ αυτόν τον κλύδωνα και εις την καταιγίδα που τηλεβόλα αντηχούν σ’ Ανατολή και Δύση ο ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ σφριγηλός λαμβάνει την γραφίδα εις το χαρτί τας σκέψεις του με θάρρος να σκορπίση να ράψη και να κόψη και να σας πη τα πράγματα απ’ την καλή την όψη» Σημειώνω ότι είμαστε στα 1916, στο επίκεντρο, χρονικά, του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Εκδίδεται μεταξύ των ετών 1915-1931 με αρ. φ. 1-750 σε δεκαπέντε τόμους. Τόποι έκδοσης: Ηλιούπολις Καΐρου (α.φ.1/17-9-1916 έως 362/30-9-1923), Πορτ-Σαΐδ (α.φ.363/7-10-1923 467/3-9-1924), Ισμαηλία (α.φ.468/18-10-1924 έως 513/ 6-9-1926) και Ηλιούπολις (α.φ. 514/24-10-1926 έως το τέλος της έκδοσης α.φ. 750/11-101931),

491

Από το φύλλο 708/18-8-1930 μέχρι τέλους δεν αναγράφεται στον τίτλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ το όνομά του ως διευθυντού, χωρίς ο ίδιος να δίνει εξήγηση γιά αυτό. Ο ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ κυκλοφόρησε για 15 χρόνια, κάθε εβδομάδα με δύο μόνο διαλλείματα. Η πρώτη διακοπή είχε διάρκεια δύο μηνών (19-6-1920 μέχρι 12-9-1920), όταν ο Τσιχλάκις επισκέφτηκε την Ελλάδα και η δεύτερη διάρκειας έξι εβδομάδων ( 6-9-1929 έως 24-10-1926), κατά την επιστροφή του από την Ισμαηλία στην Ηλιούπολη, λόγω της δυσκολίας που αντιμετώπισε για τη μεταφορά και εγκατάσταση του τυπογραφείου. Δεν υπήρξε κοινοποίηση διακοπής της έκδοσης στο τελευταίο φύλλο του ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ. Μόνο ένας χαιρετισμός με την ευκαιρία της ολοκλήρωσης της δεκαπενταετούς κυκλοφορίας του: ΕΤΟΣ 16ον Τα δεκαπέντε χρόνια μ’ αυτό το φύλλο αφήνω Και εις τα δεκαέξη μπαίνω στο προσεχές Δι’ ό στους φίλους όλους που με διαβάζουν δίνω Τις πειό καλύτερές μου και πειό θερμές ευχές[…] Τα δεκαπέντε χρόνια χιλιάδες στίχους είπα Τα έκτροπα ελέγχων, τα ίσια επαινών, Και ναι μεν έχω κάμει εις το νερό μια τρύπα, Και είδα το στομάχι πολλές φορές κενόν. Αλλά μ’ αυτούς που έχουν στο χέρι τους την πένα Κάτι κ’ εγώ προσφέρω εδώ σ’ αυτά τα ξένα…

492

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ του Τηλέμαχου Μ. Τσιχλάκι

1.Ο

ΑΝΕΛΠΙΣΤΟΣ

ΓΑΜΟΣ

κουμπάρος

γαμβρός

Κωμωδία

πρωτότυπος αστειοτάτη εις πράξεις δυο Υπό ΤΗΛΕΜΑΧΟΥ Μ. ΤΣΙΧΛΗ Εν Ρεθύμνη Τύποις Στ. Εμ. Καλαϊτζάκη, 1888, Σχ. 8ο , σελ.161026-

2. Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ1027, ΣΤΙΧΟΙ ΠΛΟΚΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ, ΥΠΟ Τ.Μ.Τ. ΦΥΛΛΑΔΙΟΝ Α’, ΑΘΗΝΗΣΙ, ΤΥΠΟΙΣ Γ.Ν. ΝΑΝΤΑΚΗ ΠΑΡΑ ΤΗ ΠΛΑΤΕΙΑ ΗΡΩΩΝ, 1890, σελ. 16. Τιμή εκάστου φυλλαδίου λεπτά 10. ΤΟΙΣ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΠΟΛΥΜΟΧΘΟΥ ΚΑΙ ΙΕΡΟΥ ΤΗΣ ΗΡΩΙΔΟΣ ΚΡΗΤΗΣ ΑΓΩΝΟΣ

ΜΟΧΘΗΣΑΣΙ

ΚΑΙ

ΑΓΩΝΙΣΑΜΕΝΟΙΣ,

ΓΕΝΑΙΟΙΣ

ΚΑΙ

ΑΕΙΔΗΜΟΙΣ ΞΕΝΟΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΛΙΤΑΙΣ, ΤΟ ΕΛΑΧΙΣΤΟΝ ΠΟΝΗΜΑ ΤΟΥΤΟ, ΔΕΙΓΜΑ ΣΕΒΑΣΜΟΥ ΑΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ ΥΠΕΡΘΕΡΙΟΥ ΑΓΑΠΗΣ. Ο πονήσας αφιεροί. Τ.Μ.Τ 1026 1027

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, 1888.693, σελ.2190 ΑΡΧΕΙΟ Γεωργίου Εμμ. Βογιατζή (Μ.Γ.Σεργάκη) 493

Περιεχόμενα του φυλλαδίου: Βασιλίς της Μεσογείου (Ακροστιχίς) (Από του Ψηλορείτου την Κορυφήν, 1890) Από της Ίδης την Κορυφήν. (Μάιος 1890, Από της Ίδης την Κορυφήν) Εμβατήριον Κρητών (Μάιος, 1890) Η Κρήσσα (Ενθύμημα, Ιούνιος 1889) Η ευχή μου (Ενθύμημα επί τη ευκαιρία των γάμων του Διαδόχου. Εκ της Μονής των Κρεμαστών Κρήτης 1889) Η κατάρα του Κρητικού (Τοις Ευρωπαίοις, Εν Μπουτσουναρίοις, 12 Σεπτεμβρίου 1889) Θέλησις εξορίστου Κρητός (Σώκια1028 Μικρασίας, 8 Νοεμβρίου 1889) Ελευθερία ( Νεάπολις, Μεραμβέλλου Κρήτη)

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΗΣ

ΚΡΗΤΙΚΗΣ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

1821-1866-1889---

Τηλεμάχου Μ. Τσιχλάκι, Τελειοφοίτου της φιλολογίας, (Τη συνεργασία πολλών λογίων Κρητών). Εν Σύρω Τύποις Ανατολής 1891, σελ. 740+1029, σχ. 22Χ14cm.

4. ΕΛΙΚΩΝΙΑΔΕΣ ΜΟΥΣΑΙ: ποιήσεις, μονόλογοι, διάλογοι, κώμοι, και δραμάτια έμμετρα, μελοποιηθέντα υπό Π. ΠΑΛΛΑΔΙΝΟΥ. Εν Αθήναις 1904, Σελ. 32 (16) μουσική, σχ. 20 εκ.

(Σημ. Παιδικά ποιήματα μετά

μουσικού παραρτήματος, προς χρήσιν των Εκπαιδευτηρίων αρρένων και θηλέων)

Τα Σώκια βρίσκονται στην επαρχίας Αϊδινίου απέναντι από τη Σάμο και απέχουν 10 km περίπου από την ¨Έφεσο 1029 Τα στοιχεία αυτού του βιβλίου προέρχονται από την κ. Θάλεια Λ. Τσιχλάκη 1028

494

5. ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ (έμμετρος ελευθέρα μετάφρασις προς χρήσιν παντός Έλληνος). Κάιρον, Τύποις Λεόντος- Τ. Τσιχλάκι. Σχ. 14Χ20, 1908, σελ. 412 (τέλος της Μ’ Ραψωδίας) Το βιβλίο ως έκδοση είναι αφιερωμένο στον Ελευθέριο Βενιζέλο με την παρακάτω αφιέρωση: «Εις τον γίγαντα του Γένους ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΝ, Πρόεδρον της Ελλ. Κυβερνήσεως. Μετά βαθυτάτου σεβασμού, Τ.Μ. Τσιχλάκις, Καθηγητής, τέως Διευθυντής του εν Σμύρνη Λυκείου ΙΩΝΙΑ».1030

6. ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ. Κάιρον, 1911. Σχ. 19Χ26. Εικονογραφημένον διαφημιστικόν φυλλάδιον.

7. ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΟΥ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, ΕΤΟΣ Α’1031, Κάιρον, 1912, 129 σελ. μεγάλου σχήματος εικονογραφημένη1032

8. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ: τρίπρακτον δραμάτιον, Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ 1920, σελ. 40, 20 εκ. Ο Τσιχλάκις αναγγέλλει την έκδοσή του στον ΑΣΜΟΔΑΙΟ ως εξής: ‘ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ’, σύγχρονον τρίπρακτον δραματάκι

ΜΑΝΟΛΙΚΑΚΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Γ. (επιμέλεια), ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ, ΜΝΗΜΗ , σελ. 205-206 1031 Γίνεται σύντομος λόγος περί της Ελληνικής εν Αιγύπτω Δημοσιογραφίας και δημοσιεύονται πλείσται εικόνες Δημοσιογράφων σελ. 114-116. 1032 Μέχρι το έτος 1909 κανείς δεν είχε ασχοληθεί σοβαρά με την ιστορία του Ελληνικού τύπου στην Αίγυπτο. Εκείνο το έτος στο ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ του Κ.Δ. Καρπάλου δημοσιεύεται κατάλογος με είκοσι επτά τίτλους των ελληνικών περιοδικών και εφημερίδων του έτους. Το 1911 στον ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ο Φ.Φ. Όδδης δημοσιεύει κατάλογο με 24 τίτλους. Το 1912 ο καθηγητής Τ.Μ. Τσιχλάκις δημοσιεύει μελέτη όπου απαριθμούνται συνολικά 54 φύλλα ως εκδοθέντα από το 1856, χωρίς περισσότερες πληροφορίες για τους συντελεστές τους. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ (1830-1930),σελ. 1214. 1030

495

γραφέν απ’ τον ημέτερον διευθυντήν Τσιχλάκι Που επαίχθη ‘στην Πριντάνια πέρυσι κατά πρώτον Υπέρ παλινοστήσεως προσφύγων κ’ αιχμαλώτων Τη πολυτίμω αρωγή αξιολόγων νέων και συνηθροίσθη ένα ποσόν για τον σκοπόν γενναίον. Εκδίδεται μετά χαράς σας αναγγέλλω απείρου Υπέρ της Αδελφότητος των Κρητικών Καΐρου

9. Η ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ (δια μέσου των αιώνων) ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ, Κάιρον,

1922,

σελ. 168, σχ. 15Χ21. (Εν ογκώδες ενθύμιον των Ελληνικών τούτων χωρών μετά γεωγραφικού χάρτου. Παν αντίτυπον φέρει την σφραγίδαν του Μικρασιατικού Συλλόγου Καΐρου)1033. Στον επίλογο του βιβλίου ο Τσιχλάκις γράφει: «Είχεν ήδη εκτυπωθεί το μετά χείρας έργον και υπελείπετο μόνον του εξωφύλλου η εκτύπωσις ίνα τεθή εις κυκλοφορίαν, ότε επήλθεν η ραγδαία εθνική καταστροφή και το άδοξον τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας […]Το έργον μου δεν έπρεπε να ίδη το φως της δημοσιότητος, αλλά να ταφή ως ετάφησαν αι ιστορούμεναι πόλεις της Μικρασίας, και να καλύψωσι τας σελίδας του ο θάνατος και η λήθη, ως εκάλυψαν την χώραν του Ιωνικού πολιτισμού

1033

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ. 317/19-11-1922 496

Αλλ’ εσκέφθην ότι αι φωτιναί σελίδες του, εν αις αντικατοπρίζεται τρισχιλίων περίπου ετών ιστορία […] δύνανται να χρησιμεύσωσιν ως ιερά ανάμνησις, υπενθυμίζουσα ου μόνον την εύκλειαν των απωλεσθέντων πόλεων, αλλά και το καθήκον όπερ έχομεν ίνα διδάξωμεν εις τους επιγενομένους, ότι θα έλθη και πάλιν η ημέρα της αναστάσεως […]. Υπό της ιδέας ταύτης εμφορούμενος, κυκλοφορώ τόδε το έργον μου, με περιβολήν

πένθιμον,

αφού

σύμπας

Ελληνισμός

ένδακρυς

και

συντετριμένος θρηνεί τας απωλείας του. Ηλιούπολις, Σεπτέμβριος 1922. Τ.Μ. ΤΣΙΧΛΑΚΙΣ» Στο εξώφυλλο του βιβλίου έχει τοποθετηθεί διαγώνια, η μαύρη ταινία του πένθους.

10. Ο εν Αιγύπτω Ελληνισμός (δια μέσου των αιώνων) Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, Κάιρον, 1925, σελ. 128 (μεγάλου σχήματος, μετά πλείστων εικόνων προσώπων και πραγμάτων, σχ. 25Χ32).

11. Η ΛΗΜΝΟΣ,

ΑΠΟ ΤΗΣ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΟΣ

ΜΕΧΡΙ

ΣΗΜΕΡΟΝ

(υπέρτιτλος: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ), Κάιρον 1927, Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, σελ. 48, σχ. 18 εκ. (ΑΝΑΤΙΘΕΤΑΙ εις τον Φιλόμουσον και Φιλογενή Λήμνιον

Π.

ΣΕΡΕΜΕΤΗΝ,

Πρόεδρον

της

Ελληνικής

Κοινότητος

Μανσούσας)

12. Τα φλογισμένα ράσα του Αρκαδίου Δράμα ιστορικόν εις πράξεις τρείς. Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, Κάιρο 1928, σελ. 60, σχ. 14Χ20. Διδαχθέν εις το θέατρον ΠΡΙΝΤΑΝΙΑ υπό των τελειοφοίτων της Αμπετείου Σχολής, υπέρ των σεισμοπαθών της Κορίνθου. Κάιρον 1928.

497

13. Επίτομος ιστορία της Αιγύπτου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον (μετά εικόνων), Τ. Μ. Τσιχλάκι και Φ. Ι. Τάνου, Ηλιούπολις, Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, 1930, σελ. 481034, σχ. 25Χ31.

ΑΧΡΟΝΟΛΟΓΗΤΑ ΕΡΓΑ του Τ.Μ.Τσιχλάκη 14. ΙΝΔΙΚΗ ΠΟΙΗΣΙΣ (εκ της Μαχαβαράτας κ.λπ), Τ. Μ. Τσιχλάκι, Διευθυντού του Ελλην. Εκπαιδευτηρίου ‘ΙΩΝΙΑ’, Εν Αθήναις 19--;, Τύποις ΑΘΗΝΑΪΔΟΣ, σελ. 48, 24 εκ.

15. Η ΚΡΗΤΗ ΕΙΣ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΑΣ, ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ , Κάιρον, σελ 42. sχ. 16Χ25 εκ. ( Μελέτη αναγνωσθείσα είς το Ελληνικόν Κέντρον Καΐρου, (μεταξύ 1913 1918).

16. Αρχαίων Ελλήνων ποιητών αποσπάσματα (μεταφρασμένα υπό) Τ.Μ. Τσιχλάκι, Ηλιούπολις, Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, (1920;), σελ. 143, σχ. 14Χ20. Πρόκειται για την έκδοση του περιεχόμενου, των πρώτων τεσσάρων

ετών

(1916-1920)

της

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ

ΣΤΗΛΗΣ

του

ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ.1035 «περιλαμβάνουσα διακόσια ποιήματα περίπου αγνώστων Ελλήνων και Λατίνων ποιητών, μεταπεφρασμένα εις γλώσσαν ρέουσαν και απλήν, μετά βιογραφικών σημειώσεων των συγγραφέων. Το κατ’ απαίτησιν ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ, Καθηγητού, δ. ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ και δ. ΑΡΑΒΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ, Διευθυντού του «ΕΚΚΛ. ΦΑΡΟΥ», ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΜΕΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ Πατριαρχικόν Τυπογραφείον 1933-38, σελ78 1035 ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ α.φ.201-3/12-9-1920, σελ. 11 1034

498

πολλών λογίων εκδιδόμενον τούτο έργον αποστέλλεται εις πάντα εμβάζοντα την αξίαν του Γ. 20 ελεύθερον ταχυδρομικών τελών». 17. ΚΑΣΟΥ αντίλαλοι: ποίησις, Ηλιούπολις, Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ (19--;, πιθανώς 1925), σελ. 68+4), σχ. 12Χ16 εκ.

18. Η νήσος Λέρος: από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον.( Απόσπασμα εκ των Ιστορικών Μονογραφιών) (χ.τ.) Τυπ. Λ. Φώσκολου, (19--;), σελ.xvii, σχ. 26 εκ.

19. Η Μεγίστη (Καστελλόριζον): Από της αρχαιότητος μέχρι σήμερον, σελ. 40, σχ. 22 εκ. ( Δαπάνη Β. Αγαπητού και Ε. Μυρίτη προς όφελος της Καστελλοριζιακής Αδελφότητος), (χ.χ.), (χ.τ.), (χ.ε.).

20.

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΚΑΙ ΣΟΥΔΑΝ (δια μέσου των

αιώνων) με εικόνας προσώπων και πραγμάτων Κάϊρον 1928(;), Τύποις ΑΣΜΟΔΑΙΟΥ, σελ. 124, σχ. 25Χ32.

21. Η Παλαιστίνη και Συρία δια μέσου των αιώνων, Συνοπτική Ιστορία. Επίτομος ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΡΙΑΣ. (Με εικόνας προσώπων και πραγμάτων και με 2 γεωγραφικούς χάρτας) Τ. Μ. ΤΣΙΧΛΑΚΙ, Καθηγητού, Διευθυντού της Εφημερίδος ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ. Ηλιούπολις Αιγύπτου, τύποις Ασμοδαίος, (χ.χ. 1932?), σελ. 50, σχ. 33,5Χ24.

Εκτός από τα παραπάνω ο Τσιχλάκις συνέγραψε

1036

τα εξής έργα, για τα

οποία δεν έχω περισσότερα στοιχεία:

22. ΕΠΙΝΙΚΕΙΑ, Ολυμπιακαί ωδαί 1036

Τσιχλάκη Μ. Τηλέμαχου, Η ΚΡΗΤΗ εις τα γράμματα και τας επιστήμας σελ. 42 499

23. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ. Προς χρήσιν των εν ταις αστικαίς σχολές φοιτώντων 24. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΝ, Προς χρήσιν των εν ταις αστικαίς σχολές φοιτώντων 25. ΚΡΗΤΗ, Ιστορική μονογραφία 26. Η Δάτος (ΚΑΒΑΛΛΑ) (Ιστορικά ανάλεκτα-μονογραφία) 27. ΣΚΙΑΙ- ΟΝΕΙΡΑ. Συλλογή ποιημάτων 28. ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ Συλλογή ποιημάτων 29. ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ, Συλλογή ποιημάτων 30. Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, Έμμετρον δραμάτιον διδαχθέν από της σκηνής, 1913 31. Βατραχομυομαχία, (έμμετρος μετάφρασις)1037 32.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΔΙΑ

ΜΕΣΟΥ

ΤΩΝ

ΑΙΩΝΩΝ,

(μονογραφία) 33. ΠΟΙΗΣΙΣ. Η ΕΠΙΔΡΑΣΙΣ ΑΥΤΗΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ ΜΑΣ, (μονογραφία) 34. ΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑΙ ΕΝ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ(μονογραφία) 35. ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΗΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΟΣ ΤΩΝ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΚΡΗΤΩΝ (μονογραφία)

Τσιχλάκη Μ. Τηλέμαχου, Η ΛΗΜΝΟΣ από της αρχαιότητος μέχρι σήμερον, σελ. 47

1037

500

ΠΗΓΕΣ

ΒΕΡΓΗ-ΝΕΡΗ

ΒΙΡΓΙΝΙΑ,

Φιλόλογος-Ερευνήτρια,

Αιγυπτιώτης

Τηλέμαχος Μ. Τσιχλάκης, εκπαιδευτικός, συγγραφέας εκδότης, ΑΝΑΛΕΚΤΑ τομ. Ζ’-2007 Περίοδος Β’, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ – ΑΘΗΝΑ, 2007

ΒΟΥΤΙΕΡΙΔΟΥ ΗΛΙΑ Π., ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΛΕΚΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ (ο αγών της Κρήτης κατά το 1897 εν ταις Ανατολικαίς Επαρχίαις), ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ, ΕΚΔΟΤΗΣ ΣΠ. ΤΣΑΓΚΑΡΗΣ, ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΠΑΡΑΓΚΕΥΑ ΛΕΩΝΗ, 1898

ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ, Η ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Συνοπτική ιστορία του Ελληνισμού της Αιγύπτου Δεύτερη Έκδοση, Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, Αθήνα 2006

ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ, (1830-1930), ΕΚΔΟΣΙΣ Σ. Στ. «ΑΘΗΝΑΙ», αρ. 242, Αν. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ –ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1930

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ του Παμμακεδονικού Συλλόγου Αθηνών, Δ’ (1911)

ΜΑΝΟΛΙΚΑΚΗΣ

ΛΕΩΝΙΔΑΣ

Γ.

(επιμέλεια),

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

Κ.

ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΜΝΗΜΗ (Αφιερώσεις στο Βενιζέλο), ΧΑΝΙΑ 1964

ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ, Καθηγητού, δ. ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ και δ. ΑΡΑΒΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ, Διευθυντού του «ΕΚΚΛ. ΦΑΡΟΥ», ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ 501

ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΜΕΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ, Α’ –Η ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΕΝ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΩ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ (1800-1938), ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Πατριαρχικόν Τυπογραφείον 1933-38

ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ ΕΥΓΕΝΙΟΥ, Καθηγητού Δρος Θεολογίας και Αραβικής Φιλογογίας, Δν/του του «Κέντρου Ελληνικών Σπουδών» εν Αλεξανδρεία (Πρώην Διευθυντού των Πατριαρχικών Περιοδικών: ‘Εκκλησιαστικός Φάρος’ και ‘Καλός Ποιμήν’, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ των Ελλήνων Αιγυπτιωτών (1853-1966),

Έκδοσις

Β’

(συμπεπληρωμένη),

ΕΚΔΟΣΙΣ

«ΚΕΝΤΡΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ» υπ’ αριθ. 15, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, 1965-1966 ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ

ΕΥΓΕΝΙΟΥ,

Καθηγητού

ΜΗΤΡΩΟΝ

του

Δημοσιογραφικού Περιοδικού Τύπου της Αιγύπτου υπό Αιγυπτιωτών Ελλήνων (1862 -1963), ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ 1964.

ΠΛΑΣΤΗΡΑΣ Ν. ΚΩΝ/ΝΟΣ, Η λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης στα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα, Συμπόσιο «Ο Μακεδονικός Αγώνας» 1987, ΙΜΧΑ-Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα,(και σε ανάτυπο, 1987)

ΠΟΛΙΤΟΥ Γ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος τ. Β’ , Εκδοτικός οίκος Γραμμάτων, Αλεξάνδρεια-Αθήναι 1930

502

ΑΡΧΕΙΑ

Αρχείο Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου Αρχείο Δήμου Νεάπολης Αρχείο Κρητικής Αδελφότητος Αλεξανδρείας, Βιβλίο Πράξεων Δ.Σ. (16-1-1926 έως 27-6- 1934), Βιβλ. Πράξεων Γενικών Συνελεύσεων ( 18-10-1909 έως 11-7-1935) Αρχείο Γεωργίου Γ. Βογιατζή ( Μ.Γ.Σ.)

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

ΑΣΜΟΔΑΙΟΣ, 1916-1931 ΑΝΟΡΘΩΣΙΣ, Ηράκλειον 1924 ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΣΚΕΨΙΣ, Ιωάννη Μουρέλλου ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ, 1928 ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, Ιωάννη Μουρέλλου, ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ, 1924 ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ 1909

503

Δημήτριος π. Ἔμμ. Δασκαλάκης Φιλόλογος Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΡΩΜΕΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ἱερὰ Μητρόπολις Πέτρας & Χερρονήσου, Νεάπολις β΄-β΄-βιδ΄

Τὸ θέμα πού ἀκροθιγῶς θὰ παρουσιασθεῖ ἀπόψε εἶναι μεγάλο καὶ σημαντικό, εἶναι θέμα πού ἀφορᾶ κυρίως μουσικοὺς καὶ μουσικολόγους, οἱ ὁποῖοι ἐνδελεχῶς καὶ ἐπιμελῶς ἔχουν ἀσχοληθεῖ μὲ τὴν Ἑλληνικὴ καὶ Ἐκκλησιαστικὴ – βυζαντινὴ καὶ παραδοσιακὴ μουσική· ὁπότε ἕνας ἁπλὸς φιλόλογος δὲν ἔχει καὶ πολλὰ νὰ πεῖ καὶ νὰ ἀναλύσει· ἔρχομαι λοιπόν, κάνοντας

ὑπακοὴ

πρὸς

τὸ

σεπτὸ

πρόσωπο

τοῦ

Σεβασμιωτάτου

Μητροπολίτου Πέτρας & Χερρονήσου κ. Νεκταρίου, ὁ ὁποῖος μου ζήτησε νὰ πῶ δυὸ λόγια πάνω σ’ αὐτὸ τὸ θέμα, νὰ παρουσιάσω στὴν ἀγάπη σας τὴν ἐπίδραση ποῦ ἄσκησε καὶ ἀσκεῖ ἡ Βυζαντινὴ Ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ παράδοση στὴ ρωμέϊκη παράδοση, στὴ ζωὴ τῆς ρωμιοσύνης. Ὅπως καταλαβαίνετε

τὸ

θέμα

θὰ

παρουσιαστεῖ

κυρίως

ἀπὸ

πλευρᾶς

φιλολογικῆς καὶ λογοτεχνικῆς. Ἡ Βυζαντινὴ – Ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἐπέδρασε ἔντονα στὴ ρωμέϊκη παράδοση τόσο στὴ λόγια λογοτεχνικὴ παραγωγὴ ὅσο καὶ τὴ δημώδη, στὰ δημοτικά μας τραγούδια δηλαδή· αὐτὸ θὰ παρουσιάσω συνοπτικὰ καὶ ἀκροθιγῶς πάντα παρακάτω. Οἱ ὕμνοι ποῦ ψάλλονται καὶ ἀκοῦμε στὴν ἐκκλησία μας καὶ διδάσκονται

ἐπιμελῶς

καὶ

ἐπιστημονικὰ

στὶς

Σχολὲς

Βυζαντινῆς

Μουσικῆς ἀπὸ δόκιμους καὶ καλλικέλαδους ψάλτες, ἔχουν συντεθεῖ ἀπὸ ἁγίους ὑμνωδοὺς καὶ ὑμνογράφους μὲ τρόπο ὁλοκληρωμένο καὶ ἄρτιο καὶ τέρπουν καὶ εὐφραίνουν τὴν ἀκοὴ ἀλλὰ κυρίως τὶς καρδιὲς τῶν πιστῶν 504

ἀκροατῶν, οἱ ὁποῖοι ὡς ἁπλὸς λαός, λαὸς τοῦ Θεοῦ ἅγιος, ὡς χριστεπώνυμο

πλήρωμα

μέσα

στὸ

ναὸ

ψάλλουν,

ὑποψάλλουν,

συμψάλλουν ἐπακροῶνται τῶν ψαλτῶν καὶ τῶν χορῶν. Οἱ ὕμνοι αὐτοὶ ἀναφέρονται στὸν ἐνανθρωπήσαντα Λόγο, τὸν παθόντα καὶ ταφέντα καὶ ἀναστάντα Σωτήρα Κύριο, στὴν Ἁγία Τριάδα, στὴ Θεοτόκο, στοὺς Ἀγγέλους καὶ στοὺς Ἁγίους (Ἀποστόλους, Μάρτυρες, Προφῆτες, Ἱεράρχες, Ὁσίους καὶ Δικαίους δηλαδή). Ἡ γλώσσα τῶν ὕμνων εἶναι ἡ ἀρχαία Ἑλληνική, κυρίως ἑλληνιστικὴ κοινή, ἀλλὰ καὶ ἡ γλώσσα ἡ ἀττικὴ ἀρχαία καὶ νεώτερη, τῶν μεγάλων τραγικῶν ποιητῶν, ὅπως φαίνεται στοὺς ἰαμβικοὺς κανόνες τῶν Δεσποτικῶν Ἑορτῶν, ποῦ ἔχει γράψει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ἡ «Δαμασκόθεν χάρις», ὁ ὁποῖος χρησιμοποιεῖ καὶ τὸ μέτρο τῶν ἐπικῶν μερῶν τῆς ἀρχαίας τραγωδίας, τὸ ἰαμβικὸ τρίμετρο. Ἡ μουσικὴ τῶν ὕμνων ἀποτελεῖ συνέχεια τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς ποῦ εἶχε δεχθεῖ καὶ ἀνατολικὲς ἐπιδράσεις καὶ σὲ πολὺ μικρὸ βαθμὸ ἔχει ἐπηρεασθεῖ ἀπὸ τὴν ἑβραϊκὴ μουσική. Ἔτσι οἱ ὀκτὼ κύριοι ἦχοι τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς ἔχουν τὶς ρίζες τους στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ μουσικὴ ἀπὸ τὴν ὁποία παίρνουν καὶ τὰ ὀνόματά τους, ὅπως σημειώνει ὁ μακαρίτης μουσικολόγος Σίμων Καρᾶς στὸ ἔργο του «Γιὰ νὰ ἀγαπήσωμε τὴν Ἑλληνικὴ Μουσικὴ» ἔκδ. Ἀστέρος: δώριος, φρύγιος, λύδιος, ὑποδώριος ἢ αἰολικός, ὑποφρύγιος ἢ ἰάστιος ἢ ἰωνικός, λοκρικός, ὑπολύδιος, ὁ μιξολύδιος κ.λ.π. σελ.43 Συνεχίζει ὁ Σίμων Καρᾶς: «Βάση τῆς ἀρχαίας μουσικῆς ἦτο τὸ τραγούδι τὸ φωνητικό· καὶ ὄργανα πού τὸ συνόδευαν: λύρα, φόρμιγξ, κιθάρα, αὐλοί, βάρβιτος, μαγάδιον, πηκτίδες κ.ἄ. σέλ. 31-35. «Μουσικὴ βέβαια ὑπάρχει καὶ χωρὶς λόγο. Μάλιστα στὸν ἄνθρωπο εὐθὺς ἀπὸ τὴ βρεφικὴ ἡλικία ἐπιδρᾶ στὴν αἴσθηση ἡ μελωδία καὶ ὁ ρυθμός, πρὶν ἀκόμη συμμετάσχει καὶ τὸ νοητικὸ διὰ τοῦ λόγου.»

505

«Μὰ τὸ μεγάλο ἀπόκτημα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τὸ θεῖο δῶρο τοῦ λόγου καὶ τὸ ἰδεῶδες γιὰ τὴν ἑλληνικὴ μουσικὴ εἶναι ἡ ἕνωση λόγου – ποιήματος μέλους καὶ ρυθμοῦ ἀκόμη καὶ κινήσεως – χοροῦ – καὶ ὑποκρίσεως, σ’ ἕνα ἑνιαῖο σύνολο καλλιτεχνικό.» «Τοῦ Ὁμήρου τὰ ἔπη, τοῦ Ἡσιόδου καὶ τῶν Ὀρφικῶν οἱ ὕμνοι, τοῦ Πινδάρου οἱ ὠδές, τοῦ Ἀλκαίου, τῆς Σαπφοῦς – συνεχίζει ὁ Καρᾶς – καὶ τῶν ἄλλων λυρικῶν καὶ βουκολικῶν ποιήματα, πάντα προϋποθέτουν ἐκτέλεση μετὰ μουσικῆς φωνητικῆς ἢ ἐνοργάνου καὶ ὄχι ψιλὴ ἀπαγγελία, ὅπως γίνεται μὲ τὰ ποιήματα τὰ σημερινά. Ὁ παλαιὸς ποιητὴς εἶναι πάντοτε καὶ μελοποιός· ὁ δὲ θεατρικὸς ποιητὴς ἀκόμη περισσότερο, ὑποκριτὴς (=ἠθοποιὸς) καὶ χορευτὴς πλὴν τῶν ἄλλων. Αὐτὴ εἶναι ἡ παράδοσις ἡ ἑλληνική… Ὁ χωρισμὸς καὶ ὁ καταμερισμὸς στὴν τέχνη τὴν τωρινή, πού ἄλλος γράφει τὸ ἔργο ἢ τὸ ποίημα, ἄλλος τὸ μελοποιεῖ, ἄλλος τὸ τραγουδᾶ ἢ τὸ παίζει καὶ ἄλλος τὸ χορεύει, δὲν εἶναι κατόρθωμα, ἀλλὰ ἀδυναμία καὶ μειονέκτημα τῆς νέας μας ἐποχῆς. Ὁ μεγάλος Σοφοκλῆς – παράδειγμα τὸν φέρω – αὐτὸς ἔγραφε τὰ ἔργα του καὶ τὴ μουσική τους, αὐτὸς ὑποκρίνετο εἰς τὸ θέατρο καὶ αὐτὸς ἔσυρε τοῦ δράματος τὸ χορό.»… Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ὀργανικὲς συνθέσεις, εἴδη τῆς μουσικῆς δημιουργίας τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων ἦσαν: ὕμνοι καὶ ὠδὲς θρησκευτικές, τραγούδια ἡρωικὰ καὶ ἱστορικά, κάλανδα, συμποτικὰ ἢ τοῦ τραπεζιοῦ, τοῦ τρύγου καὶ τοῦ θέρου, θαλασσινὰ καὶ ποιμενικά, γαμήλια καὶ ἐρωτικά, θρῆνοι νεκρικοί, δηλαδὴ μυριολόγια, τραγούδια θεατρικὰ κ.ἄ. οἱ ἴδιες δηλονότι κατηγορίες τραγουδιῶν μὲ τὶς σημερινές τοῦ λαοῦ μας, στὶς ὁποῖες πρώτη θέση κατεῖχαν πάντα οἱ θρησκευτικοὶ ὕμνοι καὶ τὰ ἡρωικὰ ἄσματα, τὸ «ἔπος». «Αὐτὸ τὸ εἶδος τῆς μουσικῆς – θρησκευτικὴ μουσικὴ καὶ ἔπος – ὅπως καὶ ἡ μουσικὴ τοῦ δράματος, πού ἦταν γιὰ τοὺς ἀρχαίους ὄχι ἁπλῶς θέαμα καὶ ψυχαγωγία, ἀλλὰ κάτι σὰν τὴ σημερινὴ ἀκολουθία ἢ τὴ θεία 506

λειτουργία, τὸ χαρακτηρίζει ἡ σεμνότης καὶ ἡ ἁπλότης μέλους καὶ ρυθμοῦ, τὸ συντηρητικὸ καὶ τὸ σοβαρό, πού πολὺ φρόντιζαν οἱ Ἕλληνες νὰ τὸ διαφυλάξουν ἀλώβητο ἀπὸ κάθε ἀλλοίωση καὶ παραφθορά.» … Καὶ καταλήγει ὁ ἀείμνηστος Σίμων Καρᾶς: «Κληρονόμος λοιπὸν καὶ ἄμεσος διάδοχος καὶ συνεχιστὴς τοῦ ἀρχαίου καὶ ἀλεξανδρινοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς ἑλληνικῆς πνευματικῆς παράδοσης καὶ τέχνης, μὲ βάση τὶς ὑψηλὲς καὶ πανανθρώπινες χριστιανικὲς θεωρίες καὶ ἐπαγγελίες ὁ Βυζαντινὸς Ἑλληνισμός, ἐπρόκειτο νὰ παίξει καὶ ἔπαιξε μαζὶ μὲ τὰ ἄλλα – πρωτεύοντα ρόλο στὴν περαιτέρω ἀνάπτυξη καὶ ἐξέλιξη τῆς καθόλου Ἑλληνικῆς μουσικῆς καὶ μάλιστα τῆς θρησκευτικῆς, πάνω στὴν ὁποία ἔβαλε ἰδικὴ τοῦ ἀνεξίτηλο σφραγίδα, μὲ τὴν ὁποία μᾶς ἔμεινε γνωστὴ ὡς «Βυζαντινὴ Ἐκκλησιαστικὴ Μουσική». – Ἡ Β.Ε.Μ. διαμορφώθηκε καὶ τελειοποιήθηκε στὰ χρόνια (τῆς αὐτοκρατορίας) τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τὸν 4ο ὡς τὸν 15ο αἰ. στὰ ἐδάφη του καὶ ἰδιαίτερα στὸ Ἀνατολικό του τμῆμα, ἀλλὰ καὶ κατόπιν μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Πόλης (1453) συνεχίστηκε σ’ ὅλον τὸν χῶρο τῆς Ρωμιοσύνης (Πόντος, Μ. Ἀσία, Ἑλλάδα, Κύπρος κ.ἄ.) καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ ὑπάρχει μέχρι σήμερα, καὶ θὰ ὑπάρχει μέχρι τερμάτων αἰῶνος. Οἱ μεγάλοι καὶ πρῶτοι μελωδοὶ ἢ ὑμνωδοὶ τῆς Ἐκκλησίας ἔγραφαν καὶ τὸ κείμενο τῶν ὕμνων, ἀλλὰ καὶ τὴ μουσικὴ συγχρόνως, ὅπως οἱ Ἅγιοι: Ρωμανὸς ὁ Μελωδός, Ἀνδρέας ὁ Κρήτης, Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ Κοσμᾶς ὁ ποιητής. Ἡ ὑμνωδία τῆς Ἐκκλησίας μας, μᾶς παραπέμπει στὴν ὑμνητικὴ δοξολογία τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ μας ἀπὸ τοὺς Ἀγγέλους: «Αἰνεῖτε αὐτὸν πάντες οἱ Ἄγγελοι αὐτοῦ, αἰνεῖτε αὐτὸν πᾶσαι αἱ δυνάμεις αὐτοῦ.» Ἔτσι καὶ οἱ ἄνθρωποι «πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον» καὶ ὁλόκληρη ἡ κτίση «πάντα τα ἄστρα καὶ τὸ φῶς» «νεανίσκοι καὶ παρθένοι πρεσβύτεροι μετὰ νεωτέρων», ὑμνοῦν, εὐλογοῦν, δοξολογοῦν καὶ εὐχαριστοῦν τὸν Θεό. (148 καὶ 149 Ψαλμ.) 507

Ὁ Ἅγιος Ρωμανὸς ὁ μελωδός, ὅπως ἀναφέρει τὸ συναξάρι του «ὑπηρετοῦσε ὡς διάκονος στὸ ναὸ τῆς Ὑπεραγίας, ποὺ εἶχε κτίσει ὁ ἔπαρχος τῶν πραιτωρίων Κύρος, μὲ σεμνότητα καὶ εὐλάβεια, νυχθημερὸν προσευχόμενος· ἡ φωνὴ του ὅμως δὲν ἦταν καθόλου μελωδικὴ καὶ ἔτσι δὲν μποροῦσε νὰ ψάλλει ὅπως ἐπιθυμοῦσε τὴ δόξα τοῦ Θεοῦ. Κι ἐνῶ βρισκόταν στὸν ναὸ γιὰ τὴν ἀγρυπνία τῶν Χριστουγέννων, τοῦ παρουσιάσθηκε ἡ Θεοτόκος κρατώντας στὸ χέρι ἕνα κοντάκιο, μιὰ περγαμηνὴ δηλαδὴ τυλιγμένη σὲ κύλινδρο καὶ τοῦ ἔδωσε νὰ τὸ φάει. Μόλις τὸ γεύθηκε ὁ Ρωμανός, γέμισε τὸ στόμα του μὲ ἄφατη γλυκύτητα· ἀνέβηκε τότε στὸν ἄμβωνα καὶ ἄρχισε νὰ ψάλλει μὲ ἀγγελικὴ πιὰ φωνὴ «Ἡ Παρθένος σήμερον τὸν ὑπερούσιον τίκτει…» (+555). 6ος αἰ. Ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Κουκουζέλης πάλι, ἀπὸ τὸ Δυρράχιο, μορφώθηκε στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ σύντομα διακρίθηκε γιὰ τὴν ἀγγελική του φωνὴ καὶ ἔγινε ὁ καλύτερος ψάλτης τῆς αὐτοκρατορικῆς αὐλῆς. Ποθώντας τὸν μοναχικὸ βίο ἔφυγε κρυφὰ καὶ παρουσιάσθηκε μὲ εὐτελῆ ἐνδύματα ὡς ἄγνωστος στὴ Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας. Ἔγινε σύντομα μοναχὸς καὶ τὸ διακόνημά του ἦταν νὰ βόσκει τοὺς τράγους στὶς βουνοπλαγιές. Καθὼς προσευχόταν στὶς ἐρημιὲς καὶ ἀνέπεμπε στὸν Θεὸ γλυκύτατες καὶ ἁρμονικὲς μελωδίες, οἱ τράγοι σταματοῦσαν νὰ βόσκουν καὶ στέκονταν καὶ τὸν ἄκουγαν. Δὲν ἄργησαν νὰ τὸν ἀνακαλύψουν, ὁπότε ἄρχισε νὰ ψάλλει στὴν ἐκκλησία. Ἕνα Σάββατο τοῦ Ἀκαθίστου, τὴν ὥρα ποὺ ἐπιμελῶς καὶ κατανυκτικὰ ἔψαλλε τὸν κανόνα τῆς Θεοτόκου, φάνηκε μπροστά του ἡ Κυρία Θεοτόκος, τοῦ ἔδωσε ἕνα χρυσὸ νόμισμα λέγοντάς του: «Χαίροις, Ἰωάννη τέκνον μου· ψάλλε μοι καὶ δὲν θέλω σὲ ἐγκαταλείψει.» συγχρόνως γιατρεύτηκε καὶ ἡ γάγγραινα στὰ πόδια του ἀπὸ τὴν πολλὴ ὀρθοστασία. Στὰ ρωμέϊκα ἐδάφη καὶ περιοχὲς διατηρήθηκε ἡ μουσικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ἀνόθευτη· τὶς ἐπιδράσεις ποὺ δέχτηκε τὶς ἀφομοίωσε καὶ συνεχίζει νὰ ὑπάρχει ὡς σήμερα καθαρὴ καὶ ζωντανὴ σὲ ἀντίθεση μὲ τὴ 508

Ρωσία, τὶς Σλαβικὲς χῶρες καὶ τὰ Ἑπτάνησα, ὅπου ἀλλοιώθηκε τελείως χάνοντας τὸν χαρακτήρα καὶ τὴ μορφὴ της· τελευταῖα γίνεται προσπάθεια ἐπανόδου στὴν παλαιὰ παράδοση καὶ σ’ αὐτὰ τὰ μέρη καὶ ἀρχίζει μάλιστα νὰ ἀποδίδει καρπούς. Παρὰ τὴ μακρόχρονη σκλαβιά, στὴν Κρήτη καὶ σ’ ἄλλα νησιὰ εἴχαμε καὶ βενετοκρατία, καὶ παρὰ τὶς ὅποιες βίαιες ἢ μὴ ἐνέργειες τῶν κατακτητῶν νὰ ἀλλοιώσουν καὶ νὰ ἀφομοιώσουν τὸ ρωμέϊκο στοιχεῖο, ἡ ρωμιοσύνη ἐπιβίωσε καὶ διατηρήθηκε ἀλώβητη. Σ’ αὐτὸ βέβαια, βοήθησε καθοριστικὰ ἡ ὀρθόδοξη πίστη, ἡ γλώσσα καὶ οἱ παραδόσεις, τὰ ἤθη, τὰ ἔθιμα, ὁ τρόπος ζωῆς. Ἡ ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, οἱ ἐπίσκοποι, οἱ ἱερεῖς, οἱ μοναχοί, οἱ λόγιοι μὲ τὸ ἔργο τους καὶ τὴν ποιμαντική τους διέσωσαν καὶ διαφύλαξαν τὸ μικρὸ ὀρθόδοξο ποίμνιο, που ἔψαλλε δοξάζοντας τὸν Θεό, καὶ τραγουδοῦσε τὸν πόνο καὶ τὰ βάσανά του στὶς διάφορες περιστάσεις. Νὰ θυμηθοῦμε τὸ ἔργο καὶ τὴ δράση τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη, τοῦ Παπουλάκου, ἀλλὰ καὶ τοῦ Ἁγίου Νεκταρίου τελευταῖα ὡς ἱεροκήρυκα. Ἡ

ἐκκλησιαστικὴ

μουσικὴ,

εἰρήσθω

ἐν

παρόδω,

ἰδιαίτερα

οἱ

Κωνσταντινουπολίτες πρωτοψάλτες δὲν ἐπηρέασαν μόνο τούς ὀρθόδοξους ρωμιοὺς ἀλλὰ καὶ τοὺς Τούρκους μουσικοὺς· ἡ τούρκικη μουσικὴ ἔχει δεχθεῖ καθοριστικὴ βυζαντινὴ ἐπίδραση. Οἱ ὀρθόδοξοι ρωμιοὶ εἶχαν ἀκούσματα ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία, γιατί ἐκκλησιάζονταν καὶ ἔπειτα τὰ δημιουργήματά τους (δημοτικὰ τραγούδια, παραμύθια, θρύλοι, γνωμικά, παροιμίες κλπ) μπολιάζονταν ἀπὸ τὸ ὕφος, τὸ ἦθος καὶ τὸ μέλος τῆς Ἐκκλησίας. Ὁπωσδήποτε μένουν πολλὰ στοιχεῖα καὶ ἀπὸ τὸ παρελθόν, τὴν παγανιστικὴ ζωὴ καὶ παράδοση, ποὺ ὅμως ὑποτάσσονται στὸ χριστιανικὸ πνεῦμα καὶ δὲν ἀντιστρατεύονται σ’ αὐτό. Γράφει σχετικὰ ὁ Φώτης Κόντογλου στοὺς «Ἀρχαίους ἀνθρώπους τῆς Ἀνατολῆς»: «Ἡ εἰδωλολατρία κι ὁ χριστιανισμὸς ἤτανε ἀνακατεμένα στὴ 509

φαντασία τους, γιὰ τοῦτο τὸ ’χανε γιὰ ἕνα πράμα χριστιανὸς καὶ Ἕλληνας. Πολλὰ εἰδωλολατρικὰ πράματα λέγανε πὼς τὰ ’πε ὁ Χριστὸς ἢ πὼς εἶναι γραμμένα στὸ Βαγγέλιο». Ὁ λαός, ὁ ρωμέϊκος λαὸς «ᾄδει» τραγουδᾶ σὲ διάφορες περιστάσεις τῆς ζωῆς του κι ἐδῶ θὰ ἐντοπίσουμε συγκεκριμένα παραδείγματα σὲ δημοτικὰ τραγούδια (θρησκευτικὰ καὶ κάλαντα κυρίως) ἀλλὰ καὶ σὲ δίστιχα. Στὸ ἱστορικὸ δημοτικὸ τραγούδι τῆς Ἁγιὰ-Σοφιᾶς, τὸ γνωστὸ «Σημαίνει ὁ Θιός, σημαίνει ἡ γῆς, σημαίνουν τὰ ἐπουράνια» ἀκοῦμε στὸν πέμπτο καὶ ἕκτο στίχο: «Ψάλλει ζερβὰ ὁ βασιλιάς, δεξιὰ ὁ πατριάρχης, κι ἀπ’ τὴν πολλὴ τὴν ψαλμουδιὰ ἐσειόντανε οἱ κολόνες.» Τὸ τραγούδι αὐτὸ μᾶς παραπέμπει στὶς μεγαλοπρεπεῖς Ἀκολουθίες ποὺ γίνονταν στὴν Ἁγία – Σοφία, ὅπου ἔψαλλε δεξιὰ ὁ Πατριάρχης ἀπὸ τὸν θρόνο του καὶ ἀριστερὰ ἀπὸ τὸν δικό του θρόνο ὁ αὐτοκράτορας. Μποροῦμε κατ’ ἐπέκταση, νὰ φανταστοῦμε καὶ τοὺς πολυμελεῖς καὶ καλλιφωνότατους χοροὺς ψαλτῶν καὶ νὰ θυμηθοῦμε ἐπίσης ὅτι ἦταν τιμὴ γιὰ τοὺς βασιλιάδες, ἐφόσον βέβαια εἶχαν τὰ προσόντα, τὴ γνώση καὶ τὴ φωνὴ νὰ ψάλλουν. Ἄς θυμηθοῦμε ἀκόμη τὸν Λέοντα τὸν ΣΤ΄ τὸν Σοφὸ (886-912) καὶ τὸν γιὸ του Κωνσταντῖνο τὸν Ζ΄ (913-959) ποὺ εἶχαν συνθέσει ὁ μὲν πρῶτος τα ἕνδεκα Ἑωθινὰ Δοξαστικὰ (ἀλλὰ καὶ ὕμνους τῆς Πεντηκοστῆς καὶ τοῦ Ἁγίου Λαζάρου), ἐνῶ ὁ δεύτερος τά Ἑωθινὰ Ἐξαποστειλάρια. Ἀκοῦμε σὲ κρητικὸ ἀμανὲ «Τὰ βάσανά μου χαίρομαι, τὶς πίκρες μου γλεντίζω», σὲ ἦχο πλ. β΄. Ὁ ἦχος ἔχει στοχαστικὸ καὶ πένθιμο ὕφος καὶ τὰ λόγια του μᾶς παραπέμπουν στὸ γνωστὸ χωρίο τοῦ Ἀπ. Παύλου «χαίρω ἐν τοῖς παθημασί μου» ἢ στὸ ἄλλο «ἥδιστα οὖν μᾶλλον καυχήσομαι ἐν ταῖς ἀσθενείαις μου». Σ’ ἄλλον πάλι κρητικὸ σκοπό, στὸ ἴδιο ὕφος καὶ ἦχο ἀκοῦμε: «Δακρύζω μὲ παράπονο μὲ πόνο συλλογοῦμαι, γιατί εἶναι ὅλα μάταια στὸν ψεύτη κόσμο ἀποὺ ’μαι.». Ἔρχονται στὸ νοῦ μας οἱ δύο γνωστοὶ ὕμνοι τῆς νεκρώσιμης Ἀκολουθίας: «Θρηνῶ καὶ ὀδύρομαι, ὅταν 510

ἐννοήσω τὸν θάνατον» καὶ «πάντα ματαιότης τὰ ἀνθρώπινα, ὅσα οὒχ ὑπάρχει μετὰ θάνατον». Οἱ ἐρωτευμένοι νέοι παρακαλοῦν τὴν Παναγία καὶ τὸν Ἁι Γιώργη νὰ εὐλογήσει τὸν δεσμό τους, ὑποσχόμενοι καντήλια καὶ ἀσήμωμα καντηλιῶν. Θυμᾶμαι ἕνα Κασώτικο σκοπό, ὅπου ὁ ἐρωτευμένος νέος ἢ σύζυγος ζητᾶ ἀπὸ τὸ ταίρι του νὰ παραμείνει πιστὸ στὴν ἀγάπη τους· λέει λοιπόν: «Γύρισε δὲς τὴν Παναγιά, γύρισε δὲς κι ἐμένα κι ἂν ἀρνηθεῖς τὴν Παναγιὰ (πράγμα ἀδύνατο φυσικὰ γιὰ τὰ τότε δεδομένα) ἀρνήσου με κι ἐμένα…». Κι ἡ μουσικὴ τοῦ σκοποῦ βέβαια εἶναι ἀνάλογη καὶ παραπέμπει σὲ βυζαντινὰ ἀκούσματα. Ὁ μουσικὸς σκοπὸς τῆς Κάσου μὲ τὴν ὀνομασία «τὸ πάθος» κινεῖται στὰ διαστήματα τοῦ α΄ ἤχου τῆς Βυζ. Μουσικῆς, ἀλλὰ καὶ τὰ λόγια τοῦ ἐκφράζουν τὸ «ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι…» (De profundis exclamaviad te): «Τί μερακλίτικος σκοπὸς εἶναι αὐτὸ τὸ πάθος πρὸ πάντων νὰ τὸ τραγουδᾶς ’ποὺ τῆς καρδιᾶς τὸ βάθος.». Ἡ συμβίωση μὲ τὸν πόνο, τὰ βάσανα, τὸ πένθος, τὶς δυσκολίες, τὶς δοκιμασίες συνεχῶς προβάλλονται καὶ τονίζονται ἰδιαίτερα σὲ κρητικὰ τραγούδια, μαντινάδες καὶ μοιρολόγια· γράφει ὁ Φώτης Κόντογλου (Τὰ ἔμορφα τραγούδια μας ἡ ἀναπνοὴ τῆς φυλῆς μας): «τὸ γένος τὸ δικό μας εἶναι πονεμένο, πιὸ πονεμένο ἀπ’ ὅλα τα ἔθνη τῆς οἰκουμένης· μὲ τὸν πόνο ξεσκεπάζουνται στὸν ἄνθρωπο τὰ μεγάλα μυστήρια τοῦ κόσμου, ἂν ἐκεῖνος ποὺ πονᾶ ἔχει ἀνθρωπιὰ καὶ πίστη.» καὶ συνεχίζει: «Τὰ τραγούδια τοῦ λαοῦ μας εἶναι ἁγνὰ ἀγριολούλουδα ποὺ φυτρώσανε ἀπάνω στὶς καθαρὲς καὶ βασανισμένες βραχόπετρες ὅπου τὶς δέρνει ὁ πόνος, μὰ ποὺ φεγγοβολᾶνε σὰν διαμάντια ἀπὸ τὸν ἥλιο καὶ ποὺ ξεπλένονται ἀπὸ τὴν καθαρὴ βροχούλα.» Πιὸ κάτω λέει: « Ποιὰ ἄλλη φυλὴ στόλισε τὴ ζωή της μὲ τέτοια ἀμάραντα λουλούδια; Σὲ ποιὰ χώρα τραγουδούσανε καὶ ψέλνανε ὅλοι, ἀπὸ τὸν μικρὸν ὡς τὸν μεγάλον; Ποῦ τεχνουργέψανε, σὰν μὲ κάποιο κοφτερὸ σμιλάρι, τέτοια τραγούδια παλικαρίσια, τέτοια 511

ἐρωτικά, τέτοια νανουρίσματα, τέτοια μοιρολόγια, πού νὰ ραγίζει ἡ γῆς ἀπὸ τὴν πίκρα; Πουθενά!» Γράφει πάλι ὁ κὺρ Φώτης ὁ Κόντογλου (Τόμος Γ΄, «Ἡ πονεμένη Ρωμιοσύνη», Ἡ ἀκατάλυτη Ἑλληνικὴ φύτρα): «Ἡ Ρωμιοσύνη βγῆκε ἀπὸ τὸ Βυζάντιο ἤ, γιὰ νὰ ποῦμε καλύτερα, τὸ Βυζάντιο στὰ τελευταῖα χρόνια του στάθηκε ἡ ἴδια ἡ Ρωμιοσύνη.» καὶ παρακάτω: «Ὁ ποιητὴς Βασίλης Μιχαηλίδης ἀπὸ τὴν Κύπρο, στὸ ἐξαίσιο ποίημα ποὺ ἔγραψε γιὰ τὸ μαρτύριο τοῦ Ἐθνάρχου Κυπριανοῦ κατὰ τὴν ἐπανάσταση τοῦ Εἰκοσιένα βάζει στὸ στόμα τοῦ Κυπριανοῦ τοῦτα τὰ λόγια, ποὺ λέγει στὸν Τοῦρκο Πασὰ ποὺ τὸν δίκασε: «Ἡ ρωμιοσύνη εἶν’ φυλὴ συνόκαιρη τοῦ κόσμου. Κανένας δὲν εὑρέθηκε γιὰ νὰ τὴν ἐξαλείψει, κανένας, γιατί σκέπει τὴν, ’πὸ τά ̉ψη (ἀπὸ τὰ ὕψη) ὁ Θεός μου. Ἡ Ρωμιοσύνη θὰ χαθεῖ, ὄντας ὁ κόσμος λείψει.» Ἀπὸ τὸν ἴδιο τόμο τῶν ἔργων του, στὸ κείμενο: «Τὰ ἔμορφα τραγούδια μας, ἡ ἀναπνοὴ τῆς φυλῆς μᾶς» παρατηρεῖ ὁ ἴδιος: «Ἔχω τὴν ἰδέα πώς, ὅσο ἀποξενώνεται ἡ καρδιά μας ἀπὸ τὰ λαϊκὰ (=δημοτικὰ) τραγούδια μας, τόσο περισσότερο φανερώνουμε πὼς ξεμακρυνόμαστε ἀπὸ τὴ ρίζα τῆς φυλῆς μας καὶ πὼς κρυώνει μέσα μας τὸ ζεστὸ καὶ καθαρὸ αἷμα ποὺ πήραμε ἀπὸ τοὺς πατεράδες μας… «Μπορεῖ νὰ πιστέψει ἄνθρωπος πὼς ἡ φυλὴ ποὺ τραγουδοῦσε μὲ τέτοια λόγια κατάντησε νὰ τραγουδᾶ αὐτὰ τ’ ἀνάλατα καὶ κακορίζικα πράγματα ποῦ τραγουδᾶ σήμερα; Πᾶνε, χάνουνται ὅλα τα καλά μας. «Ἀπέσβετο λάλον ὕδωρ!». Περνᾶμε τώρα στὴν ἔντεχνη δημιουργία, στὴ νεώτερη νεοελληνικὴ λογοτεχνία καὶ φυσικὰ θὰ ξεκινήσομε ἀπὸ τὸν μπάρμπα – Ἀλέξανδρο τὸν Παπαδιαμάντη, ὁ ὁποῖος στὸ διήγημά του «Λαμπριάτικος ψάλτης» μᾶς ἐκθέτει τὸν σκοπὸ τοῦ λογοτεχνικοῦ του ἔργου: «Τὸ ἐπ’ ἐμοί, ἐνόσω ζῶ καὶ ἀναπνέω καὶ σωφρονῶ, δὲν θὰ παύσω πάντοτε, ἰδίως δὲ κατὰ τὰς 512

πανεκλάμπρους ταύτας ἡμέρας, νὰ ὑμνῶ μετὰ λατρείας τὸν Χριστόν μου, νὰ περιγράφω μετ’ ἔρωτος τὴν φύσιν, καὶ νὰ ζωγραφῶ μετὰ στοργῆς τὰ γνήσια Ἑλληνικὰ Ἔθη.». «Ἐὰν ἐπιλάθωμαί σου, Ἱερουσαλήμ, ἐπιλησθείη ἡ δεξιά μου, κολληθείη ἡ γλώσσα μου τῷ λάρυγγί μου, ἐὰν οὐ μὴ σοῦ μνησθῶ.». Στὸ ἄλλο διήγημά του «Ἐξοχικὴ λαμπρὴ» ἀναφέρεται στὸν μπάρμπα – Κίτσο καὶ γράφει: «Ἀλλ’ ὁ ἰδιορρυθμότερος πάντων των ψαλτῶν ἦτο ὁ μπαρμπα – Κίτσος. Ὁ μπαρμπα – Κίτσος, ἀφοῦ ἠσπάσθη τρὶς ἢ τετράκις τὴν τσότραν, ἤρχισε νὰ ψάλλη τὸ Χριστὸς ἀνέστη, κατ’ ἰδιάζοντα αὐτῷ τρόπον, ὡς ἑξῆς: Κ’ στὸ – μπρὲ – Κ’ στὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν θανάτων θάνατον μπατήσας, κι ἔντοις – ἔντοις μνήμασι, ζωὴν παμμακάριστε! Καὶ ὅμως, μεθ’ ὅλην τὴν ἰδιορρυθμίαν ταύτην, οὐδεὶς ποτὲ ἔψαλεν ἱερὸν ᾆσμα μετὰ πλείονος χριστιανικοῦ αἰσθήματος καὶ ἐνθουσιασμοῦ, ἐξαιρουμένου ἴσως τοῦ γνωστοῦ ἐν Ἀθήναις γηραιοῡ καὶ σεβασμίου Κρητός, τοῦ ψάλλοντος τὸ «Ἄλαλα τά χείλη τῶν ἀσεβῶν…» μὲ τὴν ἑξῆς προσθήκην: «Ἄλαλα τά χείλη τῶν ἀσεβῶν, τῶν μὴ προσκυνούντων, οἱ κερατάδες! Τὴν εἰκόνα σου τὴν σεπτήν…» Ἀληθεῖς ὀρθόδοξοι Ἕλληνες… Ἀναφερόμενος στὸν ἰαμβικὸ κανόνα τῶν Χριστουγέννων, ποὺ εἶναι ποίημα

τοῦ

Ἁγίου

Ἰωάννη

τοῦ

Δαμασκηνοῦ,

στὸ

κείμενό

του

«Χριστούγεννα», σημειώνει: «Καὶ κατὰ τὴν ἔννοιαν καὶ κατὰ τὴν γλῶσσαν τὰ ἀνωτέρω παρατεθέντα ἀποσπάσματα, ἀδιστάκτως φρονῶ, ὅτι εἶναι ἐκ τῶν ὡραιοτέρων λεκτικῶν καλλιτεχνημάτων πάσης ἐποχῆς, καὶ τὸ λέγω χάριν ἐκείνων ἐκ τῶν ἡμέτερων, ὅσοι ἐκ προκαταλήψεως νομίζουσιν ὅτι δὲν ἐγράφοντο Ἑλληνικὰ κατὰ τὸν Ζ΄ καὶ Η΄ αἰῶνα……» Στὸ κείμενό του «Φωνὴ αὔρας λεπτῆς» γράφει: «Ὁ Θεὸς ἐφανερώθη εἰς τὸν Προφήτην Ἠλίαν ὄχι ἐν τῷ πνεύματι τῷ βιαίω, ὄχι ἐν τῷ συσσεισμῷ, ὄχι ἐν πυρί, ἀλλ’ ἐν φωνῇ αὔρας λεπτῆς. Καὶ 513

ἡ φωνὴ τῆς αὔρας τῆς λεπτῆς εἶναι ἡ φωνὴ τοῦ πράου Ἰησοῦ, εἶναι ἡ φωνὴ τοῦ Εὐαγγελίου. Διὰ τοῦτο λέγει ὁ μελωδός: «Ἰησοῦ τῷ πράῳ ψάλλομεν». Καὶ διὰ τοῦτο, θαρρούντως ἐπιφέρομεν ἡμεῖς, ὀφείλομεν νὰ ψάλλωμεν ἐν Ἐκκλησίᾳ μὲ πρᾳείας φωνάς, μὲ φωνὴν αὔρας λεπτῆς, καὶ ὄχι μὲ πολυφωνίας καὶ παραφωνίας, αἵτινες ὁμοιάζουν μὲ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνέμου τὸ βίαιον καὶ μὲ τὸν συσσεισμόν, μέσῳ τῶν ὁποίων δὲν ἐφανερώθη ὁ Θεός…» Στὸ κείμενό του τέλος «Ὁ Ἐθνικὸς χορὸς καὶ ἡ Μουσικὴ» σημειώνει: «Ἄλλως ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι τόσον Ἑλληνικὴ ὅσον πρέπει νὰ εἶναι. Οὔτε ἡμεῖς τὴν θέλομεν, οὔτε τὴν φανταζόμεθα, ὡς αὐτὴν τὴν μουσικὴν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἀλλ’ εἶναι ἡ μόνη γνησία καὶ ἡ μόνη ὑπάρχουσα. Καὶ δι’ ἠμᾶς, ἐὰν δὲν εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων, εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἀγγέλων.» Ἐρχόμαστε τώρα στὸν ἐξάδελφο τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τὸν Ἀλ. Μωραϊτίδη. Στὸ IV μέρος τῆς Ἐπιφυλλίδας του Εἰκόνες γράφει: «Ὢ τῆς ἐνορίας μου κώδων! Ἀγαπητέ μου σύντροφε, ὅστις καθ’ ἑκάστην πρωίαν μ’ ἐξήγειρες τοῦ ὕπνου, καὶ ὅστις πρῶτος μὲ ἐδίδαξες τὴν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ! Νομίζω ὅτι σὲ ἀκούω, ὅτι ὁ γλυκὺς ἐκεῖνος ἦχος σου ὡς ἀντιλάλημα ἡδονικῆς μουσικῆς εἰσδύει εἰς τὰ βάθη τῆς καρδίας μου… καὶ παρακάτω: «(Ὁ κόσμος) ὅλος χαρὰ καὶ ὅλος ἀγαθότης πορεύεται εἰς τὴν ἐκκλησίαν. Ὅλον το χωρίον ἐκεῖ. Ὁ ναὸς ἀκτινοβολεῖ. Οἱ ἱερεῖς ἐφόρεσαν τὰς πλέον χρυσᾶς στολᾶς των. Πάντες εὔχονται σιωπηλοὶ ὡς θεαταὶ πρωτοφανοῦς θεάματος… Χριστὸς γεννᾶται! Ποῖον πνευματικὸν σύρμα κατὰ τὴν μελωδικὴν ἐκείνην ἀναφώνησιν συνδέει αὐτοστιγμεὶ πάντα τὸν ὀρθόδοξον ἑλληνικὸν κόσμον! Εἰρήνη ἐπὶ τῆς γῆς! Ὢ ἄθεοι! Σιωπήσατε σήμερον, κλείσθητε σήμερον ἐντός του σκοτεινοῦ ναοῦ τῆς ἀπιστίας σας. Χριστὸς γεννᾶται! Ἡ Ἑλλὰς ἐν τῇ τυραννισμένῃ ζωῇ της ἠγάπησε καὶ ἐλάτρευσε πάντοτε τὴν πίστιν καὶ τὴν ἐλπίδα. Ὁ Θεὸς ἄνθρωπος γίνεται, 514

ἵνα Θεὸν τὸν Ἀδὰμ ἀπεργάσηται. Οἱ Ἄγγελοι ὑμνολογοῦν ἐν θειοτάτῃ ἁρμονίᾳ. «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία !» Στὸ διήγημά του Σκαλικάνδαρος ἀναφερόμενος στὸν παπα-Χρῆστο καὶ στὸν μπαρμπα-Ἀναγνώστην γράφει: «Πόσες φορὲς πάλιν –ὁ παπα-Χρῆστος- διὰ νὰ ἀποδιώκῃ τὸν ὕπνον ψάλλων πολὺ γλυκὰ τὸν Πολυέλεον, διότι ἦτο καὶ ψάλτης πολὺ καλός, ἐξ’ ἀφαιρέσεως ἀφήνων τὸ μέλος παρηκολούθει τῶν ἀηδόνων τὴν ὀρθρινὴν ὑμνωδίαν. - Ἄλλο πράγμα παιδί μου, μοῦ ἔλεγεν. Ἄλλο πράγμα! Σοῦ παίρνουν τὸν νοῦν χωρὶς νὰ τὸ καταλάβῃς· καὶ ἔξαφνα εὑρίσκεσαι εἰς τοὺς οὐρανοὺς ἐν μέσῳ τῶν Ἀγγέλων καὶ Ἀρχαγγέλων ὑμνούντων τὴν Ἁγίαν Τριάδα. Νὰ ἔλθῃς καμμιὰ γιορτὴ νὰ κάμωμεν Ἀγρυπνίαν. Δὲν ἔχομεν ἀνάγκην ἀπὸ κανένα ψάλτην. Τὰ ἀηδόνια θὰ ψάλουν ὅλην τὴν Ἀκολουθίαν, ἑσπερινόν, ὄρθρον καὶ λειτουργίαν, καὶ ἡμεῖς θὰ ἀκούωμεν μόνον. Ἐδῶ ν’ ἀκούσης Ἀνοιξαντάρια καὶ Πολυελέους καὶ Δοξολογίας, μίαν ἀηδονόφωνον ἀληθῶς ψαλμωδίαν. Καὶ συνεχίζει: «Ἐδῶ λοιπόν, εἰς τὴν τερπνοτάτην αὐτὴν τοποθεσίαν καθίσας νὰ ξεκουρασθῇ ὁ μπαρμπα-Ἀναγνώστης ἤρχισεν τὴν μελωδίαν του, διότι ἔψαλλεν ἀληθῶς πολὺ γλυκά, ὡς εἴπομεν. Διὰ τοῦτο καὶ οἱ ἄνθρωποι καταθελγόμενοι ἐλησμόνουν τὰς ποικίλας ἀνοησίας τὰς ἐκ τῆς ἀγαθοσύνης του προερχομένας. Τῷ τὰ ἐχάριζαν ὅλα. Ὅλα δὲ αὐτά, διότι ἠγάπα ὁ πτωχὸς ὀλίγον τὸ ρούμιον…» Στὸ διήγημά του «Χριστούγεννα στὸν ὕπνον μου» γράφει: «Ἐνεδύθην, ἡτοιμάσθην καὶ ἀνέμενα. Καὶ ἤμουν ὅλος χαρά, ἀναλογιζόμενος τὴν ἱεράν, τὴν θείαν, τὴν ἀνεκλάλητον ἀπόλαυσιν. «Ὄρθρου βαθέος». Οἱ πολυέλαιοι κατάφωτοι. Τὸ φῶς ἀναδίδει ἰδιαιτέραν λάμψιν καιόμενον τὴν νύκτα. Ὁ ναὸς ἀπαστράπτων. Οἱ πιστοὶ συνηγμένοι πανηγυρικῶς. –Χριστός Γεννᾶται! –Οἱ ψάλται ὑπὸ ἰδιαιτέρου 515

ἐνθουσιασμοῦ κατεχόμενοι. Δεῦτε ἴδωμεν πιστοί. Ὁ ἀχώρητος παντί. Ἦχοι καθ’ ἑκάστην ἀδόμενοι ἐν ταῖς μοναῖς καὶ σπανιώτατα ἀκουόμενοι ἐν τῷ κόσμῳ. –Παν σπάνιον ἐπιθυμητόν. –Καὶ νὰ συρίζη ἴσως ὁ βορρᾶς. Καὶ νὰ εἶναι σκοτία ἔξω, καὶ νὰ πίπτη χιών. Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ. Ἀνατολὴ Ἀνατολῶν. –Έπί γῆς εἰρήνη. –Όποία οὐράνιος ἀπόλαυσις!» Συνεχίζει στὸ ἴδιο διήγημα· ὁ ἴδιος βρίσκεται στὴν τραπεζαρία τοῦ κύρ Στρατῆ: «Ὁ κύρ Στρατὴς ἐξῆλθε καὶ ἐπλήρωσε ἐκλεκτοῦ οἴνου μικράν φιάλην καὶ ἐξηκολούθησεν ἡ ψαλμωδία τῶν μελωδικῶν ᾀσμάτων τοῦ Δαμασκηνοῦ. - Νὰ πού σοῡ ηὖρα ζωντανὰ κεριά! Λέγει πρὸς ἐμὲ ὁ κύρ Στρατής. Δὲν θὰ μᾶς ψάλῃς τὸ «Μάγοι Περσῶν βασιλεῖς;» Καὶ ἐνθαρρύνων με: - Εἰς ὑγείαν καὶ τῶν ζωντανῶν! Κράζει, συγκρούων τὸ ποτήριόν μου μὲ τὸ ἰδικόν του. Ἀνεθάρρησα αἰδούμενος μᾶλλον. Ἔψαλα λοιπὸν τὸ λυρικώτατον τροπάριον καλὰ ὁπωσδήποτε, ὑπηχοῦντος τοῦ Ἀλεξανδρῆ, καὶ μετὰ τοῦτο ἐφθάσαμεν ψάλλοντες εἰς τὸν «Κανόνα» ὅπου ἦτο ἔξοχον θέαμα νὰ βλέπῃ τις τὸν φίλον μου Ἀλεξανδρὴν ψάλλοντα. «Ὅλος ἐξιστάμενος, ἔκδημος, ὅλος ἱερωμένος Θεῷ», ὡς τὸ Σκεῦος τῆς ἐκλογῆς ἐν τῇ Μεταστάσει τῆς Θεομήτορος, διέπρεπεν, ἐνθουσιῶν, γοητεύων, ἡδύνων· ἔσειε τοὺς πόδας του σείων μετ’ αὐτῶν καὶ τὴν τράπεζαν, ἔσειε τὰς χείρας του ρυθμικῶς, μεταδίδων οὕτω τὴν χαρὰν εἰς πάντα ἀκροατὴν καὶ θεατήν. Ὥστε ὁ νοῦς μου ὁ περιδεὴς συνῆλθε πλέον τέλεον.» Στὸ διήγημά του «Χριστούγεννα στὶς τρεῖς Μποῦκες», μιὰ ὁμάδα ναυτῶν ἑτοιμάζεται γιὰ τὸ Χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Διαβάζομε λοιπόν: «Εἶχε μειλίχιον τὸν τρόπον ὁ ναύκληρος ὁ Γιάννης ὁ Μπύρρος. Διὰ τὴν καλὴν παρέαν ἐθυσίαζεν ὅ,τι καὶ ἂν εἶχε φυλαγμένον. Διατὶ λοιπὸν νὰ ἀρνηθῆ καὶ ὁ καπετὰν Φαφάνας νὰ κρύψη τὸ χάρισμά του καὶ νὰ λυπήσῃ τὸν ἀγαθὸν ναύκληρον; Ἔψαλε λοιπὸν μὲ γλυκύτητα ἔκτακτον, 516

τὸ περιπαθές τοῡ Δαμασκηνοῦ ᾆσμα, κελάηδημα μᾶλλον πρὸς τὴν Θεοτόκον, ὁποὺ ἐκελάηδησεν ἡ γλυκύφθογγος ἐκείνη ἀηδών, ὄχι μὲ τὸ στόμα ἀλλὰ μὲ τὴν καρδίαν. Ἀλλὰ πρὶν ἀρχίσῃ, τοὺς εἶπε νὰ σηκωθοῦν ὅλοι ἐπάνω μὲ εὐλάβειαν καὶ νὰ ἀποκαλυφθοῦν. Νὰ βάλουν δὲ θυμίαμα εἰς τὸ θυμιατὸν καὶ νὰ θυμιάσουν. Καὶ ἀφοῦ ἔγιναν ὅλα αὐτά, τότε ἤρχισε τὸ ἱερὸν ᾆσμα ὁ πολυπαθὴς Φαφάνας: «Στέργειν μὲν ἡμᾶς, ὡς ἀκίνδυνον φόβῳ, ῥᾷον σιωπήν.» Ἡ φωνὴ τοῦ ψάλτου μελιχρῶς ἠκούετο μέσα εἰς ἐκείνην τὴν φοβερὰν ἁρμονίαν τῆς χειμερινῆς λαίλαπος, ἥτις συρίζουσα, κλαγγάζουσα, χρεμετίζουσα ἐπάνω, διὰ μέσου των πολυπλόκων έξαρτισμῶν τοῦ μπάρκου, εἰσέδυε κάτω εἰς τὸ πρωραῖον, διὰ τοῦ ἀνοικτοῦ φεγγίτου, λειαινομένη, μαλακή, ἐκπνέουσα εἰς τοὺς γλυκομόλπους ἐκείνους τοῦ ψάλτου φθόγγους, ὡς νὰ ἐσέβοντο καὶ τὰ στοιχεῖα τὰ ἄγρια τὸν σεπτόν τῆς Θεομήτορος ὕμνον, καὶ ἔκυπτον ἥμερα, γονατίζοντα, ἐνώπιόν της: - Καλὴ πατρίδα, παιδιά, τὰ Φῶτα.» Καὶ φθάνομε στὸν Κὺρ Φώτη τὸν Κόντογλου, τὸν Κυδωνιέα ἀπὸ τὸ Ἀϊβαλί. Στὸ ἀφήγημά του «Παραμονὴ Χριστούγεννα» γράφει: «Κάθε τόσο ἄνοιγε ἡ πόρτα καὶ μπαίνανε τὰ παιδιὰ πού λέγανε τὰ κάλαντα. Ἄλλα μπαίνανε, ἄλλα βγαίνανε. Καὶ δὲν τὰ λέγανε μισὰ καὶ μισοκούτελα, μὰ τὰ λέγανε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ἴσαμε τὸ τέλος, μὲ φωνὲς ψαλτάδικες, ὄχι σὰν καὶ τώρα, πού λένε μοναχὰ πέντε λόγια μπρούμυτα κι ἀνάσκελα, καὶ κεῖνα παράφωνα». Παρακάτω παρατηρεῖ: «Σὰν τελείωνε ἡ λειτουργία (τῶν Χριστουγέννων), γυρίζανε στὰ σπίτια τους. Οἱ δρόμοι ἀντιλαλούσανε ἀπὸ χαρούμενες φωνές. Τὰ τραπέζια παρέμεναν στρωμένα μ’ ἄσπρα τραπεζομάντιλα κι εἶχαν ἀπάνω ὅ,τι βάλει ὁ νοῦς σου. Φτωχοὶ καὶ πλούσιοι τρώγανε πλουσιοπάροχα, γιατί οἱ ἀρχόντοι στέλνανε ἀπ’ ὅλα στοὺς 517

φτωχούς. Καὶ ἀντὶς νὰ τραγουδήσουνε στὰ τραπέζια, ψέλνανε τὸ «Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε», «Ἡ Παρθένος σήμερον τὸν ὑπερούσιον τίκτει», «Μυστήριον ξένον ὁρῶ καὶ παράδοξον». Ἀφοῦ εὐφραινόντανε ἀπ’ ὅλα, πλαγιάζανε ἀξέγνοιαστοι σὰν τ’ ἀρνιὰ ποῦ κοιμότανε κοντὰ στὸ παχνὶ, τότες πού γεννήθηκε ὁ Χριστὸς ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας.» Στὸ κείμενό του «Στολὴ ἀφθαρσίας» (τόμος Γ΄, Ἡ πονεμένη ρωμιοσύνη) ἀναφερόμενος στὸ ’21 γράφει: «Κι ὅλοι οἱ Ἕλληνες, ἄντρες, γυναῖκες, μικροί, μεγάλοι, δεσποτάδες, παπάδες, λαϊκοί, ψέλνανε σὰ νὰ τραγουδούσανε καὶ τραγουδούσανε σὰ νὰ ψέλνανε, ὅπως οἱ Τρεῖς Παῖδες τῆς καμίνου, ποῦ δοξολογούσανε τὸ Θεὸ χορεύοντας μέσα στὴ φωτιὰ σὰ νὰ δροσολογιόντανε. Ἀπ’ ὅλη τὴν αἱματοβαμμένη Ἑλλάδα ἀκουγότανε «ἦχος καθαρὸς ἑορταζόντων» κ’ οἱ Ἕλληνες τρέχανε στὸ θάνατο «ἀγαλλομένῳ ποδί, Πάσχα κροτοῦντες αἰώνιον». Γι’ αὐτὸ μαγεύτηκε ὁ κόσμος, χωρὶς νὰ ξέρει γιατί. Σ’ ἄλλο κείμενό του μὲ τίτλο «Λαὸς παθών… καὶ οὐχὶ μαθών τὰ Θεῖα» (τόμ. ΣΤ΄) παρατηρεῖ: «Ὁ ὀρθόδοξος λαός μας εἶναι ἀληθινὰ «ὁ παθών καὶ οὐχὶ μαθών τὰ Θεῖα». Εἶναι ὁ λαὸς πού ζεῖ ἀληθινὰ μέσα στὴ θρησκεία, «ἐν αὐτῇ καὶ κινεῖται καὶ ἐστίν». Καὶ γι’ αὐτὸ νιώθει τὸ χαροποιὸν πένθος, γιὰ τὸ ὁποῖο μίλησε ὁ Χριστὸς στοὺς Ἀποστόλους: «Ἡ λύπη ἠμῶν εἰς χαρὰν γενήσεται.» Ἐκεῖνοι οἱ ἁπλοϊκοὶ ἄνθρωποι, ἐκεῖνα τὰ ἀγράμματα γεροντάκια καὶ οἱ γριοῦλες, ποῦ τὴ Σαρακοστὴ καὶ τὴ Μεγάλη Βδομάδα βρίσκονται ὅλη μέρα στὴν ἐκκλησία, ζήσανε ἀπ’ τὰ μικρά τους χρόνια ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσίᾳ Κυρίου, καὶ καταλάβανε αὐτὸ τὸ χαροποιὸ πένθος,… «Ὤ! Πόσο ἀληθινὴ πίστη εἶναι ἡ ὀθόδοξη πίστη τοῦ λαοῦ μας!»

518

Στὴ συνέχεια τὸ ἴδιο κείμενο καταφέρεται ἐναντίον ἐκείνων τῶν βέβηλων πού θέλουνε μέσα στὶς ἐκκλησίες τραγούδια καὶ καντάδες καὶ βαρκαρόλες καὶ ἀηδίες. Αὐτοὶ λοιπὸν οἱ ἄνθρωποι μισοῦν θανάσιμα τὴ βυζαντινὴ μουσική. Τὴ λένε τούρκικη, κούρδικη, ἀμανὲ τῆς Βαγδάτης, αὐτὴ τὴ μουσικὴ πού ἐξέφρασε «τὸ τιμιώτατον τῆς χριστιανικῆς θρησκείας, τὴ χαρμολύπη πού εἴπαμε δηλαδή, τὴν πνευματικὴ ἐκείνη εὐωδία, πού μοναχὰ πνευματικὲς αἰσθήσεις εἶναι σὲ θέση νὰ νιώσουνε.» Πρὶν ἀναφέρω τὸ τελευταῖο ἀπόσπασμα τοῦ Φώτη Κόντογλου ἀπὸ τὸ «Ἀνέτειλε τὸ ἔαρ ἡ εὐωδία τῆς Ἀναστάσεως» (ΣΤ΄ τόμος, Μυστικὰ Ἄνθη), θὰ διαβάσω ἕνα τροπάριο τῆς Θ΄ Ὠδῆς ἀπὸ τὸν Κανόνα τοῦ Ἁγίου Βονιφατίου (ΙΘ΄ Δεκεμβρίου), ποίημα τοῦ Ἁγίου Ἰωσὴφ τοῦ ὑμνογράφου, σὲ ἦχο δ΄: «Ὡς κρίνον κοιλάσι νοηταῖς ἐξήνθησας, τῶν μαρτύρων, Βονιφάτιε· Φοῖνιξ καθάπερ ἀνυψώθης· ὡς κέδρος ἐγνωρίσθης μυρίπνοος· ὡράθης ἐκλεκτὴ ὡς κυπάρισσος, εὐωδιάζουσα ψυχάς ἡμῶν.» Διαβάζω τώρα τὸ ἀπόσπασμα τοῦ μακαριστοῦ Φωτίου: «Ναί. Αὐτὴ τὴ μυστικὴ λειτουργία τὴν ἀκοῦνε σ’ ὅποιον τόπο πᾶνε, ὅσοι ἤπιανε ἀπὸ τὴν ἄφθαρτη πηγὴ τῆς Ὀρθοδοξίας. Γύρω τους ὅλα ψέλνουνε, καὶ μέσα τους πάλι ἄλλοι ψαλτάδες μυστηριώδεις καὶ ἱερεῖς καὶ διάκοι καὶ κανονάρχοι, ψέλνουνε δοξολογώντας τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ. «Παπάδες εἶναι ὁ πάπα-πεῦκος καὶ ὁ παπα-κέδρος. Ἀρχιμανδρίτης εἶναι ὁ παπα-ἔλατος. Δεσπότης εἶναι ὁ πλάτανος. Διάκοι εἶναι τὸ κυπαρίσσι καὶ ἡ λεύκα. Πρωτοψάλτης εἶναι ὁ δρῦς. Ψαλτάδες εἶναι ἡ βελανιδιά, ὁ πρίνος, ὁ σκίνος, κι ἡ ἐλιὰ ἡ καλογριά. Κανονάρχοι εἶναι ἡ μυρσίνα, ὁ ἀσπάλαθος, τὸ σφεντάμι, ὁ ἀβαγιανός, τὸ θυμάρι, τὸ φλισκούνι, τ’ ἀσπερδούκλι, ἡ ρίγανη, τὸ θυμάρι. Καὶ μαζὶ μὲ τοὺς ψαλτάδες σιγομουρμουρίζουνε ἡ ἀστοιβιά, ἡ ἀνθισμένη κουνούκλα, ὁ δυόσμος, ὁ βασιλικός, ἡ μαντζουράνα, ὁ ἀπήγανος, οἱ ἀνεμῶνες, τ’ 519

ἀγκάθια, τὰ ψύλληθρα, τ’ ἀπεραθάκια καὶ τὰ ἄλλα ταπεινὰ καὶ ἀθῶα βότανα. Ὁ Χριστὸς βρίσκεται μέσα σὲ ὅλα: ὅλα τα πάντα τὸν εὐχαριστοῦνε, γιατί τοὺς ἔδωσε τὴ ζωὴ μὲ τὴν Ἀνάστασή του. Χωρὶς τὸν Χριστὸ ὅλα εἶναι νεκρὰ καὶ βουβά». Στὸν πρῶτο ὕμνο ἔχουμε σύνθετη παρομοίωση, στὸ δεύτερο κείμενο πολλαπλὴ προσωποποίηση. Στὸ Ἀνάγνωσμα τρίτο μὲ τίτλο «Ἡ μεγάλη ἔξοδος» ἀπὸ τὸ «Ἄξιόν ἐστι» τοῦ Ὀδυσσέα Ἐλύτη ὑπάρχει τὸ γνωστὸ στ΄ ποίημα «Τῆς δικαιοσύνης ἥλιε νοητὲ καὶ μυρσίνη σὺ δοξαστική», τὸ ὁποῖο ἔχει μελοποιηθεῖ ἀπὸ τὸν Μίκη Θεοδωράκη καὶ μᾶς παραπέμπει στὸ δοξαστικό τῶν ἀποστίχων τοῦ Ἑσπερινοῦ του Τυφλοῦ «Δικαιοσύνης Ἥλιε νοητέ, Χριστὲ ὁ Θεός.» Ἐρχόμαστε τώρα στὸ βιβλίο «Θέλω νὰ πιῶ ὅλο το Βόσπορο» ποὺ ἔχει γράψει ὁ Ἀρχιμανδρίτης Δοσίθεος, καθηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης Εὐρυτανίας· διαβάζουμε λοιπόν, σελ 195 κ.ἑ: «Ὁ μακαρίτης ἄρχων Πρωτοψάλτης Θρασύβουλος Στανίτσας, μετὰ τὴν ἀπέλασίν του ἀπὸ τὴν Πόλι, ἔψαλλε εἰς ναὸν τῶν Ἀθηνῶν. Ἦτο ὁ γίγας τοῦ Πατριαρχικοῦ στασιδίου. Ψάλτης μὲ κεφαλαῖα ὅλα τά γράμματα. Ἦτο δὲ ὁ μακάριος καὶ ἄριστος γνώστης τῆς τάξεως. Ἦτον ἑσπερινὸς πανηγύρεως. Ὁ Στανίτσας στὸ στασίδι του μὲ τὸ ράσο του, τὴν χορωδία του, ἕτοιμος νὰ ἀρχίση. Ντάγκα-ντούγκα οἱ καμπάνες. Ἔρχεται ὁ δεσπότης. Μόλις εἰσέρχεται ψιθυρίζει «εἰς πολλὰ ἔτη». Προχωρεῖ δύο-τρία βήματα, φωνάζει δυνατώτερα «εἰς πολλὰ ἔτη». Τσιμουδιὰ ὁ ψάλτης. Φθάνει στὸ μέσον του ναοῦ. Δυνατώτερα τώρα «εἰς πολλὰ ἔτη, εἶπα». Ἀλλοῦ κοιτάζει ὁ Στανίτσας, καίτοι κοκκινίζει ὀλίγον. Τότε ἀρχίζουν οἱ παπάδες. «Εἰς πολλὰ ἔτη, δέσποτα». «Συγχυσμένος» ὁ δεσπότης εὐλογεῖ καὶ ἐπὶ τέλους ἀρχίζει ὁ ἑσπερινός. Τελειώνει. Σμίγουν δεσπότης καὶ πρωτοψάλτης. Ὁ δεσπότης: «δὲν ξέρετε ἀπὸ τάξι. Εἰσέρχεται ὁ ἀρχιερεὺς καὶ ’σεῖς σιωπᾶτε. Ποῦ ἀκούσθηκε αὐτό;» καὶ τὰ ἑξῆς. 520

Ναί, ἀλλὰ ἀντίπαλός του ἦταν ὁ Θράσος. «Ἄκουσε, Δεσπότη μου, ἔχω ξελειτουργήσει Πατριάρχες καὶ ἀρχιερεῖς, ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός. Μὰ αὐτὰ ποὺ συμβαίνουν στὴν Ἑλλάδα εἶναι ἐκτὸς πάσης τάξεως. Πρῶτα θὰ σταθῇς εἰς τὸ κέντρον τοῦ ναοῦ, μετὰ θὰ κάμῃς τὸν σταυρό σου καὶ κατόπιν θὰ ἄρῃς χεῖρα πρὸς εὐλογίαν. Κι ἐγὼ θὰ σὲ εὐχαριστήσω γιὰ τὴν εὐλογία σου καὶ θὰ σοῦ ψάλλω τὸ «εἰς πολλὰ ἔτη, δέσποτα». Αὐτὸ εὐχαριστία εἶναι γιὰ τὴν εὐλογία τοῦ ἀρχιερέως»… Σὲ ἄλλο σημεῖο (σ. 198) σημειώνει: «Ὅταν ὁ Πατριάρχης ἢ ἕτερος τῶν ἀρχιερέων πρόκειται νὰ λειτουργήσῃ, λαμβάνει καιρόν, προσκυνῶν τὰς Ἁγίας εἰκόνας. Ὁ δεξιὸς χορὸς ψάλλει μάθημα ἀρχαῖον εἰς ἦχον βαρύν: «Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα ἠμῶν, Κύριε, φύλαττε εἰς πολλὰ ἔτη». Ὁ Πατριάρχης ἀναμένει εἰς τὸν δεσποτικὸν θρόνον νὰ ψαλῆ ἡ φράσις «Τὸν Δεσπότην». Κατέρχεται διὰ νὰ λάβῃ καιρὸν, ὅταν ὁ ψάλτης εἰσέλθῃ εἰς τὴν φράσιν «καὶ ἀρχιερέα» Γιατί; Διότι ὁ λειτουργικὸς αὐτὸς ὕμνος μᾶς μεταφέρει πολὺ πίσω. Σὲ χρόνια εὐκλείας. Σὲ χρόνια ὅπου κατὰ τὸν θρῆνο τῆς ἁλώσεως, δεξιὰ ψάλλει ὁ Βασιλιάς, ζερβὰ ὁ Πατριάρχης. Ἑπομένως ἡ φράσις «Τὸν Δεσπότην» ἀναφέρεται εἰς τὸν αὐτοκράτορα καί τό «καὶ ἀρχιερέα» ἀναφέρεται στὸν Πατριάρχη. Δεσπότης τότε ἐλέγετο μόνον ὁ αὐτοκράτωρ. Αὐτὴ ἡ τάξις φυλάσσεται ἄχρι τοῦ νῦν. Συνεχίζει ὁ πατὴρ Δοσίθεος (σέλ. 207 κ. ἑ.) Στὸν Πατριαρχικὸ Ναὸ ἀνέκαθεν τὰ λειτουργικὰ ἐψάλλοντο ἁπλά, εἰς ὕφος «κλιτὸν» σχεδὸν χύμα, ὅπως καὶ σὲ κάποια μοναστήρια μέχρι σήμερα. «Ἄξιόν ἐστιν» ἐψάλλετο μόνον τὸ εἰς ἦχον Β΄ τὸ ἐπιλεγόμενον «συνειθισμένον» ποὺ φέρεται μὲν ὅτι εἶναι Γρηγορίου τοῦ Πρωτοψάλτου, πράγματι ὅμως εἶναι μέλος ἀρχαῖον. Ὁ Γρηγόριος ἁπλῶς τὸ κατέγραψε. Πρῶτος ὁ Γεώργιος ὁ Βιολάκης εἰσήγαγε λειτουργικὰ εἰς ἦχον α΄ τὰ λεγόμενα «Πατριαρχικά». Καὶ τέλος ὁ Πρίγγος ἔγραψε εἰς καθ’ ἕνα

521

ἕκαστον ἦχον. Καλὸν θὰ εἶναι νὰ ψάλλωνται ἐκεῖνα τὰ ἀρχαῖα, τὰ ὁποῖα ἐκτελούμενα καλῶς, εἶναι μοναδικά.» «Ἐκεῖ στὴν Πόλι, στὰ παλαιότερα χρόνια, ὁπού τὸ ὁμόφυλον καὶ ὁμόπιστον ἦταν πολυπληθές, ὁ Πατριαρχικὸς Ναὸς γέμιζε τὴν Μεγάλη Ἑβδομάδα ἀπὸ ρέκτας. Αὐτοὶ κρατοῦσαν τὰ μουσικὰ βιβλία. Οἱ ψάλται ἔψαλλαν ἀπ’ ἔξω. Καὶ οἱ γύρω ἐρευνοῦσαν μήπως ξέφυγε καμιὰ πεταστή, μήπως δὲν ἐκτελέστηκε καλά το ἀντικένωμα, μήπως δὲν μοιράσθηκε καλὰ ὁ χρόνος στὸ παρεστιγμένον. Μοῦ τὰ ἔλεγεν ὁ Θρασύβουλος, καὶ δὲν τὸν πίστευα. Βλέποντας τοὺς ψάλτες στὸν Πατριαρχικὸ Ναὸ πῶς ψάλλουν, πιστεύω καὶ ὁμολογῶ. Γνωρίζουν τὴν τάξιν. Γνωρίζουν νὰ ξελειτουργοῦν ἕνα ἱερέα, ὅπως γνωρίζουν πῶς νὰ ψάλουν σὲ Πατριαρχικὴ καὶ Συνοδικὴ λειτουργία. Ξέρουν νὰ ψάλουν σὲ ἑσπερινό, σὲ ὄρθρο. Ξέρουν νὰ ψάλουν κανόνες. Ξέρουν πότε θὰ βγάλουν τὴ σκούφια τους, πότε θὰ κάνουν τὸ σταυρό τους, πότε θὰ κατέβουν ἀπ’ τὸ στασίδι. Συνεχίζομε καὶ τελειώνομε μὲ ἕνα χαριτωμένο ἐπεισόδιο ἀπὸ τὸ ἴδιο βιβλίο: «Μοῦ ἔλεγε ὁ μακαρίτης ὁ Στανίτσας: -Πάτερ μου, ἔχω ψάλει σ’ ὅλη τὴν Ἑλλάδα. Ὅπου μὲ καλοῦν πηγαίνω καὶ καλὰ περνῶ. Ὅλες οἱ ἐκκλησίες καλὲς εἶναι, ἀλλὰ σὰν τὸν πατριαρχικὸ ναὸ καμμία ἄλλη. Εἶναι μικρὴ ἀλλὰ κατανυκτικὴ· ἐκεῖ εὐχαριστιόμουν νὰ ψάλλω. Δυστυχῶς δὲν θὰ ἀξιωθῶ νὰ ξαναψάλω ἐκεῖ. Κι ἕνας βαθὺς ἀναστεναγμὸς ἔβγαινε ἀπὸ τὰ στήθη του. Καὶ συνέχιζε ὁ μακαρίτης. «Ἄλλο νὰ σὲ τὸ λέγω κι ἄλλο νὰ τὸ ἀκοῦς. Καὶ νὰ τὸ ἀκούσης ἐκεῖ. Στὸν χῶρο ποὺ ἔψαλλαν ὁ Πέτρος ὁ Λαμπαδάριος, ὁ Ἰάκωβος, ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Πρίγγος. Ἐγὼ ἐδῶ δὲν ψάλλω ἔτσι. Ψάλλω ὅπως θέλουν αὐτοὶ ποὺ μὲ καλοῦν, ποὺ μὲ πληρώνουν. Αὐτοὶ ποὺ χρονομετροῦν τὸ «Τριάδι» τοῦ Χερουβικοῦ.» Καὶ θυμήθηκα τότε ποὺ ἦταν λαμπαδάριος ἀκόμη στὸ Πατριαρχεῖο. Ἦταν Ὀκτώβριος τοῦ ’59. Ἕνας χοντρομανάβης Βουρλιώτης τὸν κάλεσε νὰ ψάλη στὴν Ἁγία Τριάδα Βύρωνος, τὴν ἐνορία μας. Ἔψαλλε μὲ μεράκι. 522

Ἦταν καὶ νέος τότε. Φθάσαμε στὸ Χερουβικό. Καὶ τὸ «Τριάδι» δὲν τελείωνε. Λειτουργὸς ἦταν ὁ μακαρίτης ὁ Καισάριος προηγούμενος Σιμωνοπετρίτης, ἀνὴρ μουσικολογιώτατος

ποὺ ἐπὶ τούτω ἦλθε νὰ

λειτουργήση. Θύμιασε λοιπὸν στὸ «Τριάδι», ξαναθυμίασε, ἀναγκάσθηκε νὰ καθίση. Ἄσ᾿ τον, εἶπε, νὰ δοῦμε πότε θὰ τελειώση. Μετὰ τὴν Θ. Λειτουργία μάθαμε τί συνέβη. Αὐτὸς ὁ μανάβης ἔβλεπε ὅτι ἡ λειτουργία τέλειωνε, ἀλλὰ Στανίτσα δὲν εἶχε χορτάσει. Στὸ χερουβικὸ στάθηκε πρὸς τὴ μεριὰ τοῦ παγκαριοῦ, ἀλλὰ σὲ ὀπτικὴ ἐπαφὴ μὲ τὸν Ἄρχοντα. Κι ἄρχισε νὰ τοῦ «γυαλίζη» λίρες χρυσές. Εἰδοποιημένος ὁ Πρωτοψάλτης καταλλήλως, ἔρριξε μιὰ λοξὴ ματιά. Εἶδε τὶς λίρες καὶ τὸ «Τριάδι» ἔγινε …ἐμπορικὴ ἁμαξοστοιχία

τοῦ ΟΣΕ. Ἀμανὲ ἤθελε ὁ μανάβης, ἀμανὲ

ἔψαλε. Λίρες ἦταν αὐτές!» Θὰ τελειώσω τὶς λογοτεχνικὲς αὐτὲς ἀναφορές μου μὲ ἕνα σύγχρονο κείμενο, πέρυσι τὸ 2013 ἐκδόθηκε. Πρόκειται γιὰ τὸ ἄρτιο καὶ ἀριστοτεχνικὸ μυθιστόρημα, κατὰ τὴν ταπεινή μου γνώμη, «Δυὸ φεγγάρια δρόμο» τοῦ δημοσιογράφου καὶ συγγραφέα Νίκου Ψιλάκη. σελ.335. (ὁ δραματικὸς χρόνος εἶναι τὸ 1951-52) Μόλις ἔμπαινε ἡ Μεγαλοβδομάδα οἱ Ἀνεγνωρίτες ρίχνονταν στὶς ἑτοιμασίες γιὰ τὴ μεγάλη γιορτὴ τῆς Ἀνάστασης. Μόνο ποὺ αὐτὲς οἱ ἑτοιμασίες κρατοῦσαν ὡς τὸ λιόγερμα. Ὅταν χαμήλωνε ὁ ἥλιος, οἱ χωρικοὶ ἑτοιμάζονταν γιὰ τὰ αὐγικά. Οὔτε τὴν καμπάνα δὲν περίμεναν οἱ γριοῦλες. Πρὶν σημάνει ὁ ἑσπερινὸς ἦταν ἐκεῖ, ἔξω ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, καὶ περίμεναν. Ἤξεραν ξεστίχου ὁλόκληρα τροπάρια, τὰ παρακολουθοῦσαν λέξη πρὸς λέξη. Ζοῦσαν τὰ πάθη τοῦ Χριστοῦ σάν νὰ γινόταν ὅλα ἀπὸ τὴν ἀρχή, σὰν νὰ συνέβαιναν ἐκείνη τὴν ὥρα.» στὴ σελ. 353 διαβάζομε πάλι: «Οἱ γυναῖκες ποὺ ὅλη τὴ Μεγαλοβδομάδα κάθονταν μὲ τὶς ὧρες στὴν ἐκκλησία, ζοῦσαν βῆμα μὲ βῆμα τὸ πάθος τοῦ Χριστοῦ. Γι’ αὐτὸ καὶ δὲν 523

σώπαιναν ποτὲ τὴν ὥρα ποὺ διάβαζε ὁ παπὰς τὰ Εὐαγγέλια τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας. Μόλις ἀκουγόταν ἡ περικοπὴ γιὰ τὴν προδοσία τοῦ Ἰούδα, οἱ πιὸ ἀψόθυμες ξεσποῦσαν, φώναζαν, ξεστόμιζαν βλαστήμιες καὶ κατάρες: «Φτού σου, προδότη», «τὴν κατάρα τοῦ Θεοῦ νὰ ’χεις, κερατά», «φωτιὰ καὶ παλούκι στὸν προδότη» καὶ ἄλλα τέτοια, ἀκόμη πιὸ σκληρά.» Προσωπικὰ θέλω νὰ εἶμαι αἰσιόδοξος γιὰ τὸ σήμερα καὶ γιὰ τὸ αὔριο (μέλλον)

τῆς

Βυζαντινῆς

ἐκκλησιαστικῆς

καὶ

παραδοσιακῆς

μας

μουσικῆς· παρὰ τὶς ὅποιες ἀντικειμενικὲς δυσκολίες, τὴ μεγάλη οἰκονομική, κοινωνικὴ καὶ εὐρύτερη κρίση, πιστεύω ὅτι οἱ προοπτικὲς διαγράφονται εὐοίωνες. Ὑπάρχουν καὶ σήμερα δοκιμώτατοι ψάλτες καὶ μελωδικότατες χορωδίες καὶ Σχολὲς Μουσικὲς καὶ χορευτικὰ συγκροτήματα καὶ παραδοσιακοὶ σύλλογοι καὶ ἡ μουσικὴ μας παράδοση, ἐκκλησιαστικὴ καὶ δημοτική, θὰ ἐπιβιώσει καὶ θὰ συνεχιστεῖ μέχρι τερμάτων αἰῶνος.

524

Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης Δρ Φιλ. Επίτ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης τ. Δ/ντής Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Η συμβολή των διδασκάλων στην αποθησαύριση λαογραφικού υλικού.

Η ανάγκη για συλλογή λαογραφικού και γλωσσικού υλικού επισημαίνεται από πολύ νωρίς. Ήδη ο Κοραής το 1809, στα προλεγόμενά του στην έκδοση των Βίων του Πλουτάρχου, αναφερόμενος στην ύλη και στον τρόπο για τη σύνταξη ενός «καλού» λεξικού της γλώσσας, συνιστά «να περιέλθωσι την ευρωπαϊκήν και ασιανήν Ελλάδα, και τας νήσους αυτών, δύο νέοι λόγιοι, είς του άλλου χωριστά, έχοντες δύο λεξικά της κοινής γλώσσης με προσκολλημένον φύλλον, εν άγραφον εις έκαστον φύλλον τυπογραφημένον και να συνάξωσι με την εσχάτην ακρίβειαν όχι μόνο τας λέξεις, όσαι λείπουσιν ακόμη από τα κοινά λεξικά, αλλά και τας φράσεις της γλώσσης και τας παροιμίας όσας έχει καθημέραν εις το στόμα ο κοινός λαός».1038 Συστηματική όμως κίνηση για συγκέντρωση και μελέτη στοιχείων του παραδοσιακού πολιτισμού παρατηρείται κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του 1830, με αφορμή τη γνωστή ανθελληνική θεωρία του Φαλλμεράυερ, ο οποίος μάλιστα μέμφεται τους Έλληνες και για το γεγονός ότι με μεγάλες δαπάνες και μόχθους περισυλλέγουν και περιγράφουν παλαιά κτίσματα, σπασμένα μάρμαρα, κενούς τάφους και επιγραφές, αλλά με τους ανθρώπους, τον τρόπο οικήσεώς τους, την * Εισήγηση σε Ημερίδα στη Νεάπολη Λασιθίου στις 8 Αυγούστου 2009, την οποία διοργάνωσε η Εταιρεία Παιδείας και Πολιτισμού «Ιωάννης Παυλάκης» με θέμα: «Δάσκαλος – Διδασκαλία. Χθες, σήμερα, αύριο». 1038 Αδ. Κοραή, Ελληνική Βιβλιοθήκη, τόμ. τρίτος. Πλουτάρχου βίοι παράλληλοι, Μέρος πρώτον, εν Παρισίοις 1809, σ. κθ'. 525

οργάνωση του κοινωνικού τους βίου μέσα στην κλασική τους μέθη θεώρησαν ανάξιο να ασχοληθούν. Και όμως, συνεχίζει, αυτός είναι ο μόνος τρόπος, για να γνωρίσει κανείς τον λαό και να κρίνει για το παρόν και το μέλλον του.1039 Το τελευταίο αυτό αποτελούσε πρόκληση όχι προς τους ιστορικούς αλλά προς τους λαογράφους. Πρώτος μάλιστα που αντέδρασε σ’ αυτήν την πρόκληση ήταν ο Κρητικός δάσκαλος Εμμανουήλ Βυβιλάκης με το γερμανικά εκδοθέν σύντομο βιβλίο του το 1840

«Η ελληνική ζωή σε

σύγκριση με την αρχαία ελληνική για την κατανόηση και των δύο». Γενικότερα, τα ιστορικά στοιχεία και τις γλωσσολογικές παρατηρήσεις, που διατυπώθηκαν για την αντίκρουση των ισχυρισμών του Γερμανού ιστορικού, ακολούθησαν τα λαογραφικά επιχειρήματα, που συνέτειναν στο να αναπτυχθεί περισσότερο η σχετική έρευνα και μελέτη. Οι λόγιοι όμως της εποχής που παραθέτουν τα γλωσσικά και λαογραφικά επιχειρήματα με αποκλειστικό σκοπό τη διαπίστωση ομοιοτήτων μεταξύ σύγχρονης ζωής και αρχαιότητας, όχι σπάνια εκτρέπονται και σε αντιεπιστημονικές υπερβολές. 1040 Από τις αρχές της δεκαετίας του 1850 ακολουθεί περίοδος ηρεμότερης σκέψης και συστηματικότερης εργασίας. Οι επιστήμονες δεν επιζητούν πλέον να αρχαιοποιήσουν τα λαϊκά κείμενα, τους τρόπους ζωής και τις δοξασίες, αλλά δέχονται την παραδοσιακή τους εξέλιξη, διαπιστώνοντας ότι μέσα σ’ αυτά τα εξελιγμένα στοιχεία της γλώσσας και της εθιμικής ζωής διακρίνονται σε ικανές περιπτώσεις οι αρχικές πηγές.1041 Την ίδια όμως εποχή άρχισε να γίνεται συνειδητό ότι πολλά στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού υποχωρούσαν καθημερινά, Γ. Α. Μέγας, Εισαγωγή εις την Λαογραφίαν. Αθήναι 1972, σελ. 249-250. Δ. Σ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής

1039 1040

Τραπέζης Ελλάδος, Αθήνα 1977, σ. 59. 1041

Λουκάτος, ό.π., σελ. 62-63 526

δίνοντας τη θέση τους σε νέους τρόπους ζωής. Πρόβαλλε έτσι το καθήκον για συγκέντρωση και διάσωση των στοιχείων του υλικού, πνευματικού και κοινωνικού βίου εν γένει, με συστηματικές συλλογές ύλης απ΄ όλον τον ελληνικό ιστορικό χώρο. Το 1850 μάλιστα κυκλοφορεί στην Αθήνα το φιλολογικό περιοδικό «Πανδώρα», που δημοσίευε στις σελίδες του «δημώδη άσματα προς περίσωσιν από της λήθης», καθώς και άλλες περιληπτικότερες συλλογές.1042 Για τη συλλογή ιδιαίτερα των «Ζώντων Μνημείων του Ελληνισμού» κινήθηκε δραστήρια ο εν Κωνσταντινουπόλει «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», με «Διαγωνίσματα», προκηρύξεις δηλαδή, με χρηματικά βραβεία, συλλογών γλωσσικού υλικού, με τη συμμετοχή κυρίως διδασκάλων, οι οποίοι αρχίζουν να έχουν πρωτεύοντα ρόλο στη συγκέντρωση και διάσωση λαογραφικού υλικού. Μέρος του υλικού που συγκεντρώθηκε τότε δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του Συλλόγου, καθώς και στο περιοδικό «Ζωγράφειος Αγών». Ο πολύτιμος όμως εκείνος θησαυρός που απέκειτο σε μεγάλον αριθμό χειρογράφων, χάθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος. Διασώθηκαν μόνο 190 χειρόγραφα στο αρχείο του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, όπου είχαν αποσταλεί για αντιγραφή και αξιοποίηση του υλικού τους.1043 Ιδιαίτερα ενδιαφέρον εν προκειμένω είναι το γεγονός ότι το 1857 το Υπουργείον Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, με εγκύκλιό του «Προς τους κατά το Κράτος δημοσίους τε και ιδιωτικούς διδασκάλους» προτρέπει, ιδιαίτερα όσους υπηρετούν σε απόκεντρα μέρη, για συλλογή λαογραφικού υλικού, τονίζοντας ότι: «Εις τα στόματα του λαού σώζονται

Λουκάτος, ό.π., σ. 63 Δ. Β. Βαγιακάκος, «Το γλωσσικόν υλικόν εκ της Μακεδονίας και της Θράκης εις το Κέντρον Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών και τα σχετικά προβλήματα». Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Γλωσσολογίας του Βορειοελλαδικού χώρου. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 100-101 (πλήρης η ανακοίνωση στις σελ. 97-161). 1042 1043

527

εισέτι, αλλ’ οσημέραι κατά φυσικόν λόγον εκλείπουσι, λέξεις, φράσεις, παροιμίαι, ασμάτια, διηγήματα ιστορικά τε και μυθικά και παντός είδους παραδόσεις εικονίζουσαι αρκούντως διαφόρους φάσεις του εθνικού ημών βίου και διαφωτίζουσαι σκοτεινά μέρη της ιστορίας αυτού. Η συλλογή και η περαιτέρω διάσωσις των διαφόρων τούτων ζώντων, ούτως ειπείν, ιστορικών μνημείων είναι εκ των καθηκόντων της παρούσης γενεάς».1044 Το 1885 το Υπουργείο Εξωτερικών θέλησε να συγκεντρώσει λαογραφικό υλικό, βάσει του οποίου θα συντάσσονταν δημοτικοφανή τραγούδια και δημώδεις διηγήσεις για τόνωση του εθνικού φρονήματος του υπόδουλου ελληνισμού. Ο συντονισμός της προσπάθειας αυτής ανατέθηκε στον Γεώργιο Βιζυηνό, τον σπουδαίο Θρακιώτη διηγηματογράφο, ο οποίος στο έργο του παρουσιάζει μαζί με την κυρίως διήγηση, με τον δικό του ιδιοφυή τρόπο, σκηνές και όψεις της ζωής και των χωρικών της Θράκης, με τις δοξασίες, τις προλήψεις, τα ήθη, τα έθιμά τους.1045 Ο Βιζυηνός, με αναφορά του στο Υπουργείο, εκθέτει τον τρόπο συλλογής του υλικού επισημαίνοντας ιδιαίτερα ότι: «Εξ ιδίας πείρας γνωρίζω ότι ως προς τους μύθους και τας δοξασίας αυτού ο λαός διάκειται τόσον ζηλοτύπως, όσο σχεδόν και ως προς την θρησκείαν του… Πληροφορίαι λοιπόν, οίαι αι ανωτέρω, δέον να περισυναχθώσιν υπ’ ανθρώπων, οίτινες, εκτιμώντες την αληθή αυτών σημασίαν, σέβονται μεν τας των πολλών αδυναμίας, γινώσκουσιν όμως τίνι τρόπω να προκαλώσι την αληθή αυτών έκθεσιν».1046 Η λαογραφική έρευνα συστηματοποιείται σε επίπεδο επιστημονικό πλέον από το 1908, με την ίδρυση της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας 1044

Βαγιακάκος, ό.π., σελ. 145-146.

Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Η λαογραφική διάσταση στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού». Σερραϊκά Χρονικά 13 (1998), σελ. 177-190 (πλήρης η μελέτη στις σελ. 177-190). 1046 Χρήστος Γ. Ανδρεάδης, «Ο Γεώργιος Βιζυηνός ως πρόδρομος λαογράφος. (Από ανέκδοτον υπόμνημά του εις το Υπουργείον Εξωτερικών)». Αρχείον Θράκης 38 (1975), σελ. 101-112. 1045

528

και την έκδοση του περιοδικού “Λαογραφία” το επόμενο έτος. Στο καταστατικό της προβλέπεται ότι το έργο της Εταιρείας συντελείται και «δι’ αποστολών προς έρευναν της λαογραφίας ελληνικών τόπων», καθώς και «δια διαγωνισμών προς συναγωγήν λαϊκής ύλης.1047 Πρωτεργάτης στην όλη προσπάθεια ήταν ο Ν.Γ.Πολίτης, η μεγάλη μορφή της λαογραφίας μας αλλά και του νεώτερου ελληνισμού, ο οποίος το 1877, ως τμηματάρχης στο Υπουργείο Παιδείας, είχε στείλει εμπεριστατωμένη εγκύκλιο στους εκπαιδευτικούς για συγκέντρωση λαογραφικού υλικού.1048 Ο ίδιος ο Πολίτης στον πρώτο τόμο της “Λαογραφίας” (1909) έδωσε και διάγραμμα θεμάτων για την έρευνα της λαϊκής ζωής, όπου περιλαμβάνονταν όλες οι επί μέρους εκφράσεις του υλικού, κοινωνικού και πνευματικού βίου του λαού.1049 Έγινε έτσι αντιληπτό ότι η έρευνα δεν έπρεπε να περιορίζεται μόνο στα φιλολογικά κείμενα και στη γλώσσα, αλλά να επεκταθεί και στο σπίτι, στις τροφές, στον γεωργικό και ποιμενικό βίο, την κοινωνική οργάνωση. Τον

Απρίλιο

Εκκλησιαστικών

του

1916,

δημοσιεύθηκε

στο

Δελτίον

εγκύκλιος

του

«Περί

Υπουργείου

των

περισυλλογής

και

περιγραφής των εθνοχωρίων παιδιών», απευθυνόμενη προς τους κ.κ. γενικούς επιθεωρητάς και επιθεωρητάς των δημοτικών σχολείων, με λεπτομερείς οδηγίες καταγραφής των παιγνιδιών, προβλεπόταν δε απονομή μετά τη συγκέντρωσή τους ηθικών και υλικών αμοιβών σε όσους αποστείλουν «τας αρίστας και πιστοτέρας περιγραφάς», με τη βεβαιότητα του Υπουργείου ότι «πάντες θα σπεύσωσι να εκπληρώσωσι προθύμως, ταχέως και ακριβώς την διαταγήν του ταύτην, αποβλέποντες πρωτίστως εις

1047

Λαογραφία 1 (1909), σ. 163 (πλήρης ο κανονισμός της Εταιρείας στις σελ. 163-167). Λουκάτος, ό.π., σ. 63-64. 1049 Λαογραφία, ό.π., σελ. 9-18. Οι βασικές κατηγορίες θεμάτων, σύμφωνα με τον Πολίτη, είναι δύο: Α΄ Τα μνημεία του λόγου, Β΄ Αι κατά παράδοσιν πράξεις και ενέργειαι. 1048

529

το έργον και αποδεχόμενοι το έπαθλον μόνον ως απλήν επιβράβευσιν ευχαρίστου καθήκοντος».1050 Στο ίδιο Δελτίον, Σεπτεμβρίου και Δεκεμβρίου 1916 δημοσιεύεται επίσης μία άλλη εκτενής «Εγκύκλιος προς τους λειτουργούς της μέσης και δημοτικής εκπαιδεύσεως δια την συλλογήν ύλης» που είχε συνταχθεί από τον τότε διευθυντή του Λαογραφικού Αρχείου καθηγητή Στ. Π. Κυριακίδη, ο οποίος επαινετικά τονίζει ότι οι λειτουργοί της εκπαιδεύσεως και μάλιστα οι διδάσκαλοι του λαού, «ως εκ της θέσεώς τους ζώντες εν τοις κόλποις του λαού, και μάλιστα του λαού των χωρίων, όστις μακράν του ρεύματος του νεώτερου πολιτισμού των πόλεων διατηρεί ακραιφνέστερον τα πατροπαράδοτα κειμήλια, δύνανται καλύτερον και ευκολώτερον παντός άλλου κατά τας ώρας της σχολής αυτών, οιονεί παίζοντες, να μελετήσωσι τον βίον αυτού υφ’ όλας του τας απόψεις και να καταρτίσωσι μελέτας και συλλογάς αξιολογωτάτας».1051 Ιδιαίτερα θα πρέπει να εξαρθεί η προτροπή του Κυριακίδη στην εγκύκλιο αυτή προς τους διδασκάλους ότι «όσοι έτυχε να ασκώσι το εθνικόν αυτών έργον εις χωρία ξενόφωνα, αλβανόφωνα, βλαχόφωνα, σλαβόφωνα ή τουρκόφωνα, ας μη απαξιώσωσι μηδέ αποκνήσωσι προς την σπουδήν του βίου και της γλώσσης των αλλογλώσσων τούτων συμπατριωτών μας, καθ’ όσον επί ταύτης και μόνης δύνανται να στηριχθώσιν ασφαλή πορίσματα, ου μόνον περί των εσωτερικών και εξωτερικών σχέσεων μεταξύ των λαών των κατοικούντων την Βαλκανικήν, αλλά και περί της αμφισβητούμενης ελληνικής καταγωγής πολλών αδελφών ημών, ούς η βία επιδρομέων βαρβάρων και άλλαι οδυνηραί ιστορικαί της ελληνικής φυλής περιπέτειαι απεστέρησαν της πατρίου γλώσης».

1050 1051

Λαογραφία 8 (1921), σ. 234-236. Λαογραφία, ό.π., σελ. 236-239.

530

Το 1918 ιδρύεται ως αυτοτελές ίδρυμα το Λαογραφικόν Αρχείον, το σημερινό Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, που σκοπός του ετίθετο «η περισυλλογή, διάσωσις και έκδοσις των μνημείων και της γλώσσης του ελληνικού λαού».1052 Είχε προηγηθεί, το 1914, η ίδρυση από τον καθηγητή Γεώργιο Χατζιδάκι του Αρχείου του Ιστορικού Λεξικού, για συναγωγή υλικού, όπως ο Κοραής είχε συμβουλεύσει.1053 Το 1926, με την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών, το Λαογραφικόν Αρχείον, καθώς και το Αρχείον Λεξικού, υπήχθησαν στη δικαιοδοσία της, αφού ως έργο του Ανωτάτου Πνευματικού Ιδρύματος της χώρας είχε τεθεί και η εθνική ανάγκη «όπως συλλέγη και σπουδάζη τα ήθη και τα έθιμα, τας διαλέκτους και τον γλωσσικόν θησαυρόν, τας παροιμίας, τους μύθους και τας παραδόσεις, την δημώδη μουσικήν και ποίησιν και καθόλου τα του βίου και της λαογραφίας του Ελληνικού Λαού».1054 Υλικό πρωτογενές, με άμεση καταγραφή από βιωματικούς φορείς του, άρχισε να κατατίθεται στο Λαογραφικό Αρχείο αμέσως μετά την ίδρυσή του το 1918. Υλικό, το οποίο στην πλειονότητά του προερχόταν από λειτουργούς της δημοτικής εκπαίδευσης, πολλοί από τους οποίους είχαν αποστείλει και σε προηγούμενα χρόνια πολύτιμη λαογραφική ύλη στον Πολίτη, κατατεθειμένο κι αυτό σήμερα στα αρχεία του Κέντρου Λαογραφίας με την ένδειξη «Ύλη Πολίτου». Στο υλικό αυτό κυρίως είχε βασισθεί ο Πολίτης στις μνημειώδεις εκδόσεις του για τις «Παραδόσεις», τις «Παροιμίες» και την «Εκλογή Τραγουδιών», πέραν βέβαια των αναρίθμητων άλλων εργασιών του, που αποτελούν βασική βιβλιογραφία για πολλά θέματα ακόμα και σήμερα. 1052

Αναστ.Ορλάνδος,«Το έργον του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών κατά την πεντηκονταετίαν από της ιδρύσεως αυτού (1918-1968)». Επετηρίς ΚΕΕΛ Κ΄-ΚΑ΄ (1967-68), σελ. 3-14. Η μετονομασία του Λαογραφικού Αρχείου σε Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας έγινε το 1966 (Επετηρίς ΚΕΕΛ ΙΗ΄-ΙΘ, 1965-66, σ. 402). 1053 1054

Βαγιακάκος, ό.π., σ. 99. Ορλάνδρος, ό.π., σελ. 7-8.

531

Ιδιαίτερα σημαντική ώθηση για καταρτισμό λαογραφικών συλλογών και αποστολή τους στο Λαογραφικό Αρχείο, σήμερα Κέντρο Λαογραφίας, έδωσε η έκδοση δύο ειδικών Ερωτηματολογίων και η καθιέρωση από την Ακαδημία Αθηνών τιμητικών διακρίσεων, από το 1954, σε συλλογείς λαογραφικού υλικού. Το πρώτο Ερωτηματολόγιο, με τίτλο

«Ζητήματα

Ελληνικής

Λαογραφίας»

(ΖΕΛ),

συντάχθηκε

και

κυκλοφόρησε αυτοτελώς σε τρία τεύχη το 1950, από τον τότε διευθυντή του Αρχείου Γ.Α. Μέγα, μετέπειτα καθηγητή της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Ακαδημαϊκό.1055 Το δεύτερο Ερωτηματολόγιο συνοπτικότερο, με τίτλο «Οδηγίαι προς συλλογήν λαογραφικής ύλης», συντάχθηκε το 1962 από τον τότε διευθυντή του Αρχείου Γ.Κ. Σπυριδάκη μετέπειτα , επίσης καθηγητή Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.1056 Κύριος σκοπός που επέβαλλε την έκδοση Ερωτηματολογίων και οδηγιών ήταν η διαπίστωση ότι συλλέγονταν, και μάλιστα αμέθοδα, κυρίως τραγούδια, παροιμίες και παραμύθια, ενώ παραμελούνταν άλλες 1055

Τα ΖΕΛ αρχικά είχαν δημοσιευθεί στις Επετηρίδες του Λαογραφικού Αρχείου των ετών 1939-1949 και στη συνέχεια ανατυπώθηκαν με αυτοτελή κατά τεύχος σελιδαρίθμηση (ο συνολικός αριθμός σελίδων και των τριών τευχών ανέρχεται στις 430) σε μεγάλον αριθμό. Όπως τονίζει ο Μέγας (Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου 6, 1950-51, σ. 377), « τα Ζητήματα παρέχουν σαφή υποτύπωσιν των θεμάτων της λαογραφικής ερεύνης, διευκρινουμένων δια της παραθέσεως χαρακτηριστικών παραδειγμάτων. Ούτω εις χείρας των επιθυμούντων να συμβάλουν εις την λαογραφικήν εξερεύνησιν της Πατρίδος, δεν δίδεται απλούν και ξηρόν ερωτηματολόγιον, αλλά πλήρες και σαφές υπόδειγμα δια τε την συλλογή και την επιστημονικήν κατάταξιν της ύλης.» 1056

Και το Ερωτηματολόγιο αυτό δημοσιεύθηκε στην Επετηρίδα του Λαογραφικού Αρχείου (τόμ. 13-14, 1960-61, σελ. 73-147) και στη συνέχεια ανατυπώθηκε, σε μεγάλον επίσης αριθμό, με την αρχική σελιδαρίθμηση. Δια τον υλικό βίο ειδικότερα εκδόθηκε άλλο αυτοτελές πολυσέλιδο Ερωτηματολόγιο το 1983, στη σειρά των Δημοσιευμάτων του ΚΕΕΛ, αρ. 17. Ας σημειωθεί ότι το 1968 είχε εκδοθεί άλλο ειδικό «Ερωτηματολόγιον δια γεωργικά εργαλεία και κατ’ έθιμον πυράς», το οποίο είχε αποσταλεί στους λειτουργούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης όλης της χώρας, με διευκρινιστική δια τον τρόπο συλλογής εγκύκλιο της Ακαδημίας, προκειμένου να συμπληρωθεί και να επιστραφεί στο ΚΕΕΛ.Έτσι συγκεντρώθηκαν στο Κέντρο γύρω στα 4000 Ερωτηματολόγια συμπληρωμένα, αρκετά και με φωτογραφικό υλικό ή επαυξημένες περιγραφές βάσει των οποίων δημιουργήθηκε ο Άτλας της Ελληνικής Λαογραφίας – Λεύκωμα 1: ξύλινον άροτρον, ζυγός, σιδηρούν άροτρον, αροτρίασις, Αθήνα 1975, σ. 2 + 4 χάρτες (εκ των οποίων ο πρώτος με θέμα τις παραδοσιακές πυρές) + 14 πίνακες.

532

εκδηλώσεις σχετικές με την επαγγελματική ζωή, την κατοικία, τις τροφές, την ένδυση και λοιπές εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Αξιοπρόσεκτη είναι η επισήμανση του Μέγα, ότι για την καταγραφή λαογραφικού υλικού, «απαιτείται οξεία και ασφαλής παρατήρησις, έκθεση σαφής και λεπτομερής. Πολλάκις δε η φωτογραφία είναι σαφεστέρα και διδακτικοτέρα και της αρίστης περιγραφής». Επισημαίνει ακόμα ο Μέγας την ανάγκη να αποθησαυρίζεται πρωτογενές υλικό έστω και αν τούτο είναι γνωστό και από άλλα μέρη, δεδομένου ότι «την λαογραφικήν έρευναν ενδιαφέρει τα μέγιστα και η γεωγραφική εξάπλωσις ενός φαινομένου». Τα Ερωτηματολόγια αυτά υπήρξαν ιδιαίτερα πολύτιμα για τους δασκάλους σ’ όλη τη χώρα, διδοντάς τους την ευχέρεια να καταρτίζουν πολυσέλιδες συλλογές υλικού, με την επιβαλλόμενη επιστημονική μέθοδο,προσφορά στη Λαογραφία και στη τοπική κοινωνία. Οι διδάσκαλοι πρωτοστάτησαν και στην καταγραφή λαογραφικού υλικού από τους πρόσφυγες του 1922 της Μικράς Ασίας και της Θράκης, το των οποίων ο ερχομός δημιούργησε, καθώς παρατηρεί ο Δ.Σ. Λουκάτος, νέες λαογραφικές εντυπώσεις στο πανελλήνιο και τόνωσε την προσοχή Ελλήνων και ξένων στη μετακινούμενη αυτή εθνογραφία της ελληνικής Ανατολής στον ελλαδικό χώρο και στις αλληλεπιδράσεις που ακολουθούσαν. Παράλληλα, η αγάπη των ίδιων των προσφύγων για τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, έφερε μαζί με τη νοσταλγία :και την προσπάθεια για ηθική αποκατάσταση, που εκδηλώθηκε με την ίδρυση Εταιρειών με πνευματικές επιδιώξεις και έκδοση περιοδικών, όπου δίδονταν τα στοιχεία του παλαιοτέρου τοπικού βίου, όπως είναι το Αρχείον Πόντου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, τα Θρακικά της Εταιρείας Θρακικών Μελετών, το Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού Γλωσσικού Θησαυρού του Πολύδωρου Παπαχριστοδούλου και τα Μικρασιατικά Χρονικά της Ένωσης Σμυρναίων. Κορυφαία έκφραση αυτής της προσπάθειας αποτέλεσε το

533

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, έργο του πατριωτικού πάθους και του επιστημονικού ζήλου της Μέλπως Λογοθέτη - Μερλιέ (1930).1057 Τις μεγάλες όμως μεταβολές, με άμεσες επιπτώσεις και στη Λαογραφία, έφερε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος. Πιεστικές βιοτικές ανάγκες, ξενόφερτος τρόπος ζωής, καινούργιες τεχνικές, νέα γλωσσική φρασεολογία, διαφορετική αποτίμηση ηθικών αξιών, παράλληλα με την ολοένα συντελούμενη αστικοποίηση του πληθυσμού, δημιουργούν νέα δεδομένα για τον λαϊκό πολιτισμό, ο οποίος σιγά-σιγά προσλαμβάνει και μια αστική, θα λέγαμε, φυσιογνωμία σε πολλές εκφράσεις του. Γι’ αυτό ήταν επιτακτική και πάλι η ανάγκη για καταγραφή λαογραφικού υλικού, αντιπροσωπευτικού της εποχής του. Υλικού παλαιού που επιζούσε και νέου που διαμορφωνόταν από τις εκάστοτε συνθήκες, του οποίου την καταγραφή και μελέτη αναζητεί και πραγματοποιεί η λαογραφία και στον αστικό χώρο. Στη διαχρονική αυτή προσπάθεια καταγραφής και αποθησαύρισης λαογραφικού υλικού, έχει γίνει φανερό ότι ιδιαίτερα δυναμικό από την πρώτη ήδη στιγμή ήταν και είναι το «παρών» των δασκάλων, των οποίων η πολύτιμη προσφορά πολλάκις έχει τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών για

την

αποστολή

συλλογών

με

αξιόλογο

πρωτογενές

υλικό,

ανταποκρινόμενοι σ’ ένα επιτακτικό εθνικό καθήκον στα εκάστοτε κελεύσματα των καιρών, όπως εύστοχα είχε τονίσει το 1939,λίαν επίκαιρα τότε,με νωπές τις μνήμες των προσφύγων,και λίγο πριν απο τη λαίλαπα του επερχομένου πολέμου, ο Γ.Α. Μέγας σε ομιλία του στους σπουδαστές της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας, τονίζοντας ότι «κάθε παρερχομένη ημέρα και λόγω της συντελουμένης αφομοιώσεως των Λουκάτος, Εισαγωγή, ό.π. σελ.74-75. Ειδικότερα δια το Κέντρον Μικρασιατικών Σπουδών θα πρέπει να αναφερθεί, επαινέτικα ότι συνεχίζει την επιστημονική του δραστηριότητα και έχει αναπαραστήσει με χάρτες, δημοσιεύματα και μαγνητοφωνήσεις τη ζωή του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, έχοντας στο δυναμικό του και αρκετούς εκπαιδευτικούς. 1057

534

προσφύγων και ένεκα των νεωτέρων τεχνικών και πολιτιστικών προόδων σημαίνει και νέαν, ανεπανόρθωτον απώλειαν λαογραφικού υλικού. Δι’ αυτό η περισυλλογή αυτού επιβάλλεται εις την σημερινήν γενεάν, ως επείγον εθνικόν καθήκον. Δια την εκπλήρωση του καθήκοντος αυτού κανείς δεν είναι τόσον ενδεδειγμένος όσον οι δημοδιδάσκαλοι και είναι τούτο ευνόητο. Οι δημοδιδάσκαλοι είναι παρόντες εις πάσας τας γωνίας της Ελληνικής Πατρίδος και κανείς δεν είναι τόσον συνδεδεμένος με τον λαόν, όσον αυτοί. Οι δημοδιδάσκαλοι προέρχονται κατ’ εξοχήν από τα σπλάχνα του λαού και καθ’ ημέραν αναστρέφονται με τον λαόν· δι’ αυτό και είναι εις θέσιν να περισυλλέξουν τον λαογραφικόν θησαυρόν, που αποκαλύπτεται εις τα όμματά των, φθάνει να ηξεύρουν να τον εκτιμούν. Πρέπει όμως εδώ να τονισθεί, ότι ο πολιτισμός ενός λαού ζωντανού, δεν κρίνεται από ό,τι έχει συσσωρευθεί εις μουσεία και αρχεία, αλλά από τας πολιτιστικάς εκείνας δυνάμεις, αι οποίαι είναι ακόμη ζωνταναί παρά τω λαω, αι οποίαι εξακολουθούν να επενεργούν επ’ αυτού. Όθεν και το ενδιαφέρον του δημοδιδασκάλου εν προκειμένω δεν πρέπει να περιορίζεται απλώς εις την γνώσιν και μόνο των μορφών του λαϊκού πολιτισμού. Η προσπάθεια αυτού πρέπει να εκτείνεται και πέραν τούτου, εις το να συντηρή και εκτρέφη το πνεύμα δια τας λαϊκάς παραδόσεις, να καθιστά και πάλιν ζώσας και ενεργούς τας μορφάς του λαϊκού πολιτισμού, όταν ατονούν ή φθίνουν. Διότι δεν πρέπει να λησμονώμεν, ότι το έργον της Λαογραφίας είναι εκ του λαού δια τον λαόν...».1058 Τα λόγια αυτά του Μέγα δεν παύουν να επισημαίνουν εύγλωττα και σήμερα μίαν εν δυνάμει σημαντική παράμετρο στη διαχρονική προσέγγιση του ρόλου του δασκάλου και της διδασκαλίας, όπου ο λαϊκός πολιτισμός πολλά μπορεί να προσφέρει στον μακρύ δρόμο της

1058

Γ. Α. Μέγας, «Η Λαογραφία και η συμβολή των διδασκάλων εις το έργον αυτής». Λαογραφία 25 (1967), σελ. 43-56 (αναδημοσίευση από: Γ.Ν. Παλαιολόγου, Ο θεσμός των Παιδαγωγικών Ακαδημιών και η Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία. Αθήνα 1939). 535

εκπαίδευσης, χαρίζοντας τη μαγεία της παιδείας μέσα από τις ποικίλες μορφές και εκφράσεις του πολιτισμού αυτού με τις κατά τόπους και κατά καιρούς παραλλαγές του.

536

Αντώνιος Εμμ. Στιβακτάκης Εκπαιδευτικός

Α Γ Ι Ο Σ Δ Η Μ Η Τ Ρ Ι Ο Σ Ο ΓΑΛΑΤΟΚΤΙΣΜΕΝΟΣ (ένα ξεχασμένο Μοναστήρι της Βιάννου)

1. Θέση – Φυσικὸ περιβάλλον

Ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος βρίσκεται σὲ μιὰ νοτικὴ γραφικὴ πλαγιὰ τῆς Χονδριγιαννῆς Γιαλιᾶς στὴν ὁμώνυμη τοποθεσία «Ἅγιος Δημήτριος» (στὸν Ἅι-Δημήτρη) καὶ ἀγναντεύει τὴν ἀπέραντη θάλασσα τοῦ Λυβικοῦ Πελάγους. Ἀπὸ τὴν ἀκτὴ τῆς ὁποίας ἀπέχει σὲ εὐθεία γραμμὴ περὶ τὰ ἐννιακόσια μέτρα (900 μ.). Πρόκειται γιὰ ἕνα δωρικὸ τοπίο μὲ λιτὸ καὶ σοβαρὸ φυσικὸ κάλλος στὸ ὁποῖο κυριαρχεῖ ἡ παρουσία τοῦ σχίνου, τῆς χαρουπιᾶς, τῆς ἐλιᾶς καὶ τῆς ἀγριελιᾶς, τοῦ κέδρου, τοῦ νανώδους ἀγριοκυπάρισσου καὶ δεκάδων εἰδῶν ἀπὸ θάμνους, φρύγανα καὶ ἄλλα ἀρωματικὰ βότανα καὶ ἀγριολούλουδα. Βόρεια, βορειοδυτικὰ καὶ βορειοανατολικά του ναοῦ ἁπλώνονται οἱ κακοτράχαλοι βραχότοποι Γλιμιδιανὸ (ΒΔ), Γιακουμιανὸ (Β), Σουλοπέτρι (Β), Κοκκίνου Δάσος (ΒΑ) καὶ Πετριθιὰ (ΒΑ). Δυτικὰ βρίσκεται τὸ Σκουροκέφαλο, κατάφυτο μὲ ἀγριελιά, θάμνους καὶ φρύγανα, ποὺ ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν ἀκτὴ καὶ ἀνηφορίζει σὲ πολὺ μεγαλύτερο ὑψόμετρο, γιὰ νὰ συναντήσει τὴν κορυφογραμμὴ ποὺ ἐκτείνεται ἀπὸ τὰ βορειοδυτικὰ (ΒΔ) πρὸς τὰ βορειοανατολικὰ (ΒΑ). Ἀνατολικά του Ἅι-Δημήτρη βρίσκονται σχετικὰ ὁμαλὲς πλαγιές, κυρίως πρὸς τὰ νοτιοανατολικὰ (ΝΑ), ποὺ φτάνουν ὡς τὸν Ἅγιο Γεώργιο 537

τὸ Βαγιωνίτη καὶ βορειοτέρα (ΒΑ) τὸ Πορτί, στὴ Χωματερή, στοῦ Πισκόπου τὸ Πήδημα καὶ στοῦ Σαρακηνοῦ τὸν Γκρεμό. Τέλος,

πρὸς

τὰ

νότια

βρίσκονται

τὰ

Λιβαδάκια

καὶ

λίγο

ἀνατολικότερα οἱ συμπαγεῖς βράχοι τῆς Ἀκρόπολης τοῦ Καστρίου καὶ τοῦ Καστροχάρακου, ποὺ οἱ πρόποδές τους καταλήγουν στὴν ἀκτὴ τοῦ Λιβυκοῦ Πελάγους. Βορειοδυτικά του ναοῦ, σὲ μεγάλη ἀπόσταση πρὸς τὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Βορνοῦ Γιαλοῦ, ὑπάρχουν πηγὲς μὲ ἀρκετὸ νερὸ (Ρούσσου Χάρακα, Καλῆς Ἀχλάδας, Πάνω καὶ Κάτω Καβριᾶς κ.α.), ἐνῶ κάτω ἀκριβῶς ἀπὸ τὸν περίβολό του, σὲ ἀπόσταση περίπου ἑκατὸ μέτρων, ὑπάρχει ἡ Καβοῦσα, μιὰ εὐεργετικὴ πηγὴ – κρήνη, μὲ προσεγμένη ἀρχιτεκτονικὴ δόμηση, τῆς ὁποίας τὸ κρυστάλλινο νερὸ χρησίμευε ὡς πόσιμο γιὰ τοὺς μοναχούς του Ἁγίου Δημητρίου, ποτίζοντας συγχρόνως καὶ τὰ περιβόλια κάτω καὶ γύρω ἀπ’ αὐτήν. Ἡ

εὐρύτερη

περιοχὴ

γύρω

ἀπὸ

τὸν

Ἅγιο

Δημήτριο

τὸν

Γαλατοκτισμένο ἀποτελοῦσε καὶ ἀποτελεῖ ἰδανικὸ βοσκότοπο στὸν ὁποῖο ἔβοσκαν ἀνέκαθεν ἑκατοντάδες αἰγοπρόβατα, τὰ ὁποῖα παρήγαγαν ἐκλεκτῆς ποιότητος κτηνοτροφικὰ προϊόντα. Ἡ πρόσβαση στὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου γίνεται μὲ ἕνα σχετικὰ καλὰ διατηρημένο ἀγροτικὸ δρόμο, ποὺ ξεκινάει ἀκριβῶς ἀπ τὴ στροφὴ τοῦ νομαρχιακοῦ δρόμου Χόνδρου – Καστρίου (δεξιά), λίγο πιὸ πάνω ἀπὸ τὸν Ἅγιο Γεώργιο τὸν Βαγιωνίτη.

2. Γενικὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου, ποὺ σύμφωνα μὲ τὸ γνωστὸ Βυζαντινολόγο Ἰωάννη Ἤλ. Βολανάκη «ἀποτελεῖ ἕνα

538

σημαντικὸ μεσαιωνικὸ μνημεῖο τῆς περιοχῆς καὶ τῆς Κρήτης γενικά)1059, εἶναι κτίσμα τοῦ 14ου μ.Χ. αἰώνα, δίχωρος, καμαροσκεπὴς καὶ φέρει ἐγκάρσιο κλίτος στὴ δυτικὴ πλευρὰ μὲ προέκταση τῆς κεραίας μόνο πρὸς βοράν1060. Ἀποπνέει λιτὴ κομψότητα. Αὐτὸ φαίνεται στὸ σύνολό του καὶ ἐπιβεβαιώνεται κατὰ τρόπο ἰδιαίτερα ἐμφανῆ στὶς δύο εἰσόδους του (δυτική, νότια) καὶ κυρίως στὴ νότια ποὺ ἔχει διατηρηθεῖ καλύτερα. Στὸ ἐσωτερικό τοῦ ναοῦ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ «ἁψίδα», ποὺ ἑνώνει τὸν κυρίως ναὸ μὲ τὸ ἐγκάρσιο κλίτος (δυτικὰ καὶ βόρεια), πάνω στὴν ὁποία, ὅπως καὶ σὲ πολλὰ ἄλλα σημεῖα τῶν τοίχων τοῦ ναοῦ, ὑπάρχουν ἐπιγραφές, χαράγματα καὶ σπαράγματα τοιχογραφιῶν, ποὺ παρουσιάζουν τεράστιο ἐνδιαφέρον καὶ «ἐν πολλοῖς» φωτίζουν τὴν ἱστορία του. Γιὰ τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς ποὺ κτίστηκε, εἶναι ναὸς μεγάλων διαστάσεων καὶ ἀναμφισβήτητα ὑπῆρξε Καθολικὸ πολυάνθρωπου μοναστηριοῦ, ποὺ ἤκμασε κατὰ τὴ Βενετοκρατία καὶ κατὰ τὸν 1ο αἰώνα τῆς Τουρκοκρατίας, πιθανότατα ἕως τὸ ἔτος 1780-831061. Ὑπάρχουν σοβαρὲς ἐνδείξεις ὅτι ἐντός του ναοῦ, στὸ χῶρο πρὸ τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, ἴσως καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα, ὑπάρχουν ἀνέγγιχτοι ἕως σήμερα τάφοι μοναχῶν. Στὸ μεγάλο περίβολό του σώζονται ἀρκετὰ κελλιὰ καὶ ἐμφανῆ ἴχνη ἄλλων κελλιῶν καὶ ἄλλων ἐγκαταστάσεων (πιθανότατα στάβλων, ἀποθηκῶν, φάμπρικας κλπ). Διακρίνονται, ἐπίσης, ἴχνη τείχους ἰσχυρὰ θεμελιωμένου γύρω ἀπὸ τὸν περίβολο. Βολανάκης Ἰωάννης, «Βιάννος – Καστρὶ Χόνδρου, Ναὸς Ἁγίου Δημητρίου, Βιαννίτικες Ρίζες, 3, 2009. 1060 Μανετάκης Ἐμμανουήλ, «Παρατηρήσεις καὶ συμπληρώσεις στὴν ἱστορία τοῦ Χόνδρου», Βιαννίτικα Νέα, 51, 1980. 1061 α) Στιβακτάκης Ἄντ., Ὁ Χόνδρος Βιάννου στὰ μονοπάτια τῆς ἱστορίας, Ἡράκλειο 2008, σ. 85. β) Στιβακτάκης Ἄντ., «Παλαιοὶ Τοιχογραφημένοι Ναοὶ στὸ Χόνδρο Βιάννου», Νέα Χριστιανικὴ Κρήτη, 30-31, 2011-2013, σ.σ. 226-278. 1059

539

Ὁ ναὸς ἀναφέρεται ἀπὸ τὸν G. Gerola στὸν Κατάλογο τῶν Τοιχογραφημένων Ναῶν τῆς Κρήτης1062. Ἦταν κατάγραφος μὲ πολὺ ἀξιόλογες τοιχογραφίες, οἱ ὁποῖες ὅμως καταστράφηκαν κατὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος τους, κυρίως τὶς τελευταῖες δεκαετίες. Οἱ ἐλάχιστες ποὺ σώζονται, δυστυχῶς σὲ ἄθλια κατάσταση, φανερώνουν τὴ σημαντικὴ καλλιτεχνικὴ καὶ πνευματική τους ἀξία, ἀλλὰ καὶ τὸ τάλαντο τοῦ ἄγνωστου μέχρι σήμερα δημιουργοῦ τους. Σημαντικὰ γιὰ τὴ διερεύνηση τῆς ἱστορίας τῆς Μονῆς εἶναι τὰ χαράγματα, τὰ ὁποῖα ἐντοπίστηκαν στοὺς τοίχους καὶ στὴν ἁψίδα τοῦ Καθολικοῦ καὶ παραπέμπουν κατὰ τὴ χρονολογικὴ σειρὰ στὰ ἔτη 1402, 1460, 1476, 1480, 1507, 1606, 1783 κλπ καὶ στὰ ὀνόματα Θωμὰς Ρούνη, Φίλιππος Κορνάρος, Φραγκίσκος Κορνάρος, Δομήνικος Μάντοβα, Bonflo Roman, παπὰς Μιχελής, Μα(ε)γεράκης1063 κ.α. Ὑπάρχουν ἐπίσης πλῆθος σύγχρονων χαραγμάτων ποὺ δημιουργήθηκαν στὸ πρῶτο μισό τοῦ 20ου αἰώνα, τὰ ὁποῖα, παρὰ τὴν ἐμφανῶς ἀντιαισθητικὴ παρουσία τους, ἀποτελοῦν πλέον μέρος τῆς ἱστορίας τῆς Μονῆς.

3. Χαράγματα ποὺ «μιλοῦν» Ὕστερα ἀπὸ ἐπιτόπια ἔρευνα ποὺ πραγματοποίησαν στὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου οἱ ἱστορικοὶ ἐρευνητὲς Δημήτριος Τσουγκαράκης καὶ Ἑλένη Ἀγγελομάτη Τσουγκαράκη στὸ πλαίσιο τοῦ ἐρευνητικοῦ προγράμματος «Τὰ Μοναστήρια τῆς Ἑλλάδος: α) Τὰ Μοναστήρια τῆς Κρήτης», τὸ ὁποῖο διεξήχθη ἀπὸ τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ

G. Gerola, Τοπογραφικὸς Κατάλογος τῶν Τοιχογραφημένων Ἐκκλησιῶν τῆς Κρήτης (μέτ. Κ.Ε. Λασιθιωτάκης), Ἡράκλειο 1961, σ. 99. 1063 Τσουγκαράκης Δημήτριος – Ἀγγελομάτη Τσουγκαράκη Ἑλένη, «Ἀνέκδοτα χαράγματα καὶ ἐπιγραφὲς ἀπὸ Ναοὺς καὶ Μονὲς τῆς Κρήτης», στὸν τόμο Ἐνθύμησις Νίκ. Μ. Παναγιωτάκη, Ἡράκλειο 2000, σ.σ. 712-713. 1062

540

Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, προέκυψαν τὰ παρακάτω στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα παραθέτουμε ὅπως ἀκριβῶς ἀναφέρονται στὴν ἐργασία «Ἀνέκδοτα χαράγματα καὶ ἐπιγραφὲς ἀπὸ ναοὺς καὶ Μονὲς τῆς Κρήτης»:

Άγιος Δημήτριος1064 Στὴν ἁψίδα μεταξὺ νάρθηκα καὶ κυρίως ναοῦ:  [… 1461 / [To;]mas Runy καὶ οἰκόσημο μὲ δύο ἀστέρια ὁριζοντίως κατὰ κορυφήν.  15 mense Auosto 1476 / hic fuit / […]  Hic fuit Bonflo (;) Roman di 2 apr(ile) 1480 et Filipo Cornaro  Στὸ Β. τοῖχο:  1402 (;)  1460 die 8 no/vebrio hic / fuit D(ome)n(i)cec(us)/Mand[o]va  1507  Στὸ Ν. τοῖχο:  AL MAP G […] / 14 april 1606 / aχs (=1606). Ὅπως μαρτυρεῖται ἀπὸ τὶς ἐν λόγω ἐπιγραφὲς καὶ τὰ χαράγματα, ποὺ εἶναι «γεγλυμμένα» ἐπὶ τῶν τοίχων καὶ τῆς ἁψίδος τοῦ ναοῦ, ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος ὑφίστατι τουλάχιστον ἀπὸ τὸ 1402 μ.Χ. κ.ἑ. Τὸ χάραγμα αὐτὸ (1402 μ.Χ.), πού ὑπάρχει στὸ βόρειο τοῖχο τοῦ ναοῦ, ἀλλὰ καὶ ὁ σωζώμενος τοιχογραφικὸς διάκοσμος, παραπέμπουν στὸν 14ο

1064

Τσουγκαράκης Δ. – Ἀγγελομάτη Τσουγκαράκη Ἑ., ὅ.π., σ.σ. 712-713 541

μ.Χ. αἰ. ἴσως καὶ παλαιότερα, ὡς χρονολογικὴ περίοδο κτίσεως τοῦ ναοῦ1065. Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς διάφορες χρονολογίες ἀναφέρονται παράλληλα καὶ τὰ ὀνόματα τῶν Θωμὰ Ρούνη (Runy), Φίλιππου Κορνάρου (Filipo Cornaro), Bonflo Roman καὶ Δομήνικου Μαντόβα (Domenicus Mandova)1066. Σημαντικὸ ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ ἀναφορὰ τοῦ ὀνόματος Filipo Cornaro, πού ἐπιβεβαιώνει τὴ σχέση τοῦ Χόνδρου καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς του (οἰκισμὸς Βαγιωνίτης κλπ) μὲ τὴ μεγάλη βενετορωμέικη οἰκογένεια τῶν Κορνάρων. Εἶναι, λοιπόν, πολὺ πιθανόν, σχεδὸν βέβαιο, ἂν λάβομε ὑπόψη μας καὶ τὸ ἔγγραφό του Δουκικοῦ Ἀρχείου τοῦ Χάνδακα γιὰ τὸν Ἰωάννη Κορνάρο (1327 μ.Χ.), ὅτι ἡ περιοχὴ ποὺ χτίστηκε τόσο ὁ Ἅγιος Γεώργιος ὁ Βαγιωνίτης ὅσο καὶ ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος, ποὺ ἀπέχουν μερικὲς ἑκατοντάδες μέτρα ὁ ἕνας ἀπὸ τὸν ἄλλο, νὰ ἦταν ἰδιοκτησίαφέουδο τῶν Κορνάρων καὶ οἱ ναοὶ νὰ χτίστηκαν ἀπ’ τοὺς ἴδιους τους Κορνάρους1067. Τὸ Φεβρουάριο τοῦ 2009 ἐπισκεφθήκαμε τὸν Ἅγιο Δημήτριο τὸν Γαλατοκτισμένο

μὲ

τὸν

Βυζαντινολόγο

Ἰωάννη

Ἠλ.

Βολανάκη,

Προϊστάμενο τῆς ΚΓ΄ Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων καὶ τὸν ἐπίσης Βυζαντινολόγο Γεώργιο Κατσαλή. Σὲ σύντομη αὐτοψία ποὺ ἔκανε ὁ Ἰωάννης Βολανάκης ἐντόπισε μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ ἑξῆς ποῦ σημαντικὰ χαράγματα:1068

α) Τσουγκαράκης Δ. – Ἀγγελομάτη Τσουγκαράκη Ἑ., ὅ.π., σ.σ. 712-713 β) Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον (1973), σ.σ. 601-602. 1066 Τσουγκαράκης Δ. – Ἀγγελομάτη Τσουγκαράκη Ἑ., ὅ.π., σ.σ. 712-713 1067 α) Γάσπαρης Χ., Ἡ γῆ καὶ οἱ ἀγρότες στὴ μεσαιωνικὴ Κρήτη (13ος – 14ος αἰ.), Ρέθυμνο 1986, σ. 403 καὶ 489. β) Στιβακτάκης Ἀντ., Ὁ Χόνδρος Βιάννου…, ὅ.π. σ.σ. 57-58. 1068 Βολανάκης Ἰωάννης, «Βιάννος – Καστρὶ Χόνδρου, Ναὸς Ἁγίου Δημητρίου», Βιαννίτικες Ρίζες, 3, 2009. 1065

542

 1460 di(e) 8 No/ebrio. Hic/fuit Do/menico, ba/coli  1476  1731  1740  1767  1783 / π(α)π(ᾶ) Μιχελίς / Μαγεράκις / Ἐπίτροπος  1786  DUX/F(RANCISCUS) (CORNARUS)  Νικόλας Γεωργίου

Σὲ δύο ἐξ’ αὐτῶν ἀποδίδομε ἰδιαίτερα σημαντικὴ ἱστορικὴ ἀξία καὶ σημασία. Τὸ ἕνα βρίσκεται στὴν ἁψίδα ποὺ ἑνώνει τὸν κυρίως ναὸ μὲ τὸ νάρθηκα

καὶ

ἀναφέρει

«DUX/FRANCISCUS

CORNARUS» (Δούκας

Φραγκίσκος Κορνάρος). Τὸ χάραγμα αὐτὸ ἐνισχύει περισσότερο τὴν ἄποψη γιὰ τὴ στενὴ σχέση τῶν Κορνάρων μὲ τὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου. Τὸ ἄλλο χάραγμα ἐντοπίστηκε στὸ δεξιὸ μέρος τοῦ Ἱεροῦ Βήματος καὶ ἔχει τεράστια ἀξία, γιατί ἐπιβεβαιώνει ἐμμέσως πλὴν σαφῶς τὴν τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση, ποὺ ἀναφέρεται στὴ βίαιη ἐκδίωξη καὶ ἀναχώρηση τῶν μοναχῶν ἀπὸ τὸν Ἅγιο Δημήτριο τὸν Γαλατοκτισμένο. Τὸ χάραγμα αὐτὸ εἶναι τὸ ἑξῆς: «1783 παπᾶ Μιχελὶς Μαγεράκις Ἐπίτροπος» Εἶναι γνωστὸ ὅτι σ’ ἕνα μοναστήρι διορίζεται κάποιος Ἱερέας Ἐπίτροπος ἀπὸ τὸν οἰκεῖο Ἐπίσκοπο, ὅταν τὸ μοναστήρι αὐτὸ παύσει νὰ ἔχει μοναχοὺς καὶ ἐρημώσει. Αὐτὸ συνέβη μὲ τὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου περὶ τὸ 1789, γεγονὸς τὸ ὁποῖο περιγράφει μὲ συγκλονιστικὲς λεπτομέρειες ἡ τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση,

543

ποὺ ἔχει προσλάβει στὴ συνείδηση τοῦ λαοῦ τὴ μορφὴ ἀδιάψευστης ἱστορικῆς μαρτυρίας.

4. Ὁ περίβολος τῆς Μονῆς, τὰ Καλογερικὰ

Γύρω ἀπ’ τὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου ὑπάρχουν μέχρι σήμερα πετρόκτιστα κελλιὰ καὶ ἐρείπια κελλιῶν καὶ ἄλλων κτισμάτων, τὰ ὁποῖα πιστοποιοῦν τὴ μαρτυρία ὅτι ὁ ναὸς αὐτὸς ἦταν τὸ Καθολικό τῆς ὁμώνυμης Ἱερᾶς Μονῆς, ὅπως ὑποστηρίζει ἡ παράδοση ἀλλὰ καὶ ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα. Μάλιστα, ἡ μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου εἶχε στὴν ἰδιοκτησία της μεγάλη ἀγροτικὴ περιουσία (βοσκοτόπια, ἐλαιόδενδρα, χαρουπιές, πηγὲς νεροῦ κ.α) στὴν εὐρύτερη περιοχή, τὰ λεγόμενα «Καλογερικά», τὰ ὁποῖα σφετερίστηκαν οἱ Ὀθωμανοὶ κάτοικοι τοῦ Χόνδρου καὶ τὰ ἀφαίρεσαν ἀπὸ τὴ Μονὴ.

1069

Αὐτὸ συνέβη πιθανότατα περὶ τὸ 1780, πού, σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση, οἱ φανατικοὶ Ὀθωμανοὶ-Τουρκοκρητικοὶ τῆς περιοχῆς βρῆκαν κάποια ἀφορμὴ καὶ ἔδιωξαν τοὺς μοναχοὺς ἀπὸ τὸ Μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, καταπατώντας στὴ συνέχεια τὴ μεγάλη ἀγροτικὴ περιουσία του.1070 Ὁ διακεκριμένος δημοσιογράφος – συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης γράφει σχετικά τα ἑξῆς:

α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ Μυστικά του Ἁγιοφάραγγου καὶ ὁ Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου», Βιαννίτικα Νέα, 209, 1995. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία τῆς Βιάννου», Νέα Χριστιανικὴ Κρήτη, 23, 2004, σ.σ. 188-190. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ὁ Χόνδρος τῆς Βιάννου…» ὅ.π. σ.σ. 115-118. 1070 α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου (θρύλος καὶ ἱστορία)», Γνωριμία, 2, 1982 β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ Μυστικά του Ἁγιοφάραγγου …», ὅ.π. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», Ἀθήνα 1988, σ.σ. 87-88 1069

544

«Τὰ κτήματα γύρω ἀπὸ τὴν παλαιὰ αὐτὴ μονὴ (τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου), πού βρίσκεται κοντὰ στὸν Κερατόκαμπο, ἦταν ἕως τὶς ἀρχὲς τοῦ 20ου αἰώνα ἰδιοκτησίας Ὀθωμανῶν. Εἶναι ἄγνωστος ὁ τρόπος πού τὰ ἀπέκτησαν. Εἶναι ὅμως γνωστὸς ὁ τρόπος πού οἱ πανίσχυροι ἀξιωματοῦχοι τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἔπαιρναν τὶς περιουσίες τῶν Μοναστηριῶν. Εἴτε καταπατοῦσαν τὰ κτήματα εἴτε τὰ δήμευαν. Τέτοιες δημεύσεις ὁλοκλήρων μοναστηριῶν συναντᾶμε ἄφθονες κατὰ τὰ χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ἂν οἱ μοναχοὶ προέβαλαν ἀντίσταση κατὰ τὸν Κρητικὸ Πόλεμο, οἱ περιουσίες τῶν μονῶν περιέρχονταν στὸ Δημόσιο καὶ ἀπ’ αὐτὸ τὶς ἀγόραζαν οἱ Ὀθωμανοί. Σὲ ἄλλες περιπτώσεις τὰ κτήματα παραχωροῦνταν σὲ ἀξιωματούχους μὲ σημαντικὴ συμβολὴ στὴν ἐξέλιξη τοῦ Κρητικοῦ Πολέμου».1071 Ἀμέσως μετὰ τὸ τέλος τῆς Τουρκοκρατίας στὴν Κρήτη (1898), κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Κρητικῆς Πολιτείας, ὁ Καθηγούμενος τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου Ἄρβης καὶ τῆς Ἁγίας Μονῆς Βιάννου Ἱερομόναχος Ἀνανίας Χουρδάκης ζήτησε, μὲ ἐπιστολὴ τὴν ὁποία ἀπέστειλε τὸ ἔτος 1903 στὸν τότε Ἐπίσκοπο Πέτρας Τίτο Ζωγραφίδη, νὰ ἐπιτρέψει στοὺς μοναχοὺς νὰ ἀγοράσουν αὐτὰ τὰ κτήματα ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς ἰδιοκτῆτες τους. Ζήτησε μάλιστα ἀπὸ τὸν Ἐπίσκοπο νὰ παρέμβει στὸ Συμβολαιογράφο Βιάννου, γιὰ νὰ συντάξει ἐπίσημο τίτλο ἀγορᾶς τῶν ἐν λόγω κτημάτων, πράγμα ποῦ ἔγινε τελικά.1072 Αὐτὴ ἡ ἐπιστολὴ σώζεται στὸ ἀρχεῖο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας (καὶ Χερρονήσου) καὶ εἶναι ἡ ἑξῆς:1073

Ψιλάκης Νίκος, Μοναστήρια καὶ ἐρημητήρια τῆς Κρήτης, Τόμος Α΄, Ἡράκλειο 1993, σ. 460. 1072 α) Ψιλάκης Ν., Μοναστήρια καὶ ἐρημητήρια…, ὅ.π. σ.460 β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία τῆς Βιάννου», ὅ.π. σ.σ. 188-190. 1073 α) Ἀρχεῖο Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας β) Ψιλάκης Ν., Μοναστήρια καὶ ἐρημητήρια…, ὅ.π. σ.σ. 460-461. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., Ὁ Χόνδρος Βιάννου…, ὅ.π. σ.σ. 115-118. 1071

545

Πρὸς τὴν Αὐτοῦ Θεοφιλίαν

Ἀριθμ. Πρωτ. 41

τὸν Ἐπίσκοπον Πέτρας

Θεοφιλέστατε Ἐν τῇ περιφερεία Χόνδρου καὶ κατὰ τὴν θέσιν «Ἅγιος Δημήτριος» ἔνθα σώζεται καὶ ἡ ὁμώνυμος ἐκκλησία, καθ’ ὅλα ὁμοία τῆς Ἁγίας Μονῆς πρὸς δυσμᾶς τοῦ Κερατόκαμπου κειμένη καὶ τῆς ὁποίας ἡ περιοχὴ εὑρίσκεται σχεδὸν ὁλόκληρος ὑπὸ τὴν κυριότητα τῶν Ὀθωμανῶν

Χόνδρου

ἀπεφασίσαμεν

καὶ

ἠγοράσαμεν

ἐκ

τοῦ

ὑστερήματός μας ἓν μέρος ἀποσκοποῦντες ὅπως τὸ ἐπαυξήσωμεν τὴ βοηθείᾳ τοῦ Ὕψιστου ἀγοράζοντες καὶ ἄλλο πλησίον κείμενον, φρονοῦντες ὅτι οὕτω πράττομεν ἔργο καλὸν καὶ σύμφωνον τὴ γνώμῃ τῆς ὑμετέρας θεοφιλίας. Δυστυχῶς ὅμως ὁ κ. Συμβολαιογράφος ἀρνεῖται νὰ μᾶς συντάξει τὸν ἐπίσημον

τίτλον

ἰσχυριζόμενος

ὅτι

ὁ

Καταστατικὸς

Νόμος

ἀπαγορεύει εἰς τοὺς μοναχοὺς νὰ συμβάλλονται, ἂν καὶ τὸ τοιοῦτον γίνεται πρὸς ὄφελος τῆς Μονῆς. Ὅθεν παρακαλοῦμεν τὴν ἡμετέραν θεοφιλίαν ὅπως μᾶς δώσῃ τὰς περὶ τούτου ὁδηγίας της ὡς καὶ εἰς τὸν Συμβολαιογράφον διὰ τὰ περαιτέρω. Ἐν Βιάννῳ, 20 Ἰανουαρίου 1903 Εὐπειθέστατος Ὁ Ἡγούμενος Ἄρβης Ἀνανίας Ἱερομόναχος

Ἐν ὑποσημειώσει ἀναφέρομεν τῆ ὑμ. Θεοφιλία ὅτι τὸ εἰρημένον μέρος ἀγοραζόμενον θὰ ἀποβεῖ λίαν ὠφέλιμον εἰς τὴν Μονήν, διότι

546

καὶ πλησὶον σχετικῶς εὑρίσκεται καὶ ζῶα δύναται νὰ θρέψῃ καὶ δένδρα νὰ ἀναπτύξῃ καὶ δημητριακὰ νὰ παράγῃ. Ὁ ἴδιος Ἀνανίας Ἱερομόναχος

Ὁ Ἐπίσκοπος Πέτρας Τίτος Ζωγραφίδης συμφώνησε μὲ αὐτὴ τὴν ἐνέργεια τοῦ Καθηγούμενου Ἱερομονάχου Ἀνανία καί τῶν «σὺν αὐτῶ» μοναχῶν, ἔκανε παρέμβαση στὸ συμβολαιογράφο Βιάννου καὶ τὰ κτήματα αὐτά, πού ἐκτείνονται γύρω ἀπὸ τὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ἀλλὰ καὶ βορειοτέρα (ΒΑ) περιῆλθαν στὴν ἰδιοκτησία τῶν μοναχῶν τῆς Ἁγίας Μονῆς καὶ σήμερα εἶναι τὰ λεγόμενα «Καλογερικὰ».1074

5. O Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος στὴν τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση.

Ἡ τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση τοῦ Χόνδρου καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς κάνει πλουσιότατες -κάποτε καὶ συγκλονιστικὲς- ἀναφορὲς στὸν Ἅγιο Δημήτριο τὸ Γαλατοκτισμένο καὶ εἶναι σίγουρο ὅτι πολλὲς ἐξ’ αὐτῶν ἀπηχοῦν πραγματικὲς καταστάσεις καὶ γεγονότα.1075 Ἐξ’ ἄλλου, ἂν τὰ τοπωνύμια ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Καθηγητὴς Ἀντώνης Μηλιαράκης, εἶναι ἐπιγραφὲς «γεγλυμμέναι ἐπὶ τοῦ ἐδάφους», οἱ λαϊκὲς παραδόσεις εἶναι ἐπιγραφὲς «γεγλυμμέναι» μὲ πόνο, δάκρυα καὶ πολλὲς φορὲς καὶ αἷμα μέσα στὴν καρδιὰ καὶ στὴν ψυχὴ τοῦ λαοῦ μας.

Στιβακτάκης Ἀντ., Ὁ Χόνδρος Βιάννου…, ὅ.π. σ.σ. 115-118. α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου…(θρύλος καὶ ἱστορία)», Γνωριμία, 2, 1982. β) Στιβακτάκης Ἀντ., Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης, ὅ.π., σ. 87-89 καὶ 114-117.

1074 1075

547

α. Πῶς καὶ ἀπὸ ποιὸν κτίστηκε ὁ ναὸς Σύμφωνα μὲ τὴν τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση, τὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου ἔχτισαν τρεῖς ἀδελφὲς ἀπὸ τὴν Κύπρο, οἱ ὁποῖες ἦταν μοναχὲς καὶ ἔδρασαν ἱεραποστολικὰ κατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνες τῆς Βενετοκρατίας. Οἱ Μοναχὲς αὐτὲς ἦρθαν ἀπὸ τὴν Κύπρο στὴν Κρήτη καὶ ἐγκαταστάθηκαν στὴν περιοχὴ τῆς Βιάννου. Ἀρχικὰ ἔχτισαν τὸν Ἅγιο Δημήτριο στὴν Χονδριγιανὴ Γιαλιὰ καὶ στὴ συνέχεια τὸ ναὸ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου (Ἅγια Μονὴ) στὴν Ἄνω Βιάννο. Ἡ μία ἐξ’ αὐτῶν ἔχτισε καὶ τὸ ναὸ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου (Παναγίας Κεραλιμενιώτισσας) στὴν περιοχὴ νότια του χωριοῦ Καλάμι καὶ σὲ ἀρκετὴ ἀπόσταση ἀπὸ τὴ θάλασσα.1076 Οἱ τρεῖς ναοὶ εἶναι πανομοιότυποι ἀρχιτεκτονικά, εἶναι τοιχογραφημένοι καὶ ὑπῆρξαν καὶ οἱ τρεῖς (ἡ Ἁγία Μονὴ εἶναι καὶ σήμερα) Καθολικὰ Μοναστηριῶν. Σημαντικὸ εἶναι ἐπίσης τὸ τεκμηριωμένο καὶ ἐπιστημονικὰ γεγονὸς ὅτι καὶ οἱ τρεῖς ναοὶ εἶναι κτίσματα τοῦ 14ου μ. Χ. αἰώνα.1077 Σύμφωνα μὲ ἄλλη παράδοση, γιὰ τὸ χτίσιμο τοῦ Ἁγίου Δημητρίου οἱ κτήτορές του χρησιμοποίησαν ἀντὶ γιὰ νερὸ γάλα ρούσσας αἴγας, ἀπὸ τὰ πολυπληθῆ κοπάδια ποῦ ἔβοσκαν στὴ γύρω δασώδη περιοχή. Ἡ παράδοση αὐτὴ μαρτυρεῖ τὸν πλοῦτο καὶ τὴν οἰκονομικὴ ἄνθιση τῆς περιοχῆς, ἀλλὰ καὶ τὴν πίστη τῶν κτητόρων καὶ ἱδρυτῶν τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, οἱ ὁποῖοι πιθανότατα μὲ αὐτὸ τὸν τρόπο ἐξεπλήρωσαν κάποιο τάμα στὸν Ἅγιο Δημήτριο. Ἐξ’ αἰτίας αὐτοῦ του

α) Κατσαλὴς Γεώργιος, «Ἁγία Μονὴ Βιάννου», Βιαννίτικες Ρίζες, 1, 2007, σ.σ. 46-49. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἁγία Μονή», Κρητικὰ Νέα, 299, 1994. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Παναγία ἡ Κεραλιμενιώτισσα», Βιαννίτικα Νέα, 107, 1985. 1077 α) Μανετάκης Ἐ., ὅ.π. β) Κατσαλὴς Γ., ὅ.π. γ) Τσουγκαράκης Δ. – Ἀγγελομάτη Τσουγκαράκη Ἑ., ὅ.π. σ.σ. 712-713. δ) Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον (1973), σ.σ. 601-602 1076

548

γεγονότος ὁ Ἅγιος Δημήτριος ἔχει τὸ χαρακτηριστικὸ προσωνύμιο «Γαλατοκτισμένος».1078

β. Ἡ καμπάνα τῆς Μονῆς – Μιὰ ἐπίθεση τῶν πειρατῶν Ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ λαϊκὴ παράδοση ποῦ ἀναφέρεται στὴν καμπάνα τῆς Μονῆς, ἡ ὁποία πρέπει νὰ ἦταν ξεχωριστή, ἰδιαίτερα βαριὰ καὶ εἶχε δημιουργηθεῖ στὰ ἐργαστήρια τοῦ Χάνδακα τὸν καιρὸ

τῆς

Βενετοκρατίας. Μάλιστα ἡ λαϊκὴ παράδοση ὑποστηρίζει «καθ’ ὑπερβολήν», προφανῶς γιὰ νὰ δείξει τὴν ἰδιαιτερότητά της, ὅτι γιὰ νὰ τὴ μεταφέρουν ἀπὸ τὸ Χάνδακα στὸ Μοναστήρι «ἔσκασαν σαράντα γαϊδάρους»!! 1079 Ἡ παράδοση αὐτὴ πιθανότατα ἀντικατοπτρίζει τὸν πλοῦτο ποῦ εἶχαν οἱ κτήτορες καὶ οἱ ἱδρυτὲς τῆς Μονῆς, ἀφοῦ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ κάνουν τόσο πλούσια δῶρα στὸ μοναστήρι. Μάλιστα, ἡ σύγχρονη ἱστορικὴ ἔρευνα ἐπιβεβαιώνει αὐτὸ τὸ γεγονός, ἀφοῦ ἀποδεικνύει ὅτι μεταξὺ αὐτῶν ποῦ ἄφησαν τὰ ἴχνη τους στὸν Ἅγιο Δημήτριο τὸν Γαλατοκτισμένο ἦταν οἱ Κορνάροι καὶ ἄλλοι ἰσχυροὶ ἄρχοντες τῆς ἐποχῆς. Πολὺ σημαντικὴ εἶναι ἡ παράδοση ποῦ ἀναφέρεται σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς ἐπιθέσεις ποῦ δέχτηκε ἡ μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου ἀπὸ τοὺς κουρσάρους, κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ὁποίας φαίνεται ὅτι οἱ μοναχοὶ προέβαλαν ἰσχυρὴ ἀντίσταση. Λέγεται, μάλιστα, ὅτι ἀντίκρισαν κάποιο λαμπρὸ καβαλάρη ποῦ στεκόταν στὴν εἴσοδο τοῦ περιβόλου τῆς Μονῆς καὶ ἀπωθοῦσε χωρὶς νὰ σκοτώνει τοὺς ἐπιτιθέμενους πειρατές.

α) Ψιλάκης Ν., Μοναστήρια καὶ ἐρημητήρια…, ὅ.π., σ. 462 β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου…», ὅ.π. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 114-117. 1079 α) Ψιλάκης Ν., Μοναστήρια καὶ ἐρημητήρια…, ὅ.π., σ. 462 β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου…», ὅ.π. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 114-117. 1078

549

Κάποιος ἀπ’ αὐτοὺς προσπάθησε νὰ καρφώσει τὸ κοντάρι στὴν καρδιὰ τοῦ καβαλάρη. Ὅμως αὐτὸ ἄλλαξε κατεύθυνση, γύρισε πρὸς τὰ πίσω καὶ καρφώθηκε στὴν καρδιὰ τοῦ πειρατῆ. Ὁ ἄλλοι πειρατές, μόλις εἶδαν αὐτὸ τὸ θαυμαστὸ γεγονός, τράπηκαν σὲ φυγή. Τότε ὁ λαμπρὸς καβαλάρης πλησίασε τὸν ἑτοιμοθάνατο πειρατή, ἔβγαλε ἀπὸ τὸ σῶμα τοῦ τὸ κοντάρι, γιάτρεψε τὴν πληγή του καὶ ἐξαφανίστηκε. Ὁ

πειρατὴς

μετάνιωσε,

πίστεψε

στὴ

χριστιανικὴ

πίστη

καὶ

βαφτίστηκε. Ἔμεινε στὴ Μονὴ τοῦ Ἅι-Δημήρη, ἔγινε μοναχὸς καὶ πῆρε τὸ ὄνομα Δημήτριος.1080 Ἡ παράδοση αὐτή, μέσα ἀπὸ τὴ λιτή, ἐπική, θρησκευτικὴ μεγαλοπρέπειά της, ἀντικατοπτρίζει τὸ ἀδιαμφισβήτητο γεγονὸς ὅτι οἱ Μπαρμπερινοὶ πειρατές, οἱ κουρσάροι τοῦ Λυβικοῦ, ὅπως πολὺ χαρακτηριστικά τους ἀποκαλεῖ ὁ λαός μας, ὑπῆρξαν ἡ μάστιγα τῶν νοτίων παραλίων της Κρήτης καὶ ὄχι μόνο καὶ φυσικὰ καὶ τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου, ἡ ὁποία βρίσκεται περὶ τὰ ὀκτακόσια ἕως ἐννιακόσια μέτρα σὲ εὐθεία γραμμὴ ἀπὸ τὴν ἀκτή.1081

γ. Ἡ ἐκδίωξη τῶν Μοναχῶν – Παρακμὴ καὶ ἐρήμωση τῆς Μονῆς Ἡ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου βρισκόταν σὲ μεγάλη ἀκμὴ τόσο κατὰ τὴ Βενετοκρατία, ὅσο καὶ κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς Τουρκοκρατίας. Εἶχε πολλοὺς μοναχοὺς καί, ἰδιαίτερα κατὰ τὴν Τουρκοκρατία, βοήθησε ποικιλοτρόπως τοὺς Χριστιανοὺς τῆς εὐρύτερης περιοχῆς.

α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Κουρσάροι τοῦ Λυβικοῦ», Βιαννίτικα Νέα, 130-136, 19871988. β) Ψιλάκης Ν., Λαϊκὲς Τελετουργίες στὴν Κρήτη, Ἡράκλειο 2005, σ. 363. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 95. 1081 Στιβακτάκης Ἀντ., «Κουρσάροι τοῦ Λυβικοῦ», ὅ.π. 1080

550

Ἐξ’ αἰτίας αὐτῆς τῆς θαρραλέας, πατριωτικῆς στάσης ποῦ τηροῦσαν οἱ Μοναχοί του Ἅϊ-Δημήτρη ἀπέναντι στοὺς κατακτητὲς καὶ τῆς βοήθειας ποῦ πρόσφεραν μὲ διάφορους τρόπους ἀκόμα καὶ στοὺς καταδιωγμένους Χριστιανούς, οἱ Τοῦρκοι ζητοῦσαν εὐκαιρία καὶ ἀφορμὴ νὰ διώξουν τοὺς Μοναχούς, νὰ κλείσουν τὸ Μοναστήρι καὶ νὰ σφετεριστοῦν τὴ μεγάλη περιουσία του.1082 Ἡ

εὐκαιρία

αὐτὴ

δόθηκε,

πιθανότατα,

περὶ

τὸ

ἔτος

1780,

ἐκμεταλλευόμενοι κάποια τοπικὴ ἐξέγερση τῶν Χριστιανῶν, πού ἔγινε στὴ εὐρύτερη περιοχὴ τῆς Βιάννου καὶ δυστυχῶς καταπνίγηκε στὸ αἷμα ἀπὸ τοὺς Τούρκους.1083 Τότε οἱ Ὀθωμανοὶ – Τουρκοκρητικοὶ τοῦ Χόνδρου κατασκεύασαν ὅπως ἀποδείχθηκε στὴ συνέχεια, ἕνα ἐπεισόδιο ἀνάμεσά σε μιὰ Ὀθωμανὴ καὶ ἕνα καλόγερο τοῦ Ἅι-Δημήτρη, ἔδιωξαν τοὺς μοναχοὺς ἀπὸ τὸ ἱστορικὸ Μοναστήρι τους καὶ σφετερίστηκαν τὴ μεγάλη περιουσία του.1084 Ἀξίζει νὰ ἀναφερθοῦν στὴ συνέχεια αὐτὰ τὰ συγκλονιστικὰ γεγονότα, ὅπως τὰ διασώζει ἡ τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση, ἡ ὁποία πρέπει νὰ θεωρεῖται ὅτι ἀντικατοπτρίζει τὴν πραγματικότητα, ἀφοῦ ἐκεῖνοι ποὺ τὴν παρέδωσαν σὲ ἐμᾶς τὴν εἶχαν παραλάβει ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ εἶχαν ζήσει ἐκείνη ἢ πολὺ κοντὰ σὲ ἐκείνη τὴν ἱστορικὴ περίοδο καὶ κατὰ κάποιον τρόπο θεωροῦνται αὐτόπτες καὶ αὐτήκοοι μάρτυρες.

α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ μυστικά τοῦ Ἁγιοφάραγγου», ὅ.π. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου…», ὅ.π. γ) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ὁ Χόνδρος Βιάννου…», ὅ.π. σ.σ. 85 και 115-118. 1083 α) Ἀγγουράκης Γεώργιος, «Ἱστορικὰ – Λαογραφικὰ στοιχεῖα τῆς Ἐπαρχίας Βιάννου», Βιαννίτικα Νέα, 95, 1984. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ὁ Χόνδρος Βιάννου…», ὅ.π. σ. 85 γ) Χάραγμα στὸ Ἱερὸ Βῆμα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου: «1783 παπᾶ Μιχελὶς Μαγεράκις Ἐπίτροπος». 1084 α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 87-89 καί 114-117. β) Ψιλάκης Ν., Μοναστήρια καὶ ἐρημητήρια…, ὅ.π., σ.σ. 460-461. 1082

551

Σύμφωνα, λοιπόν, μὲ αὐτὴ τὴν παράδοση1085 κατέφυγε στὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου μιὰ κοπέλα χριστιανὴ γιὰ νὰ σωθεῖ ἀπὸ τὶς τουρκικὲς βαρβαρότητες. Λέγεται ὅτι ἦταν θυγατέρα κάποιου Μανώλη Σιτανοῦ ἢ Κουρνοῦ ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ Ἀχεντριᾶ Μονοφατσίου. Οἱ Ὀθωμανοὶ ἔσφαξαν τὸν ἀδελφό της καὶ προσπάθησαν νὰ αἰχμαλωτίσουν καὶ νὰ κακοποιήσουν τὴν ἴδια. Ὁ πατέρας τῆς ὅμως κατάφερε νὰ σκοτώσει τὸν Ὀθωμανὸ ποὺ τὴν καταδίωκε, νὰ τὴ μεταμφιέσει κατάλληλα βάζοντάς της τὰ ροῦχα τοῦ σκοτωμένου γιοῦ του καὶ ὀδηγώντας την μακριὰ ἀπὸ τὸν τόπο τῆς σφαγῆς καὶ τοῦ διωγμοῦ. Ὁ ἴδιος ὅμως μᾶλλον δὲν ἀπέφυγε τελικὰ νὰ ἔχει τὴν τύχη τοῦ γιοῦ του. Ἡ κοπέλα περιπλανήθηκε ἀρκετὲς ἡμέρες καὶ κατέληξε ὕστερα ἀπὸ μεγάλη ταλαιπωρία στὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου, ὅπου ζήτησε τὴν προστασία τῶν Μοναχῶν. Οἱ Ἁγιοδημητρίτες μοναχοὶ τὴν ἔκρυψαν στὸ Μοναστήρι χωρὶς νὰ ἀντιληφθοῦν ὅτι ἦταν γυναίκα, γιατί ἦταν «μουστακάτη», ἀντρογυναίκα καὶ φοροῦσε τὰ ροῦχα τοῦ ἀδελφοῦ της. Ἔτσι ἔμεινε μόνιμα στὴ Μονὴ καὶ μὲ τὸν καιρὸ ἔγινε Μοναχός, ἐντάχθηκε στὴν ἀδελφότητα τοῦ Ἅι-Δημήτρη καὶ ὑπηρετοῦσε μὲ ὑπακοὴ καὶ αὐταπάρνηση τὸ Μοναστήρι. Κάποτε ὁ Ἡγούμενος τὸν ἔστειλε νὰ ἀλέσει σιτάρι στὸ νερόμυλο ποὺ ὑπῆρχε στὴ θέση «Σκαρμοῦρος» στὶς ὄχθες τοῦ Γέρο Ποταμοῦ στὸ Χόνδρο. Ὁ νερόμυλος αὐτὸς χτίστηκε τὸν καιρὸ τῆς Βενετοκρατίας καὶ μάλιστα ἀποτυπώνεται σὲ ἕνα σχεδιάγραμμα μιᾶς δικαστικῆς ἀπόφασης τοῦ 1415 μ.Χ., ποῦ ἀφοροῦσε τὴν διένεξη ἀνάμεσα στοὺς φεουδάρχες Μάρκο Δάνδολο (Χόνδρος) καὶ Ἰωάννη Κουϊρίνο (Κάτω Βιάννος) γιὰ τὰ νερὰ τοῦ Γέρο ποταμοῦ.1086 Σήμερα σώζονται μόνο τα ἐρείπιά του καὶ τὸν καιρὸ

1085 1086

Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 87-88. Στιβακτάκης Ἀντ., «Ὁ Χόνδρος Βιάννου…», ὅ.π. σ.σ. 67-68. 552

αὐτὸ ἦταν ἰδιοκτησία μιᾶς Ὀθωμανῆς τοῦ Χόνδρου ποὺ κατὰ τὴν παράδοση ὀνομαζόταν Ραμπιέ. Ὁ μοναχὸς πῆγε στὸ μύλο, ἄλεσε τὸ σιτάρι καὶ ἦταν ἕτοιμος ν ἀναχωρήσει γιὰ τὸ Μοναστήρι του, ὅταν ἡ μυλωνοὺ Ραμπιὲ τοῦ ζήτησε ἐπίμονα νὰ παραβιάσει τοὺς κανόνες τῆς μοναχικῆς ζωῆς καὶ τῆς ἠθικῆς καὶ νὰ συνάψουν ἐρωτικὴ σχέση!! Ὅπως ἦταν φυσικό, ὁ μοναχὸς ἀρνήθηκε καὶ ἔφυγε ἀμέσως γιὰ τὸ Μοναστήρι του. Ἡ ἀδίστακτη Ραμπιὲ κατήγγειλε τότε στοὺς ὁμόθρησκούς της Ὀθωμανοὺς προκρίτους τοῦ Χόνδρου ὅτι ὁ καλόγερος τοῦ Ἅι-Δημήτρη τὴν προσέβαλε, ἄσκησε βία πάνω της καὶ ὅτι ἦταν ὁ πατέρας τοῦ παιδιοῦ πού περίμενε νὰ γεννήσει!! Ἀξίζει

ἐδῶ

νὰ

ἀναφερθεῖ

ὅτι

σύμφωνα

μὲ

ἔγγραφό

τοῦ

Τ.Α.Ἡρακλείου, ποῦ ἔχει χρονολογία 15 Ἰουλίου 1782, τότε οἱ Ὀθωμανοὶ πρόκριτοι τοῦ Χόνδρου ἦταν οἱ Χουσεΐν Μεχμέτ, Μουσταφὰ Σαμπάν, Ὀνταμπασίογλου Μεχμὲτ Ἀλῆ, Χουσεΐν Κουτσουκάκης (ἢ Κιουτσουκάκης), Μουσταφὰ Κοτσιφιόγλου, Μεχμὲτ Ζαΐμογλου, Ἀλήογλου Χουσεΐν, Ἰμπραήμογλου Κουτσαδάκης, Μεχμὲτ Ζαΐμογλου, Χασᾶν Χουσεΐνογλου, Μεχμὲτ Κολιοντσίογλου καὶ Μουσταφὰ Κίρκογλου.1087 Ὕστερα ἀπὸ τὴν ψευδῆ καὶ συκοφαντικὴ καταγγελία τῆς Ὀθωμανῆς μυλωνούς, τὴν ὁποία οἱ ὁμόθρησκοί της ἀποδέχτηκαν ἀβασάνιστα, ἴσως καὶ νὰ τὴν κατασκεύασαν οἱ ἴδιοι σὲ συνεργασία μὲ τὴ Ραμπιέ, ὁ ἀγὰς τοῦ χωριοῦ, ποῦ σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση λεγόταν Κουτσομπράημος,1088 μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους προκρίτους, κατέφθασαν ἐξαγριωμένοι στὸ Μοναστήρι, γιὰ νὰ σφάξουν τὸν καλόγερο πού τοὺς πρόσβαλε στὸ πρόσωπο τῆς ὁμόθρησκής τους μυλωνούς.

Στιβακτάκης Ἀντ., «Ὁ Χόνδρος Βιάννου…», ὅ.π. σ.σ. 84-85. Τὸ ὄνομα τοῦ Ὀθωμανοῦ προκρίτου τοῦ Χόνδρου Κουτσαδὰκη Ἰμπραήμογλου (1782) μοιάζει, τουλάχιστον ἀκουστικά, μὲ τὸ ὄνομα τοῦ ἀγᾶ τοῦ χωριοῦ «Κουτσ-ομπράημος», τὸ ὁποῖο διασώζει ἡ τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση.

1087 1088

553

Μάζεψαν ὅλους τους Μοναχοὺς στὸν περίβολο τῆς Μονῆς καὶ κάλεσαν τὴ Ραμπιὲ νὰ τοὺς δείξει τὸν καλόγερο ποῦ τὴν πρόσβαλε. Ὅταν ἀντίκρισε τὸ Μοναχό, σήκωσε τὸ χέρι της, τὸν ἔδειξε καὶ εἶπε: - Κιοσὲς ὁ ταβλόπιστος εἶναι! - Εἶσαι βέβαιη; τὴ ρώτησε ὁ ἀγάς. - Ἀμὰν γιαΡαμπί, ἀπάντησε ἡ Ὀθωμανή, βεβαιώνοντας μὲ ὅρκο βαρὺ τὴν καταγγελία της. Τότε ὁ ἀγὰς Κουτσομπράημος σήκωσε τὴν αἱματοβαμμένη μὲ χριστιανικὸ αἷμα ρομφαία του, γιὰ νὰ σκοτώσει τὸν καλόγερο. Ὅμως, κάποια ἀόρατη δύναμη κράτησε τὸ χέρι τοῦ ἀκίνητο σάν νὰ τὸ εἶχαν δεμένο μὲ χοντρὲς ἁλυσίδες. «Μουδὲ μαγγάνι σίδερο τέθοιο σφιγμὸ δὲν κάνει ὅπως τὴν ἤσφιξε αὐτὸς ’ποκάτω ἀπ’ τὴ μασκάλη»1089 Ὁ μοναχὸς ἀναγκάστηκε τότε νὰ ἀποκαλύψει τὸ μυστικό του, ὅτι δηλαδὴ ἦταν γυναίκα καὶ εἶχε καταφύγει στὸν Ἅϊ-Δημήτρη γιὰ νὰ γλιτώσει ἀπὸ τοὺς Τούρκους ποὺ τὴν καταδίωκαν. Αὐτὴ ἡ ἀποκάλυψη ντρόπιασε ἀλλά καί ἐξαγρίωσε περισότερο τοὺς Ὀθωμανούς, γιατί ἀποκαλύφθηκε ἡ σκευωρία ἐναντίον ἑνὸς ἀθώου Μοναχοῦ καὶ γιατί οἱ καλόγεροι τοῦ Ἅι-Δημήτρη προστάτευαν ἀποδεδειγμένα καταδιωγμένους χριστιανούς. Ἡ παράδοση δὲν διασώζει ἂν ἐκέινη τὴ στιγμὴ προέβησαν σὲ βιαιοπραγίες καὶ σφαγὲς κατὰ τῶν μοναχῶν. Ἀναφέρει ὅτι διέταξαν τοὺς μοναχοὺς νὰ ἐγκαταλείψουν τὸ γρηγορότερο τὴν ἱστορικὴ Μονή τους. Ἦταν μιὰ μοναδικὴ εὐκαιρία γι’ αὐτοὺς νὰ σφετεριστοῦν τὰ βοσκοτόπια καὶ τοὺς ἀγροὺς ποὺ εἶχε στὴν ἰδιοκτησία της ἡ Μονή. Οἱ μοναχοὶ μὲ πόνο ψυχῆς λειτούργησαν γιὰ τελευταία φορὰ στὸ Καθολικό, ἔκρυψαν τὴν καμπάνα, τὰ κουδούνια τῶν αἰγοπροβάτων τους, πολλὰ μπακιρένια καὶ ἄλλα ἴσως καὶ ἱερὰ σκεύη σὲ μιὰ σπηλιὰ τῆς 1089

Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ μυστικά τοῦ Ἁγιοφάραγγου», ὅ.π. 554

περιοχῆς ποὺ μόνο αὐτοὶ γνώριζαν τὴν εἴσοδό της. Δὲν τὰ πῆραν μαζί τους, γιατί ἦταν πολὺ δύσκολο νὰ τὰ μεταφέρουν καὶ γιατί εἶχαν τὴν ἐλπίδα πὼς θὰ ἐπέστρεφαν στὸ Μοναστήρι τους. Ὕστερα πετάλωσαν ἀνάποδά τα μουλάρια τους, γιὰ νὰ χάσουν οἱ Τοῦρκοι τὰ ἴχνη τους, φόρτωσαν σὲ αὐτὰ ὅτι μποροῦσαν νὰ πάρουν μαζί τους καὶ ξεκίνησαν πρὸς τά δυτικά. Μόλις βγῆκαν ἀπὸ τὸν περίβολο τῆς μονῆς σταμάτησαν δίπλα στὸ μεγάλο συμπαγῆ βράχο ποὺ ὑπῆρχε ἐκεῖ, ἀγνάντευσαν γιὰ τελευταία φορὰ τὴ Μονὴ τῆς μετάνοιάς τους καὶ ὁ Ἡγούμενος διάβασε τὴ φοβερὴ «ψαλμοκατάρα» ἢ «ψωμοκατάρα» ὅπως ἀναφέρει ἡ παράδοση, ἐναντίον τῶν δυναστῶν τῆς πατρίδας τους καὶ ὑπευθύνων της φυγῆς τους. Ἦταν τόσο βαριὰ αὐτὴ ἡ κατάρα, αὐτὸ τὸ «ἀνάθεμα», πού, ὅταν ὁ Ἡγούμενος τελείωσε τὴν ἀνάγνωσή της, ἕνας ἀπὸ τοὺς Μοναχοὺς εἶπε: - Γέροντα, βαριὰ καὶ ἀβάσταχτη γιὰ ἀνθρώπους εἶναι αὐτὴ ἡ κατάρα. Γι’ αὐτὸ ἄς πάρει τὸ χαράκι τὴ μισή. Λέγεται πὼς ὁ συμπαγὴς βράχος ποὺ ἦταν δίπλα «σκίστηκε», δηλαδὴ ἔσπασε ἀμέσως στὰ δύο καὶ ἀπὸ τότε μέχρι σήμερα λέγεται «Χαράκι τοῦ Σπαστὴ».1090 Οἱ μοναχοὶ προχώρησαν πρὸς τὰ δυτικὰ καὶ ἔφτασαν στὴν τοποθεσία «Ἀπεζεμπέ», κοντὰ στὴν ἀνατολικὴ ὄχθη τοῦ Ἀναποδάρη ποταμοῦ στὸν Βορνό Γιαλό. Ἐκεῖ «ξεπέζεψαν» ἀπὸ τὰ μουλάρια τους καὶ σκέφτηκαν νὰ κτίσουν σὲ αὐτὸ τὸ μέρος νέο μοναστήρι. Ὅμως τὸ μεγάλο εἰκόνισμα τοῦ Ἅι-Δημήτρη, τὸ ὁποῖο κατέβασαν ἀπὸ τὸ μουλάρι καὶ τὸ τοποθέτησαν κάτω ἀπὸ μία χαρουπιά, ἔφευγε ἀπ’ τὴ θέση του καὶ ἔβγαινε πάνω στὸ σαμάρι τοῦ ζώου. Κατάλαβαν τότε πὼς ἐκεῖνο τὸ μέρος δὲν ἦταν κατάλληλο καὶ συνέχισαν τὴν πορεία τους πρὸς τὴ Μεσσαρά. Προχώρησαν πολύ, περιπλανήθηκαν ἀρκετὲς μέρες καὶ κατέληξαν στὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου στὶς Ἀπεζανές, ποὺ εἶναι κτισμένη στὶς α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 87-88. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ μυστικά τοῦ Ἁγιοφάραγγου», ὅ.π.

1090

555

πλαγιὲς τῶν δυτικῶν Ἀστερουσίων, στὴν Ἀδελφότητα τῆς ὁποίας ἐντάχθηκαν.1091

δ. Στοιχεῖα στὶς Ἀπεζανὲς ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὴν παράδοση. Αὐτὴ ἡ λαϊκὴ παράδοση ποὺ συνδέει τὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου μὲ τὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου τοῦ Ἁγιοφαραγγίτη στὶς Ἀπεζανὲς ἔχει συγκεκριμένη ἱστορικὴ βάση, ἀφοῦ σώζεται μέχρι σήμερα στὴ μονὴ τῶν Ἀπεζανῶν παλαιὰ εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τὴν ὁποία εὐλαβοῦνται ἰδιαίτερα οἱ μοναχοὶ καὶ μάλιστα ἀποδίδουν ξεχωριστὴ σημασία στὴν ἑορτὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στὶς 26 Ὀκτωβρίου. Πιθανότατα εἶναι ἡ εἰκόνα ἢ μία ἀπὸ τὶς εἰκόνες ποὺ μετέφεραν ἐκεῖ οἱ μοναχοί, ὅταν ἐκδιώχθηκαν ἀπὸ τὸ ἱστορικὸ μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου. Ἂν μάλιστα συσχετίσουμε αὐτὴ τὴν παράδοση μὲ μία ἄλλη, ποὺ καταγράφηκε στὴν περιοχὴ τῶν δυτικῶν Ἀστερουσίων, θὰ διαπιστώσουμε ὅτι σίγουρα ὑπάρχει ἄμεση σχέση μεταξὺ αὐτῶν τῶν δύο παραδόσεων. Σύμφωνα λοιπὸν μὲ αὐτὴ τὴν παράδοση,1092 κατὰ τὴν Τουρκοκρατία ἕνας τυφλὸς ἀγὰς μέ τους συνοδοὺς του βρέθηκε στὸ μονοπάτι ποὺ ὁδηγοῦσε στὴ Μονὴ τῶν Ἀπεζανῶν. Ξαφνικὰ ἄκουσε πεταλιὲς καὶ ποδοβολητὸ ἀλόγων ποὺ πλησίαζαν καὶ ρώτησε τί ἀκριβῶς συνέβαινε καὶ ποιοὶ ἦταν αὐτοὶ ποὺ ἔρχονταν κοντά τους. - Ἕνα τσοῦρμο «ταβλόπιστων» καλόγερων ποὺ κρατοῦν τάβλες μὲ τοὺς ἁγίους τους, ἀπάντησε κάποιο ἀπὸ ἐκείνους ποὺ τὸν συνόδευαν. Οἱ μοναχοὶ εἶχαν στὸ μεταξὺ πλησιάσει πολὺ κοντὰ καὶ ὁ ἀγὰς τοὺς ρώτησε: - Ποιοὶ εἶστε καὶ ποῦ πᾶτε;

α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία τῆς Βιάννου», ὅ.π., σ.σ. 188-190. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ μυστικά τοῦ Ἁγιοφάραγγου», ὅ.π. 1092 Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ μυστικά τοῦ Ἁγιοφάραγγου», ὅ.π. 1091

556

- Εἴμαστε καλόγεροι, ἀγά μου, τοῦ ἀπάντησε ὁ Ἡγούμενος. Ἐρχόμαστε ἀπὸ μακριὰ καὶ πᾶμε στὶς Ἀπεζανές, στὸ Μοναστήρι τοῦ ἍιἈντώνη. Τότε, σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση, τὰ τυφλὰ μάτια τοῦ ἀγᾶ, ποὺ ἴσως νὰ ἦταν καὶ κρυπτοχριστιανός, τὰ σκέπασε μιὰ ἐκτυφλωτικὴ λάμψη. Συγχρόνως φωτίστηκαν ὁ νοῦς καὶ ἡ καρδιά του. Προσευχήθηκε μὲ ὅλη τὴ δύναμη τῆς ψυχῆς του καὶ παρακάλεσε τὸ Θεὸ νὰ τοῦ δώσει τὸ φῶς του. Ἡ ἀλλαγή, ἡ ἀλλοίωση τοῦ ἀγᾶ, ἦταν ἄμεση, πραγματική, συγκλονιστικὴ καὶ ἡ προσευχὴ τοῦ θερμὴ καὶ εἰλικρινής. Γι’ αὐτὸ ἔγινε τὸ θαῦμα. Ἀμέσως τὰ μάτια τοῦ γιατρεύτηκαν καὶ εἶδε τὸ φῶς του. Οἱ μοναχοὶ συνέχισαν τὴν πορεία τους καὶ ἔφτασαν στὶς Ἀπεζανές. Ἂν καὶ ἡ ἐν λόγω παράδοση δὲν δίνει λεπτομέρειες, ὅμως μποροῦμε βασίμως νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἀναφέρεται στοὺς μοναχούς του Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου καὶ στὴν πορεία τους πρὸς τὴν Μονὴ τῶν Ἀπεζανῶν.

ε. Μιὰ ἀκόμα σημαντικὴ μαρτυρία Πολλοὶ κάτοικοι ἀπὸ τὸ Χόνδρο, ὅταν βρίσκονταν στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς ἔρημης πιὰ Μονῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου καὶ φυσοῦσε δυνατὸς ἄνεμος, ἄκουγαν καθαρὰ τὸν ἦχο καμπάνας ἀνακατεμένο μὲ ἤχους κουδουνιῶν αἰγοπροβάτων. Αὐτὸ τὸ ἀναμφισβήτητο γεγονὸς ἔπαψε νὰ συμβαίνει στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1930 καὶ δὲν ἀκούστηκε ξανά. Οἱ παλιοὶ κάτοικοι τοῦ Χόνδρου ποὺ ὑπῆρξαν αὐτήκοοι μάρτυρες, πίστευαν πὼς ἦταν ὁ ἦχος τῆς καμπάνας καὶ τῶν κουδουνιῶν τῶν αἰγοπροβάτων τοῦ Ἅι-Δημήτρη, ποὺ οἱ μοναχοὶ εἶχαν κρύψει πρὶν ἐγκαταλείψουν τὴ Μονή, σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ σπήλαια τῆς περιοχῆς, πιθανότατα στὰ παρακείμενα σπήλαια τοῦ Γλιμιδιανοῦ ἢ Χάλαβρου-

557

Γιακουμιανοῦ, τὰ ὁποῖα μέχρι σήμερα, ἂν καὶ εἶναι ὑπαρκτά, παραμένουν ἄγνωστα καὶ ἀνεξερεύνητα. Μέσα σὲ αὐτὰ τὰ σπήλαια οἱ μοναχοὶ τοποθέτησαν πιθανότατα βέργες-δοκάρια ὁριζόντια στὴ σειρὰ καὶ κρέμασαν τὴν καμπάνα καὶ τὰ κουδούνια. Ὅταν φυσοῦσε δυνατὰ ὁ ἄνεμος, τὰ κουδούνια καὶ ἡ καμπάνα ταλαντεύονταν σ’ αὐτὲς τὶς ἀνεμοδαρμένες σπηλιές, κτυποῦσαν δυνατὰ καὶ ἔτσι ἀκουγόταν ἐκεῖνος ὁ ἐξαίσιος σάλαγος. Μὲ τὰ χρόνια ὅμως οἱ βέργες σάπισαν καὶ τὰ κουδούνια μὲ τὴν καμπάνα σωριάστηκαν στὴ γῆ. Γι’ αὐτὸ τὸ λόγο πιθανότατα δὲν ξανακούστηκε ἀπὸ τότε ἐκείνη ἡ ὑπέροχη κι ἀπόκοσμη μουσικὴ ἁρμονία.1093 Μιὰ ἐξερεύνηση ἀπὸ εἰδικούς των προαναφερομένων σπηλαίων σίγουρα θὰ φωτίσει καὶ ἴσως ἐπιβεβαιώσει αὐτὴ τὴν παράδοση.

στ. Ἡ εὕρεση τῆς ἱστορικῆς Εἰκόνας Μετὰ τὴν ἐκδίωξη τῶν μοναχῶν ἀπὸ τὸν Ἅϊ-Δημήτρη τὸ μοναστήρι ἔμεινε ἔρημο. Μόνο ἡ ἱστορικὴ ἐκκλησία, λίγες εἰκόνες, ἕνα καντήλι καὶ τὰ ἔρημα κελλιὰ μαρτυροῦσαν τὴν περασμένη αἴγλη. Οἱ Ὀθωμανοὶ-Τουρκοκρητικοὶ τοῦ Χόνδρου σφετερίστηκαν τὴ μεγάλη περιουσία τῆς μονῆς καὶ οἱ χριστιανοῦ ἐξακολουθοῦσαν νὰ ζοῦν τὴ ζοφερὴ σκλαβιὰ χωρὶς τὸ μεγάλο στήριγμά τους, τὴν Ἀδελφότητα τοῦ ἍϊΔημήτρη τοῦ Γαλατοκτισμένου. Στὰ χρόνια ποὺ ἀκολούθησαν, σύμφωνα μὲ ἀσφαλεῖς πληροφορίες, δύο Τουρκάκια ποὺ μπῆκαν στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἅϊ-Δημήτρη πῆραν τὴν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τὴν ἔκοψαν σὲ τέσσερα κομμμάτια καὶ ἀσχημόνησαν πάνω της. Ὕστερα τὴν πέταξαν καὶ ἔφυγαν. Λέγεται ὅτι τὸ ἕνα Τουρκάκι τὸ ἔκαψε ἀμέσως κεραυνὸς καὶ τὸ ἄλλο πέθανε μετὰ ἀπὸ δύο μέρες, ἀφοῦ «ξέρασε» τὰ ἔντερά του. Αὐτὸ τὸ

1093

Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἅγιος Δημήτριος Χόνδρου…» ὅ.π. 558

περιστατικὸ δημιούργησε μεγάλο φόβο στοὺς Ὀθωμανοὺς καὶ περιόρισε τὶς φθορὲς ποὺ προκαλοῦσαν στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἅι-Δημήτρη.1094 Ὕστερα ἀπὸ πολλὰ χρόνια καὶ ἐνῶ οἱ Ὀθωμανοὶ εἶχαν ἐγκαταλείψει ὁριστικὰ τὸν Χόνδρο, ὁ Ἐμμανουὴλ Ν. Συμιανάκης (ἔτ.γέν. 1889), γνωστὸς ὡς «Σφακιανὸς», ἔκοβε ξύλα στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Ἅϊ-Δημήτρη. Σὲ κάποια ἀνάπαυλα τῆς κοπιαστικῆς ἐργασίας του, πῆγε πρὸς τὸ παρακείμενο μικρὸ σπήλαιο-σπηλιάρι, ποὺ εἶναι γνωστὸ ὡς «Κάγκελου Τρύπα» (τοπωνύμιο στὸ Γκάγκελο), καὶ ἐκεῖ κοντὰ ἐντόπισε ἐντελῶς τυχαῖα τὴν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου σὲ πολὺ κακὴ κατάσταση, τεμαχισμένη σὲ τέσσερα κομμάτια. Τὴν πῆρε μὲ σεβασμό, τὴν προσκύνησε μὲ εὐλάβεια, τὴν πῆγε σπίτι του καὶ στὴ συνέχεια τὴν παρέδωσε στὸν ταλαντοῦχο Χονδριγιανὸ «πολυτεχνᾶ» Ἀλέξανδρο Μ. Χρηστάκη (ἔτ.γέν. 1894), ὁ ὁποῖος ἕνωσε ἀριστοτεχνικά τα τέσσερα κομμάτια ποὺ τὴν ἀποτελοῦσαν, τὴν καθάρισε καὶ τὴν ἐπανέφερε ὅσο ἦταν δυνατὸν στὴν ἀρχική της μορφή, ὕστερα τὴν τοποθέτησε στὴ θέση της στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου.1095 Ἀργότερα ἡ ἱστορικὴ αὐτὴ εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου μεταφέρθηκε στὸ δίκλιτο ἐνοριακὸ ναὸ τῆς Παναγιᾶς τῆς Εὐαγγελίστριας καὶ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, ὅπου φυλάσσεται ἔκτοτε αὐτὸ τὸ ἀνεκτίμητης ἱστορικῆς καὶ πνευματικῆς ἀξίας κειμήλιο τοῦ τόπου μας.

ζ. Ἀδιάψευστος μάρτυρας Ἕνας ἀκόμη ἀδιάψευστος μάρτυρας τῆς αἴγλης καὶ τῆς πνευματικῆς προσφορᾶς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου εἶναι ἡ συνείδηση τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων τοῦ Χόνδρου καὶ τῶν πλησιέστερων χωριῶν τῆς εὐρύτερης περιοχῆς. Γι’ αὐτοὺς ὅλα ὅσα διασώζει ἡ παράδοση γιὰ τὸν

Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 88-89. α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Τὰ μυστικά τοῦ Ἁγιοφάραγγου», ὅ.π. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 88-89.

1094 1095

559

Ἅγιο Δημήτριο τὸ Γαλατοκτισμένο εἶναι ἀληθινά, εἶναι γεγονότα, ἀντικατοπτρίζουν τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα καὶ δὲν ἐπιδέχονται καμία ἀμφισβήτηση. Τὰ ἔζησαν καὶ τὰ βίωσαν σὲ ὅλο το λιτό τους μεγαλεῖο ἀλλὰ καὶ στὴν τραγικότητά τους οἱ πρόγονοί τους, γράφτηκαν στὴν ψυχὴ καὶ στὴν καρδιά τους μὲ πόνο καὶ αἷμα, ταυτίστηκαν μὲ τὴ ζωή τους. Ἔτσι πέρασαν στὰ παιδιά τους, στὰ ἐγγόνια τους, στὰ δισέγγονά τους, στὰ τρισέγγονά τους κι ἔφτασαν ὡς τὶς μέρες μᾶς ἀτόφια, γνήσια, ἀληθινά, ἀντικατοπτρίζοντας, διασώζοντας καὶ διαλαλώντας «ἐσαεὶ» τὴν ἱστορία τοῦ Ἅϊ-Δημήτρη τοῦ Γαλατοκτισμένου. Τοῦ μεγάλου Χονδιγιανοῦ Ἁγίου, τοῦ προστάτη τῶν καταδιωκομένων, τῶν φτωχῶν, τῶν ἀσθενῶν, τῶν ἀπελπισμένων. Τοῦ Ἁγίου ποὺ νικᾶ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης, ποὺ προστατεύει τοὺς ποιμένες, ποὺ εὐλογεῖ τὴν καρποφορία τῶν καρπῶν τῆς γῆς. Ἀναμφισβήτητα ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος μαζὶ μὲ τὸν Ἅγιο Γεώργιο τὸν Βαγιωνίτη διαμόρφωσαν «ἐν πολλοῖς» τὴ θρησκευτική, τὴν κοινωνικὴ καὶ τὴν ἱστορικὴ συνείδηση τῶν Χονδριγιανῶν. Στὴ Χάρη του ἦταν ὅλοι παρόντες. Μετὰ τὴ Θεία Λειτουργία γινόταν στὸ παρελθὸν στὸν περίβολο τοῦ Μοναστηριοῦ μεγάλο πανηγύρι, πολλὲς ἐκδηλώσεις τιμῆς, σεβασμοῦ καὶ ἀγάπης πρὸς τὸ Γαλατοκτισμένο Ἅγιο, τὸ φύλακα καὶ εὐεργέτη τους.1096

η. Σημερινὴ κατάσταση τῆς Μονῆς Ἡ σημερινὴ κατάσταση τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου εἶναι τραγική. Τὸ Καθολικὸ εἶναι σὲ ἐγκατάλειψη καὶ βρίσκεται ὑπὸ πλήρη κατάρρευση!! Ὁ περίβολος εἶναι ἀξιοθρήνητος!!

α) Στιβακτάκης Ἀντ., «Ἡ Κρήτη τῆς παράδοσης», ὅ.π., σ.σ. 114-117. β) Στιβακτάκης Ἀντ., «Μουσική Παράδοση τοῦ Χόνδρου», Βιαννίτικα Νέα, 102104, 1985

1096

560

Καθ’ ὑπερβολὴν μποροῦμε νὰ ἰσχυριστοῦμε ὅτι σήμερα ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος θυμίζει ὀρθόδοξο χριστιανικὸ Μοναστήρι τοῦ Πόντου καὶ τῆς Καππαδοκίας, ποὺ βρίσκεται ὑπὸ κατάρρευση καὶ πλήρη ἀφανισμό, μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος βρίσκεται σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς πλέον παραδοσιακὲς καὶ βαθύτατα θρησκευόμενες περιοχὲς τῆς ἐλεύθερης ὀρθόδοξης Ἑλλάδας, ἐνῶ τὰ Μοναστήρια τοῦ Πόντου καὶ τῆς Καππαδοκίας βιώνουν ἐδῶ καὶ ἕναν αἰώνα τὴν ἐγκατάλειψη, τὴν ἐχθρότητα, τὴ βιαιότητα, τὸ μένος καὶ τὸν τυφλὸ φανατισμὸ τῶν «ἀναγεννημένων» ὀπαδῶν τοῦ Κεμαλισμοῦ. Λυπᾶμαι, ἀλλὰ τὰ πράγματα εἶναι τόσο ἁπλὰ καὶ τόσο τραγικά!! Τὰ ὄμβρια ὕδατα εἰσέρχονται «κρουνηδὸν» ἐντός του ναοῦ ἀπὸ τὴ στέγη, ἀπὸ τοὺς τοίχους, ἀπὸ τὶς πόρτες, ἀπὸ παντοῦ, διαποτίζουν, διαβρώνουν, ὑπονομεύουν καὶ ἀποσταθεροποιοῦν ἐπικίνδυνά τα θεμέλιά του!! Τὸ δάπεδό του εἶναι «λασπωμένο» καὶ ἀπλησίαστο κατὰ τοὺς χειμερινοὺς μῆνες. Οἱ τοῖχοι ἔχουν διαβρωθεῖ καὶ παρουσιάζουν σχισμὲς καὶ ἐπικίνδυνες ρωγμές. Οἱ εἴσοδοί του (νότια καὶ δυτική), ἀληθινὰ κομψοτεχνήματα, ἔχουν ἀλλοιωθεῖ καὶ κινδυνεύουν νὰ καταστραφοῦν ἀνεπανόρθωτα. Οἱ ἐλάχιστες τοιχογραφίες ποὺ ἔχουν ἀπομείνει, ἐξαιρετικῆς τέχνης, ἂν δὲν διατηρηθοῦν τὸ ταχύτερο, θὰ καταστραφοῦν ὁλοσχερῶς καὶ αὐτὸ θὰ εἶναι ἀληθινὴ τραγωδία. Ὅσον ἀφορᾶ τὸν περίβολο τῆς Μονῆς, καλύτερα νὰ μὴν ἀναφέρουμε τίποτα, γιατί εἶναι δύσκολο μὲ λόγια νὰ περιγράψει κανεὶς τὴν ὑποβάθμισή του καὶ τὴν κατάντια του. Γι’ αὐτὸ εἶναι ἀδήριτη ἀνάγκη τώρα, ὅσο εἶναι ἀκόμα καιρός, νὰ κινητοποιηθοῦμε δυναμικά, νὰ ἀπαιτήσουμε αὐτὸ ποὺ πρέπει νὰ γίνει καὶ νὰ προλάβουμε «πάση θυσία» τὴν ἐπερχόμενη μὲ μαθηματικὴ ἀκρίβεια κατάρρευση καὶ ὁλοκληρωτικὴ καταστροφὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Γαλατοκτισμένου. 561

Πρέπει νὰ γίνει ἄμεση καὶ ὁλοκληρωμένη μελέτη γιὰ τὴ στήριξη καὶ ἐνίσχυση τοῦ ναοῦ (θεμέλια, τοῖχοι, στέγη κλπ), γιὰ τὴ συντήρηση καὶ διάσωση τῶν τοιχογραφιῶν ποὺ ἀπέμειναν, γιὰ τὴ διαμόρφωση τοῦ δαπέδου, δίνοντας ἰδιαίτερη προσοχὴ καὶ σημασία στοὺς τάφους ποὺ πιθανότατα ὑπάρχουν ἐκεῖ, γενικὰ στὴν ἀναπαλαίωση τοῦ Ναοῦ τόσο ἐσωτερικὰ ὅσο καὶ ἐξωτερικά. Καὶ ὅλα αὐτὰ μὲ ἀπόλυτο σεβασμὸ στὴν ἀρχιτεκτονικὴ δομή του, τὴν ἱστορία καὶ τὴν παράδοση αἰώνων ποὺ «κουβαλᾶ» πάνω του. Ἐπίσης, ὁ περιβάλλων χῶρος πρέπει νὰ ἀναμορφωθεῖ, νὰ ἀναστηλωθοῦν τὰ ὑπάρχοντα ἐρειπωμένα κελλιά, νὰ πλακοστρωθεῖ ἡ αὐλή, νὰ ἀνοίξει τὸ μονοπάτι ποὺ ὁδηγεῖ στὴν παρακείμενη πηγὴ «Καβοῦσα» καὶ νὰ περιτειχισθεῖ στὸ παλαιὸ εὖρος του. Σὲ αὐτὸ θὰ ὁδηγήσουν τοὺς μελετητὲς τὰ ἴχνη τοῦ παλαιοῦ τείχους, ποὺ σὲ πολλὰ σημεῖα σώζονται ἐμφανῶς. Θὰ ἦταν δὲ εὐχῆς ἔργον νὰ ἐγκατασταθεῖ ἐκεῖ ἐν συνεχεία ἔστω καὶ ἕνας μοναχός, γιὰ νὰ ξαναγίνει ὁ Ἅγιος Δημήτριος ὁ Γαλατοκτισμένος ζωντανὸ Μοναστήρι, ὕστερα ἀπὸ δυόμισι καὶ πλέον αἰῶνες ἐρημιᾶς καὶ σιωπῆς!! Αὐτὸ θὰ ἦταν πραγματικὰ μεγάλη εὐλογία γιὰ τὸν τόπο μας.1097

α)Ἀναλυτικὴ ἀναφορὰ στὸν Ἅγιο Δημήτριο τὸ Γαλατοκτισμένο (ἀρχιτεκτονική, τοιχογραφίες, κλπ.) κάνει ὁ βυζαντινολόγος Ἰωάννης Ἠλ. Βολανάκης στὸ βιβλίο τοῦ «Τὰ βυζαντινὰ Μνημεῖα τοῦ Χόνδρου Βιάννου Κρήτης, ἔκδ. Συλλόγου Ἁπανταχοῦ Χονδριγιανῶν «Τὸ Κεφάλι». Ἡράκλειο Κρήτης, 2012, σελ. 53-72». β) Στὸ ἐν λόγῳ πόνημα στὶς σελ. 53-54, ὑποσημ. 113α, ἀναφέρεται μία λαϊκὴ παράδοση ποὺ σχετίζεται μὲ τὸν Ἅγιο Δημήτριο τὸ Γαλατοκτισμένο. Πρόκειται γιὰ λανθασμένη «παραλλαγὴ»τῆς αὐθεντικῆς παράδοσης, ἡ ὁποία καταχωρεῖται στὴν παροῦσα μελέτη καὶ ἀποδεδειγμένα ἔχει ἱστορικὴ βάση.

1097

562

Απόψεις του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

563

Απόψεις του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

564

Απόψεις του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

565

Απόψεις του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

566

Νότια είσοδος του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

Δυτική είσοδος του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

567

13 Η κόγχη του Ιερού Βήματος και το Αγιοθύθυρο του Καθολικού Ναού της Μονής Του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

Μερική άποψη του εσωτερικού του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

568

15 Μερική άποψη του εσωτερικού του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου Διακρίνεται το τέμπλο του Ναού.

Ο Άγιος Δημήτριος έφιππος. Εικόνα του τέμπλου της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

569

Παλαιά τοιχογραφία στο Καθολικό της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

Παλαιά

τοιχογραφία

στο

Ιερό Βήμα του Καθολικού της

Μονής

του

Δημητρίου

Αγίου του

Γαλακτοκτισμένου

570

Ότι απέμεινε από τις τοιχογραφίες του Καθολικού της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

571

Κελλιά στον περίβολο της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου

572

Το ‘’ Χαράκι του Σπαστή’’ , που βρίσκεται εκατό περίπου μέτρα δυτικά της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου και σχετίζεται με την εκδίωξη των Μοναχών από τη Μονή.

Σημ. : Οι φωτογραφίες προέρχονται από το Αρχείο των : Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη : 1,2,3 Μιχαήλ Νικηφοράκη : 5,7,8,11,12,14,15,16,17,18,19,20,21,22 Εμμανουήλ Στεφανουδάκη : 4,6,13,23,24 Νίκου Ψιλάκη : 9,10 Στέφανου Γρατσέα : 25

573

Ηλεκτρονική σελιδοποίηση, κατασκευή e-book ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΚΙΜΑΚΗΣ / BIGBOOK publications Καντανολέων 4, Ηράκλειο Κρήτης Τηλ. / Φαξ 2810 285541 Email : info@bigbook.gr Website : www.Bigbook.gr

574

Isbn : 978-618-81272-0-3

575