Επιστημονική επετηρίδα - Τόμος Ε' - Μέρος 2ο by Alekos Dokimakis

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΟΝΗΣΟΥ

ΤΟΜΟΣ E΄ Μέρος 2

ΝΕΑΠΟΛΙΣ 2014

<< Επιστημονική Επετηρίδα Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας & Χερρονήσου >> Εκδίδεται προνοία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πέτρας & Χερρονήσου κ. Νεκταρίου

Επιστημονική Επιτροπή Βασίλειος Φθενάκης, καθηγητής Πανεπιστημίου Βρέμης. Μιχαήλ Κασωτάκης, Πρώην Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του κέντρου Επιστημονικής Έρευνας Ελλάδος. Βασιλική Συθιακάκη, Αρχαιολόγος, Προισταμένη 13ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης.

Εκδοτική Επιτροπή Αρχ. Τίτος Ταμπακάκης Αρχ. Εμμανουήλ Κατσαρός Γεώργιος Μαμάκης

Την ευθύνη του περιεχομένου της εγκυρότητας και των δικαιωμάτων των χρησιμοποιούμενων πηγών κάθε εργασίας έχει ο συντάκτης.

Νεάπολη Κρήτης 724 00 Τηλ. 28410 32320, Φαξ 28410 31344 Website: www.impeh.gr / email: info@impeh.gr Ηλεκτρονική σελιδοποίηση, κατασκευή e-book ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΚΙΜΑΚΗΣ / BIGBOOK publications Καντανολέων 4, Ηράκλειο Κρήτης Τηλ. / Φαξ 2810 285541 Email : info@bigbook.gr Website : www.Bigbook.gr

Περιεχόμενα Νεκτάριος, Μητροπολίτης Πέτρας & Χερρονήσου Η Ιερά Μονή Αγ. Γεωργίου Σελληνάρι. Κυρίλλος Κατερέλος Ἐπίσκοπος Ἀβύδου, Καθηγητής Ιστορικής Δογματικής Θεολογίας του Παν/μιου Αθηνών Ο Διάλογος του Μανουήλ Β΄Παλαιολόγου (1350-1425) με το Ισλάμ ( 7η διάλεξη ) και ο σύγχρονος διαθρησκευτικός διάλογος. Θεοχάρης Δετοράκης, Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Μελετίου Συρίγου του Κρητός Ανέκδοτα Επιγράμματα στους Αγίους της Λαύρας Πιετζαρίου του Κιέβου. Γεώργιος Ε. Κρασανάκης, Ὁμότιμος Καθηγητὴς Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Ψυχολογία και Ασθενής. Απόστολος Γ. Παπαϊωάννου Ομ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση (1866 – 1869) χωρίς τον πυρπολητή. Χρυσόστομος Ἰ. Παπαδάκης, Ἀρχιμανδρίτης τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Αρχιεπίσκοποι Κρήτης κατά τη Ρωμαιοκρατία και την Α΄ Βυζαντινή περίοδο (63824/26). Μιχάλης Ἐμμ. Πατεράκης, Πρωτ/ρος Εφημ. Ι. Ησυχαστηρίου Παντάνασσας Η παρουσία τοῦ μοναχισμού στὴν περιοχή τῆς Φουρνής (Τ.Δ) μέσα από τα παραχωρητήρια ἔγγραφα τῆς Ι.Μ. Αρετίου. Άννα Ι. Στραταριδάκη-Κυλάφη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Επιμενίδης ο Κρης: μια ετυμολογική προσέγγιση του ονόματός του. Κωνσταντίνος Κορώσης, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστήμιο Κρήτης Σχολή Επιστημών Αγωγής Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Το διαζύγιο και οι επιπτώσεις του στην κοινωνική προσαρμογή των παιδιών. Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκης, Επίκουρος Καθηγητής ΠΑΕΑΚ Ιερά Πρόσωπα – Ιστορία & διαπλαστικές πηγές στην ποιητική συλλογή ΄΄ Πάσχα των Ελλήνων΄΄ του Άγγελου Σικελιανού

Δρ. Ιωάννης Ν. Λίλης, Λέκτορας της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Ηρακλείου Κρήτης Ο ορθόδοξος ιερέας απέναντι στην σύγχρονη οικονομική κρίση προβλήματα, προβληματισμοί, και προοπτικές με βάση τη θεολογική διδασκαλία του Χριστιανισμού. Γεώργιος Μιχ. Πατεράκης, Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε. Η Μάχη των Βρυσών Μεραμπέλλου 8 Αυγούστου 1867. π. Αυγουστίνος Μπαϊραχτάρης, Επ. Καθηγητής Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης Ανάλυση του κειμένου “Ένας Κύριος - Ένα Βάπτισμα” της Επιτροπής Πίστη και Τάξη, (Σκωτία 1960). Ιωάννης Καστρινάκης, Διδάσκων Καθηγητής Π.Α.Ε.Α.Κ. Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Ωδείου << Ιωάννης Μανιουδάκης>> Το Ριζίτικο τραγούδι και η Μελική του σχέση με την Οκταηχία της Βυζαντινής μουσικής. Νεκτάριος Μαρκάκης, Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου Αντισυνταγματάρχης (ΣΙ) – Th.M. Ιδεολογικές προϋποθέσεις οργάνωσης της θρησκευτικής υπηρεσίας των ΕΔ. Μαμάκης Γεώργιος Εκπαιδευτικός Το «φιλολογικόν Γυμνάσιον εν Νεαπόλει Κρήτης» και το ασύμπτωτο της σχέσης του με τον «πρακτικό βίο». Γεώργιος Ι. Γεράκης Διάκονος της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Έκτακτος καθηγητής Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Εφαρμογές πληροφορικής στην υπηρεσία των διοικητικών αναγκών της Εκκλησίας. Μελέτη περίπτωσης. Ιωάννης Τσερεβελάκης Θεολόγος - Φιλόλογος Αττικισμός : Μια συνειδητή εισαγωγή της << Διγλωσσίας >> στον Ελληνικό χώρο. Ευαγγελία Γ. Πατεράκη Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής. Υποψ. Δρ. της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ειδήσεις για τη ζωή και το έργο του Καπετάν Μανόλη Κοκκίνη (1826-1897) (Συμβολή στην Ιστορία του Μεραμπέλλου)

Άννα Γ. Πατεράκη Δρ. Επιστημών Κοινωνικής Πολιτικής και Διοίκησης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Πρώιμα ψηφίσματα των Δήμων Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου, Παναγιάς, και Σχοινιά για την «Ένωση» της Κρήτης με την Ελλάδα (Σεπτέμβριο 1908). Μαρία Γ. Σεργάκη, Φυσικός, τέως Προϊσταμένη των ΓΑΚ- Ν. Λασιθίου Ο Νικόλαος Δ. Παντελάκης και το Παντελάκειον Δημοτικόν Σχολείον Καρυδίου. Γεώργιος Εμμ. Θραψανιώτης Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών Οι Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας με την Ελληνική Παιδεία στη Βυζαντινή περίοδο. Παναγιώτης Σαπουντζής Διδάκτωρ Υπολογιστών Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου Νότιγχαμ Φασματική Ανάλυση Χωρικού και χρωματικού περιεχομένου των Φυσικών Εικόνων. Δημήτριος Χ. Σάββας Προιστάμενος της «Β.Δ.Β.» Η διαδρομή του μεταφραστικού γραφείου καθώς και τα Τεμένη των Νομών Ηρακλείου και Λασιθίου. Λογκάκη Μαρία Καθ. Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης Ultrafast electron trapping times in low-temperature-grown gallium arsenide: The effect of the arsenic precipitate spacing and size.

Γεώργιος Ι. Γεράκης Διάκονος της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Έκτακτος καθηγητής Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης.

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Μελέτη Περίπτωσης

1. Πρόλογος

Είναι γεγονός ότι η πληροφορική ως μια νέα σχετικά Επιστήμη έναντι των υπολοίπων δημιούργησε νέα δεδομένα και νέες προκλήσεις στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Νέοι τρόποι διαμόρφωσης της πληροφορίας προστέθηκαν οι οποίοι συνέβαλαν καθοριστικά στην αύξηση της ταχύτητας μετάδοσης και επεξεργασίας, ώστε να δημιουργηθεί μια νέα προέκταση κοινωνικού χαρακτήρα, η Κοινωνία Της Πληροφορίας. Μέσα λοιπόν σε αυτό το νέο περιβάλλον άρχισαν σιγά-σιγά και διστακτικά να προσαρμόζονται όλοι οι θεσμοί της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων και να γίνονται μέτοχοι αυτής της νέας πραγματικότητας, η οποία μετέβαλε καταλυτικά τον τρόπο διάχυσης και επεξεργασίας της Πληροφορίας. Η Εκκλησία ως ένας πανάρχαιος και πανανθρώπινος θεσμός δεν έμεινε ανεπηρέαστη από αυτήν την μεγάλη αλλαγή. Διστακτική και επιφυλακτική στην αρχή, εντούτοις στη συνέχεια υιοθέτησε το νέο περιβάλλον, χρησιμοποιώντας το ανάμεσα στα άλλα για τη λειτουργία των βασικών διοικητικών ενεργειών που ασκεί. Εκτός δηλαδή των πνευματικών - ποιμαντικών θεμάτων τα οποία καλείται η Εκκλησία να διαχειρισθεί, υπάρχουν και καθημερινές αναγκαιότητες διοικητικής φύσεως στις οποίες καλείται να ανταποκριθεί συνεργαζόμενη και με άλλους φορείς για την επίτευξη του έργου Της. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε κατά το δοκούν και πρωτίστως με την βοήθεια του Θεού τις βελτιώσεις οι οποίες πιθανόν μπορούν να προκύψουν, αλλά και τις νέες εφαρμογές οι οποίες είναι δυνατόν να αναπτυχθούν, με σκοπό η Εκκλησία να έχει μια υγιή παρουσία στην Κοινωνία Της Πληροφορίας.

2. Εισαγωγή Η Εκκλησία, ως οργανισμός, διέπεται από ένα πλήθος διοικητικών ενεργειών σε καθημερινή βάση, τόσο για την κάλυψη των εσωτερικών της αναγκών όσο και για την εξυπηρέτηση του ποιμνίου Της. Όλες αυτές οι διοικητικές δραστηριότητες περιλαμβάνουν την επεξεργασία υπαρχόντων δεδομένων ή και νέων, οι οποίες προκύπτουν με σκοπό την εξαγωγή της απαιτούμενης πληροφορίας. Είναι προφανές πως ο όγκος όλων αυτών των καθημερινών ενεργειών δεν θα μπορούσε να διεκπεραιωθεί σήμερα και κατά προέκταση στο μέλλον δίχως τις Εφαρμογές Πληροφορικής με τις δυνατότητες τις οποίες προσφέρουν. Το ανωτέρω είναι προφανές ότι ενέχει και κοινωνική διάσταση με την έννοια της διαμόρφωσης μιας νέας κουλτούρας στην Εκκλησία η οποία συνεχώς αναπτύσσεται και δημιουργεί ένα νέο περιβάλλον λειτουργίας. Μέσα σε αυτό το νέο περιβάλλον με την συνεχόμενη διείσδυση της Κοινωνίας Της Πληροφορίας η Εκκλησία καλείται να ανταποκριθεί σε αυτήν την πρόκληση και να εκμεταλλευτεί τις νέες δυνατότητες για την προαγωγή του έργου της, δίχως να σημαίνει ότι αυτές οι ρηξικέλευθες καινοτομίες θα την απαγκιστρώσουν από την παράδοση της και θα αποπροσανατολίσουν τον σκοπό της. Το έναυσμα για την διεξαγωγή της παρούσας προσέγγισης στάθηκε η χρήση και η αναγκαιότητα των εφαρμογών πληροφορικής στην καθημερινή μας ζωή, μιας και τον τελευταίο καιρό έχουν καθιερωθεί στο internet γιατί κάνουν πιο εύκολη την εύρεση πληροφορίας, αφού στις ιστοσελίδες μπορεί κάποιος να ενημερωθεί σχεδόν για τα πάντα. Περιέχουν πληροφορίες και υπηρεσίες, έτσι ώστε να αποτελούν μια μόνιμη στάση για τους επισκέπτες τους και πολλές φορές αυτό στέκεται αιτία για να γίνει η αρχική σελίδα στον φυλλομετρητή τους (browser’s home page) και να τους βοηθάει να βρίσκουν και να ενημερώνονται ταχύτατα και χωρίς χρονοτριβή σε θέματα που τους ενδιαφέρουν. Ένα άλλο θετικό στοιχείο που υπερέχει είναι η συνεχής ανανέωση στο περιεχόμενό τους έτσι ώστε να παροτρύνουν τον χρήστη να τα ξαναεπισκεφτεί για να ενημερωθεί εκ νέου.

Επιπλέον, η ανάπτυξη ενός δικτυακού portal με συγκεκριμένο περιεχόμενο, που αφορά την πληροφόρηση αλλά και την διεκπεραίωση καθημερινών συναλλαγών, επιπροσθέτως και προς εσωτερική χρήση σε ένα Εκκλησιαστικό Οργανισμό, υπήρξε το βασικό στοιχείο έρευνας. Σκοπός της εργασίας είναι να αναδείξει την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός portal για την διευκόλυνση των χρηστών που ενδιαφέρονται να αντλήσουν οποιαδήποτε πληροφορία διοικητικής φύσεως (on-line έκδοση νομιμοποιητικών εγγράφων για τέλεση Μυστηρίων κλπ) αλλά και προς εσωτερική διαχείριση - πληροφόρηση.

3. Η έννοια της Πληροφορίας Στην καθημερινότητά μας γίνεται συνεχής αναφορά για την «Κοινωνία της Πληροφορίας» και είναι αδιαμφισβήτητη η δυναμική και ο ρόλος των πληροφοριών στις σύγχρονες εξελίξεις. Ωστόσο, η έννοια αυτή είναι πολυσήμαντη και σύνθετη, κάτι που ισχύει ανεξάρτητα από το επίπεδο της τεχνικής ανάπτυξης και των ανθρώπινων κοινωνιών. Θα παρατηρήσουμε την πληροφορία τόσο εντός του σημερινού τεχνικού πολιτισμού, του οποίου λογίζεται καθοριστικό συστατικό, όσο και πέρα από αυτό, δηλαδή γενικά και διαχρονικά. Στην εποχή μας, η πολύτροπη διαμεσολάβηση και διαχείριση της πληροφορίας τοποθετεί την έννοια αυτή σε περαιτέρω σημεία πολυπλοκότητας. Επομένως, δεν επαρκεί η σύλληψη της «πληροφορίας» με την τρέχουσα συμβατική της σημασία, όταν συμβολίζει μια νέα πραγματικότητα. Η πληροφορία με τη μορφή του μηνύματος αποτελεί ένα από τα τρία (πομπός – μήνυμα – δέκτης) απαραίτητα συστατικά κάθε επικοινωνιακού κυκλώματος. Στο κύκλωμα της επικοινωνίας το μήνυμα περιέχει και μεταδίδει το νόημα. Είναι εκείνο που ανταλλάσσεται μεταξύ των επικοινωνούντων. Η «πληροφορία δεν είναι απλώς κείμενο, εικόνες και βίντεο, αλλά και οι ενεργές διεργασίες που μετατρέπουν αυτά τα πράγματα. Οι άνθρωποι παράγουν την πληροφορία και ως ουσιαστικό (λόγος, γραφή, χειρονομίες) και ως ρήμα (εφόσον επεξεργάζονται τη δουλεία που κάνουν στο γραφείο τους) χρησιμοποιώντας τον εγκέφαλό τους» 1.

Καϊτατζή – Γουΐτλοκ Σοφία, Η Επικράτεια των πληροφοριών, Εκδόσεις «Κριτική» Αθήνα 2003, σ.26

4. Η έννοια του Πληροφοριακού Συστήματος Με τον όρο Σύστημα εννοούμε ένα σύνολο στοιχείων, διαρθρωμένων με κάποια συγκεκριμένη δομή που αναπτύσσει μία σειρά δραστηριοτήτων και επιδιώκει την επίτευξη ενός προκαθορισμένου στόχου 2. Ο ορισμός αυτός φανερώνει ότι όλοι οι παράγοντες που σχετίζονται με ένα σύστημα, σε επίπεδο στοιχείων αλλά και σε επίπεδο συνόλου, είναι καθορισμένοι και κανείς δεν αφήνεται στην τύχη. Έτσι, τα στοιχεία που απαρτίζουν το σύστημα είναι καθορισμένα, όπως επίσης καθορισμένη είναι και η λειτουργία του καθενός από αυτά και ο επιμέρους αντικειμενικός σκοπός του. Υποσυστήματα Όλα τα συστήματα αποτελούνται από επιμέρους τμήματα (Υποσυστήματα) με την απαραίτητη αυτοτέλεια και χαρακτηριστικά συστήματος, που υπόκεινται όμως και εξυπηρετούν τους ευρύτερους στόχους του Συστήματος στο οποίο ανήκουν. Κάθε Υποσύστημα μπορεί να υποκείμενα σε αυτό οργανικά του μέρη.

αποτελεί

σύστημα

για

τα

Εισροές, Επεξεργασία, Εκροές, Περιβάλλον Κάθε σύστημα επικοινωνεί με το περιβάλλον του δεχόμενο εισροές από αυτό, τις οποίες μετασχηματίζει στο εσωτερικό του και αποδίδει με τη σειρά του τα αποτελέσματα του μετασχηματισμού αυτού στο περιβάλλον, παράγοντας εκροές προς αυτό. Αντίστοιχα, το σύνολο των εκροών από το σύστημα αναφέρεται ως έξοδος. Τέλος, η διαδικασία του μετασχηματισμού των εισροών στο εσωτερικό του συστήματος αναφέρεται ως επεξεργασία. Για να εξασφαλιστεί ότι ένα σύστημα που σχεδιάστηκε και λειτουργεί για την επίτευξη ενός αντικειμενικού σκοπού δεν απομακρύνεται του σκοπού του, ελέγχεται συνεχώς ως προς την παραγόμενη έξοδό του. Κατά τον έλεγχο αυτό η έξοδος που παράγει το σύστημα καταγράφεται.

Γιαννακόπουλος Διον. – Παπουτσής Ιωαν., Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης, Τόμος Ι, Εκδόσεις Έλλην, Περιστέρι 2000, σ. 15.

Συχνά ο έλεγχος του συστήματος αυτοματοποιείται με εφοδιασμό του συστήματος με κατάλληλα υποσυστήματα που αναλαμβάνουν το έργο αυτό. Οι μετρήσεις αυτές διαβιβάζονται σε ένα άλλο υποσύστημα ελέγχου το οποίο εκτελεί σύγκριση προς τα πρότυπα και διαβιβάζει κατάλληλα διορθωτικά μηνύματα στο σύστημα. Η μέθοδος αυτή καλείται έλεγχος με ανατροφοδότηση. Δεδομένα, Πληροφορίες, Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης Ας θεωρήσουμε για παράδειγμα μία Ιερά Μητρόπολη, η οποία διαθέτοντας διάφορους μηχανισμούς, ανθρώπους και μέσα, έχει σαν στόχο την πληροφόρηση του ποιμνίου της, καταγράφοντας, αξιολογώντας και ερμηνεύοντας γεγονότα. Ένα τέτοιο σύστημα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί σαν Πληροφοριακό Σύστημα. Ας θεωρήσουμε τώρα ένα Πληροφοριακό Σύστημα το οποίο, σαν υποσύστημα ενός οργανισμού, έχει ως στόχο να παρέχει πληροφορίες στα όργανα διοίκησης, επεξεργαζό-μενο διάφορα δεδομένα, με σκοπό να υποστηρίζει διοικητικές πράξεις και αποφάσεις για την αποτελεσματικότερη άσκηση των καθηκόντων. Ένα τέτοιο σύστημα ονομάζεται Πληροφοριακό Σύστημα Διοίκησης. Οι εισροές σε ένα τέτοιο σύστημα είναι δεδομένα και οι εκροές πληροφορίες. Από αυτό φαίνεται ότι υπάρχει μία σημαντική διαφορά μεταξύ δεδομένων και πληροφοριών. Η επεξεργασία πληροφοριών είναι μία σημαντική λειτουργία με ευρύτερες διαστάσεις. Ένα μεγάλο μέρος της εργασίας και του προσωπικού χρόνου κάθε χρήστη καταναλώνεται στην καταγραφή, αναζήτηση και απορρόφηση πληροφοριών. Οι Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές έχουν εξελιχθεί σε αναπόσπαστο κομμάτι της οργανωμένης επεξεργασίας πληροφοριών, λόγω των δυνατοτήτων τους και του μεγάλου όγκου δεδομένων που μπορούν να επεξεργαστούν. Σήμερα, η αυτοματοποιημένη διεκπεραίωση συναλλαγών σε μεγάλους οργανισμούς αποτελεί επιβεβλημένη λειτουργία. Ακόμη περισσότερο η αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων έχει επεκτείνει τις δυνατότητες εξαγωγής και χρήσης τυποποιημένων πληροφοριών. Η πρόκληση στην επεξεργασία δεδομένων σήμερα βρίσκεται στην εκμετάλ-λευση των δυνατοτήτων των ηλεκτρονικών υπολογιστών με σκοπό την υποστήριξη διοικητικών λειτουργιών και η λήψη αποφάσεων. Η μεγάλη ποικιλία των ηλεκτρονικών αυτών πόρων

που χρησιμοποιούνται στη διεκπεραίωση συναλλαγών, στη παροχή επεξεργασμένων πληροφοριών σε τυποποιημένη μορφή, στην υποστήριξη διοικητικών λειτουργιών και στη λήψη αποφάσεων συγκροτούν τα Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης 3. Ο αυτοματισμός γραφείου, η τεχνολογία τηλεπικοινωνιών που υποστηρίζει την επικοινωνία μεταξύ ατόμων καθώς και μέσα υποστήριξης απλών λειτουργιών αποτελούν επίσης στοιχεία του ως άνω ειρημένου συστήματος. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση ενός Πληροφοριακού Συστήματος Διοίκησης σε μια λ.χ. Ιερά Μητρόπολη προϋποθέτει την αναγνώριση και καταγραφή των πληροφοριακών απαιτήσεων. Οι απαιτήσεις για διεκπεραίωση καθημερινών συναλλαγών είναι γενικά γνωστές και προσδιορίζονται εύκολα σε αντίθεση με τις πληροφοριακές απαιτήσεις της διοίκησης για την υποστήριξη αποφάσεων που εμφανίζουν μεγαλύτερη δυσκολία στο προσδιορισμό τους.

Γιαννακόπουλος Διον. – Παπουτσής Ιωαν., Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης, Τόμος Ι, Εκδόσεις Έλλην, Περιστέρι 2000, σ. 19.

5. Η έννοια της Διοίκησης. Αν επιχειρήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό στη Διοίκηση – «Μάνατζμεντ», θα βρούμε πολλούς, οι οποίοι αποδίδουν βέβαια την κοινή έννοια, αλλά δίνουν έμφαση ο καθένας σε διαφορετικές δραστηριότητες της Διοίκησης. Η Διοίκηση (Management) περιλαμβάνει ένα σύνολο διαδικασιών με τις επιμέρους λειτουργίες τους, που περιγράφουν τη συμπεριφορά των διοικητικών στελεχών. «Μάνατζμεντ» είναι η διαδικασία του προγραμματισμού, της οργάνωσης, της ηγεσίας και του ελέγχου, οι προσπάθειες των μελών της οργάνωσης και των άλλων παραγωγικών πόρων, για την επιτυχία των καθορισμένων στόχων της οργάνωσης 4. Τα σημεία που χρειάζεται να διευκρινισθούν εδώ είναι: 1. Διαδικασία είναι ο συστηματικός τρόπος επίτευξης των στόχων. 2. Προγραμματισμός είναι η εκ των προτέρων οριοθέτηση των στόχων και ενεργειών. 3. Οργάνωση είναι ο συντονισμός των ανθρώπινων και υλικών πόρων. 4. Ηγεσία

είναι

καθοδήγηση

και

επηρεασμός

των

υφισταμένων για να εκτελέσουν το συγκεκριμένο έργο. 5. Έλεγχος

είναι

οι

ενέργειες

που

βεβαιώνουν

ότι

οργανισμός οδηγείται στην κατεύθυνση των στόχων.

Πετρίδου Ευγ., Διοίκηση Μάνατζμεντ. Μια εισαγωγική προσέγγιση, β΄ έκδοση, «Ζυγός» Θεσσαλονίκη 2001, σ. 30 4

6. Η έννοια της Διοικητικής Επιστήμης χώρο

στον εκκλησιαστικό

Για την εφαρμογή της διοικητικής θεωρίας είναι προφανές ότι η εκκλησιαστική μονάδα, στην περίπτωσή μας η Ενορία και κατ’ επέκταση η Ιερά Μητρόπολη, νοείται και εξετάζεται ως ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός, όπου σκοπός του είναι η αποτελεσματικότερη χρησιμοποίηση των διατιθέμενων πόρων και αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση αφενός του πνευματικού κέρδους των πιστών και αφετέρου στην παροχή των προβλεπόμενων υπηρεσιών. Από αυτό, λοιπόν, καθίσταται φανερή η ανάγκη εφαρμογής της διοικητικής επιστήμης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εφαρμογή των θεμελιωδών λειτουργιών της Διοικητικής Επιστήμης σε ένα εκκλησιαστικό οργανισμό είναι απαραίτητη για την επίτευξη της αποτελεσματικότητάς της. Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια για την εφαρμογή τους είναι η ενημέρωση των εμπλεκομένων σε θέματα διοίκησης, καθώς και η ικανότητα αξιοποίησης τους, ανάλογα με το έργο που έχουν να επιτελέσουν. Σε κάθε Εκκλησιαστικό οργανισμό τα ανώτερα διοικητικά στελέχη (Μητροπολίτης, Πρωτοσύγκελος, Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος κ.α.) ασκούν όλες τις λειτουργίες της διοίκησης. Βέβαια, υπάρχει διαφοροποίηση στο βαθμό που κάθε εκκλησιαστικό διοικητικό στέλεχος, ανάλογα με τη θέση και τα καθήκοντα που ασκεί, ασχολείται ποσοτικά με κάθε λειτουργία 5.

Ροδάνθη Ανδρουλιδάκη – Πετράκη, Η Διοίκηση στην Ενορία. Εφαρμογή και προβληματισμοί, Ηράκλειο 2011, σσ. 34 - 37. 5

7. Οι δυνατότητες των Εφαρμογών Πληροφορικής για την κάλυψη των Διοικητικών Αναγκών της Εκκλησίας

Μέθοδος Ανάλυσης & Ανάπτυξη Το πρόβλημα θα αντιμετωπιστεί με την κατασκευή μιας δυναμικής δικτυακής πύλης. Η οποία θα είναι μια web εφαρμογή που θα αντλεί και θα αποθηκεύει πληροφορίες σε μία βάση δεδομένων που θα εκτελείται σε έναν web server για να είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο (ή σε ένα ενδοδίκτυο). Απαιτείται λοιπόν η ανάπτυξη μιας βάσης δεδομένων και παράλληλα η ανάπτυξη ενός λογισμικού για την άντληση πληροφοριών από την βάση καθώς και την αποθήκευση πληροφοριών στη βάση. Η εφαρμογή αυτή θα φιλοξενείται σε web server για να είναι διαθέσιμη στους χρήστες-clients. Για την ανάπτυξη της εφαρμογής θα χρειαστεί κάποιος web server που θα φιλοξενεί την δικτυακή πύλη και την βάση δεδομένων, μια γλώσσα προγραμματισμού για την ανάπτυξη της δυναμικής μας εφαρμογής, ένας web browser για να «σερβίρει» την σελίδα μας στους χρήστες-clients και κάποιο σύστημα διαχείρισης βάσης δεδομένων για την ανάπτυξη της βάσης δεδομένων. Η εφαρμογή θα αποτελείται από στατικές και δυναμικές ιστοσελίδες. Για την ανάγκη της επίλυσης της εργασίας αυτής χρειαζόμαστε την εκμάθηση των αντικειμένων που αποτελείται από τον server που θα χρησιμοποιήσουμε τη βάση που θα καθώς και το αντικείμενο διαχείρισης της 6. Η εφαρμογή μας θα πρέπει να είναι όσο πιο απλή γίνεται σε μορφή και σε χρήση, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από διαφορετικά μηχανήματα, δηλαδή ο client να μην «κατεβάσει» μεγάλο όγκο πληροφορίας στο προσωπικό του υπολογιστή και στην συνέχεια να μπει στο portal καθώς οι πληροφορίες θα είναι σωστά κατανεμημένες ώστε να Σκουλατάκης Νικόλαος , Η Δημιουργία ενός Διαδικτυακού Τόπου για τους Αρχαιολογικούς Χώρους της Κρήτης, Πτυχιακή Εργασία, Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης, Σχολή Τεχνολογικών Εφαρμογών, Τμήμα Μηχανικών Πληροφορικής, Ηράκλειο Κρήτης 2014, σ. 11.

μπορεί εύκολα και γρήγορα να βρίσκει αυτό που χρειάζεται ο κάθε χρήστης κατά βάση δε η κάθε διεργασία να εκτελείται on-site. Επίσης, πρέπει να μελετήσουμε το αντικείμενο που θα είναι το επίκεντρο του portal, δηλαδή οι διοικητικές πράξεις που θα μπορούν να επεξεργαστούν και να διεκπεραιωθούν μέσω των εφαρμογών της Πληροφορικής και αυτό να είναι φιλικό προς τους χρήστες της εφαρμογής.

8. Συμπεράσματα Στην παρούσα εισαγωγική προσέγγιση αναλύσαμε την έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας, τις προεκτάσεις που έχουν οι εφαρμογές της πληροφορικής και τις επιμέρους έννοιες των συστημάτων και διαπιστώσαμε μέσα από την ανάλυση των όρων της Διοικητικής Επιστήμης τις δυνατότητες και τα πολλαπλά οφέλη τα οποία μπορεί να προκύψουν ειδικότερα στον εκκλησιαστικό χώρο από αυτήν. Αναλύσαμε την ανάπτυ-ξη του φυσικού αντικειμένου και διερευνήσαμε πώς αυτό θα έχει πρακτι-κή εφαρμογή στους εκκλησιαστικούς οργανισμούς (Ιερά Μητρόπολη – Ενορία). Τέλος διαπιστώσαμε ότι η θεώρηση του θέματος όπως αυτό ετέθη μπορεί να αποκτήσει περισσότερη πρακτική εφαρμογή στον εκκλησιαστικό χώρο τόσο όσον αφορά την εσωτερική πληροφόρηση όσο και την επικοινωνία της Εκκλησίας με την κοινωνία.

9. Μελέτη περίπτωσης – Πρόταση ---- Διοικητικές εφαρμογές πληροφορικής στην Ι.Α.Κ. Ως μελέτη περίπτωσης προσεγγίζουμε τις διοικητικές υπηρεσίες της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Έστω ότι ο ταπεινός ιερέας μιας απομακρυσμένης ενορίας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης που επιθυμεί να τελέσει το Μυστήριο του γάμου ή της βαπτίσεως, ακολουθώντας την πεπατημένη οδό θα πρέπει να εκτελέσει μία σειρά από γραφειοκρατικές ενέργειες είτε αφορά ενορίτες του ή μη, η όλη δε διαδικασία για την ταυτοποίηση των στοιχείων σε συνδυασμό με την μετάβαση στο Ηράκλειο – Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης για την προμήθεια των νομιμοποιητικών εγγράφων (άδεια στην περίπτωση γάμου) φορτίζει τους εμπλεκομένους με χρονοκαθυστέρηση, επιπλέον έξοδα μετάβασης κ.τ.λ. Ο ιερέας έχοντας ως μοναδικό βοηθό πάντων όλων τη Θεία Χάρη και έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή με πρόσβαση στο internet εισέρχεται με το μοναδικό password που θα έχει στη διάθεσή του στην ηλεκτρονική εφαρμογή – βάση δεδομένων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης και υποβάλλει το σχετικό αίτημα. Ο χρήστης της πλατφόρμας, αφού λάβει το αίτημα προβαίνει στη διασταύρωση στοιχείων μέσω του Σύζευξις (Προξενικές - Δικαστικές Αρχές, Ληξιαρχείο κ.λ.π.) και προχωρεί στη διεκπεραίωση (ηλεκτρονικό πρωτόκολλο, προώθηση εγγράφου σε PDF μορφή με ηλεκτρονική υπογραφή και σφραγίδα). Έτσι ο ταπεινός ιερέας της απομακρυσμένης ενορίας λαμβάνει δια της εφαρμογής τα νομιμοποιητικά έγγραφα για την τέλεση του Μυστηρίου, δίχως να χρειάζεται να μετακινείται αυτός ή οι εμπλεκόμενοι προς το Ηράκλειο και περισσότερο σε περιόδους έντονων καιρικών φαινομένων. Η όλη δε διαδικασία θα λαμβάνει χώρο εντός ολίγων λεπτών, μειώνοντας και το φόρτο εργασίας των υπαλλήλων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Ένα δεύτερο σημείο θα μπορούσε να αποτελέσει η εσωτερική πληροφόρηση δια τρέχοντα θέματα (νομοθεσία, οδηγίες κ.λ.π.) της εκκλησιαστικής μονάδος. Ένα τρίτο σημείο θα αποτελούσε η ηλεκτρονική αρχειοθέτηση όλων των εργασιών μέσω της εφαρμογής. Τούτο θα είχε πολλαπλά οφέλη, καθ’ ότι θα μπορούσε να αποφευχθεί ο όγκος των φακέλων και

των εγγράφων στο μέλλον με αποτέλεσμα το αρχείο να περιορίζεται σε 3 με 4 μεγάλους σκληρούς δίσκους και όχι να καταλαμβάνει πολλά ράφια αρχείων. Τέλος, η οποιαδήποτε αναζήτηση απαιτηθεί, αυτή θα είναι σαφώς ευκολότερη και ταχύτερη σε σχέση με το συμβατικό τρόπο. Διαπιστώνουμε δηλαδή ότι η εφαρμογή της παραπάνω πρακτικής υπερέχει σε σχέση με την έως τώρα διαδικασία, η οποία συνδέεται με τη ρομαντική υφή του χαρτιού και την οπτική παλαιότητα σε βάθος χρόνου. Ελπίζουμε ότι η Χάρη του Θεού θα οικονομήσει να υλοποιηθούν οι σκέψεις μας αυτές για τη μείωση της γραφειοκρατίας και στον εκκλησιαστικό χώρο και τη διευκόλυνση του ποιμνίου.

10. Βιβλιογραφία 1. Ανδρουλιδάκη – Πετράκη Ροδάνθη, Η Διοίκηση στην Ενορία, Ηράκλειο 2011. 2. Γιαννακόπουλος

Διονύσιος

–

Παπουτσής

Ιωάννης,

Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης, Τόμος Ι, εκδ. Έλλην, Περιστέρι 2000. 3. Ζησόπουλος Δημήτριος, Κυριαφίνη Παναγιώτα, Γεράκης Γεώργιος, Advance IT Trade, Commerce, Κοζάνη 2010. 4. Καϊτατζή–Γουΐτλοκ Σοφία, Η Επικράτεια των πληροφοριών, εκδ. «Κριτική» Αθήνα 2003. 5. Πετρίδου Ευγενία, Διοίκηση Μάνατζμεντ. Μια εισαγωγική προσέγγιση, β΄ έκδοση, εκδ. «Ζυγός» Θεσσαλονίκη 2001. 6. Ζησόπουλος Δημήτριος, Γεράκης Γεώργιος, Ζησοπούλου Στεφανία, Το προτιμησιακό καθεστώς των ευρεσιτεχνιών για ημι-ιδιωτικά έργα δημοσίου ενδιαφέροντος – Εφαρμογή στην

Κρήτη,

Επιχειρηματικότητα,

Περιφερειακή 18ο

Εξειδίκευση

Επιστημονικό

Συνέδριο

& του

Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων, 08-09 Μαΐου 2014, Ηράκλειο Κρήτης. 7. Σκουλατάκης Νικόλαος, Η Δημιουργία ενός Διαδικτυακού Τόπου για τους Αρχαιολογικούς Χώρους της Κρήτης, Πτυχιακή Εργασία, Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης, Σχολή Τεχνολογικών Εφαρμογών, Τμήμα Μηχανικών Πληροφορικής, Ηράκλειο Κρήτης 2014.

Ιωάννης Τσερεβελάκης Θεολόγος - Φιλόλογος ΑΤΤΙΚΙΣΜΟΣ: ΜΙΑ ΣΥΝΕΙΔΗΤΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ «ΔΙΓΛΩΣΣΙΑΣ» ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ 7 Προλογικό-Έννοια του όρου Η σημερινή ομιλία έχει ένα πολύ ειδικό θέμα: το φαινόμενο του αττικισμού. Προτού προχωρήσω στην παρουσίασή του, θα ήθελα να προβώ σε μια προκαταρτική διευκρίνιση, σχετική με τον υπότιτλο της ομιλίας: «Μια συνειδητή εισαγωγή της «διγλωσσίας»στον ελληνικό χώρο». Πρόκειται για μια φράση ειλημμένη από το κλασικό πλέον βιβλίο του R. Browning «Η Ελληνική γλώσσα, Μεσαιωνική και Νέα». Ωστόσο, τοποθέτησα τη λ. διγλωσσία μέσα σε εισαγωγικά, για να σημάνω ότι δεν πρόκειται για δυο γλώσσες αλλά για την ίδια ελληνική γλώσσα, συγχρόνως όμως δεν την άλλαξα (δεν την έκανα, ας πούμε, διμορφία), για να δείξω ότι οι διαφορές ανάμεσα στη μια και την άλλη μορφή γλώσσας ήταν σημαντικές. Ας ξεκινήσουμε με τη σημασία του ρ. ἀττικίζω. Σύμφωνα με το λεξικό των Liddell και Scott, το ρ. σημαίνει: α) παίρνω το μέρος των Αθηναίων και β)μιλώ την αττική διάλεκτο. Συνώνυμό του είναι και το ρ. ἀττικεύομαι. Από το ρ. ἀττικίζω παράγεται η λ. ἀττικισμός, που σημαίνει «το αττικίζειν» αλλά και «το λαμβάνειν το μέρος των Αθηναίων», όπως και οι λέξεις ἀττίκισις, με τη σημασία του αττικού ύφους, καθώς και το επίρρημα ἀττικιστί, που σημαίνει «κατά το αττικό ύφος». Όλες αυτές οι λέξεις ανάγονται στο επίθετο ἀττικός, ἀττική, ἀττικόν, που με τη σειρά του παράγεται από το ἀτθικός<ἀτθίς, που είναι η επική ονομασία της Αττικής 8. Επομένως, η σημερινή λέξη «Αττική» είναι ουσιαστικοποιημένο θηλυκό του επιθέτου ἀττικός, εννοείται δηλαδή, μετά το επίθετο, η λ. γῆ ή χώρα. Ας μείνουμε τώρα στον όρο «αττικισμός», που είναι και το θέμα της ομιλίας μας. Σύμφωνα με το λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη, η λ. σημαίνει τη «μίμηση της γλώσσας και του ύφους των αττικών συγγραφέων της κλασικής αρχαιότητας από μεταγενέστερους συγγραφείς (του 1ου π. Χ. αι. κ. εξ., από Βυζαντινούς αλλά και Νεοέλληνες του 18ου και 19ου αι. –νεοαττικισμός), οι οποίοι τους θεωρούσαν πρότυπα.» 9. Ο Εισήγηση για την Εταιρεία Ελληνικής Γλώσσας και Μουσικής στο Κέντρο Νεότητας Αγίου Τίτου Ηρακλείου, 18 Φεβρ. 2013. 8 Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, «Ι. Σιδέρης», Αθήναι, τόμος πρώτος, σ. 433. 9 σ. 317. 7

αττικισμός, δηλαδή, είναι μια κίνηση από την πλευρά ορισμένων γραμματικών και ρητοροδιδασκάλων, που έχει τις απαρχές της στον 1ο αι. π. Χ., κορυφώνεται στους δυο πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, συνεχίζεται στο Βυζάντιο, με διάφορες εξάρσεις ή υποχωρήσεις, και επανεμφανίζεται με ένταση στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, συνεχιζόμενο και στο 19ο, ακόμα και στον 20ό αιώνα. Οι πρώτοι αλεξανδρινοί λόγιοι και δημιουργοί της κινήσεως του αττικισμού, όπως γράφει ο Robert Browning, κηρύττουν πως «δεν πρέπει ν’ αφήνουμε τη γλώσσα να εξελίσσεται και να αλλάζει, γιατί κάθε αλλαγή είναι παρακμή, πως τα μόνα «σωστά» ελληνικά είναι η γλώσσα των αττικών συγγραφέων και πως η Κοινή, ως προφορική και ως γραπτή, πρέπει να εξοβελιστεί, επειδή είναι γέννημα άγνοιας, ξενισμού και χυδαιότητας.» 10. Σ’ αυτό, λοιπόν, το όχι και τόσο γνωστό σε πολλούς θέμα του Αττικισμού θα είναι αφιερωμένη η σημερινή ομιλία μας, η οποία θα περιλαμβάνει: α)μια εισαγωγική αναφορά στη δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής, για να φανούν καλύτερα οι αιτίες της εμφάνισης του Αττικισμού, β)την έκθεση των λόγων που γέννησαν το φαινόμενο του Αττικισμού, γ)το ρόλο των Πατέρων της Εκκλησίας, όσον αφορά την παγίωσή του στο χώρο της λόγιας, εκκλησιαστικής και θύραθεν, γραμματείας, δ)στο Νεοαττικισμό ε)τις συνέπειες του φαινομένου και στ) τα τελικά γενικότερα συμπεράσματα. Η δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής Είναι, πιστεύω, κοινώς γνωστό ότι υπήρξε μια ιστορική περίοδος, κατά την οποία η ελληνική γλώσσα ήταν διεθνής γλώσσα, η γλώσσα που μιλούσαν όλοι οι κατοικούντες στα παράλια της Μεσογείου αλλά και στο εσωτερικό περιοχών, όπως η Αίγυπτος, η Συρία, το Ιράν και η Μεσοποταμία, δηλαδή σε περιοχές όπου είχε φτάσει ο Μ. Αλέξανδρος και είχαν εγκατασταθεί Έλληνες. Αυτή η διεθνής, όπως την ονομάσαμε, γλώσσα ονομάστηκε από τους Αλεξανδρινούς Γραμματικούς κοινή διάλεκτος 11, και χρησιμοποιήθηκε κατά τα ελληνιστικά χρόνια, δηλαδή στην περίοδο από το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π. Χ.) μέχρι τον 4ο μ. Χ. αιώνα. Πώς δημιουργήθηκε, όμως, και τι ήταν ακριβώς αυτή η ελληνιστική Κοινή; Πρώτα-πρώτα, θα πρέπει να πούμε ότι μέχρι τον 4ο π.χ. αιώνα στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε μια «κοινή»και «επίσημη» για όλους τους Έλληνες ελληνική γλώσσα, όπως είναι π.χ. για μας σήμερα η κοινή Robert Browning, Η Ελληνική Γλώσσα, Μεσαιωνική και Νέα, μτφρ. Δημ. Σωτηροπούλου, ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, Αθήνα , σ. 71. 11 Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Περὶ Θουκυδίδου, 23,29. 10

Νεοελληνική. Αντίθετα, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν διαλεκτόφωνοι, σε κάθε περιοχή, δηλαδή, επικρατούσε η τοπική διάλεκτος, η οποία ήταν για την περιοχή ή τις περιοχές όπου μιλιόταν και η επίσημη γλώσσα, αυτή στην οποία συντάσσονταν και τα επίσημα έγγραφα. Σημειώνουμε, επίσης, ότι οι επιμέρους αυτές διάλεκτοι είχαν συνδεθεί και με συγκεκριμένα λογοτεχνικά είδη, η χρήση τους δηλαδή «εξαρτιόταν από το λογοτεχνικό είδος και όχι από την τοπική διάλεκτο του συγγραφέα.» 12 Για παράδειγμα, η ιωνική ήταν, κατά βάση, η γλώσσα της επικής ποίησης, στη δωρική γραφόταν η χορική ποίηση, όπως το δείχνουν τα χορικά των τραγωδιών (τις οποίες ως γνωστόν, συνέθεταν Αθηναίοι ποιητές), στην αιολική η μελική ποίηση. Στην πεζογραφία έχουμε ανάλογο φαινόμενο. Από το τέλος όμως του 5ου αι. στο χώρο της πεζογραφίας χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο η αττική διάλεκτος, η οποία, λόγω της πολιτιστικής υπεροχής και της πολιτικοστρατιωτικής δύναμης της Αθήνας, απέκτησε σταδιακά πανελλήνια εμβέλεια. Η ισχύς, λοιπόν, της Αθήνας σε συνδυασμό με την πολιτιστική της ανάπτυξη είχε ως αποτέλεσμα η αττική διάλεκτος (που εντωμεταξύ είχε τύχει εξαιρετικής καλλιέργειας στο γραπτό λόγο από τους μεγάλους Αθηναίους ποιητές, ιστορικούς και φιλοσόφους) να αναγνωριστεί ως γλωσσικό πρότυπο για ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Έτσι τον 4ο αι. ο Φίλιππος καθιερώνει την αττική διάλεκτο ως επίσημη γλώσσα της Μακεδονίας, ενώ με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου η ελληνική (η αττική δηλαδή) γλώσσα και η ελληνική παιδεία απλώνονται στη Μ. Ασία, στην Αίγυπτο, στη Συρία μέχρι και το σημερινό Αφγανιστάν και τη βόρεια Ινδία. Έτσι, η αττική διάλεκτος γίνεται η βάση και το πρότυπο για τη δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής. Οι πρώτες αττικές επιρροές εμφανίζονται στον ευρύτερο ελληνικό χώρο από τον 4ο π. Χ. αιώνα. Στα πρώτα ελληνιστικά χρόνια συναντούμε τη χρήση μεικτών μορφών γλώσσας από τοπικά-διαλεκτικά στοιχεία και από στοιχεία της αλεξανδρινής Κοινής. Τα τοπικά αυτά στοιχεία σταδιακά εξαφανίζονται και επικρατεί η Κοινή, πρώτα στον προφορικό κι έπειτα και στο γραπτό λόγο. Βέβαια, η Κοινή δεν επεκράτησε παντού με τον ίδιο τρόπο και στην ίδια έκταση: υπήρξαν περιοχές στις οποίες η επικράτησή της ήταν ολοκληρωτική (κυρίως στα παραλιακά αστικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου) και άλλες (κυρίως οι αγροτικές) όπου οι αυτόχθονες των κατωτέρων τάξεων εξακολουθούσαν να μιλούν τη ντόπια γλώσσα, ενώ τα μέλη των ανώτερων ντόπιων τάξεων μιλούσαν τόσο τη ντοπιολαλιά όσο και την ελληνιστική Κοινή.

Robert Browning, ό.π. σ. 43.

Πολλά είναι τα στοιχεία εκείνα, σε επίπεδο φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό και λεξιλογικό, που κάνουν την Κοινή να ξεχωρίζει από την κλασική αττική διάλεκτο. Πρόκειται, βασικά, για μια απλοποίηση της αττικής γλώσσας με απώλεια πολλών από τα παλαιά χαρακτηριστικά της καθώς και με υιοθέτηση και ενσωμάτωση, είτε στο σύνολό της είτε στις τοπικές παραλλαγές της, στοιχείων από τις παλαιές ελληνικές διαλέκτους καθώς και εκτεταμένο δανεισμό λέξεων από άλλες γλώσσες (π.χ. οι εβραϊκές λέξεις της Κ. Διαθήκης) ή με αλλαγή σημασιών αρχαίων λέξεων κ.ά.. Δεν θα αναφερθώ όμως σε αυτές τις αλλαγές, γιατί δεν εμπίπτουν στο θέμα μου. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι πρόκειται για μια γλώσσα κατάλληλη για υπερτοπική επικοινωνία, μια γλώσσα που είναι αποτέλεσμα της ανάμειξης γλωσσικών υποσυστημάτων, όπως είναι οι διάλεκτοι (τοπικές ή λογοτεχνικές). Για να φτάσει στο σημείο να γίνει το μέσο για υπερτοπική επικοινωνία, η Κοινή πέρασε από το στάδιο της διευρυμένης Κοινής, αυτής δηλαδή που μεταφέρθηκε στο χώρο της Ασίας με την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου, στο στάδιο της αφομοιωμένης Κοινής, όταν δηλαδή όχι μόνο μιλήθηκε, αλλά και χρησιμοποιήθηκε για λογοτεχνικούς σκοπούς, αφού ήδη είχε αφομοιώσει τις διάφορες λογοτεχνικές και όχι μόνο διαλέκτους. Τονίζω το γεγονός αυτό, ότι δηλαδή η επικράτηση της Κοινής είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν οι λογοτεχνικές διάλεκτοι, επειδή θα έχει ένα ρόλο στην εμφάνιση του φαινομένου του Αττικισμού. Πηγές για την αλεξανδρινή ή ελληνιστική Κοινή είναι διάφορες επιγραφές, κείμενα που προέρχονται από φιλολογικούς παπύρους (έχουν βρεθεί στην Αίγυπτο και περιλαμβάνουν ιδιωτικές επιστολές, προσκλήσεις και πάσης φύσεως διοικητικά έγγραφα), κείμενα συγγραφέων της εποχής (Πολύβιος, Επίκτητος κ.ά.) και βέβαια η ελληνική μετάφραση της Π. Διαθήκης από τους Ο΄ καθώς και η Κ. Διαθήκη. 13

Για τη δημιουργία της Κοινής δες και το άρθρο του Νίκου Παντελίδη «Δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής»στο www.greek-language.gr, ,όπου και άλλα άρθρα σχετικά με το θέμα. 13

Η εμφάνιση του Αττικισμού-αιτίες 14 Αναφερθήκαμε εισαγωγικά στη σημασία και στην έννοια του όρου «αττικισμός». Ορίσαμε, επίσης, με τη σύντομη αναφορά μας στη διαμόρφωση και επικράτηση της Κοινής, και το πλαίσιο μέσα στο οποίο εμφανίστηκε το φαινόμενο του αττικισμού. Ποιες ήταν όμως ειδικότερα οι αιτίες που το γέννησαν και πού οφείλεται το γεγονός ότι το κίνημα του αττικισμού κυριάρχησε «στη σχολική διδασκαλία της γλώσσας, επηρέασε τη λογοτεχνική πεζογραφία και οδήγησε σε μια συνειδητή μίμηση της αρχαίας γραμματικής υφής, πραγματικής ή φανταστικής», για να οδηγήσει τελικά «σε υπολογισμένο παραμέρισμα της ζωντανής γλώσσας ως μέσου προφορικής και γραπτής έκφρασης» 15; Στο ερώτημα αυτό θα δοκιμάσουμε να απαντήσουμε στη συνέχεια. Η επιστροφή στους κλασικούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και στη μίμησή τους ίσως έχει σχέση και με τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Ελλάδας. Οι κατακτημένοι και καταπιεσμένοι Έλληνες οδηγήθηκαν σε μια νοσταλγική ανάμνηση της δόξας και της ελευθερίας των αρχαίων Ελλήνων. Διότι οι Ρωμαίοι, ενώ στα πρώτα χρόνια της κατάκτησης των Ελλήνων έτρεφαν προς αυτούς ένα σεβασμό, όταν τα «ανώτερα πνευματικά αποθέματα του «ξενόφερτου» ελληνισμού άρχισαν να αφήνουν τη σφραγίδα τους στη ρωμαϊκή ζωή, οι αλλαγές έδωσαν σε πολλούς την εντύπωση ότι απειλούσαν τη ρωμαϊκή τους ταυτότητα.» 16. Μπροστά σ’ αυτή την εξέλιξη οι Ρωμαίοι διέκριναν σαφώς μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων, που τους θεωρούσαν εκπροσώπους ενός μεγάλου πολιτισμού, και των συγχρόνων τους Ελλήνων, που έτειναν να τους θεωρούν επιπόλαιους και ανειλικρινείς. Ωστόσο, η αντίληψη αυτή των Ρωμαίων για τους Έλληνες ως λαό με ένδοξο παρελθόν ενίσχυσε την ολοένα αυξανόμενη προσκόλληση των ίδιων των Ελλήνων στα περασμένα τους μεγαλεία. Σ’ αυτό αν προστεθεί και ο από μέρους των Ελλήνων αυτοκαθορισμός της ταυτότητάς τους βάσει της κοινής καταγωγής, των κοινών μύθων, των κοινών ηρώων και προπαντός της κοινής γλώσσας 17, μπορεί να μας δώσει την αιτία για την οποία οι Έλληνες ρητοροδιδάσκαλοι στράφηκαν στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν και, περιφρονώντας την εποχή τους, πραγματεύονταν θέματα από τους περσικούς πολέμους και Για το φαινόμενο του αττικισμού δες το μν. έργο του Robert Browning, σ. 71-79, Τζέφρυ Χόρροκς, Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των ομιλητών της, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 2006, σ. 192-206, Albin Lessky, Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητού Τσομπανάκη, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 1133-1152, καθώς και Ν. Ανδριώτη, Αττικισμός (Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. 5ος, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, σ. 264-267). 15 Robert Browning, ό.π. σ. 71. 16 Τζέφρυ Χόρροκς, ό.π. σ. 191. 17 Τζέφρυ Χόρροκς, ό.π. σ. 192. 14

το Μ. Αλέξανδρο. Το αποτέλεσμα ήταν οι κλασικοί συγγραφείς να γίνουν πρότυπα προς μίμηση. Μαζί με τη μίμηση όμως των προτύπων αυτών, αντικείμενο μίμησης έγινε κατ’ ανάγκη και η γλώσσα στην οποία ήταν γραμμένα τα έργα των μεγάλων συγγραφέων της αρχαιότητας. Ένας άλλος παράγοντας ανάγεται στη σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνικής επιφάνειας και θέσης. Η γλώσσα, στις κοινωνίες που είναι διαιρεμένες σε τάξεις, λειτουργεί ως σύμβολο γοήτρου και κοινωνικής αίγλης. Έτσι συνέβαινε και στα ελληνιστικά χρόνια, όταν η γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ήταν συνδεδεμένη με τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις: η ζωντανή ομιλία του λαού, που δεν είχε κλασική παιδεία, ήταν περιφρονητέα από τους ανθρώπους των τάξεων εκείνων που είχαν τη δυνατότητα να σπουδάσουν, να μορφωθούν και να ανακαλύψουν στη διαφορά μεταξύ λόγιας και λαϊκής γλώσσας το σύμβολο της κοινωνικής τους ανωτερότητας. Για τούτο και η παιδεία της εποχής βασιζόταν στην κλασική αρχαιοελληνική Γραμματεία, που ως γλώσσα της είχε την αρχαία ελληνική με τις διαλέκτους της. Επειδή όμως η καθιέρωση της Κοινής απομάκρυνε από τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, το έργο των δασκάλων στα σχολεία έγινε πιο δύσκολο. 18 Μια επιστροφή, επομένως, στην κλασική αττική διάλεκτο αφενός ανέβαζε το γνώστη της κοινωνικά και αφετέρου διευκόλυνε το έργο των δασκάλων 19. Σημαντικό ρόλο για την εξέλιξη αυτή (δηλαδή για τη σχέση γλώσσας και κοινωνικής καταξίωσης) φαίνεται ότι έπαιξε και η αίγλη που απολάμβανε η ρητορική στους πρώτους αιώνες μ. Χ., γεγονός που είχε ως συνέπεια την εμφάνιση της Β΄ Σοφιστικής (1ος-4ος μ.Χ αι.). Ρητορικοί λόγοι εκφωνούνταν σε κάθε περίπτωση (προπάντων ενώπιον αυτοκρατόρων) και οι Έλληνες «γρήγορα αντιλήφθηκαν ότι η σύνδεση του παρελθόντος τους με το ρωμαϊκό παρόν θα τους πρόσφερε ένα γρήγορο δρόμο προς τον πλούτο και τα προνόμια» 20. Έτσι οι ρήτορες εκπρόσωποι της Β΄ Σοφιστικής εξελίχτηκαν «σε μια πνευματική και κοινωνική ελίτ, επιδεικνύοντας τις ικανότητές τους σε ρητορικούς αγώνες, διαθέτοντας υψηλές διασυνδέσεις και απολαμβάνοντας το λαϊκό θαυμασμό σε τέτοιο βαθμό, που σήμερα συναντάται μόνο στους αστέρες της ροκ και τους ηθοποιούς του Χόλιγουντ (…) Οι σοφιστές σύντομα έγιναν το κυρίαρχο σύμβολο της ευελιξίας της ελληνικής Για τους τρεις ανωτέρω παράγοντες δες Robert Browning, ό.π. σ. 72-73. Ως παράδειγμα στο σημείο αυτό μπορούμε να αναφέρουμε το γνωστό ποίημα του Καβάφη «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης», όπου παρουσιάζεται η σφοδρή επιθυμία ενός εξέχοντος μη Έλληνα των ελληνιστικών χρόνων να ζήσει σαν Έλληνας και να μιλήσει ελληνικά, ο οποίος επειδή δεν το πετυχαίνει, νιώθει εντελώς άβολα. Αντανακλάται έτσι στο ποίημα το κύρος και η αίγλη της λόγιας ελληνικής γλώσσας των μορφωμένων ανώτερων τάξεων. 20 Τζέφρυ Χόρροκς, ό.π. σ. 194. 18 19

αριστοκρατίας, που κατοικούσε στις πόλεις, και το κεντρικό συστατικό της λογοτεχνικής και πολιτισμικής αναγέννησης, το οποίο βασιζόταν στη νοσταλγία ενός χαμένου παρελθόντος» γράφει ο ελληνιστής καθηγητής Τζέφρυ Χόρροκς 21. Για την επιτυχία του υψηλού και εξεζητημένου ύφους των ρητορικών τους λόγων, που είχε γίνει της μόδας, όπως θα λέγαμε, οι ρήτορες στράφηκαν προς το ύφος των αττικών συγγραφέων και τελικά προς τη γλώσσα τους. Έτσι ο αττικισμός βρήκε το φυσικό του περιβάλλον ανάμεσα στους αρχαιοδίφες της Β΄ Σοφιστικής, οι οποίοι πίστεψαν ότι ο δεσμός με το ένδοξο παρελθόν μπορεί να αποκατασταθεί μόνο μέσω της αττικής διαλέκτου. Ο κυριότερος όμως λόγος γέννησης του αττικισμού είναι ότι το κίνημα αυτό εμφανίστηκε σαν ένα αντίρροπο, μια αντίδραση στη μεγάλη εξάπλωση της Κοινής. Πράγματι, θα λέγαμε ότι, ακολουθώντας το νόμο δράσης-αντίδρασης, ο αττικισμός είναι η αναμενόμενη αντίδραση τόσο προς το γλωσσικό «άνοιγμα»όσο και προς τις γραμματειακές επιλογές της Κοινής. Εδώ πρέπει να θυμηθούμε όσα είπαμε για τις λογοτεχνικές διαλέκτους στις οποίες ήταν γραμμένη η αρχαία ελληνική Γραμματεία· ότι δηλαδή κάθε λογοτεχνικό είδος γραφόταν σε διαφορετική διάλεκτο. Ας θυμηθούμε ακόμη ότι οι λογοτεχνικές αυτές διάλεκτοι ή γλώσσες είχαν εξαφανιστεί, επειδή απορροφήθηκαν από την Κοινή. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένα αδιέξοδο στη λογοτεχνική παραγωγή, επειδή τώρα οι λογοτέχνες που είχαν την έγνοια να γράψουν δημιουργικά με βάση τα αρχαιοελληνικά πρότυπα αδυνατούν να παραγάγουν το γλωσσικό μήνυμα. Υποχρεώνονται, λοιπόν, να αναζητήσουν καινούργιους τρόπους, επειδή ξέμειναν από γλωσσικό όργανο έκφρασης. Βέβαια, πολλοί λόγιοι και συγγραφείς χρησιμοποίησαν την Κοινή (κυρίως στην πεζογραφία) με πολύ καλά αποτελέσματα, όπως ο ιστορικός Πολύβιος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο φιλόσοφος Επίκουρος, ο Επίκτητος, ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος κ. ά. Στην Κοινή έγραψαν τα έργα τους και συγγραφείς από το χώρο των επιστημών, όπως ο Φίλων ο Βυζάντιος και ο Αρχιμήδης. Ωστόσο, οι αττικιστές επέκριναν πολλούς από αυτούς για τη χρήση της Κοινής και προσπάθησαν από τη μεριά τους να δημιουργήσουν (στην ουσία να νεκραναστήσουν)ένα νέο γλωσσικό όργανο για τη λογοτεχνική παραγωγή. Πράγματι, οι πιο πολλοί λόγιοι και συγγραφείς επέλεξαν την οδό του αττικισμού, ακολουθώντας τη θεωρία ότι πρέπει να αντιγράψουμε και να μιμηθούμε τους μεγάλους συγγραφείς της αρχαιότητας, για να μπορέσει να υπάρξει συνέχεια· να κάνουμε μια στροφή προς τα πίσω, ξεφεύγοντας από την Κοινή, και να

Ό.π. σ. 194. Δες και Albin Lessky, ό.π. σ. 1143.

γράψουμε στην καθαρή αττική διάλεκτο, η οποία καθίσταται έτσι το γλωσσικό πρότυπο. Σπουδαίο ρόλο για μια τέτοια στροφή των λογίων έπαιξε η ίδρυση της φιλολογικής επιστήμης στην Αλεξάνδρεια του 3ου π. Χ. αι. κ.ε. η οποία ήταν το επιγενόμενο του γραμματειακού αδιεξόδου που δημιούργησε η εξάπλωση της Κοινής, η υπέρβαση του οποίου θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις, ώστε να προχωρήσει η λογοτεχνία, όπως πίστευαν οι οπαδοί του αττικισμού. Κατά κάποιο τρόπο, η φιλολογική επιστήμη, που καταγράφει και κατατάσσει σε είδη τη μεγάλη κλασική γραμματειακή παραγωγή της αρχαιότητας, με κύριο εκπρόσωπο το Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα (μέσα του 1ου π. Χ. αι.), αναλαμβάνει το έργο της προστασίας της κλασικής λογοτεχνικής παραγωγής, μέσα στον ευρύ και χαοτικό χώρο της Κοινής. Έτσι, η παλαιότερη λογοτεχνία εκτιμάται τώρα ως λογοτεχνία των προτύπων και ως τέτοια αντιμετωπίζεται. Επόμενο είναι όχι μόνο να γίνει αντικείμενο μίμησης από τους αττικιστές αλλά και να δημιουργηθεί μια θεωρία για τον τρόπο μιμήσεως αυτών των προτύπων και προαγωγής, με τον τρόπο αυτό, της λογοτεχνικής παραγωγής. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ρηθείς Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς συνέταξε ένα έργο, που φέρει τον εύγλωττο τίτλο Περί μιμήσεως, όπου γράφει: «δεῖ τοῖς τῶν ἀρχαίων έντυγχάνειν συγγράμμασιν, ἵν’ ἐντεῦθεν μὴ μόνον τῆς ὑποθέσεως τὴν ὕλην ἀλλὰ καὶ τὸν τῶν ἰδιωμάτων (ιδίωμα=φρασεολογία, ύφος) ζῆλον χορηγηθῶμεν· ἡ γὰρ ψυχὴ τοῦ ἀναγιγνώσκοντος ὑπὸ τῆς συνεχοῦς παρατηρήσεως τὴν ὁμοιότητα τοῦ χαρακτῆρος ἐφέλκεται» 22. Και συνεχίζει γράφοντας: «Λόγων μιμήσεσιν ὁμοιότης τίκτεται, ἐπὰν ζηλώσῃ τις τὸ παρ’ ἑκάστῳ τῶν παλαιῶν βέλτιστον εἶναι δοκοῦν» 23. Έτσι ο Διονύσιος γίνεται ο πρώτος διδάξας τη στροφή προς την κλασική αρχαιότητα, όχι μόνο ως προς τις ιδέες αλλά και ως προς τη γλώσσα, είναι δηλαδή, όπως θα λέγαμε, ο θεωρητικός και πατέρας του αττικι-σμού. Εκτός από το Διονύσιο, στους αττικιστές ανήκουν ο Φρύνιχος, ο επιλεγόμενος Αράβιος (2ος μ. Χ. αι.), του οποίου σώζεται σύγγραμμα με τον τίτλο Ἐκλογὴ ὀνομάτων καὶ ῥημάτων αττικῶν, ο Μοίρις (περί το 200 μ. Χ.), του οποίου έργο είναι ένα λεξικό της δόκιμης αττικής με τον τίτλο Λέξεις ἀττικῶν καὶ Ἑλλήνων, ο σοφιστής Πολέμων (1ος μ. Χ. αι.), ο Πλούταρχος (1ος-2ος μ. Χ. αι.), ο Λουκιανός (2ος μ. Χ. αι.), ο Δίων ο Χρυσόστομος (1ος μ. Χ. αι.), ο ρήτορας Αριστείδης (2ος μ. Χ. αι.), ο Ηρώδης ο Αττικός (2ος μ. Χ. αι.), ο Αιλιανός (τέλος 2ου-αρχές 3ου μ. Χ.), ο Γαληνός (2ος μ. Χ. αι.)κ.ά. Με τις θεωρητικές απόψεις και με το έργο των αττικιστών εισάγεται συνειδητά, όχι όμως και με κακή πρόθεση, μια «διγλωσσία», που θα αποτελέσει 22 23

Απόσπ. 31,1. Απόσπ. 31, 1.

διαχρονικά και το κύριο χαρακτηριστικό της μεταγενέστερης ελληνικής γλώσσας. Ο ρόλος της Εκκλησίας και των Πατέρων στην παγίωση του κινήματος του αττικισμού στο Βυζάντιο. Ερχόμαστε τώρα στην εξέταση του ρόλου που έπαιξε ο Χριστιανισμός τόσο στην εξάπλωση της Κοινής όσο και στην υιοθέτηση αργότερα των διδαγμάτων και των θεωριών των αττικιστών από τους Πατέρες, με όλα τα αποτελέσματα που είχε αυτή η επιλογή. Καταρχάς θα πρέπει να τονίσουμε ότι «η Κ. Διαθήκη, καθώς είδαμε, γράφτηκε σχεδόν αποκλειστικά στην προφορική Κοινή του καιρού της, παρ’ όλο που διακρίνονται ορισμένες βαθμίδες λογοτεχνικών αξιώσεων» 24 (οι επιστολές του Παύλου π.χ. είναι πιο λογοτεχνικές από τα Ευαγγέλια). Όπως έχει πολύ πειστικά αποδείξει ο Γερμανός πάστορας Adolf Deissmann, η γλώσσα της Κ. Διαθήκης αποδίδει κατά βάση την καθομιλουμένη του ελληνιστικού κόσμου, δηλαδή την Κοινή, και δεν έχει σχέση με τα λογοτεχνικά έργα της εποχής, που γράφονταν στην αττικίζουσα διάλεκτο. Η παρατηρούμενη σημιτική επίδραση στα ελληνικά της Κ. Διαθήκης δεν την κάνει μια γλώσσα «εβραϊκή ελληνική»ή «βιβλική ελληνική», αλλά πρόκειται για ένα δείγμα μιας συγκεκριμένης τοπικής παραλλαγής ή υποδιαλέκτου της συροπαλαιστινιακής Κοινής 25. Στην ίδια γλώσσα είναι γραμμένα και τα έργα των πρώτων εκκλησιαστικών συγγραφέων, των λεγομένων Αποστολικών Πατέρων. Τέτοια έργα είναι ο «Ποιμήν»του Ερμά και η «Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων» αλλά και τα έργα του Κλήμεντος επισκόπου Ρώμης. Η επιλογή της Κοινής από τους Ευαγγελιστές και τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς ήταν επακόλουθο του γεγονότος ότι ο Χριστιανισμός, ως μια καινούργια θρησκεία και μια κοσμοαντίληψη και βιοθεωρία ριζικά διαφορετική από αυτήν των ειδωλολατρών, ήταν λογικό να χρησιμοποιήσει στο κήρυγμά του, προκειμένου αυτό να έχει ευρεία απήχηση στο λαό, την απλή και ζωντανή γλώσσα της εποχής. Το ιδεολογικό και θρησκευτικό χάσμα, λοιπόν, που χώριζε το Χριστιανισμό από τον ειδωλολατρικό κόσμο, εύκολα μετατράπηκε και σε γλωσσικό. Η χρήση της Κοινής από τους πρώτους χριστιανούς είχε ως αποτέλεσμα οι αττικίζοντες συγγραφείς να αποκαλούν τους Ευαγγελιστές και τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς «βαρβάρους»και «βαρβαροφώνους», οι οποίοι, για το λόγο αυτό, αναγκάστηκαν ακόμη και να απολογηθούν για τη γλώσσα της Κ. Robert Browning, ό.π. σ. 77. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. Α.Φ. Χριστίδης, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, σ. 481. 24 25

Διαθήκης. Ιδού τι γράφει ο Θεοδώρητος ο Κύρου, εκκλησιαστικός συγγραφέας των αρχών του 5ου αι., στο έργο του με τον εύγλωττο τίτλο «Ἑλληνικῶν θεραπευτικὴ παθημάτων», ένα έργο διαιρεμένο σε «διαλέξεις», από τις οποίες η πρώτη «τὴν ὑπὲρ τῆς πίστεως καὶ τῆς τῶν ἀποστόλων ἀπαιδευσίας ἀπολογίαν ποιεῖται, έκ τῶν ἑλληνικῶν φιλοσόφων τὰς ἀποδείξεις προσφέρουσα» 26: «Πολλάκις μοι τῶν τῆς ἑλληνικῆς μυθολογίας ἐξηρτημένων ξυντετυχηκότες τινὲς τήν τε πίστιν ἐκωμῴδησαν τὴν ἡμετέραν, οὐδὲν ἄλλο λέγοντες ἡμᾶς τοῖς τὰ θεῖα παρ’ ἡμῶν παιδευομένοις ἢ τὸ πιστεύειν παρεγγυᾶν, καὶ τῆς τῶν ἀποστόλων κατηγόρουν ἀπαιδευσίας, βαρβάρους ἀποκαλοῦντες, τὸ γλαφυρὸν τῆς εὐεπείας οὐκ ἔχοντας.» 27. Δηλαδή: «Πολλές φορές με συνάντησαν κάποιοι από τους «κολλημένους» στην ελληνική μυθολογία, οι οποίοι και την πίστη μας διακωμώδησαν, λέγοντας σε όσους διδάσκονταν το θείο λόγο ότι τίποτε άλλο δεν τους μαθαίνουμε εκτός από την πίστη, και κατηγορούσαν την αμορφωσιά των αποστόλων, αποκαλώντας τους «βαρβάρους», επειδή δεν είχαν τη γλαφυρότητα του ωραίου λόγου». Ενώ όμως έτσι είχαν τα πράγματα και η γλώσσα της πρώτης Εκκλησίας και των πρώτων χριστιανών συγγραφέων ήταν η Κοινή, μια γλώσσα ανάττικη και αρητόρευτη που την καταλάβαιναν οι απλοί άνθρωποι προς τους οποίους απευθυνόταν αρχικά το χριστιανικό μήνυμα, όταν οι χριστιανοί Πατέρες και συγγραφείς άρχισαν να απευθύνονται και προς τους μορφωμένους ειδωλολάτρες, αναγκάστηκαν να κάμουν μια στροφή 180 μοιρών θα λέγαμε, ως προς την επιλογή του γλωσσικού οργάνου. Επέλεξαν, δηλαδή, μια γλώσσα παραδεκτή από τους μορφωμένους αναγνώστες και ακροατές του κηρύγματός τους. Η γλώσσα αυτή δεν ήταν άλλη από την αρχαΐζουσα αττική διάλεκτο, η οποία, εκτός του ότι είχε τεράστιο γόητρο, ήταν και η μόνη γλώσσα που διδάσκονταν στα σχολεία οι μαθητές των ανωτέρων τάξεων. Πρώτοι κάνουν τη στροφή αυτή οι Απολογητές του Χριστιανισμού (2ος μ. Χ. αι.), όπως ο Ιουστίνος ο Μάρτυς, αργότερα ο Κλήμης ο Αλεξανδρεὐς (3ος μ. Χ. αι.) κ.ά. Εκείνοι όμως που έπαιξαν τον πιο βασικό ρόλο στην υιοθέτηση της αττικίζουσας, ως επίσημης γλώσσας του εκκλησιαστικού κηρύγματος και της Εκκλησίας γενικότερα, ήταν οι ελληνομαθείς απόφοιτοι ρητορικών σχολών Τρεις Ιεράρχες: ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Και οι τρεις απέρριψαν την προφορική του καιρού τους, προτιμώντας την αρχαΐζουσα φιλολογική γλώσσα, «που ήταν ένα είδος lingua franca (μια γλώσσα δηλαδή που χρησιμοποιείται για την επικοινωνία ατόμων από διαφορετικές 26 27

Προοίμιον, 4. Προοίμιον, 1.

γλωσσικές κοινότητες) για τις μορφωμένες τάξεις.» 28. Μάλιστα ο άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, εκτός του ότι έγραψε ποιήματα στην ομηρική διάλεκτο, για να δείξει ότι οι χριστιανοί δεν στερούνταν ελληνομάθειας, όπως τους κατηγορούσαν οι αττικιστές ειδωλολάτρες, έδωσε και την εξής απάντηση στον ελληνομαθή αυτοκράτορα Ιουλιανό τον Παραβάτη, ο οποίος θεωρούσε ότι οι χριστιανοί καμιά σχέση δεν είχαν με τα ελληνικά Γράμματα:«Ἐρήσομαί σε, ὦ φιλέλλην σὺ καὶ φιλόλογε, πότερον παντὸς εἴρξεις ἡμᾶς τοῦ Ἐλληνίζειν, οἷον δὴ καὶ τῶν ἐν μέσῳ καὶ πεζῶν τούτων ῥημάτων, καὶ τῆς τῶν πολλῶν χρήσεως, ἢ τοῦ κομψοῦ τε καὶ ὑπεραίροντος, ὡς οὐκ ἄλλοις ἐφικτοῦ ἢ τοῖς κατὰ παίδευσιν διαφέρουσιν;» 29. Δηλαδή: «Θα σε ρωτήσω, φιλέλληνα και φίλε των Γραμμάτων: ποιο απ’ τα δυο θα κάμεις; Θα εμποδίσεις εμάς τους χριστιανούς γενικά από το « ελληνίζειν», δηλαδή και από τον προφορικό και από τον πεζό λόγο και από τη χρήση του λόγου που κάνουν οι πολλοί, ή και από τον κομψό και υψηλό λόγο, με τη δικαιολογία ότι δεν μπορούν άλλοι να τον μιλήσουν εκτός από εκείνους που ξεχωρίζουν για την παιδεία τους (την ελληνική)»; Και λίγο παρακάτω θα πει στον αυτοκράτορα ότι ούτε το «ἑλληνίζειν» ούτε το «ἀττικίζειν» ανήκουν αποκλειστικά σε εκείνον και τους αττικίζοντες συγγραφείς, αλλά και στους χριστιανούς, που εξίσου κατέχουν την αρχαΐζουσα. Είναι γνωστός, επίσης, ο λόγος του Μ. Βασιλείου «Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων», έργο που όχι μόνο αποτελεί μια προσπάθεια χριστιανικής προσέγγισης και ερμηνείας των αρχαίων κειμένων, αλλά και την απόδειξη ότι και οι χριστιανοί είναι ελληνομαθείς. Η επιλογή αυτή της δόκιμης αττικής γλώσσας αντί της Κοινής από τους μεγάλους Καππαδόκες Πατέρες και την Εκκλησία εν γένει, επιλογή που ήταν γέννημα των συγκεκριμένων αιτιών που παρουσιάσαμε, είχε σοβαρές συνέπειες στη μετέπειτα γλωσσική πορεία του Ελληνισμού. Όπως γράφει ο R. Browning, «η εξέλιξη αυτή σφράγισε τη μοίρα της προφορικής γλώσσας, πρόσθεσε νέο γόητρο στη λόγια γλώσσα και διαιώνισε τη διγλωσσία, που την άρχισαν οι γραμματοδιδάσκαλοι τέσσερις αιώνες πριν. Η γλώσσα των Πατέρων της Εκκλησίας έγινε για χίλια χρόνια το πρότυπο σχεδόν όλης της επόμενης γραμματείας.» 30. Όμως, θα πρέπει να πούμε ότι στον εκκλησιαστικό χώρο υπήρχε, παράλληλα, κι ένα άλλο «υπόγειο ρεύμα γραμματείας σε γλωσσική μορφή, που έκανε λίγο-πολύ αρκετές παραχωρήσεις στην προφορική γλώσσα, αλλά το ρεύμα εκείνο παρέμεινε πάντοτε φτωχό. Σ’ αυτό βρίσκουμε γραμμένους βίους Αγίων, αφηγήσεις ερημιτών, χρονικά και Robert Browning, ό.π. σ. 79. Κατὰ Ἰουλιανοῦ αὐτοκράτορος, 35,640. 30 Ό.π. σ. 79. 28 29

τα παρόμοια»31. Αναπότρεπτα, λοιπόν, διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου και παγιώθηκαν δυο γλωσσικές μορφές: της ομιλουμένης γλώσσας του λαού από τη μια και της επίσημης λογοτεχνικής γλώσσας, που καθιερώθηκε και ως η επίσημη γλώσσα της Εκκλησίας, από την άλλη. Ωστόσο, χρησιμοποιώντας τη δεύτερη αυτή μορφή οι Πατέρες και υμνογράφοι της Εκκλησίας κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ρητορικά και υμνογραφικά έργα υψηλής ομολογουμένως ποιότητας. Ο Νεοαττικισμός Έτσι, λοιπόν, πορεύτηκε ο Ελληνισμός στο Βυζάντιο και στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ώσπου φτάσαμε στο 18ο αιώνα. Σχετικά με το γλωσσικό status του Ελληνισμού στα τέλη του 18ου αι. έχουμε τη μαρτυρία του Γάλλου περιηγητή Villoison, σύμφωνα με την οποία το 1786 στην Ελλάδα ήταν σε χρήση τρεις μορφές γλώσσας: η γλώσσα του λαού, η γλώσσα του Πατριαρχείου και της επίσημης Εκκλησίας και η αρχαΐζουσα γλώσσα των λογίων 32. Ο αιώνας αυτός είναι γνωστός και ως περίοδος άνθισης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, του ιδεολογικού, γλωσσικού και φιλοσοφικού ρεύματος εκείνου που επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο. Δημιουργήθηκε τότε μια μεγάλη ιδεολογική ζύμωση, που περιελάμβανε, όπως ήταν φυσικό, και πολλές αντιθέσεις γύρω από τους προσανατολισμούς που έπρεπε να λάβει η παιδεία των Ελλήνων και ειδικότερα γύρω από τα μέσα που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν σχετικά με τη διάδοση της παιδείας, με πρώτο το γλωσσικό, το οποίο και αποτέλεσε θα λέγαμε την αιχμή του δόρατος σ’ αυτή την ιδεολογική διαπάλη. Το 18ο αιώνα, όταν η έκδοση βιβλίων σε απλή γλώσσα άρχισε να λαμβάνει ευρύτερες διαστάσεις, εμφανίστηκε μια αντίδραση από τη μεριά των λογίων εκείνων που πίστευαν ότι οι Έλληνες, ως απόγονοι των σπουδαίων αρχαίων προγόνων τους, έπρεπε να υιοθετήσουν για την παιδεία τους την αρχαΐζουσα γλώσσα. Οι ήπιοι τόνοι που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή μεταξύ των δύο παρατάξεων έδωσαν τη θέση τους στην οξύτητα στις αρχές του 19ου αι., όταν στο προσκήνιο εμφανίστηκε ο Κοραής με τις γλωσσικές του θεωρίες και απόψεις, κι έτσι μια διαφορά φιλολογικής φύσεως, όπως εμφανίστηκε αρχικά, κατέληξε να γίνει εθνικό ζήτημα. Είναι χαρακτηριστική φράση του Κων/νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων: «Αἱ μετὰ λόγου περὶ γλώσσης

Robert Browning, ό.π. σ. 79. Δες: Χαριλάου Νεόφυτος, Νεόφυτος Δούκας, ένας μεγάλος δάσκαλος και λόγιος του 18ου και 19ου αιώνα (διδακτορική διατριβή, 1999, Πανεπ. Ιωαννίνων, σ. 283). 31 32

ἀντιλογίαι εἶναι σημεῖον ἔθνους ζῶντος, αἰσθητικοῦ, κινουμένου πρὸς εὕρεσιν τοῦ συμφέροντος» 33. Στις αρχές του 19ου αι., λίγο πριν την έναρξη της Επανάστασης, είχαν σχηματοποιηθεί μεταξύ των λογίων τρεις βασικές γλωσσικές θεωρίες, που εκφράστηκαν από αντίστοιχες παρατάξεις: α) οι οπαδοί της ομιλούμενης γλώσσας, β) οι οπαδοί της κοραϊκής «μέσης οδού»και γ)οι οπαδοί της αρχαΐζουσας. Οι πρώτοι αποκαλούνταν «χυδαϊσταί» (Ιώσηππος Μοισιόδαξ, Δημήτρης Καταρτζής, Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Ιωάννης Βηλαράς κ.ά.), οι δεύτεροι, οι οπαδοί δηλαδή της θεωρίας του Κοραή, «τρακαρισταί» 34, ενώ οι τελευταίοι «μακαρονισταί», ένας όρος που αναφέρεται στους ψευτολογίους εκείνους που χρησιμοποιούν εξεζητημένους και αδόκιμους αρχαϊσμούς στην προσπάθειά τους να επιτύχουν λόγιο ύφος (ο όρος «μακαρονισμός», όπως σημειώνει ο Γ. Μπαμπινιώτης 35, μαρτυρείται από το 1805, δηλαδή από τα χρόνια που άρχισε να εντείνεται η διαμάχη για τη γλώσσα). Στους αρχαϊστές αυτούς λογίους ανήκουν οι: Ευγένιος Βούλγαρης, Νεόφυτος Δούκας, Στέφανος Κομμητάς, Κων/νος Οικονόμος, Σκαρλάτος Βυζάντιος, Κλέων Ρίζος-Ραγκαβής, Γεώργιος Μιστριώτης κ.ά. Παρά το γεγονός ότι και μεταξύ των αρχαϊστών λογίων υπήρχαν διαφορετικές προσεγγίσεις του γλωσσικού ζητήματος, όλοι πάνω κάτω συμφωνούσαν στο γεγονός ότι, αν ήθελε να αναγεννηθεί το ελληνικό έθνος, έπρεπε να στραφεί προς το ένδοξο παρελθόν του και να γίνει μια αναβάπτιση των Ελλήνων στα νάματα της κλασικής παράδοσης με την αποκατάσταση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Κατά βάση πίστευαν ότι η γλώσσα της παιδείας των Ελλήνων αλλά και η γλώσσα της επιστήμης και της φιλοσοφίας δεν μπορούσε να είναι άλλη από την αρχαία Ελληνική, με κύριο επιχείρημά τους ότι η ομιλουμένη στερούνταν ομοιομορφίας, λόγω των διαλέκτων, ήταν «βάρβαρος, ακαλλιέργητος και ακανόνιστος» και γεμάτη από τουρκισμούς, ιταλισμούς κ.ά. ξένες λέξεις. Μάλιστα ο Νεόφυτος Δούκας, ο μεγαλύτερος αντίπαλος του κοραϊσμού, ονόμαζε, πάντοτε σε σχέση με την κλασική αττική, τη μεν αλεξανδρινή Κοινή «εκπεπτωκυίαν», τη δε γλώσσα της Τουρκοκρατίας «εκβαρβαρωθείσαν» και πίστευε ότι αυτή η «επί τα χείρω» πορεία της ελληνικής γλώσσας είναι δυνατόν να μετατραπεί σε μια «επί τα βελτίω» εξέλιξη με τη συστηματική και σταδιακή καλλιέργεια της αρχαίας γλώσσας 36. Τη Γραμματικῶν ἤ ἐγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία…τ. Α΄, Βιέννη 1817, σ. νβ. Ο όρος σημαίνει «κακοτεχνίτης, αφύσικος συγγραφέας» και είναι ένας νεολογισμός δημιουργημένος από τον αττικιστή Νεόφυτο Δούκα από το ρ. «τρακάρίζω» για τους οπαδούς της θεωρίας του Κοραή. 35 Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σ.1043. 36 Χαριλάου Νεόφυτος, ό.π. σ. 368. 33 34

γλώσσα αυτή την αποκαλούσε «γλωσσῶν πασῶν μητέρα καὶ παιδαγωγὸν τῶν ἔθνῶν» θεωρώντας ότι : «Τί ποτ’ ἄν εἴη τοῖς Ἕλλησιν ἐνδοξότερον ἤ τὴν τῶν προγόνων γλῶσσαν ἀναλαβεῖν;» 37 Ο ίδιος Νεόφυτος Δούκας, υπεραμυνόμενος των απόψεών του έναντι του Κοραή, έγραφε: «Ἐὰν συγκαταβῶμεν κατά τὸν χαρακτῆρα τοῦ λόγου πρὸς τὰς δυνάμεις τοῦ χύδην λαοῦ, ἀνάγκη ἔσται μήτε τῶν ἰδεῶν τῶν ὀλίγων ἐκείνων νὰ ἐξέλθωμεν περαιτέρω (καθότι ἡ ἀκαταληψία τῆς γλώσσης προέρχεται ἐκ τῆς τῶν πραγμάτων μᾶλλον ἤ τῶν ὀνομάτων ἐννοίας) καὶ τὴν γλῶσσαν νὰ ἀποβαρβαρώσωμεν εἰς τὸ ἔσχατον· καθότι καὶ αἱ ἰδέαι ἐκείνων εἰσίν ἀνάλογοι πρὸς τὰ προσπίπτοντα ἀπό ταὐτομάτου αἰσθήματα, καὶ ἡ γλῶσσα ἐκτεταμένη οὐχὶ περαιτέρω τῶν ἰδεῶν· καὶ εἰς τοιαύτην ἀκαλλιέργητον λαλιάν, τὶ ἄλλο δυνάμεθα νὰ συρράψωμεν, πλὴν τῶν οἰκιακῶν τούτων, ἐν οἷς διατρίβουσι καὶ περί ἅ καταγίνονται;» 38. Ενδιαφέρουσα είναι και μια απλουστευτική παρομοίωση του Δούκα για τις δυο μορφές γλώσσας: «Δύναται μὲν χύτρα χωρικὴ ἀντὶ πολυτελοῦς κρατῆρος νὰ ὑπηρετήσῃ λαμπρούς ἑστιάτορας· δύναται δὲ καὶ χυδαῖα σκευάρια νὰ ἀναπληρώσωσι τὴν χρείαν βασιλικῆς τραπέζης· καὶ χωρικὸν ἱμάτιον ἐξαρκεῖ εἰς σκέπην καὶ αὐτῶν τῶν εὐπαθεστάτων σωμάτων, καὶ οἰκία ἁπλῆ ἐκ μόνης ἀξίνης καὶ πρίονος· καὶ πάντα τὰ τοιαῦτα ἱκανὰ ἔσται τῇ συνηθείᾳ κατά τὴν αρχαίαν ἁπλότητα· ἀλλ’ οὔτε τὴν χύτραν ἑστιάτωρ φιλόκαλος ἑκουσίως ἀνέχεται, οὔτε τῇ βασιλίδι διαπρέπει τὸ πενιχρὸν καὶ ῥακῶδες ἱμάτιον· οὔτε τῶν Ἀττικών προπυλαίων τὴν δόξαν φθάνουσι τὰ Λακωνικά αὐτοσχέδια τρακαρίσματα» 39. Ο Νεοαττικισμός, τελικά, δεν είναι τίποτε άλλο από μια αναβίωση και συνέχεια του παλαιού αττικισμού και της γλωσσικής διμορφίας που εκείνος εισήγαγε στον ελληνικό χώρο. Πρόκειται για τις απαρχές του γλωσσικού ζητήματος στο επαναστατημένο και αργότερα ελεύθερο ελληνικό Έθνος, ζήτημα το οποίο έμελλε να ταλαιπωρήσει και να διχάσει τον ελληνικό λαό για πολλά χρόνια. Ωστόσο, θα πρέπει να πούμε ότι ο γλωσσικός αυτός αρχαϊσμός είχε τα ίδια ευγενή κίνητρα που είχε τόσο ο Κοραής όσο και οι οπαδοί της ομιλουμένης. Οι ρίζες της προσπάθειας των αρχαϊστών θα πρέπει να αναζητηθούν λιγότερο στον κλασικισμό της εποχής και περισσότερο στην πίστη τους στην πνευματική ηγεμονία του Ελληνισμού στο χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής. Οι Νεοαττικιστές εκφράζουν από την πλευρά τους τη δική τους αντίληψη και τον ενθουσιασμό για την αναγέννηση του Έθνους μέσω της παιδείας που θα βασίζεται στους κλασικούς συγγραφείς, πιστεύοντας ότι, παρόλο που η μίμηση αφορά φράσεις και λέξεις, στην ουσία Χαριλάου Νεόφυτος, ό.π. σ. 546. Χαριλάου Νεόφυτος, ό.π. σ. 409. 39 Χαριλάου Νεόφυτος, ό.π. σ. 411. 37 38

πρόκειται για μίμηση των καλών και σπουδαίων που αυτές εκφράζουν, και τελικά μίμηση των ενδόξων προγόνων. Αττικιστών σφάλματα Ας δούμε όμως τώρα πώς εφαρμόστηκε στην πράξη από τους αττικιστές αυτή τη στροφή προς το γλωσσικό παρελθόν. Κατάφεραν δηλαδή να γράψουν σε καθαρά αττική διάλεκτο ή μήπως όχι; Το βέβαιο είναι ότι, τόσο οι παλαιότεροι όσο και οι νεότεροι αττικιστές, επειδή προσπάθησαν συνειδητά να αναστήσουν μια παλαιότερη μορφή της ελληνικής, ήταν επόμενο να μην επιτυγχάνουν πάντοτε του σκοπού τους. Για τους παλαιότερους αττικιστές γράφει ο R. Browning 40 ότι «μεταχειρίζονται ψευτοαττικισμούς ή υπερδόκιμους τύπους, που δεν υπήρξαν ποτέ στα αττικά. Η γραμματεία της εποχής είναι γεμάτη από μέσες φωνές (εκεί που η αττική μεταχειρίζεται την ενεργητική φωνή), είναι γεμάτη από δοτικές που χρησιμοποιούνται λανθασμένα (…), γεμάτη από ευκτικές σε υποθετικές προτάσεις που εισάγονται με το εάν, ή ευκτικές σε τελικές προτάσεις με αρχικούς χρόνους.». Πολλά είναι και τα λάθη όσον αφορά το τυπικό, δηλαδή την κλίση ονομάτων και ρημάτων. 41. Ωστόσο, αυτό μπορεί να σημαίνει, όπως γράφει ο Τζέφρυ Χόρροκς, «ότι η σαφής διαχωριστική γραμμή (ενν. μεταξύ Κοινής και αττικής), αν Robert Browning, ό.π. σ. 75. Κάποια σχετικά παραδείγματα σφαλμάτων: α)Ἐκ τούτου λαβοῦσα χρίεται ὅλη, ἀπὸ τῶν ὀνύχων ἀρξαμένη τῶν κάτω. Καὶ ἄφνω πτερὰ ἐκφύεται αὐτῇ. Καὶ ἡ ῥὶν (αντί του ορθού ῥίς) κερατίνη καὶ γρυπὴ ἐγένετο. Καὶ τἆλλα δ’ ὅσα ὀρνίθων κτήματα καὶ σύμβολα πάντα εἶχε. [ γρυπός= κυρτός] (Λουκιανού, Λούκιος ἤ ὄνος) β))Διάπειραν δέ ποτε βουληθεὶς λαβεῖν αὐτοῦ ὁ Ἀντίοχος, ἐποίησεν αὐτῷ πλαστῶς ἀγγελῆναι (αντί του ορθού ἀγγελθῆναι) ὡς εἴη τὰ χωρία αὐτοῦ πρὸς τῶν πολεμίων ἀφῃρημένα καὶ σκυθρωπά. [Διάπειρα= απόπειρα, δοκιμή] (Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων Βίοι) γ)Δικάσομαί σε βλάβης· καὶ γὰρ ἄν εἰκότως μοι στενάζειε (αντί του ορθού στενάζοι) τὰ τῶν προγόνων ἠρία εἰ Ευπειθίδης ὁ Κορυδαλλεὺς ἐμαυτὸν περιόψομαι προσελούμενον, καὶ ταῦτα ὑπ’ ἀνδραπόδου ἴσως δυοῖν μναῖν ἀξίου. [ἠρίον= τάφος, μνημείο, περιορῶ= παραβλέπω, ανέχομαι, προυσελέω (μτχ=προσελούμενον)= προπηλακίζω, υβρίζω (το ρ. σπανιότατο στους κλασικούς αττικούς συγγραφείς, γεγονός που δείχνει τη λεξιθηρία των αττικιστών και την αναζήτηση σπάνιων λέξεων)]. Αιλιανός, Ἐπιστολαί δ) Οὐ γὰρ τόν γε τοῦ παντὸς ἐσφαλμένον ὡς ἀνέλοι (λανθασμένη χρήση της ευκτικής ύστερα από αρκτικό χρόνο) σοφώτατον ἀνθρώπων πιστεῦσαι θεμιτὸν περὶ τοῦ θεοῦ. Τέχνην δέ, ὡς ἔοικεν, ἔφασκεν οὐκ ἀσκεῖν, ἀληθῆ λέγων. 40 41

και ιδεολογικά ήταν πολύ σημαντική, στην πραγματικότητα ήταν καθαρά θεωρητική. Πρώτον, δεν υπήρχε συμφωνία σχετικά με το ποιοι ήταν οι «κλασικοί»συγγραφείς 42, ούτε υπήρχε απόλυτη συνέπεια στον τρόπο χειρισμού της γλώσσας ακόμη και ως προς την υποκατηγορία των συγγραφέων που γενικώς αναγνωρίζονταν από όλους ως κατάλληλα πρότυπα. Έτσι, λίγοι συγγραφείς αποδεικνύονταν στην πράξη ικανοί να συντηρήσουν ένα συνεπές «αττικό» ύφος 43 και πολλοί απλώς κατέφευγαν στο τέχνασμα του στολισμού μιας γραμματικά εξαρχαϊσμένης Κοινής (μαθαίνοντας «κανόνες»-κλειδιά στο σχολείο), με λεξιλόγιο και φρασεολογία διαλεγμένα τυχαία, προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες της στιγμής.(…) Ταυτόχρονα, τα υψηλότερα γλωσσικά επίπεδα ύφους της γραπτής και της ομιλούμενης Κοινής που χρησιμοποιούνταν από εκείνους που είχαν διδαχθεί να θεωρούν την αττική ως τη «σωστή»μορφή της γλώσσας αναπόφευκτα αφομοίωσαν, με το πέρασμα του χρόνου, έναν μεγάλο αριθμό από αττικά χαρακτηριστικά» 44. Έτσι, η διάκριση μεταξύ Κοινής και κλασικής αττικής δεν ήταν απόλυτη και οι εκπρόσωποι του αττικισμού ήταν εν πολλοίς εκτεθειμένοι στις επιθέσεις των αντιπάλων τους για τους σολοικισμούς τους. Ο ίδιος ο αττικιστής Λουκιανός διακωμωδεί τη συνήθεια των υπεραττικιστών να οικειοποιούνται και να χρησιμοποιούν μια φούχτα αρχαιοπρεπείς χτυπητές λέξεις, για να εντυπωσιάσουν. Γράφει: «Σχήματος μὲν τὸ πρῶτον ἐπιμεληθῆναι χρὴ μάλιστα καὶ εὐμόρφου τῆς ἀναβολῆς. Ἔπειτα πεντεκαίδεκα ἤ οὐ πλείω γε τῶν εἴκοσιν ἀττικὰ ὀνόματα ἐκλέξας πόθεν ἀκριβῶς ἐκμελετήσας, πρόχειρα ἐπ’ ἄκρας τῆς γλώσσης ἔχε· τὸ ἄττα καὶ κᾆτα καὶ μῶν καὶ ἀμηγέπη καὶ λῷστε καὶ τὰ τοιαῦτα, καὶ ἐν ἅπαντι λόγῳ καθάπερ τι ἥδυσμα ἐπίπαττε αὐτῶν. Μελέτω δὲ μηδὲν τῶν ἄλλων, εἰ ἀνόμοια τούτοις καὶ ἀσύμφυλα καὶ ἀπῳδά. Ἠ πορφύρα μόνον ἔστω καλὴ καὶ εὐανθής, κἂν σισύρα 45τῶν παχειῶν τὸ ἱμάτιον ᾖ. Μέτει δὲ ἀπόρρητα καὶ ξένα ῥηματα σπανιάκις ὑπὸ τῶν πάλαι εἰρημένα, καὶ ταῦτα ἀποσυμφορήσας (αφού ξεχωρίσεις) ἀποτόξευε προχειριζόμενος (να τα πιάνεις και να τα πετάς) εἰς τοὺς προσομιλοῦντας…» 46. Σκληρή κριτική στους αττικιστές για την ουσιαστική άγνοια της ελληνικής γλώσσας και φιλοσοφίας ασκεί ο Θεοδώρητος Κύρου στο 1ο Βιβλίο του προμνημονευθέντος έργου του με τον τίτλο «Ἑλληνικῶν Για παράδειγμα ενώ ο Καικίλιος θεωρούσε πρότυπο το Λυσία, ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς πρότυπο είχε το Δημοσθένη (A. Lessky, ό.π. σ.1135-1136). 43 Τέτοιοι είναι π. χ. οι Πλούταρχος και Λουκιανός. 44 Ό.π. σ. 196. Γενικά τους αττικιστές χαρακτήριζε το κυνήγι σπάνιων λέξεων (A. Lessky, ό.π. σ. 1137). 45 Κάπα, χλαίνη, «γαμπάς». 46 Ῥητόρων διδάσκαλος, 16 κ.ε. 42

θεραπευτικὴ παθημάτων», όπου γράφει με καταφανή ειρωνεία: «καὶ γὰρ δή τινες αὐτῶν, ποιητικῶν καὶ ῥητορικῶν λόγων μετεσχηκότες, τινὲς δὲ καὶ τῆς Πλάτωνος εὐεπείας ἀπογευσάμενοι, καταφρονοῦσι μὲν τῶν θείων λόγων, ὡς ἥκιστα καλλιεπημένῃ φράσει κομψευομένων, οὐκ ἀξιοῦσι δὲ παρ’ ἀνδρῶν ἁλιέων μαθεῖν τὴν τοῦ ὄντος ἀλήθειαν […] μόνην δ’ ἄρα τῆς ἀληθείας τὴν μάθησιν ἀπεριέργως λαβεῖν οὐκ ἐθέλουσιν, ἀλλ’ ἀτιμίαν ὑπολαμβάνουσιν, εἰ βάρβαρος αὐτοὺς ταύτην τὴν γλῶτταν παιδεύοι· καὶ τοῦτον ἔχουσι τὸν τύφον ἄνδρες οὐδ’ εἰς ἄκρον τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας ἐληλακότες, ἀλλ’ ὀλίγων τινῶν, τὸ δὴ λεγόμενον, ἄκροις χείλεσι γεγευμένοι καὶ σμικρὰ ἄττα ἔνθεν κακεῖθεν ἠρανισμένοι […](Οὗτοι) ὀλίγα μὲν παρὰ ποιητῶν ὀλίγα δὲ παρὰ ῥητόρων ἐρανισάμενοι, τῶν δέ γε φιλοσόφων οὐδ’ αύτὰς τὰς προσηγορίας μεμαθηκότες, πλὴν δυοῖν ἤ τριῶν τῶν ἐπισήμων, βάρβαρον μὲν τὴν θείαν γραφὴν ὀνομάζουσι, μαθεῖν δὲ τἀληθὲς παρ’ αύτῆς αἰσχρὸν ὑπειλήφασιν […]Ἀνθ’ ὅτου δὴ οὖν, ὦ φίλοι ἄνδρες, τῆς ἀποστολικῆς διδασκαλίας τὴν μὲν διάνοιαν καταμαθεῖν οὐκ ἐθέλετε, τὸ δὲ βαρβαρόφωνον ὀνειδίζετε μόνον…». Σε άλλο σημείο του ίδιου έργου ο Θεοδώρητος γράφει ότι οι αττικιστές «ὀλίγοι ὄντες καὶ άριθμηθῆναι ῥαδίως δυνάμενοι καὶ οὐδὲ τῆς ἑλληνικῆς εὐστομίας μετέχοντες, ἀλλὰ τοσαῦτα, ὡς ἔπος εἰπεῖν, βαρβαρίζοντες ὅσα φθέγγονται, παίδευσιν δ’ ἄκραν καὶ λαμπρότητα λόγων ὑπολαμβάνοντες, εἰ ὀμνύντες εἴποιεν «μὰ τοὺς θεούς»καὶ «μὰ τὸν ἥλιον», καὶ τοιούτους τινάς τοῖς λόγοις ἐπιπλάττουσιν ὅρκους» 47. Στην ουσία ο Θεοδώρητος αντιστρέφει την κατηγορία και θεωρεί βαρβαρόφωνους τους ίδιους τους κατηγόρους των χριστιανών. Το ίδιο φαινόμενο των σολοικισμών συναντούμε και στους Νεοαττικιστές του 18ου και 19ου αι. με τα εξεζητημένα ελληνικά τους τα γεμάτα με αρχαϊσμούς, που έμειναν γνωστοί, στη συνέχεια, με τη σκωπτική λέξη «ελληνικούρες». Ο Κοραής, ερμηνεύοντας αυτή την επιλογή των Νεοαττικιστών, έγραφε: «Μὴ ἠξεύροντες τὴν μητρικὴν αὐτῶν γλῶσσαν, καταφεύγουσιν εἰς τὴν προγονικήν, ὄχι διότι γνωρίζουσιν ἐκείνην καλήτερα, ἀλλὰ διότι μὲ τὸ κάλυμμά της κρύπτουσι τὴν ἀμαθίαν εἰς τῶν ἀμαθεστέρων τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀσφαλέστερον. Ὁ ἀπαίδευτος ὄχλος ὅσον ὀλιγώτερον τοὺς καταλαμβάνει, τόσον πλατύτερον χάσκει, καὶ κροτεῖ τὰς χεῖρας εὐκολώτερον, θαυμάζων τὴν σκοτεινὴν αὐτῶν σοφίαν» 48. Συνέπειες Μετά από όλα τα παραπάνω ιστορικής φύσεως στοιχεία, γίνεται νομίζω σαφές ότι ο αττικισμός είναι ένα κίνημα που θέλησε και προσπάθησε να λειτουργήσει ρυθμιστικά και κατά προκρούστειο τρόπο, 47 48

Βιβλ. 5, 64 κ.ε. Προλεγόμενα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1986, τομ. 1, σ. 503.

όσον αφορά τη γλώσσα. Θέλησε δηλαδή, αντιστρέφοντας τη γνωστή ρήση του Δ. Σολωμού, να υποτάξει τη ζωντανή και εξελισσόμενη ελληνική γλώσσα στις επιταγές μιας στείρας μίμησης των αττικών συγγραφέων, αντί οι λόγιοί του να την ακολουθήσουν και να προσπαθήσουν μέσω της παιδείας να την εμπλουτίσουν. Οι αττικιστές αντέστρεψαν την «κατά φύσιν» εξέλιξη της γλώσσας, σύμφωνα με την οποία προηγείται η προφορική και έπεται η γραπτή, καθώς πρόθεση και επιδίωξή τους ήταν η προφορική να ακολουθήσει και να μιμηθεί τη γραπτή 49. Είναι σίγουρο ότι ο αττικισμός λειτούργησε ανασταλτικά όσον αφορά τη γλωσσική εξέλιξη. Επέβαλε, στηριζόμενος στο κύρος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ένα παρωχημένο γλωσσικό ιδίωμα, αντικαθιστώντας τον αυθορμητισμό με τη γλωσσική νόρμα. Απώτερος σκοπός ήταν η δυνατότητα χρήσης αττικών λέξεων, γεγονός που αποτέλεσε σε όλες τις εποχές άνθισής του σημείο και ένδειξη πολιτισμού και κοινωνικής ανωτερότητας. Έτσι όμως είχαμε διαχρονικά δυο σημαντικές αρνητικές συνέπειες: α) η παιδεία έμεινε καθηλωμένη στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν και με όργανο μια γλώσσα δύσκολη και εν πολλοίς ακατανόητη, δύσκολα γινόταν κτήμα των λαϊκών στρωμάτων (Υπάρχει ένα ανέκδοτο, σύμφωνα με το οποίο μια γριά διέκοψε το κήρυγμα του Χρυσοστόμου, παραπονούμενη πως δεν καταλάβαινε ούτε τα μισά από όσα έλεγε ο μεγάλος εκκλησιαστικός ρήτορας 50.) και β) τα κλασικά πρότυπα, θεωρούμενα αξεπέραστα, δεν επέτρεπαν εύκολα τη δημιουργία λογοτεχνίας, πέραν μιας λογοτεχνίας των προτύπων, γεγονός που δέσμευε τη δημιουργικότητα και εγκλώβιζε σε έναν ψυχρό κλασικισμό και ακαδημαϊσμό. Παρ’ όλα αυτά, όπως ήδη αναφέρθηκε, η επιστροφή στην αττική διάλεκτο δεν εμπόδισε τους καλύτερους από τους αττικιστές να μας δώσουν σπουδαία έργα. Παράδειγμα ο Πλούταρχος, ο Λουκιανός, ο Αιλιανός, οι μεγάλοι Καππαδόκες Πατέρες, οι μεγάλοι υμνογράφοι της Εκκλησίας Ρωμανός ο Μελωδός, Κοσμάς ο Μελωδός, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Ανδρέας ο Κρήτης, η ιστορικός Άννα η Κομνηνή κ.ά. Όμως, το πρόβλημα ήταν ότι και η λογοτεχνική αυτή παραγωγή των αττικιστών δεν ήταν δυνατόν να γίνει εύκολα κτήμα του λαού, που αγνοούσε αυτή τη μορφή γλώσσας. Για να μιλήσουμε με σύγχρονους όρους: οι αττικιστές όλων των εποχών στράφηκαν προς τη σπουδή των παλαιοτέρων σταδίων της ελληνικής γλώσσας, είδαν δηλαδή τη γλώσσα στη διαχρονία και όχι στη Αυτή η προτεραιότητα της γραπτής είχε επιβιώσει και νομίζω ότι επιβιώνει και σήμερα στα σχολεία μας: το εκπαιδευτικό σύστημα περισσότερο στόχευε και στοχεύει στη διδασκαλία του γραπτού και λιγότερο ή και ελάχιστα του προφορικού λόγου. 50 Robert Browning, ό.π. σ. 79. 49

συγχρονία της. Ξεκίνησαν, καθώς φαίνεται, από την παραδοχή ότι η γλώσσα δεν εξαντλείται στις σύγχρονες προς τους εκάστοτε χρήστες της λειτουργίες της, δεν πρόκειται δηλαδή για μια μορφή επικοινωνίας, που αποβλέπει στην ικανοποίηση άμεσων και περιστασιακών αναγκών (για παράδειγμα, αντιμετώπισαν τη γραπτή Κοινή ως «τεχνική» γλώσσα ή ως «γλώσσα της διοίκησης» 51)· με άλλα λόγια φαίνεται να είδαν τη γλώσσα όχι ως απλό αντικατοπτρισμό του κοινωνικού περιβάλλοντος. Πρόκειται για μια ιδεαλιστική, θα την έλεγα, αντίληψη, η οποία θεωρούσε την αττική γλώσσα σαν τις άφθαρτες και αναλλοίωτες ιδέες του Πλάτωνα, σαν την ιδεατή γλώσσα-πρότυπο (δεν είναι τυχαίο ότι ὁ σπουδαίος νεοαττικιστής και εξέχων εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Νεόφυτος Δούκας, ονόμαζε την αρχαΐζουσα «θείαν γλῶσσαν»). Η αντίληψη αυτή θέλει, κατά συνέπεια, τη γλωσσική παιδεία να μην προσαρμόζεται απλώς στις ανάγκες της στοιχειώδους επικοινωνίας ή της παραγωγής. Σκοπός της είναι «η παρεμβολή προτύπων ανάμεσα στο κοινωνικό περιβάλλον και στον παιδευόμενο και η προστασία και αποστασιοποίησή του από αυτό», γράφει ο Αύγουστος Μπαγιόνας 52. Η συγκεκριμένη αντίληψη για τη γλώσσα σαφώς εξοικειώνει τους παιδευομένους με μορφές επικοινωνίας πληρέστερες και αυθεντικότερες και, δίνοντας πρότυπα υψηλού επιπέδου επικοινωνίας, απελευθερώνει τη σκέψη από το επίκαιρο και δίνει στην παιδεία μια ανεπίκαιρη διάσταση, άρα ανοίγει ένα παράθυρο προς μια διαρκή καλλιέργεια του γλωσσικού οργάνου. Το σφάλμα, ωστόσο, των αττικιστών ήταν η παντελής και συνειδητή αγνόηση της γλώσσας στη συγχρονική της διάσταση, η στείρα στροφή τους προς το γλωσσικό παρελθόν των Ελλήνων και η προσπάθεια όχι απλώς να δώσουν πρότυπα γλωσσικής παιδείας, αλλά να νεκραναστήσουν τύπους μιας παρωχημένης μορφής της ελληνικής γλώσσας και να ρυθμίσουν κατά απόλυτο τρόπο τη ζωντανή γλώσσα στη βάση ενός παλαιού καλουπιού. Βέβαια, ο αττικισμός δεν είχε μόνο αρνητικά επακόλουθα. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η αγάπη των αρχαίων γραμματικών και αττικιστών προς τους κλασικούς συγγραφείς είχε ως αποτέλεσμα τη διάσωση και διάδοση των έργων των τελευταίων. Από την άλλη, οι αττικιστές, με το να συντάξουν τα αττικιστικά λεξικά και άλλα έργα, που περιέχουν πληθώρα παραγγελμάτων και οδηγιών για τη σωστή χρήση της κλασικής αττικής διαλέκτου και στηλιτεύουν γλωσσικούς τύπους και φράσεις της ελληνιστικής Κοινής, έγιναν, χωρίς να το θέλουν, οι πολυτιμότεροι πληροφοριοδότες για τη ζωντανή γλώσσα του καιρού Τζέφρυ Χόρροκς, ό.π. σ. 195. Μια πολυεπιστημονική θεώρηση της γλώσσας, Πανεπ. Εκδόσεις Κρήτης-Εκδόσεις Πανεπ. Πατρών, Ηράκλειο 1995, σ. 96. 51 52

τους. Γενικά, θα λέγαμε ότι λειτούργησαν προστατευτικά όσον αφορά την ελληνική γλώσσα. Ακόμη και ο Νεοαττικισμός του 18ου και 19ου αιώνα, όσο κι αν έβαλε φραγμούς στην εξέλιξη της γλώσσας με το μοναδικό ίσως στην ιστορία των γλωσσών σύνθημα της στροφής προς το γλωσσικό παρελθόν και όσο κι αν η προσέγγιση του αρχαίου κόσμου ήταν μάλλον επιφανειακή, είχε μεγάλη συμβολή στη διατήρηση της σχέσης των Νεοελλήνων με τα κλασικά κείμενα, προβάλλοντας έτσι τα πολιτιστικά επιτεύγματα και τα πολεμικά κατορθώματα των αρχαίων Ελλήνων, γεγονός που συνέβαλε τόσο στη διατήρηση της μνήμης και της ελληνικής ταυτότητας, όσο και στη δημιουργία, κατά τα νεότερα χρόνια, της εθνικής συνείδησης. Επίλογος Ποια είναι τα συμπεράσματα που βγαίνουν από όλα τα παραπάνω; Α. Οι Έλληνες- δυστυχώς ή ευτυχώς- έχουμε μια μεγάλη, μια τεράστια σε μέγεθος και σημασία πνευματική και γλωσσική κληρονομιά, η οποία βάραινε και εξακολουθεί να βαραίνει τους ώμους μας. Σταθήκαμε, άραγε, ικανοί να σηκώσουμε και να μεταφέρουμε δημιουργικά στο παρόν της η κάθε γενεά αυτό το πνευματικό και γλωσσικό βάρος της αρχαίας κληρονομιάς; Η εντύπωσή μου είναι ότι, αν εξαιρέσουμε τους Πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι έκαναν ιδιοφυώς τη σύνθεση του αρχαίου κόσμου με τη χριστιανική σκέψη και κοσμοθεωρία (έστω και με όργανο την αττικίζουσα), η προσέγγιση και αντιμετώπιση έκτοτε της κληρονομιάς αυτής υπήρξε γενικά επιδερμική και επιπόλαιη. Αναλωθήκαμε στις δάφνες του παρελθόντος και σε μια άγονη προγονολατρεία, που εκδηλώθηκε με την αποστήθιση παρωχημένων γλωσσικών τύπων, δίχως η σκέψη και οι συλλήψεις των προγόνων μας να γονιμοποιήσουν το παρόν μας (τούτο ασφαλώς οφείλεται και στην ιστορική διαδρομή και τις ιστορικές περιπέτειες του λαού μας). Αυτό που δεν κάναμε εμείς το έκαμε η Δύση, η οποία υιοθέτησε όχι μόνο αρχαίες ελληνικές λέξεις για την επιστημονική και φιλοσοφική ορολογία αλλά και την αρχαία ελληνική σκέψη, ερμηνεύοντάς την όμως μέσα στο δικό της πολιτισμικό πλαίσιο που καθόριζε άλλες ερμηνευτικές προδιαγραφές. Β. Κάθε προσπάθεια ρύθμισης της γλώσσας με εξωτερική επιβολή σε επίπεδο λεξιλογίου, φωνολογίας, σύνταξης ή μορφολογίας είναι εκ των πραγμάτων καταδικασμένη, επειδή η γλώσσα είναι ένας ζωντανός

οργανισμός και, εν πολλοίς, ένα «αυθαίρετο σύστημα» 53, και ως τέτοια ακολουθεί μια δική της αργή πορεία εξέλιξης, που δεν στηρίζεται κατ’ ανάγκη στη λογική 54 (ό,τι επικρατήσει επικράτησε). Έτσι, αν κάποιος προσπαθήσει να λειτουργήσει έξωθεν, με απόλυτους ρυθμιστικούς κανόνες, εν είδει προκρούστειας κλίνης, πάνω στη γλώσσα, είναι βέβαιο ότι δεν θα έχει το ποθούμενο αποτέλεσμα. Τρανό παράδειγμα αποτελούν όχι μόνο οι αττικιστές μα και ο Κοραής και ο Ψυχάρης. Οι δύο τελευταίοι, ως γνωστόν, δημιούργησαν μια μορφή ελληνικής γλώσσας στο γραφείο τους στο Παρίσι και θέλησαν να την επιβάλουν ως ορθή στον ελληνικό λαό. Ούτε η μια όμως ούτε η άλλη μορφή επικράτησαν, όσο κι αν άσκησαν επίδραση στην εξέλιξη της γλώσσας, όπως ακριβώς έγινε και με τους αττικιστές. Γ. Είπαμε ότι είναι ορθό η παιδεία να παρέχει γλωσσικά πρότυπα, όπως είναι τα παλαιότερα ελληνικά μας, για να δίνει την ευκαιρία στους παιδευομένους να υψώνονται πάνω από μια αυτιστική ή εγωκεντρική χρήση της γλώσσας. Αυτού του είδους η γλωσσική παιδεία αποτελεί όρο «εκ των ων ουκ άνευ» για την οργάνωση της σκέψης, αφού γλώσσα και σκέψη είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος: η μεν σκέψη καθορίζει τη γλώσσα η δε γλώσσα στηρίζει τη σκέψη. Μια πιο σύνθετη και ανεβασμένη μορφή γλώσσας είναι σίγουρο ότι κεντρίζει τη σκέψη και, όσο η γλώσσα συναναπτύσσεται κανονικά με τη σκέψη, τόσο και η ανθρώπινη προσωπικότητα ολοκληρώνεται ως ολότητα 55. Δ. Η μορφή της γλώσσας που θα χρησιμοποιήσει ο λογοτέχνης για την παραγωγή λογοτεχνικού έργου δεν αποτελεί υποχρεωτικά αρνητικό παράγοντα, όσον αφορά την ποιότητα του έργου αυτού. Παραδείγματα μάς δίνει η ίδια η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή, από την αρχαιότητα μέχρι και πρόσφατα. Αναφέραμε ήδη τον Πλούταρχο, το Λουκιανό, τους Πατέρες και υμνογράφους της Εκκλησίας, που χρησιμοποίησαν την αττικίζουσα διάλεκτο. Σ’ αυτά τα παραδείγματα μπορεί να προστεθεί το παράδειγμα του Κάλβου και του Παπαδιαμάντη ή και του Βιζυηνού ακόμη, των οποίων η γλώσσα ασφαλώς δεν είναι η δημοτική. Επομένως, καλή λογοτεχνία γράφεται σε κάθε μορφή γλώσσας, αρκεί ο λογοτέχνης να την κατέχει καλά και να έχει την ευφυΐα και το ταλέντο, για να δώσει ζωή στο έργο του. Η μορφή της γλώσσας, επομένως, δεν έχει να κάμει με την ποιότητα καθεαυτή του λογοτεχνικού έργου, αλλά με το κατά πόσο η γλώσσα αυτή συμβάλλει, ώστε το λογοτεχνικό παράγωγο να ενσωματωθεί στην κοινωνία και να γίνει κτήμα του λαού. Χριστ. Χαραλαμπάκης, Π.Ε.Φιλολόγων, Σεμινάριο 16, Γλώσσα και Επικοινωνία, Αθήνα 1994, σ. 108. 54 Χριστ. Χαραλαμπάκης, ό.π. 55 Αύγ. Μπαγιόνας, ό.π. σ. 92-93. 53

Ε. Η γλώσσα δεν είναι ένα κοινωνικό ή ατομικό περιεχόμενο αλλά κυρίως ένα περιέχον. Αντιγράφοντας τη φράση που ο απόστολος Παύλος είπε για το Χριστό, θα έλεγα ότι, «ἐν αὐτῇ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν». Υπ’ αυτή την έννοια πρέπει να καταλάβουμε ότι υπάρχουμε μέσα στη γλώσσα και, ταυτόχρονα, ότι η γλώσσα δεν είναι έξω από εμάς, η γλώσσα είμαστε εμείς. Η συνειδητοποίηση αυτή θα μας κάνει να εννοήσουμε ότι η γλώσσα μάς υπερβαίνει και δεν μπορούμε να ελέγξουμε ούτε να εκτιμήσουμε σωστά και σε όλη τους την έκταση όλα εκείνα που συμβαίνουν στο σώμα της στη χρονική διάρκεια μιας ζωής. Κι ακόμη ότι αυτό που πολλές φορές θεωρούμε ως παρακμή της γλώσσας δεν είναι παρά μια μεταβατική φάση, παρόμοια με αυτήν συνέβη, για παράδειγμα, κατά τη μετάβαση από την αττική στην Κοινή, γεγονός που οι αττικιστές δεν κατανόησαν, γιατί είδαν τα πράγματα μονόπλευρα και κοντόφθαλμα, μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που παρουσιάσαμε. Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας πάντως έδειξε ότι, επί της ουσίας, ούτε οι αττικιστές νίκησαν τελικά ούτε και οι ακολουθούντες την Κοινή. Νίκησε εντέλει η ίδια η γλώσσα, στο σώμα της οποίας διασώθηκαν στοιχεία τόσο από τη μια όσο και από την άλλη μορφή της. Επομένως, η νεοελληνική γλώσσα ιστορικά συνδιαμορφώθηκε με βάση τις κοινωνικές ανάγκες με τη συμβολή τόσο της λαϊκής όσο και της λόγιας μορφής της. Αυτό νομίζω είναι και το πιο σημαντικό μήνυμα που η ίδια η ιστορία της ελληνικής γλώσσας εκπέμπει μέχρι και σήμερα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ενδεικτική) H. G. Liddell και R. Scott Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, «Ι. Σιδέρης», Αθήναι, τόμος πρώτος. Lessky Albin, Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητού Τσομπανάκη, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1981. Robert Browning, Η Ελληνική Γλώσσα, Μεσαιωνική και Νέα, μτφρ. Δημ. Σωτηροπούλου, ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, Αθήνα. Ανδριώτη Ν., Αττικισμός (Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. 5ος, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, σ. 264-267). Καψωμένος Σ., Από την ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Η ελληνική γλώσσα από τα ελληνιστικά ως τα νεότερα χρόνια - Η ελληνική γλώσσα στην Αίγυπτο. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1985. Κοπιδάκης Μ.Ζ. (επιμ.), Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα. Κορδάτος Γ., Ιστορία του Γλωσσικού μας Ζητήματος, Γ. Λουκάτος, Αθήνα: 1943. Μπαγιόνας, Αύγουστος, Φιλοσοφικές προσεγγίσεις για τη σχέση σκέψης και γλώσσας, στο βιβλίο Μια πολυεπιστημονική θεώρηση της γλώσσας, Πανεπ. Εκδόσεις Κρήτης-Εκδόσεις Πανεπ. Πατρών, Ηράκλειο 1995 (σσ. 79-97). Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα 1998. Παντελίδης Νίκος, Δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής, στο www.greeklanguage.gr, όπου και άλλα άρθρα σχετικά με το θέμα. Χαραλαμπάκης Χριστόφορος, Π.Ε.Φιλολόγων, Σεμινάριο 16, Γλώσσα και Επικοινωνία, Αθήνα 1994. Χαραλαμπάκης Χριστόφορος, Η δομή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας: Από τον 3ο π.Χ. ως τον 6ο μ.Χ .αι. - Η κοινή γλώσσα. Στο Πάπυρος-Λαρούς-

Μπριτάννικα, παράρτημα «Ελλάς», 1ος τόμ., 49-52. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός «Πάπυρος», 1997. Χαριλάου Νεόφυτος, Νεόφυτος Δούκας, ένας μεγάλος δάσκαλος και λόγιος του 18ου και 19ου αιώνα (διδακτορική διατριβή, 1999, Πανεπ. Ιωαννίνων). Χόρροκς Τζέφρυ, Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των ομιλητών της, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 2006. Χριστίδης Α.Φ. (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη.

Ευαγγελία Γ. Πατεράκη Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής. Υποψ. Δρ. της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Ειδήσεις για τη ζωή και το έργο του Καπετάν Μανόλη Κοκκίνη (1826-1897) (Συμβολή στην Ιστορία του Μεραμπέλλου)

Η θεματική του Ιστορικού Αρχείου της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου (ΙΑΧΔΛ) είναι πλούσια σε ύλη ποιότητα και έκταση. Χρονικά απλώνεται στην ταραγμένη περίοδο της τριακονταετίας 1869-98. Από την περίοδο του Οργανικού Νόμου της Κρήτης δηλαδή, ως την Αυτονομία της, με πλήθος αναφορών και εγγράφων για τα καταλυτικά γεγονότα της περιόδου, που ακολούθησε χρονικά την επανάσταση του 1866, ενώ προηγήθηκε της σύστασης του πολιτεύματος της Κρητικής Πολιτείας στο νησί. Μέσα από το θεσμό των Δημογεροντιών της περιόδου, καταγράφηκαν και διασώθηκαν γραπτά στοιχεία για πρόσωπα, καταστάσεις και υποθέσεις των Χριστιανών της Κρήτης, αφού την ύστερη περίοδο αυτή της τουρκοκρατίας στο νησί, η Δημογεροντία ήταν ο επίσημα αναγνωρισμένος από την οθωμανική κυβέρνηση, θεσμός τοπικής αυτοδιοίκησης, δικαστήριο και φορέας κληρονομικού δικαίου των Χριστιανών. Στο Αρχείο αυτό, που αφορά του διοικητικό Τμήμα Λασιθίου, (ΙΑΧΔΛ), πρωταγωνιστούν διάφορες μορφές, (εκκλησιαστικές, λόγιες, εκπαιδευτικές, αγωνιστικές ή απλών Χριστιανών) με τον ιδιαίτερο τρόπο και τη δημόσια ή ιδιωτική δράση τους η κάθε μία, διαδραματίζοντας σημαντικούς ρόλους διαχρονικά. Μεταξύ των μορφών που προβάλλουν με τον ένα ή άλλο τρόπο, είναι και ο Εμμανουήλ Δημητρίου Κοκκίνης. Η μορφή του προβάλλει διακρινόμενη για την ανάμειξή του στα κοινά, με ποικίλες και διαφορετικές ιδιότητες καθώς και για τις αγωνιστικές του δραστηριότητες. Υπήρξε δυναμική και δραστήρια μορφή, που διακρίθηκε ως οπλαρχηγός των Μεραμπελλιωτών επαναστατών. Υπάλληλος της Χριστιανικής Δημογεροντίας (Επιστάτης-Επόπτης Μοναστηριακής περιουσίας και

οικοδομών). Εκτιμητής αγροζημιών. Αιρετός άρχων των Χριστιανών και Δήμαρχος Νεαπόλεως και ως εκ τούτου πρόεδρος της Δημοτικής Εκπαιδευτικής Εφορείας. Πρόεδρος του θεσμού των Οικογενειακών Συμβουλίων. Εκπρόσωπος της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου στις εορταστικές εκδηλώσεις της Αθήνας. Ηγέτης των αγωνιζόμενων για την ελευθερία της Κρήτης επαναστατών κ.ά. Κατά προέκταση, από το ΙΑΧΔΛ προκύπτουν οι ασυμβίβαστες σχέσεις του Κοκκίνη με την εκάστοτε διοικητική εξουσία, η ανιδιοτέλεια και η οικονομική του κατάσταση φτώχειας. Ο τρόπος με τον οποίο πολιτεύεται, για να φτάσει στην πολεμική δράση και στην θυσία του στο πεδίο της τιμής, για τη λευτεριά του τόπου. Επίσης σημαντικά είναι τα στοιχεία που προβάλλουν στο συγκεκριμένο Αρχείο για τους δυο γιούς του, Δημήτριο και Γεώργιο, τους οποίους συναντούμε τον μεν πρώτο, ως δημογέροντα και Τμηματικό Έφορο Σχολείων, και τον δεύτερο, Ελληνοδιδάσκαλο στη Νεάπολη, καθώς και για τον γαμπρό τους Μαγριπλή Γ.. Όλοι τους, την ίδια περίοδο, έχουν διακριτούς και ενεργούς ρόλους και παίρνουν μέρος στις πολιτικοστρατιωτικές εξελίξεις της περιοχής. Κατά τις αρχειακές μας έρευνες σε διαφορετικά μέρη, συναντήσαμε και αποθησαυρίσαμε πλούσιο υλικό, που τεκμηριώνει την ανιδιοτελή δράση και προσφορά του στα κοινά της πατρίδας. Επιλεκτικά δημοσιεύουμε μικρό, αντιπροσωπευτικό, δείγμα δέκα (10) ανέκδοτων εγγράφων. Οι πληροφορίες που απομνημειώνονται από το υλικό αυτό, συμβάλλουν καθοριστικά στην Τοπική Ιστορία της επαρχίας Μεραμπέλλου Λασιθίου και αποτελούν παράλληλα πολύτιμη πηγή, προκειμένου να φωτιστούν άγνωστες πηγές της προσωπικότητας του Εμμανουήλ Κοκκίνη. Επιφυλασσόμαστε σε άλλο δημοσίευμά μας να συμπεριλάβουμε και άλλες αρχειακές μαρτυρίες που διαθέτουμε, οι οποίες μαζί με τα γενεαλογικά του στοιχεία, θα μπορούσαν, να συνθέσουν αναλυτικά τη μονογραφία του, φωτίζοντας πληρέστερα άγνωστες πτυχές της ιστορίας της περιόδου. Το επώνυμο της οικογενείας Κόκκινη, συναντούμε στην περιοχή του χωριού Ανωπόλης Πεδιάδας. Οι οικογενειακές επαγγελματικές δραστηριότητες των μελών της προσέδωσαν το όνομα, στον παράλιο οικισμό της Ανωπόλεως του «Κοκκίνη το Χάνι», αφού ανάπτυξαν στην περιοχή ξενοδοχειακές δραστηριότητες με το πανδοχείο της εποχής, το γνωστό χάνι.

Μεταξύ των ανδρών της οικογένειας, προβάλλει η μορφή του πολέμαρχου της όψιμης Τουρκοκρατίας Εμμανουήλ Δημ. Κοκκίνη ή (Κοκκινάκη). 56 Οι γονείς του κατάγονταν από το διπλανό χωριό της Ελιάς. Ο Εμμανουήλ Δ. Κόκκινης γεννήθηκε 6 Αυγούστου 1826, στην Ανώπολη, όπου μεγάλωσε με τα δύο αδέλφια του, τον Ιωάννη κι ένα ακόμη αδελφό. 57 Ζωηρού και άφοβου χαρακτήρα, έφηβος ακόμη, ήρθε σε προστριβές με συνομήλικούς του Τούρκους του χωριού. Η οικογένειά του φρόντισε προληπτικά να τον απομακρύνει και τον έστειλε σε συγγενείς τους, στο Καινούργιο Χωριό, όπως έλεγαν τότε τη Νεάπολη. Αργότερα τον ακολούθησε και εγκαταστάθηκαν όλοι μαζί μόνιμα στη Νεάπολη. Ο Μανόλης, που είχε ήδη διακριθεί και γίνει ονομαστός, παντρεύτηκε στη Νεάπολη τη Βασιλική, κόρη του συμπολεμιστή του Εμμ. Συμινελάκη, με την οποία απέκτησαν εφτά παιδιά. Τέσσερα αγόρια και τρία κορίτσια. Τον Δημήτριο, τον Μάρκο, τον Γεώργιο και τον Νικόλαο, την Ελευθερία, την Αθηνά, και την Μαριγώ. Οι Χριστιανοί συμπολίτες του τον εξέλεξαν τοπικό άρχοντα, Δήμαρχό τους δηλαδή στη Νεάπολη. Στις συχνές επαναστάσεις και αγωνιστικές κινητοποιήσεις του νησιού υπήρξε πολέμαρχος, της περιοχής, με υπαρχηγούς τους γιους του, Δημήτριο ή Χατζη-Κοκκίνη και Γεώργιο Κοκκίνη. Μέλη του επιτελείου του ήταν : ο Εμμανουήλ Συμινελάκης β' υπαρχηγός. Οι αδελφοί Σαρρήδες Επαμεινώνδας, Μιχαήλ και Γεώργιος, ο ιταλομαθής Μιχ. Σφακιανάκης. ο Διαλλινομιχάλης, Γραμματικός του και ο Ζουρίδης σημαιοφόρος του. Στην επανάσταση του 1866 ανδραγάθησε, διακρίθηκε και κατάξιώθηκε ως αρχηγός της επαρχίας Μεραμπέλλου. 58 Μαχητικότατος, με τους άνδρες του, προξένησε σοβαρές φθορές στους Τουρκοαιγυπτίους Βλ. Σταυρινίδης Νικ, Καπετάν Μιχάλης Κόρακας και οι συμπολεμιστές του, τόμοι Α΄-Γ΄, Ηράκλειο, 1971-4. Το ίδιο πρόσωπο, ο οπλαρχηγός Μεραμβέλλου, άλλοτε αναφέρεται ως Εμμ. (Μανόλης) Κοκκίνης, σσ. 322, 447, 470, 832, 987 και άλλοτε ως Εμμ. Δ. Κοκκινάκης, σελ. 233, 238, 393, 836. 57 Για το βίο και την πολιτεία του οπλαρχηγού Εμμ. Κοκκίνη, βλ. περισσότερα, Πατεράκης Γεώρ. "Η Ανώπολη και η περιοχή της", Ηράκλειο 2002, έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Ανωπόλεως. 58 Στα γεγονότα της περιοχής του χωριού Βρύσες, αναφέρεται : «…το δε 1866 γενομένης ετέρας φονικής μάχης ηνδραγάθησεν ο αρχηγός Κοκκίνης και εγένετο αρχηγός της επαρχίας Μεραμβέλλου». Βλ. λήμμα Βρύσες, Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλίου», τόμος Δ΄, Αθήναι. 56

εχθρούς του, με κυριότερες επιτυχίες του στις μάχες των Βρυσών (8-81867) και στη μάχη του Καλαρύτη (19-12-1867). 59 Στο τέλος της επανάστασης, στις Ανατολικές επαρχίες οι αρχηγοί των επαναστατών αμνηστεύτηκαν με την πρόταση και απειλή συγχρόνως ότι όσοι δεν συμβιβαστούν θα διωχτούν. Παρά το παράδειγμα από τη δήλωση υποταγής των περισσότερων και κύριων συναρχηγών του, της υπόλοιπης Κρήτης, και την παρακίνηση του Χριστιανού πολιτικού διοικητή Λασιθίου, Κωστή Αδοσίδη πασά, ο Κοκκίνης αρνήθηκε να ταπεινωθεί δηλώνοντας υποταγή στις τούρκικες αρχές. Παρέμεινε σκληρός και απροσκύνητος επαναστάτης. Γι αυτό και επικηρύχτηκε στη συνέχεια με πέντε χιλιάδες τουρκικές λίρες, από την τουρκική κυβέρνηση. Για ν’αποφύγει τη σύλληψη όμως, κατάφερε να διαφύγει με ιστιοφόρο στη γειτονική νήσο Κάρπαθο, για να καταλήξει στην Αθήνα. Συνέπεια της αγέρωχης στάσης του ήταν η κινητή και ακίνητη περιουσία του να δημευτεί. Αλλά και πάλι τα μέτρα εναντίον του δεν έκαμψαν το αγωνιστικό του φρόνημα. Όταν ηρέμισε η κατάσταση και άρχισε η περίοδος εφαρμογής του Οργανικού Νόμου επέστρεψε στο νησί, αλλά με πρώτη ευκαιρία εκδήλωνε τα αισθήματά του κατά του Οθωμανικού καθεστώτος. Έλαβε μέρος σε όλες τις επαναστάσεις του καιρού του,1866-9, 1878, 1889, 1895, με τελευταία αυτή του 1896-97 υπό τη γενική αρχηγία του τότε λοχαγού του ελληνικού στρατού, Αριστοτέλη Κόρακα. Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις των ανατολικών επαρχιών του 1896, μαζί με τον επίσκοπο Πέτρας Τίτο Ζωγραφίδη, 60 ηγέτες 2.500 επαναστατών, πήραν μέρος στην πολιορκία των φρουρίων της Σπιναλόγκας και της Ιεράπετρας. Πάνω στις μάχες αυτές, έδειξε αυταπάρνηση και απαράμιλλο ηρωισμό. Έπεσε δε μαχόμενος κατά την πολιορκία του φρουρίου της Ιεράπετρας πάνω στα τείχη της πόλης, 22 Φεβρουαρίου 1897. 61 Την ώρα των επιχειρήσεων κατάληψης της πόλης, καθώς έστηνε την ελληνική σημαία, πάνω στα τείχη της, κτυπήθηκε στο στήθος από

Βλ. Κριάρης Παναγ., Ιστορία της Κρήτης, εν Χανίοις 1902, σελ. 556. Ο λαϊκός, κατά κόσμον, Λεωνίδας Ζωγραφίδης γεννήθηκε 1859 στο χωριό Γαλίφα Πεδιάδας. Δίδαξε ως δάσκαλος του Σχολείου της Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Ανώπολης. Στα 1877 περιβάλλεται το ιερατικό σχήμα, με το όνομα Τίτος. Στα 1885 απεφοίτησε της Θεολογικής Σχολής Χάλκης για να χειροτονηθεί, στα 1889, Επίσκοπος Πέτρας στη Νεάπολη. Στα 1920 ανάλαβε Μητροπολίτης Κρήτης (=Αρχιεπίσκοπος) και αρχιεράτευσε μέχρι τέλος της ζωής του, 1933. Βλ. Σάββας Χ. Δημήτριος, "Τίτος Ζωγραφίδης, Η πολύπλευρη προσφορά ενός ιεράρχη, πατριώτη, αγωνιστή". έκδοση Ι. Μητροπόλεως Πέτρας και Χερ-ρονήσου. Νεάπολη 2009. 61 Βλ. Ψιλάκης Β, Ιστορία της Κρήτης, Μτφρ. τόμος 4ος σ. 461, υπόσ. 242. 59 60

οβίδα Ευρωπαϊκού θωρηκτού, του ιταλικού πλοίου «Λάουρα», της πολυεθνικής δύναμης, που ναυλοχούσε στο λιμάνι της Ιεράπετρας. Ο θανάσιμος τραυματισμός του Εμμ. Κοκκίνη, πάνω στην κρίσιμη στιγμή των επιχειρήσεων, παρέλυσε τους επαναστάτες, που έλυσαν αμέσως την πολιορκία του φρουρίου, ενώ ο αρχηγός τους ψυχορραγώντας υπέκυπτε. Η σωρός του μέσα σε γενικό πένθος μεταφέρθηκε και εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στη Νεάπολη και μετά από δύο μέρες κηδεύτηκε με τιμές. Ο ηρωισμός και η θυσία του οπλαρχηγού και Δήμαρχου Νεαπόλεως συγκίνησε βαθύτατα το πανελλήνιο, το οποίο δεν έμεινε αμέτοχο στο γεγονός. Οι Κρήτες με διαβήματά τους παραπονέθηκαν στην Ευρώπη και στην Αμερική ότι «…δια των οβίδων της φονεύει τους μαχητάς της Ελευθερίας, τους αγωνιζομένους υπέρ εστιών και βωμών ως εν… Ιεραπέτρα, Μαλάξα και αλλαχού, εν ω οι βομβολούμενοι, καίπερ τοσούτον προκληθέντες, ουδέ βολήν σφαίρας έρριψαν κατά των Ευρωπαϊκών στόλων και Ευρωπαϊκών αγημάτων». 62 Προκλήθηκε διπλωματικό επεισόδιο. Ο Ιταλός πλοίαρχος του θωρηκτού Λάουρα, Delibere, αποδοκιμάστηκε από το λαό της Μεσσήνης στην Ιταλία και αναγκάστηκε να παραιτηθεί όταν ανακλήθηκε το πλοίο του. 63 Η λαϊκή μούσα, ο ανώνυμος λαϊκός ποιητής, εκφράζει με τον δικό του τρόπο τα αισθήματά του προς όλους εκείνους που αγωνίστηκαν για την Ελευθερία της Κρήτης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση για τον καπετάν Κοκκίνη δεν παρέλειψε να θρηνήσει με τους παρακάτω στίχους : Το γεγονός προκάλεσε τις διεθνείς αντιδράσεις και τη διαμαρτυρία των Κρητών προς τις ευρωπαϊκές Μ. δυνάμεις, όπου με οξύ λόγο αναφέρεται : «…η Ευρώπη ετάχθη δυστυχώς καθ’ ημών και αντί να διακηρύξη ότι η Τουρκία, ουδέν σεβομένη, είνε αναξία να υπάρχη πλέον εν τη Ευρώπη, προστατεύει την φθίνουσαν πανταχού τουρκικήν εξουσίαν και δια των οβίδων της φονεύει τους μαχητάς της Ελευθερίας, τους αγωνιζομένους υπέρ εστιών και βωμών ως εν Ακρωτηρίω, Παλαιοχώρα, Ιεραπέτρα, Μαλάξα και αλλαχού, εν ω οι βομβολούμενοι, καίπερ τοσούτον προκληθέντες, ουδέ βολήν σφαίρας έρριψαν κατά των Ευρωπαϊκών στόλων και Ευρωπαϊκών αγημάτων. Τίνος η ψυχή δεν συγκινείται επί τοις ανελπίστοις τούτοις παθήμασι του Κρητικού Λαού φονευομένου υπό της Χριστιανικής Ευρώπης διότι εδέχθη κατά το παρελθόν τας συμβουλάς και αποφάνσεις αυτής; Διότι δεν δέχεται νέον ζυγόν τυραννικώτερον του καταλυθέντος ;» Περισσότερα βλ. «Εν ονόματι του Κρητικού λαού. Έκκλησις των αρχηγών, οπλαρχηγών και προκρίτων της Κρήτης προς τους λαούς της Ευρώπης και της Αμερικής», εκ του τυπογραφείου των Αφων Περρή, Αθήνησιν, 1897, σ. 5. 63 Βλ. επίσημη έκθεση των μαχών της Ιεράπετρας του Γενικού Αρχηγού Αριστοτέλη Κόρακα. 62

«Σκοτώσανε τον αρχηγό τον Καπετάν Κοκκίνη σήμερα τονε θάφτουνε, η γης τον καταπίνει. Σήμερα τονε θάφτουνε, τον Καπετάν Κοκκίνη, σιέται η γης απ’ το θεριό, στα σπλάχνα τση που κλείνει». 64

Εμμανουήλ Δ. Κοκκίνης (1826-1897)

Από την πλευρά της δημιουργικής λογοτεχνίας ο εθνικός ποιητής Ιωάννης Πολέμης με συγκίνηση συνέθεσε το ελεγείο επίγραμμά του : Βίου λαμπρού, λαμπρότερον επέφηκεν το πέρας, ο Τουρκομάχος Αρχηγός ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΟΚΚΙΝΗΣ. Κοιμάται δ’ εν τοις κόλποις νυν Πατρίδος Ελευθέρας, δι’ ην δεν εκοιμήθη ζων επί ήσυχου κλίνης. Μετά τον θάνατο του καπετάν Κοκκίνη, οι δυο γιοί και συμπολεμιστές του, Δημήτριος και Γεώργιος, καταδιωκόμενοι, αναγκάστηκαν να εκπατριστούν. 64

Αφήγηση: Καλλιόπης Κοκκινάκη, ετών 80, ανηψιάς του οπλαρχηγού Εμμ. Κοκκίνη.

Εργάστηκαν δραστήρια στην Αθήνα, στα ίχνη και τις υποδείξεις του καπετάνιου πατέρα τους. Επιμελήθηκαν με ζήλο τη συγκέντρωση όπλων και πολεμοφοδίων, τα οποία διοχέτευαν με μυστικές αποστολές στο νησί, άλλοτε στην περιοχή Κοκκίνη Χάνι – Χερσονήσου και άλλοτε στα χωριά του βόρειου Μεραμπέλλου. Μετά την απελευθέρωση, ο Δημήτριος Κοκκίνης εγκαταστάθηκε στην πόλη του Ηρακλείου, και ο Γεώργιος στην Αθήνα, όπου εργάστηκε ως συμβολαιογράφος. Το πορτρέτο του καπετάν Μανόλη Κοκκίνη έφτασε ως τις μέρες μας από διάφορες πηγές, 65 από φωτογραφίες της εποχής του και από το οικογενειακό του Αρχείο. Έγγραφα Όλα τα έγγραφα, που δημοσιεύουμε παρακάτω προέρχονται από το Ιστορικό Αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, εκτός από τα με αριθ. 1,2,3, επισημάναμε στο Αρχείο Λογίου, της Συλλογής Βλαχογιάννη, των Γ.Α.Κ. Αθηνών. Δημοσιεύουμε τα έγγραφα με χρονολογική σειρά και διατηρούμε, όπως αναφέρθηκε, την ορθογραφία και τη στίξη των χειρογράφων. 1 Χερσόνησος

12 Σεπτεμβρίου 1860

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Σημείωμα, πρόχειρο, με το οποίο στις 12 Σεπτεμβρίου 1860, οι φροντιστές Πεδιωτάκης Ιωάννης και ο Μαγριπλής Γεώργιος, από το Χωριό Χερσόνησος, που βρίσκονται, ειδοποιούν τον φροντιστή Χ’ Ιωάννη Ζωγράφο στη Νεάπολη (Νέο Χωριό) Λασιθίου, για δοσοληψίες λογιστικού τύπου, και τον ενημερώνουν παράλληλα, συνωμοτικά για τις κινήσεις των ανταρτών τους στα Λασιθιώτικα, που διοικητικά είναι ακόμη ενωμένα με τον Νομό Ηρακλείου. Συγκεκριμένα αναφέρουν ότι ο Οπλαρχηγός Εμμ. Κοκκίνης του Δημητρίου και ο ηγούμενος Καλλίνικος μετακίνησαν μυστικά τους στρατιώτες τους, που κατάγονταν από τα χωριά της επαρχίας τους (Πεδιάδας) Μάλια και Χερσόνησο νύχτα, στις δυο μετά τα μεσάνυχτα, σε πιο Αξίζει να σημειωθεί ότι μέσα στα πακέτα σιγαρέτων, που διέθετε στο εμπόριο το καπνεργοστάσιο της Κρητικής Πολιτείας, υπήρχε ένθετο σε μέγεθος μεγάλου γραμμα-τοσήμου το πορτρέτο των αγωνιστών της Κρήτης. Έτσι έχουμε σήμερα φιλοτεχνημένη από επαγγελματία γραφίστα, τη σειρά προσωπογραφιών, μεταξύ των οποίων διασώ-θηκε και αυτή του καπετάν Μανόλη Κοκκίνη. 65

επίκαιρη θέση. Η νέα περιοχή του λιμεριού τους (μετά του παπά το Χάνι) θα επιτρέπει την εξόρμηση για συγύρισμα ζώων (= ζωοκλοπή) σε βάρος του εχθρού, αλλά και την προσβολή ασύδοτων Τούρκων. Μετά τη σύντομη ενημέρωση αυτή, εύχονται καλή αντάμωση και υπογράφουν. 66 Χωρίον Νέον Μερανβέλου Κυρίε φροντιστή Ιωάννη Χατζή Α” Ζωγράφε Χέρις Έλαβες παρά του Παναγιώτη Φαήτου σιτάρι οκάδαις τριάντα τρείς 33 και λάδι οκάδαις δέκα, από τύρι Δράμνια τρακόσια - 15΄΄ 300 και εις ένδιξην σας στέλνομεν Σταυρούλην του και σας ηδοπιώ ότι ο Εμανουήλ Κόκκινης Διμιτρίου Αρχιγός, και ο ηγούμενος Καλίνικος Αναχορίσαν μυστικά τους στρατιώταις Μαλιότες Χερισονιότες από της επαρχίας μας. Αναχόρισαν Κυριακή βράδυ εις τας διό η ώρας τις νικτός Δια να παν στη θέση μετά του παπά το Χάνι, να κάμουν μίαν περιφοράν, θα σιγυρίσουν όσα ημπορούν ζώα και Τούρκους. Ταύτα και καλήν Αντάμωση. Εν χορίω Χερσόνησο τη 12η Σεπτεμβρίου 1860 φροντιστές Ιώ Πεδιωτάκης

Γεωρ. Μαγριπλής

2 Χερσόνησος

30 Σεπτεμβρίου1866

Από το χωριό Χερσόνησος ο Καπετάν Μανόλις Κοκκίνης, όπως υπογράφει, απευθύνεται στην Οικονομική Επιτροπή των επαναστατών Λασιθίου για διοικητική μέριμνα. Αναφέρει υπόλοιπο δικαιωμάτων του δυο σταμνιά λάδι. 67

ΓΑΚ – Αρχείο Λόγιου] 12-09-1860]α.α. 113] Πρόχειρο σημείωμα των Φροντιστών (του Πολέμου) Μεραμπέλλου. Βλ. ΠΙΝΑΚΕΣ – ΠΙΝ.1. 67 ΓΑΚ – Αρχείο Λόγιου] 30-09-1866] α.α. 427] Ο καπετάν Κοκκίνης για τη διοικητική μέριμνα των οπλιτών του. Βλ. ΠΙΝ. 2. 66

3 24 Οκτωβρίου 1866 Αλληλογραφία με δοσοληψίες υπολοίπου 196 γροσίων, κατά στην επαναστατική δραστηριότητα της τρίχρονης επανάστασης. Υπογράφει Εμμ. Δ. Κοκκινάκης 68 4 Κράσι

1 Οκτωβρίου 1878

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Το καθαρογραμμένο υπηρεσιακό έγγραφο, αναφέρεται στην επανάσταση του 1878 στην Κρήτη, που είχε ως συνέπεια την περίφημη «Σύμβαση της Χαλέπας». Φέρει καθαρή την σφραγίδα της Επαναστατικής Επιτροπής των έξι Ανατολικωτέρων Επαρχιών και είναι ενυπόγραφο. Η Τμηματική (Επαναστατική) Επιτροπή των έξ Ανατολικωτέρων Επαρχιών, που διοικητικά έχουν αποσπαστεί από το νομό Ηρακλείου και αποτελούν πλέον το αυτοτελές διοικητικό Τμήμα του Λασιθίου, φροντίζει δίδοντας εντολή σε ενοικιοφειλέτες της Μοναστηριακής περιουσίας, να πληρωθεί το σιτηρέσιο των δέκα πέντε στρατιωτών του Εμμ. Κοκκίνη, που εκτελούν την αστυνομική υπηρεσία της επαρχίας. Παράλληλα δίδει οδηγίες για τη λογιστική τακτοποίηση των εισοδημάτων, που θα διατεθούν. Στο κάτω μέρος του εγγράφου σημειώνεται επίσης, από άλλο χέρι, πρόχειρα, η απόδειξη είσπραξης 900 γροσίων, ως αντίτιμο των εισοδημάτων. Διακρίνεται η γραφή και η υπογραφή του αρχηγού Εμμ. Κοκκίνη.69 Η Τμηματ. Επιτροπή των έξ Ανατολικωτέρων Επαρχιών Αριθ. 457. ΓΑΚ – Αρχείο Λόγιου] 24-10-1866] α.α. 436] Σημείωμα δοσοληψιών του καπετάν Κοκκίνη. Βλ. ΠΙΝ. 3. 69 ΙΑΧΔΛ] 01-10-1878] αρ.457] Εντολή Επαναστατικής Επιτροπής Λασιθίου στους ενοικιοφειλέτες της μοναστηριακής περιουσίας για την πληρωμή στον καπετάν Κοκκίνη του σιτηρεσίου δεκαπέντε στρατιωτών του. Βλ. ΠΙΝ.4. 68

Προς τον εκμισθωτήν του μοναστηρ. Μετοχίου Αγριλιάς, Σίφην Βασιλάκην κ Σία Κατ’ απόφασιν της Επιτροπής ταύτης εντέλλεσθε όπως Παραδώσητε προς τον Αρχηγόν Μεραμβέλλου κ. Εμμ. Κοκκίνην εκ του εισοδήματος του παρ’ υμών εκμεμισθωμένου μετοχίου εξακοσίας οκάδας κριθής δια το λήξαν σιτηρέσιον των υπ’ αυτόν δέκα πέντε στρατιωτών των εκτελούντων την αστυνομικήν της επαρχίας υπηρεσίαν. Η αξία δε αυτής καταλογίζεται εις λ/σμόν της προς το μοναστ. Ταμείον ενοικιοφειλής σας. Κράσι,

Ο Πρόεδρος Τ.Υ. Ιωάννης Δ. Λυράκης Τ.Σ.

8βρίου 1878 Ο αντιπρόεδρος Τ.Υ. Μ. Ι. Συγγελλάκης Ο Γραμματεύς Τ.Υ. Δ. Πεδιωτίδης

(Με άλλη γραφή) Επλιρόθηκα το άνοθεν ποσόν και έλαβα χρήματα ενιακόσια γρόσια αριθ. 900 τα οποία έλαβα μετρητά και εις ένδιξη υποφένομαι Τη 5 8βρίου 1878

Ο αρχηγός μερανβέλου Τ. Υ. Εμμαν. Κοκκίνης

Νεαπόλη

28 Σεπτεμβρίου 1885

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Δισέλιδο επίσημο έγγραφο, της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου (ΧΔΛ). Πρακτικό απόφασης για τον διορισμό του Εμμ. Κοκκίνη ως υπαλλήλου της Επιστάτη και Επόπτη των μοναστηριακών περιουσιών του Τμήματος Λασιθίου, ως του μόνου καταλλήλου για τη θέση αυτή. 70

Πρακτικόν συνεδριάσεως της 28ης Σεπτεμβρίου 1885. Αριθ. Πρωτ. 259. » Διεκπ. 261. Η Χριστ. Δημογεροντία του Τμήματος Λασιθίου. Συγκειμένη από τον προεδρεύοντα Παπά Γεώργιον Σέργιον αρχιερατικόν επίτροπον και τους Δημογέροντας Ιωάν. Συμηνελάκην, Εμμαν. Μ. Λουλάκην και Ιωάν. Λιανουδάκην. Συνεδριάσασα σήμερον παρόντος και του γραμματέως αυτής Κωνσταντίνου Παπαδάκη ίνα αποφασίση περί του διορισμού επιστάτου απάντων των Μοναστηριακών κτημάτων των Ιερών Μονών του Τμήματος Επειδή ανάγκη καθίσταται όπως διορισθή επιστάτης των Μοναστηριακών κτημάτων έργον του οποίου θέλει ήσθαι η εποπτεία των Μοναστηριακών κτημάτων των Μοναστηριακών οικιών και καταγγέλλει εις την Δημογεροντίαν πάσαν προελευσομένην ζημίαν εις τα κτήματα ταύτα. Επειδή μόνος αρμόδιος δια την επιτήρισιν ταύτην τυγχάνει ο Εμμανουήλ Κοκκίνης. Δια ταύτα Αποφασίζει Διορίζει τον Εμμανουήλ Κοκκίνην επιτηρητήν των εν τω Τμήματι Λασιθίου Μοναστηριακών κτημάτων με μηνιαίον 70 ΙΑΧΔΛ] 28-09-1885] 259/261] Πρακτικό ΧΔΛ για την πρόσληψη του Εμμ. Κοκκίνη ως Επιστάτη μοναστηριακών Λασιθίου. Βλ. ΠΙΝ.5.

μισθόν γρόσια τερτακόσια (400) αρχόμενου από σήμερον. Υποχρεουμένου να επιτηρή τα Μοναστηριακά κτήματα περιοδεύων αυτά εκάστοτε να καταγγέλλη εις την Δημογεροντίαν πάσαν προελευσομένην ζημίαν εις τα Μοναστηριακά κτήματα εκ μέρους των ενοικιαστών ήτοι εις δένδρα αν επιτηρώσιν τας οικίας σύμφωνα με τους όρους των συμβολαίων αν εμβολιάζωσι δέντρα οι ενοικιασταί ούτως ώστε να εκτελώνται οι όροι των συμβολαίων και Ανατίθησι την κοινοποίησιν του διορισμού του εις το προεδρείον αυτής. Εν Νεαπόλει τη 28η Σεπτεμβρίου 1885. Ο προεδρεύων Τ.Υ. Παπ. Γ. Σέργιος

Τ.Σ.

οι Δημογέροντες Τ.Υ. Εμμ. Στ. Λουλάκης Ιω. Λιανουδάκης Ι. Συμηνελάκης Ο γραμματεύς Τ.Υ. Κ. Παπαδάκης

6 Νεάπολη

28 Σεπτεμβρίου 1885

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Επίσημο διοριστήριο έγγραφο του Εμμ. Κοκκίνη με το οποίο του κοινοποιείται η σχετική απόφαση της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου. 71 Η Χριστ. Δημογεροντία Λασιθίου. Αριθ. Πρωτ. 259. » Διεκπ. 267. Προς τον Κύριον Εμμανουήλ Κοκκίνην 71 ΙΑΧΔΛ] 28-09-1885] 259/267] Διοριστήριο έγγραφο Εμμ. Κοκκίνη ως Επιστάτη της ΧΔΛ. Βλ. ΠΙΝ. 6.

Ενταύθα Δυνάμει του υπ’ αριθ. Πρωτ. 259. διεκπ. 261. και σημερινήν ημερομηνίαν πρακτικού της Δημογεροντίας ταύτης διωρίσθητε Επιστάτης των Μοναστηριακών κτημάτων του Τμήματος με μηνιαίον μισθόν γρόσια τετρακόσια ( 400 ) αρχόμενου από σήμερον. Εφ’ ώ παρακαλείσθε να αναλάβητε τα καθήκοντά σας. Εν Νεαπόλει τη 28η Σεπτεμβρίου 1885 Ο Προεδρεύων Τ.Σ.Υ. Π. Γ. Σέργιος [ υπογρ.]

Νεάπολη

13 Οκτωβρίου 1885

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Νεοδιορισμένος ο Εμμ. Κοκκίνης, ως επιστάτης και επόπτης των Μοναστηριακών κτημάτων της Δημογεροντίας Λασιθίου, συντάσσει έκθεση αυτοψίας, για το Μοναστηριακό κτήμα του «Κανακάρη». 72 Αριθ. Πρωτ. 282. » Διεκπ. 283. Ο υποφαινόμενος Επιστάτης των μοναστηριακών κτημάτων του Τμήματος μεταβάς κατ’ εντολήν της Σεβ. Δημογεροντίας εις το Μοναστηριακόν κτήμα Κανακάρι. Κατεμέτρησα τα εις το κτήμα τουτο εμβολιασθέντα χαρουπόδενδρα υπό του Νικολάου Βογιατζάκη αναλαβόντος την καλιέργειαν του ανωτέρω κτήματος και ευρήκα εμβολιασμένα νέα χαρουπό72 ΙΑΧΔΛ] 13-10-1885] 282]283] Έκθεση αυτοψία του Επιστάτη της ΧΔΛ Εμμ. Κοκκίνη στο μοναστηριακό κτήμα ΄΄ Κανακάρης΄΄. Βλ. ΠΙΝ.7.

δενδρα υπό του ιδίου χίλια εννιακόσια (1.900 ) εκκαθαρισμένα άνευ παραφυάδων μέχρι σήμερον καλώς, συμφώνως τοις όροις του συμβολαίου του. Εις βεβαίωσιν συνετάχθη η παρούσα έκθεσις. Εν Νεαπόλει τη 13η Οκτωβρίου 1885 Ο Επιστάτης Τ.Υ. Εμμ. Κοκκίνης 8 Νεάπολη

1 Απριλίου 1887

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Επίσημο υπηρεσιακό έγγραφο, πρακτικό της ΧΔΛ, με το οποίο καταργείται η θέση του επόπτη «Επιστάτου επί των μοναστηριακών οικοδομών» και γενικά της μοναστηριακής περιουσίας, και απολύεται από τη θέση του αυτή ο Εμμ. Κοκκίνης. 73 Η Χρ. Δημογεροντία του Τμήματος Λασιθίου Αριθ. Πρωτ. 104 » Διεκ. 92 Συνελθούσα σήμερον 1η Απριλίου του έτους 1887 εν τη αιθούση των Συνεδριάσεων αυτής. Λαβούσα υπ’ όψιν ότι αι εργασίαι αι προκαλέσασαι την δημιουργίαν της θέσεως «Επιστάτου επί των μοναστηριακών οικοδομών» δεν υφίστανται πλέον και επομένως κατέστησαν περιττην την θέσιν ταύτην. Και – Σκεφθείσα ότι τα οικονομικά των Μονών δεν επιτρέπουσιν την διατήρησιν τοιαύτης θέσεως ούτε του εν αυτή υπαλλήλου. Αποφασίζει Καταργεί από τούδε την θέσιν «του Επιστάτου επί των Μοναστηρ. κτημάτων και οικοδομών» 73 ΙΑΧΔΛ] 01-04-1887] 104/092] Πρακτικό ΧΔΛ κατάργησης της υπηρεσιακής θέσης του Επιστάτη της ΧΔΛ και απόλυσης του διορισμένου Εμμ. Κοκκίνη. Βλ. ΠΙΝ. 8.

Και παύει τον εν τη θέσει ταύτη διορισμένον υπάλληλον αυτής κον Εμμανουήλ Κοκκίνην από σήμερον. Εν Νεαπόλει τη 1η Απριλίου 1887 Ο Πρ.(όεδρος)

Οι Δημογέροντες Τ. Υ. Ιωάννης Γ. Καφφετζάκης Τ. Υ. Μ. Κ. Σφακιανάκης Τ. Υ. Χ. Περακάκης 9

Νεάπολη

21 Ιανουαρίου 1888

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Η αίτηση του Εμμαν. Κοκκίνη είναι χειρόγραφη καλλιγραφημένη από άλλο χέρι βέβαια, σε απλό φύλο χαρτιού και υπογεγραμμένη από τον ενδιαφερόμενο. Πάνω αριστερά φέρει την γραμματειακή οβάλ σφραγίδα καταχωρίσεως του εγγράφου, που σημαίνει την καταχώρησή της στο Αρχείο της ΧΔΛ και σημειώνονται χειρόγραφα : η ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1888 (Αυθημερόν) αριθ. Πρωτ. 21. Από το έγγραφο προκύπτει ότι ο Εμμ Κοκκίνης πάσχων από ψαμμίαση 74, φέρεται να υποφέρει επί πέντε μήνες. Ζητά λοιπόν την άδεια της προϊσταμένης του αρχής, να πάει στην Αθήνα για τη θεραπεία του. 75 Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ Ψαμμίαση, (ιατρικός όρος) = ασθένεια, πάθηση των νεφρών, επώδυνη για τον πάσχοντα. Οι κακουχίες του πολέμου και οι συχνές ανώμαλες επαναστατικές συνθήκες διαβίωσης είχαν επώδυνες επιπτώσεις στην υγεία του αρχηγού, ο οποίος φέρεται να υποφέρει επί πέντε ήδη μήνες. Δε γνωρίζουμε λεπτομέρειες για την πορεία του θέματος της υγείας του. Από άλλα έγγραφα ωστόσο προκύπτει ότι αργότερα, η Δημογεροντία, για να αναπληρώσει την απουσία του σε αναρρωτική άδεια, διόρισε τρεις Επιστάτες στη θέση και στα καθήκοντα του Εμμ. Κοκκίνη. Το γεγονός δείχνει το μέγεθος της ικανότητας και της επιρροής που ασκούσε στην περιοχή του, κατά την άσκηση των καθηκόντων του. 75 ΙΑΧΔΛ] 21-01-1888] 021] Αίτηση αναρρωτικής άδειας του Εμμ. Κοκκίνη για να νοσηλευτεί στην Αθήνα, πάσχων από ψαμμίαση. Βλ. ΠΙΝ. 9. 74

ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΕΛΗΦΘΗ 21-1-1888 Αριθ. Πρωτ. 21.

Προς την έντιμον Χριστιανικήν Δημογεροντίαν Λασιθίου Κύριε Πρόεδρε Αποφασίσας να μεταβώ εις Αθήνας προς θεραπείαν της επί πέντε ήδη μήνας κατατριχούσης με ασθενείας (ψαμμιάσεως), αιτούμαι όπως ευαρεστούμενοι μοι χορηγήσητε την επί τούτου άδειαν. Ευπειθέστατος η Εν Νεαπόλει τη 21 /1/(18)88 Τ.Υ. Εμμαν. Κοκκίνης 10

Νεάπολη

8 Οκτωβρίου 1888

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Επίσημο δισέλιδο έγγραφο, πρακτικό της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, με το οποίο χρηματοδοτείται ο εκλεγμένος, 62/χρονος ήδη, καπετάν Μανόλης Κοκκίνης, με το σεβαστό ποσό των 2.000 γροσίων, προκειμένου να δυνηθεί να εκπροσωπήσει αξιοπρεπώς στην Αθήνα, τον Χριστιανικό λαό του Τμήματος Λασιθίου της Κρήτης, στις γιορτές της εικοσιπενταετηρίδος της Α. Μεγαλειότητας του Βασιλέως της Ελλάδος, Γεωργίου του Α΄. Έρχονται στο φως λεπτομέρειες όπως 76 για το ασίγαστο πάθος του οπλαρχηγού προς την πατρίδα, «θύμα γενόμενος του άκραν αυτού ενθουσιασμού και της προς την πατρίδα αγάπης» το οποίο και αποτελεί την αφορμή της «απωλείας της περιουσίας του ην υπέστη κατά τας χαλεπάς της πατρίδος κρίσεις». Αναγνωρίζεται πως τα γεγονότα αυτά έχουν συνέπεια την οικονομική δυσπραγία και αδυναμία του ν’ ανταποκριθεί στις στοιχειώδεις υποΣημαντικό είναι το σκεπτικό της απόφαση χορηγίας, το οποίο υπογράφει ως πρόεδρος της Δημογεροντίας Λασιθίου, ο επίσκοπος Πέτρας Μελέτιος, ο οποίος ενώ δεν διακρίθηκε και τόσο ως φίλος των επαναστατών του 1866, είκοσι δυο χρόνια μετά, δηλ. το 1888, αναγνωρίζει στον ασυμβίβαστο επαναστάτη καπετάν Μανόλη Κοκκίνη, τον «…άκρα αυτού ενθουσιασμό και την προς την πατρίδα αγάπην» του.

χρεώσεις του, όπως να μεταβεί και να παραμείνει αξιοπρεπώς στην Αθήνα. Το ποσό της χορηγίας του είναι σεβαστό. Είναι δέκα περίπου μισθοί ενός δημοδιδασκάλου, επαρχιακού σχολείου, αν σκεφτεί κανείς ότι την ίδια περίοδο, ο μηνιαίος διδασκαλικός μισθός κυμαίνεται στο ύψος των διακοσίων (200) Γροσίων. 77 Το οικονομικό βάρος της επιχορήγησης του καπετάν Κοκκίνη, επωμιζόταν το Μοναστηριακό Ταμείο Λασιθίου.78 Αριθ. Πρωτ. 314 » Διεκπ. 303. Η Χρ. Δημογεροντία του Τμήματος Λασιθίου. Συγκειμένη εκ του προέδρου αυτής Πέτρας Μελετίου και των Δημογερόντων Χαραλάμπου Περακάκη και Ιωάννου Κατζαράκη. Συνελθούσα εις τακτικήν συνεδρείαν σήμερον τη 8η 8βριου 1888. Σκεφθείσα ότι ο εκ των αντιπροσώπων οίτινες εξελέγησαν υπό των αντιπροσώπευτικών σωματείων του Τμήματος όπως αντιπροσωπεύσωσιν τον δούλον Χριστιανικόν λαόν αυτού κατά τας εορτάς της εικοσπεντάετηρίδος της Α. Μεγαλειότητος του βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄.[θύμα γενόμενος της προχ.] διαγράφηκαν]. Εμμαν. Κοκκίνης θύμα γενόμενος του άκραν αυτού ενθουσιασμού και της προς την πατρίδα αγάπης αδυνατεί ως εκ της απωλείας της περιουσίας του ην υπέστη κατά τας χαλεπάς της πατρίδος κρίσεις να ανταποκριθή εκ των ιδίων εις την δαπάνην ην απαιτεί η εκπλήρωσις της ανατεθείσης αυτώ εντολής. και ότι όπως Βλ. Πατεράκης Γεώργιος, Η Παιδεία στην Κρήτη κατά το αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, Δρ. διατριβή, Ιωάννινα, 2002, Παράρτημα, Πίνακας 27, σσ. 346-7. 78 ΙΑΧΔΛ] 08-10-1888]314/303] Πρακτικό της ΧΔΛ επιχορήγησης του καπετάν Εμμ. Κοκκίνη με το ποσό των 2.000 γροσίων για να δυνηθή και εκπροσωπήσει αξιοπρεπώς το Τμήμα Λασιθίου στις γιορτές ενώπιον του Βασιλιά, στην Αθήνα. Βλ. ΠΙΝ. 10. 77

παραστεί όπως δήποτε ευπρεπώς και ανταξίως της αντιπροσωπείας ολοκλήρου Τμήματος τω αναγκαιούσι τουλάχιστον 2,000 Γρόσια. Αποφασίζει, όπως προς τον εκ των αντιπροσώπων του Χρ. λαού του Τμήματος Εμμ. Κοκκίνην χορηγηθή εκ του Μοναστηριακού Ταμείου και επί χρεώσει των Ιερών Μονών του Τμήματος το ποσόν Γροσίων (2,000) δυο χιλιάδων δι’ έξοδα αυτού προς μετάβασιν και ευπρεπή διαμονήν αυτού εν Αθήναις και παράστασιν κατά τας εορτάς και πρό του Βασιλέως. Και εντέλλεται τον Ταμίαν αυτής όπως πληρώση τω διαληφθέντι κ. Εμμ. Κοκκίνη το ποσόν τούτο αμ’ ως αντίγραφον του παρόντος κοινοποιηθή αυτώ υπο του Γραμματέως της Δημογεροντίας. Ο Πρόεδρος

Οι Δημογέροντες Τ.Υ. Χ. Περακάκης Τ.Υ. Ιωάννης Κατζαράκης

Τ.Υ. Πέτρας Μελέτιος

Ο Γραμματεύς Τ.Υ. Α. Λυδάκης

11 Νεαπόλη

26 Αυγούστου 1890

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Το δισέλιδο έγγραφο έχει υπηρεσιακή μορφή. Φέρει λογότυπο, αριθμούς πρωτοκόλλου και τη στρογγυλή σφραγίδα της Δημοτικής Εφορείας Νεαπόλεως σε κάθε σελίδα της. Ο Εμμ. Δ. Κοκκίνης, με την ιδιότητα του Δημάρχου και Πρόεδρου της Χριστιανικής Δημοτικής Εφορείας Νεαπόλεως, αναφέρεται στην Κεντρική Εκ-παιδευτική Εφορεία

του Τμήματος Λασιθίου. Με την εκτενή αναφορά του αυτή, τοποθετείται στο θέμα των αντιρρήσεών του για τον κατά το παρελθόν έτος, διορισμό μιας Παρθεναγωγού στη Νεάπολη, με τον μισθό των 300 Γροσίων. Λόγω των κακών οικονομικών συνθηκών, εισηγείται τώρα, στην Χριστιανική Τμηματική Εφορία Λασιθίου να μην διοριστεί Παρθεναγωγός στη Νεάπολη, μισθοδοτούμενη από την Δημοτική Εφορεία ή τουλάχιστον αν διοριστεί, ο μισθός της να μην υπερβαίνει τα 150 Γρόσια. 79 Η Χριστ. Δημοτική Εφορεία Νεαπόλεως

Προς την Σεβ. Χριστ. Τμηματικήν Εφορείαν Λασιθίου Θεοφιλέστατε κ. Πρόεδρε

Αριθ. Πρωτ. 1 Ελήφθη αυθημερόν Αριθμός 2

Τ.Σ.

Κατά το παρελθόν έτος η καθ υμάς εφορεία διώρισεν την παρά της Υμετ. Εφορείας μισθοδοτουμένης παρθεναγωγού με μηνιαίον μισθόν γρόσια 300 Και εγένοντο μεν αι δέουσαι αντιρρήσεις αλλ’ ένεκεν της καταστάσεως των πραγμάτων τα μέλη της Εφορείας δεν συνήρχοντο και ούτω βράδεως υπεχρεώθη εις την πληρωμήν της μισθοδοσίας ταύτης καίτοι παρανόμου. Καθ’ ότι ο περί Παιδείας Νόμος ορίζει μισθοδοσίαν μόνον μέχρι 250 γροσίων Ήδη ότε επί τω νέω σχολικώ έτει προκειται να διορισθώσι οι Διδάσκαλοι και αι Παρθεναγωγοί καθήκον ημών θεωρούμεν να συστήσωμεν τη καθ’ υμάς Εφορεία ότι η οικονομική κατάστασις του Ταμείου μας ευρίσκεται εις ουχί ανθηράν κατάστασιν και συνεπώς προτιμότερον και λυσιτελέστερον θα ην εάν μη διωρίζετο παρθεναγωγός μισθοδοτουμένη παρά της Εφορείας ταύτης ή τουλάχιστον διορισθή αλλά

79 ΙΑΧΔΛ] 26-08-1890] 01/02] Πρόεδρος της Χριστ. Δημοτικής Εφορείας ( Σχολείων ) Νεαπόλεως, ο Εμμ. Κοκκίνης αναφέρει στην Τμηματική εφορεία Λασιθίου για την υπόθεση διορισμού Παρθεναγωγού στη Νεάπολη. Βλ. ΠΙΝ. 11.

με μισθοδοσίαν ουχί πλέον των 150 Γροσίων. Εν Νεαπόλει τη 26 Αυγούστου 1890 Ο Πρόεδρος της Χριστ. Δημοτικής Εφορείας Νεαπόλεως Τ.Σ.Υ. Εμμ. Δ. Κοκκίνης

12 Νεάπολη

13 Αυγούστου 1891

ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Το έγγραφο έχει υπηρεσιακή μορφή. Φέρει αριθμούς πρωτοκόλλου, το λογότυπο του Προέδρου και τη στρογγυλή σφραγίδα της Δημοτικής Εφορείας Νεαπόλεως. Ο Εμμ. Δ. Κοκκίνης, με την ιδιότητα του Δημάρχου και Πρόεδρου της Χριστιανικής Δημοτικής Εφορείας Νεαπόλεως, ένα χρόνο μετά, αναφέρεται και πάλι στην Κεντρική Εκπαιδευτική Εφορεία του Τμήματος Λασιθίου για το γνωστό θέμα του Παρθεναγωγείου στη Νεάπολη. Ανακοινώνει ότι δεν υποχρεούται από τον Νόμο, και έτσι δεν θα πληρώσει για τη συντήρηση και λειτουργία του Παρθεναγωγείου Νεαπόλεως. 80 Αριθ. Πρωτ. 11 Ελήφθη αυθημερόν Τ.Υ.

Προς την Χριστ. Τμηματικήν Εφορείαν Λασιθίου Θεοφιλέστατε Πρόεδρε,

Ο Πρόεδρος της Χριστ. Δημοτικής Εφορείας Ναπόλεως Η υπό την προεδρίαν μου Δημοτική Εφορεία Νεαπόλεως δυνάμει του υπ’ αριθμόν 37 και σημερινήν χρονολογίαν πρακτικού της απεφάνθη ότι δεν υποχρεούται εκ του Νόμου εις την πληρωμήν ποσού τινος και 80 ΙΑΧΔΛ] 13-08-1891] 11] Αλληλογραφία Εμμ. Κοκκίνη ως προέδρου της Χριστ. Δημοτικής εφορείας ( Σχολείων ) Νεαπόλεως για το διορισμό Παρθεναγωγού στη Νεάπολη. Βλ. ΠΙΝ. 12.

δεν θα πληρώση προς συντήρησιν του Παρθεναγωγείου Νεαπόλεως. Τούτο δια του αυτού Πρακτικού ανατεθέντος μοι όπως σας αναγγείλω προκειμένου να συστηθώσι Παρθεναγωγεία αναγγέλω υμίν δια τα παραιτέρω. Εν Νεαπόλει τη 13 Αυγούστου 1891 Ο Πρόεδρος Τ.Σ.Υ. Εμμ. Δ. Κοκκίνης

ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝ. 1

ΠΙΝ. 2

ΠΙΝ. 3

ΠΙΝ. 4

ΠΙΝ. 5

ΠΙΝ. 6

ΠΙΝ. 7

ΠΙΝ. 8

ΠΙΝ. 9

ΠΙΝ. 10

ΠΙΝ. 11

ΠΙΝ. 12

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αρχείο Χριστιανικής Δημογεροντίας Ηρακλείου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. 2. Αρχείο Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, Ι. Μητροπόλεως Πέτρας και Χερρονήσου, Νεάπολη. (Αρχεία Χριστ. Δημογεροντίας Αρχεία Τμηματικής Εφορείας) 3. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ανέκδοτα βιβλιογραφικά δελτία Ν. Σταυρινίδη. 4. Βουτιερίδης Ηλίας, Ημερολόγιον του Τάγματος των επιλέκτων Κρητών (1897), εκδ. Δήμου Αρχανών, Ένωσης Φιλολόγων Νομού Ηρακλείου, 1997. 5. Γενικά Αρχεία Κράτους, Έγγραφα Λεωνίδα Γεωργιάδη (Λόγιου), της Συλλογής Γιάννη Βλαχογιάννη. 6. «Εν ονόματι του Κρητικού λαού. Έκκλησις των αρχηγών, οπλαρχηγών και προκρίτων της Κρήτης προς τους λαούς της Ευρώπης και της Αμερικής»,εκ του τυπογραφείου των Αδελφών Περρή, Αθήνησιν, 1897. 7. Εργαστήριο Ιστορίας Νεότερης Ελλάδας και Νεοελληνικού Πολιτισμού, Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Το Ιστορικό Αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου (1869-1898) Νεάπολη Κρήτης - Ιωάννινα, 2005. 8. Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Χανιά. 9. Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Ηράκλειο. 10. Μαμαλάκης, Ιωάννης Μ. Ο αγώνας του 1860-1869 για την Ένωση της Κρήτης, Θεσσαλονίκη 1942, 1947. 11. Μουρέλλος Ιωάνν. Δ., Ιστορία Κρήτης, Ηράκλειο 1953. 12. Νανάκης Ανδρ. Αρχιμ. "Η Εκκλησία της Κρήτης στην Επανάσταση του 1897-98, Από την εθναρχική στην εθνική συνείδηση", εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998. 13. Πατεράκης Γεώργιος, Η Ανώπολη και η περιοχή της, Ηράκλειο 2002, έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Ανωπόλεως. 14. Πατεράκης Γεώργιος, Η Παιδεία στην Κρήτη κατά το αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, Δρ. διατριβή, Ιωάννινα, 2002. 15. Σάββας Χ. Δημήτριος, "Τίτος Ζωγραφίδης, Η πολύπλευρη προσφορά ενός ιεράρχη, πατριώτη, αγωνιστή". Έκδοση Ι. Μητροπόλεως Πέτρας και Χερρονήσου. Νεάπολη 2009 16. Σπανάκης Γ. Στερ., Πόλεις και χωριά της Κρήτης, στο πέρασμα των αιώνων, τ. Α΄- Β΄, έκδοση Γ. Δετοράκη Α.Ε.Β.Ε., Ηράκλειο 1991.

17. Σταυρινίδης, Νικ., Ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας και οι συμπολεμιστές του. Ηράκλειον, 1971-74, τ. 3 . 18. Συνδέσμου Τ.Ε.Δ. Κοινοτήτων Κρήτης, Κρήτη, Ιστορία, Πολιτισμός, τόμοι Α΄-Β΄, Κρήτη 1987-88. 19. Τσιριντάνης, Νικ., Η πολιτική και διπλωματική Ιστορία της εν Κρήτη εθνικής επαναστάσεως, 1866-1869, περίοδος Α΄, Αθήναι 1950. 20. Χρηστάκης Γ., Πατεράκης Γ., Η Κρήτη και η Ιστορία της, Εκδόσεις Καλέντη, Αθήνα. 21. Ψιλάκης Βασ., Ιστορία της Κρήτης, από της απωτάτης αρχατότητος μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, εν Χανίοις 1899-1909 τ. Α΄-Γ'.

Άννα Γ. Πατεράκη Δρ. Επιστημών Κοινωνικής Πολιτικής και Διοίκησης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Πρώιμα ψηφίσματα των Δήμων Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου, Παναγιάς, και Σχοινιά για την «Ένωση» της Κρήτης με την Ελλάδα (Σεπτέμβριο 1908).

Η παρέλευση χρονικού διαστήματος εκατό και πλέον ετών από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, μας επιτρέπει πλέον αναπολήσεις, αναστοχασμούς, σφαιρική θεώρηση και αντικειμενική κριτική των καταλυτικής σημασίας γεγονότων, τότε, που σημάδεψαν την τύχη και το μέλλον του νησιού μας της Κρήτης. 81 Οι επετειακές εκδηλώσεις αποτελούν ευκαιρία για την αναδρομή και αναφορά μας στην Τοπική Ιστορία, Κρήτης με τις περιπέτειες, τις παλινωδίες και τα ευτράπελα, που συνέβησαν αλλά και την σταθερή θέληση του Κρητικού λαού, για τη δικαίωση και εθνική ολοκλήρωσή του. Η ΕΝΩΣΗ και ενσωμάτωση της Κρήτης υπήρξε αυτονόητη σκέψη, πόθος και επιθυμία των Κρητικών, από τα πρώτα επαναστατικά σκιρτήματα του 1770 (επανάσταση του Δασκαλογιάννη) και της εθνεγερσίας του 1821, στα οποία επικρατούσε ως σύνθημα το «Λευτεριά ή Θάνατος». Τα αυτονόητα όμως, σε συσχετισμό με τους αγώνες και τη θέληση του Κρητικού λαού, δεν σεβάστηκαν οι δυνατοί της γης στα τραπέζια της διεθνούς διπλωματίας, με αποτέλεσμα την ανάδυση περιπλοκών γύρω από το θέμα, που αποτέλεσαν μια πτυχή του «Ανατολικού» λεγόμενου Ζητήματος. Έτσι στα 1830, που ιδρύθηκε το Ελληνικό Βασίλειο, η Κρήτη έμεινε έξω από τα όρια του νεοσύστατου τότε Ελληνικού κράτους παρά τους κοινούς αγώνες και τους ποταμούς αιμάτων της συμμετοχής της στους αγώνες της ανεξαρτησίας της Ελλάδας. Παραχωρήθηκε μάλιστα το νησί στον σατράπη της Αιγύπτου, για τις υπηρεσίες και τη συμβολή του στη κατάπνιξη του αγώνα των Ελλήνων του 1821. Η εργασία αυτή αποτέλεσε εισήγηση στην Ημερίδα για τα 100 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα: Η συμβολή του δήμου Μινώα Πεδιάδας. Εκδήλωση που οργάνωσαν ο Δήμος Μινώα Πεδιάδας, ο Τοπικός Πολιτιστικός Σύλλογος και το Εργαστήριο Ιστορίας Νεότερης Ελλάδας και Νεοελληνικού Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στο Καστέλλι Πεδιάδας, Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου 2013.

Η φλόγα του πόθου της Ένωσης, θα σιγοκαίει έκτοτε, ως την δικαίωση και πραγματοποίηση του. Αναδύθηκε έτσι και πήρε διαστάσεις το περίφημο «Κρητικό Ζήτημα» που θα διαρκέσει ως την πολιτική Ένωση του νησιού με την Ελλάδα. 82 Μετά από δέκα χρόνια «εστιλβωμένης δουλείας» όπως ονομάστηκε η Αιγυπτιοκρατία, στο νησί, (1830-1840), η Κρήτη επίστρεψε στο καθεστώς της Τουρκοκρατίας, για να ξεσπάσει, τον επόμενο κιόλας χρόνο στο νησί, η επανάσταση του Χαιρέτη στα 1841. Έκτοτε, οι Κρήτες μονομερώς, όποτε εκτιμούσαν κατάλληλη την ευκαιρία, σωστά ή λάθος, προέβαιναν σε ενέργειες, ψηφίσματα και προκηρύξεις, για την «Ένωσή» τους με την Ελλάδα. Η επόμενη επανάσταση του 1866-69 θα έχει ως φιλοσοφία και κύριο σύνθημά της το «Ένωση ή θάνατος». 83 Στα 1868, ενώ η διεθνής διπλωματία και τα συμφέροντα των ισχυρών δεν το επιτρέπουν, πίεζαν όμως τον σουλτάνο, να παραχωρήσει τον περίφημο Οργανικό Νόμο και την πολιτική Ημιαυτονομία της Κρήτης, με την εκτός των άλλων, σύσταση και λειτουργία Κρητικής Βουλής (Γενικής Συνέλευσης) από αιρετούς εκπροσώπους–βουλευτές. Δέκα χρόνια μετά, νέα επανάσταση των Κρητικών στα 1878, ζητούσε την εφαρμογή των υπεσχημένων του Οργανικού Νόμου, με τον οποίο έρχονταν πιο κοντά στο όνειρο της Ένωσης. Δόθηκαν νέες υποσχέσεις πάλι και γραπτές παραχωρήσεις από το σουλτάνο, με την περίφημη "Σύμβαση της Χαλέπας". Οι απόπειρες, για το όνειρο της "Ένωσης" έκτοτε, είναι πολλές, έντονες, απανωτές, και μάλιστα περίπλοκες. Αφενός η χριστιανική κοινότητα στο νησί, που υπερτερεί αριθμητικά, συγκροτείται προοδευτικά, ισχυροποιείται πολιτικά και ενεργεί δυναμικά. Αφετέρου ενεργά και φανερά, εμπλέκονται πλέον στις υποθέσεις της Κρήτης και οι Μεγάλες Δυνάμεις, με το δικαίωμα που απόκτησαν στα 1869 να επεμβαίνουν διαιτητικά, υπέρ των άμαχων, υποτίθεται. Μάιο 1889 συνέβη το αδιανόητο στην Κρητική Βουλή (Γενική Συνέλευση). Η αντιπολίτευση, του κόμματος των "Καραβανάδων" κατάθεσε απρόσμενα κι αψυχολόγητα, Ψήφισμα κήρυξης της "Ένωσης" της Κρήτης με την Ελλάδα. Ο Ν. Σαρντίσκη, Γενικός Διοικητής Κρήτης τότε, πανικόβλητος από το θράσος της πρότασης, μόλις που πρόλαβε να διαλύσει τη Βουλή. Περισσότερα βλ. Παπαντωνάκης, Γεώργιος, Σελίδες συγχρόνου ιστορίας. Το Κρητικόν Ζήτημα (από 1830-1912), Εν Αθήναις 1931. 83 Βλ. Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου, Κάλλια, Ελληνικός Αλυτρωτισμός και Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις. Η περίπτωση της Κρήτης (1868-1877), Αθήνα 1988, εκδ. Εστία. 82

Διέταξε τις συλλήψεις των υπευθύνων, που είχαν προλάβει ωστόσο όμως να διαφύγουν στα βουνά, επαναστάτες. Πανικόβλητη και η Τουρκία ανακάλεσε τότε, τον Χάρτη της Χαλέπας. Κήρυξε τον στρατιωτικό νόμο στο νησί κι επανέφερε τη στυγνή Τουρκοκρατία, περασμένων εποχών στην Κρήτη. 84 Η πενταετία 1890-1895 ήταν από τις πιο τρομακτικές περιόδους της τουρκοκρατίας στην Κρήτη και είχε ως αποτέλεσμα το ξέσπασμα 3 Σεπτεμβρίου 1895, της λεγόμενης «Μεταπολιτευτικής Επανάστασης». 85 Τέλη 1896 σημειώθηκαν τουρκικές σφαγές σ’ ολόκληρη την Κρήτη, με έμφαση στα χωριά της επαρχίας Πεδιάδας – Ιερά Μονή Θεολόγου, Ανώπολης. 86 Πιεζόμενη από την κοινή γνώμη και η κυβέρνηση της Ελλάδας (Δεληγιάννη) προχώρησε στα 1897, σε στρατιωτική κατοχή του νησιού, στο όνομα του βασιλιά των Ελλήνων, με σώμα 1500 ανδρών υπό τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο. Ακολούθησε η κήρυξη της "Ένωσης" ξανά, που είχε ως επακόλουθα: – τη διεθνή κατοχή του νησιού και από αγήματα των Μεγάλων Δυνάμεων, – τη συγκρότηση στρατοπέδων επαναστατών του Ακρωτηρίου και Αρχανών – τις Μάχες των Αρχανών. Στη συνέχεια ξέσπασε ο ατυχής ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. Μεταξύ των όρων που επίβαλλε, η νικήτρια Τουρκία, ήταν και η ανάκληση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων από την Κρήτη. Στα 1898 έχουμε τη σύσταση μιας διοικητικής Επιτροπής Κρητικών, στην οποία ήθελε ανατεθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις, η εξουσία του νησιού. Υποκινούμενοι οι ντόπιοι Μωαμεθανοί όμως, αντίδρασαν με τη δημιουργία εκτεταμένων οχλοκρατικών επεισοδίων και σφαγών. Έτσι στις 25 Αύγουστου εκδηλώθηκαν θηριώδεις οι τουρκικές σφαγές στην πόλη του Ηρακλείου. 87

Χρηστάκης Γιαν.- Πατεράκης Γεώρ., Η Κρήτη και η Ιστορία της, Αθήνα 2002, σελ. 318320. 85 Παπαμανουσάκης Στρ. άρθρο στο «Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος», Συλλογικός τόμος, Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2001. σ. 189. 86 Δετοράκης, Θ., Τα ελευθέρια της Κρήτης, άρθρο στο «Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος», Συλλογικός τόμος, Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2001. σ. 29. Δες του ιδίου «Ιστορία της Κρήτης», Ηράκλειο Κρήτης, 1990, σ. 393. 87 Παναγιωτάκης, Γεώρ., Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ου αιώνα, Κρήτη, 1998. σσ. 39-74. 84

Μια εβδομάδα μετά, στις 2 Νοεμβρίου 1898 όμως, ακολούθησε βίαια η εκδίωξη του Τουρκικού στρατού από την Κρήτη, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, επειδή μεταξύ των θυμάτων της σφαγής αυτής υπήρξαν και 17 Άγγλοι στρατιώτες.

Εικόνα 1. Η απέλαση στρατιωτικού τμήματος του τουρκικού στρατού από την Κρήτη

Ως συνέχεια των γεγονότων, σημειώνεται την 01η Δεκεμβρίου 1988, η άφιξη στην Κρήτη, του πρίγκιπα της Ελλάδας Γεωργίου, ως Ύπατου Αρμοστή των Μεγάλων Δυνάμεων, που σηματοδοτούσε ανακατατάξεις στις πολιτικές υποθέσεις της Κρήτης. Έτσι άρχισε η περίοδος της "Αυτονομίας" στην Κρήτη. Του γνωστού αυτόνομου πολιτεύματος του νησιού, ως "Κρητικής Πολιτείας". 88 Οι ελπίδες των Κρητικών φούντωσαν και το όραμα ζωντάνεψε ξανά. Απανωτά ήταν έκτοτε οι ενέργειες, οι πρωτοβουλίες και τα Ψηφίσματα, που εκδίδονταν για την Ένωση. Έτσι : Στις 19 Μαρτίου 1901 εκδόθηκε το Ψήφισμα της Βουλής των Κρητών (Κρητική Πολιτεία). 89

88 89

Παναγιωτάκης, Γεώρ., Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ου αιώνα, ό. π. σσ. 75-110 Κρητική Πολιτεία, Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας.

Εικόνα 2. Ο πρίγκιπας Γεώργιος, στη μέση, με τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων.

Στις 21 Απριλίου 1903, ακολούθησε άλλο ψήφισμα Κρητικών για Ένωση. Δυο χρόνια μετά, στις 07 Απριλίου 1905. Η «Επανάσταση του Θερίσσου» εξέδωσε ψήφισμα, με το οποίο κήρυττε "…την πολιτικήν ένωσιν της Κρήτης μετά της Ελλάδος εις εν μόνον ελεύθερον συνταγματικόν κράτος". Στις ανακατατάξεις που σημειώθηκαν, σε αντικατάσταση του πρίγκιπα Γεωργίου,– που παραιτήθηκε, στα 1906– έχουμε την άφιξη του Αλέξανδρου Ζαΐμη, ως β΄ Αρμοστή Κρήτης. Από τις Μεγάλες Δυνάμεις, επετράπη να αναλάβουν την οργάνωση της Κρητικής Χωροφυλακής, Έλληνες αξιωματικοί. Μόλις οργανώθηκε η Κρητική Χωροφυλακή, άρχισαν να αποχωρούν σιγά-σιγά, τα ξένα στρατεύματα από το νησί. Στις 30 Ιουνίου 1906, ακολούθησε το ενωτικό Ψήφισμα της Β΄ Συντακτικής Συνέλευσης των Κρητών. Επίσης, ένα χρόνο μετά, στις 01 Ιουλίου 1907, συντάχτηκε το ενωτικό Ψήφισμα της Α΄ Συνόδου της Βουλής των Κρητών.

Το έτος 1908 υπήρξε σημαδιακό, από το κλίμα, τα γεγονότα και τις ενέργειες, γύρω από την Ένωση. 90 Πιθανότατα, όσα εξελίχθηκαν το Φθινόπωρο του έτους αυτού και συγκεκριμένα στα τέλη του Σεπτέμβρη, ήταν η πιο μαζική και άρα η πιο δυναμική διεκδίκηση της Ένωσης. Ήταν το αποκορύφωμα όλων περίπου των σταδιακών διεκδικήσεων, μέσω των ψηφισμάτων όλων των συνθέσεων της κρητικής βουλής, από το 1901, της Επανάστασης του Θερίσου, το 1905, μέσω των λαϊκών κινητοποιήσεων, αλλά και των διπλωματικών προσπαθειών που προηγήθηκαν, όπως προαναφέραμε. 91

Εικόνα 3. Παπαμαστοράκης Γεώργιος Πρωθυπουργός της Κρήτης το 1907-8

Στο σημείο αυτό επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον. Εστιάζουμε την έρευνα και αναζητούμε τη συμβολή της επαρχίας Πεδιάδας στα ευρύτερα γεγονότα της Κρήτης. Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά τις καταστάσεις : Στις 30 Απριλίου - Ο Αρμοστής Κρήτης Αλέξ. Ζαΐμης είχε αναχωρήσει για διακοπές εκτός Κρήτης, χωρίς να παραιτηθεί ! αλλά και χωρίς να επανέλθει στη θέση του. 92 Διευκόλυνε έτσι, την κατάσταση της διακομματικού χαρακτήρα Κυβέρνησης της Κρήτης, να πραγματοποιήσει τις ενωτικές επιδιώξεις της με την Ελλάδα. Στις 24 Ιουλίου - έγινε η οριστική εκκένωση της Κρήτης από τα στρατεύματα των Μεγάλων Δυνάμεων. Με την αποχώρηση των αγημάτων των Μεγάλων Δυνάμεων και την υποστολή των σημαιών τους (13/24 Ιουλίου) σημειώθηκαν επεισόδια από τον άκρατο ενθουσιασμό των Κρητικών. Με την υποστολή της σηΔετοράκης, Θ., Ιστορία της Κρήτης, ό. π. σσ. 451-3. Ανδρικάκης Αλ., Η κήρυξη της Ένωσης το Σεπτέμβρη του 1908, άρθρο στο : Κρητική Πολιτεία 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, Αφιέρωμα εφημ. Πατρίς, Ηράκλειο 2007. σσ. 52. 92Παναγιωτάκης, Ι. Γεώρ., Η Αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη 18 Σεπτ.-12 Δεκεμβρίου 1908. Άρθρο στο : Κρητική Πολιτεία 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, αφιέρωμα εφημ. Πατρίς, Ηράκλειο 2007. σσ. 50-51. 90 91

μαίας της Κρητικής Πολιτείας, υψώθηκε στο φρούριο Φιρκάς, των Χανίων, η γαλανόλευκη ελληνική σημαία. Γεγονός που εξερέθισε ακόμη περισσότερο την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα. Τόσο οι Μ. Δυνάμεις όσο και η Πύλη αντέδρασαν και με διακοίνωσή τους στην Κρητική Κυβέρνηση, ζητούσαν την υποστολή της Γαλανόλευκης, ενώ η Κυβέρνηση αδρανούσε και κώφευε σκόπιμα, με αποτέλεσμα την κορύφωση της έντασης. Οι Μ. Δυνάμεις, θέλοντας να επιβάλλουν δυναμικά τις θέσεις τους, ως απάντηση, αποβίβασαν τότε, στην προκυμαία των Χανίων οπλισμένα αγήματα. Συνεργείο τεσσάρων ναυτών έκοψε με τσεκούρι τον ιστό της σημαίας. Υπέστειλε την ελληνική και ύψωσε την σημαία της Κρητικής Πολιτείας, ενώ τοποθετήθηκε ισχυρή φρουρά στο σημείο εκείνο για τη φύλαξή της.

Εικόνα 2. Η γαλανόλευκη κυματίζει στο φρούριο Φιρκάς των Χανίων

Τον Σεπτέμβριο 1908, υπήρξαν πολιτικές ανακατατάξεις στην ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου. Οι Κρητικοί εξέλαβαν τα γεγονότα στα γειτονικά κράτη ως ευκαιρία δηλώνοντας « … από προχθές ο τηλέγραφος μας ανήγγειλεν ότι η μεν Βουλγαρία ανεκηρύχθη εις ανεξάρτητον Βασίλειον, η δε Βοσνία Ερζεγοβίνη προσαρτάται εις την Αυστρο-Ουγγαρίαν. Η οριστική λύσις του Κρητικού ζητήματος δεν πρόκειται πλέον ν’ανακινήση ζητήματα εν τη Χερσονήσω του Αίμου, διότι ανεκινήθησαν υπό άλλων, η δε λύσις τούτου αποτελούσα έργον υψίστης δικαιοσύνης και τηρήσεως της ισορροπίας μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, έχομεν στερράν την πεποίθησιν ότι θα τύχη της πλήρους επικροτήσεως του πεπολιτισμένου κόσμου και πρωτίστως των Μεγάλων Προσ-τάτιδων

Δυνάμεων, αίτινες επανειλημμένως περιέβαλον την πατρίδα μας δια της μετά πολλών συμπαθειών προστασίαν των». 93 Αφού λοιπόν η Αυστρο-Ουγγαρία προσάρτησε αυθαίρετα την Βοσνία–Ερζεγοβίνη και η Βουλγαρία ανακηρύχθηκε σε ανεξάρτητο Βασίλειο με την περιοχή της Ανατολικής Ρωμυλίας. Η Ελληνική Κυβέρνηση τότε (κυβέρνηση Θεοτόκη) υπέδειξε διακριτικά στην Κρητική Βουλή την συγκρότηση πενταμελούς «Εκτελεστικής Επιτροπής» για να κυβερνήσει το νησί στο όνομα του βασιλιά της Ελλάδας, εφαρμόζοντας την ελληνική νομοθεσία. Επισημάνθηκε μάλιστα και τονίστηκε, η ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων, που θα είχαν ενωτικό προσανατολισμό. Το μεσημέρι της 24ης Σεπτεμβρίου 1908, οι : Ελευθέριος Βενιζέλος, Εμμ. Ξηρός, Χ. Πλουμιδάκης και Εμμ. Παπαγιαννάκης εξέδωσαν προκήρυξη καλώντας τους Κρητικούς σε συλλαλητήριο, για την κήρυξη της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Την ίδια μέρα σχηματίστηκε και υπερκομματική Κυβέρνηση Κρήτης, η οποία κήρυξε αμέσως την « ανεξαρτησία της Κρήτης και την Ένωσή αυτής μετά της Ελλάδος…» και συγκάλεσε έκτακτη Σύνοδο της Βουλής (της Κρήτης) για την Κυριακή 28 Σεπτεμβρίου 1908. 94 Στο πρώτο Ψήφισμά της δε, ανάφερε : « Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Διερμηνεύουσα το αναλλοίωτον φρόνημα του Κρητικού Λαού Κηρύσσει την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την Ένωσιν αυτής μετά της Ελλάδος όπως μετ’αυτής αποτελέση αδιαίρετον και αδιάσπαστον Συνταγματικόν Βασίλειον. Παρακαλεί την Α.Μ. τον Βασιλέα των Ελλήνων ν’ αναλάβη τη διακυβέρνησιν της Νήσου. Δηλοί ότι μέχρι τούτου θέλει συνεχίση να κυβερνά την Νήσον εν ονόματι της Α.Μ. του Βασιλέως των Ελλήνων κατά τους Νόμους του Ελληνικού Βασιλείου. Βλ. Η Κυβέρνησις της Κρήτης προς τον Λαόν της Κρήτης, Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη, Εν Χανίοις τη 25 Σεπτεμβρίου 1908. –Αριθ. 3ος 94 Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη, Εν Χανίοις τη 24 Σεπτεμβρίου 1908. –Αριθ. 2ος 93

Εντέλλεται εις τας Αρχάς της Νήσου όπως συμφώνως τω ψηφίσματι τούτω εξακολουθήσωσι ν’ ασκώσι τα καθήκοντα της υπηρεσίας των. Εγένετο εν Χανίοις τη 24η Σεπτεμβρίου 1908 ». 95 Στις 25 Σεπτεμβρίου, η νέα Κυβέρνηση Κρήτης ενημέρωνε τον Λαό επίσημα, για τις εξελίξεις στα Βαλκάνια, που αποτέλεσαν την αφορμή των ενεργειών της. 96 Ο Λαός ανταποκρίθηκε πρόθυμα στο κάλεσμα και στις υποδείξεις. Συγκροτήθηκε τότε παγκρήτια συγκέντρωση στα Χανιά με παλλαϊκή συμμετοχή και ανταπόκριση. Με πολυάριθμες τοπικές, λαϊκές συγκεντρώσεις των επαρχιών της Κρήτης και με ενωτικά ψηφίσματα όλων των δήμων της Κρήτης, αποφάσιζε και διακήρυττε την ΕΝΩΣΗ της Κρήτης με την Ελλάδα. 97 29 Σεπτεμβρίου 1908, απόντος του Αρμοστή Αλ. Ζαΐμη στην έκτακτη σύνοδό της, η Βουλή των Κρητών, εξέδωσε Ενωτικό Ψήφισμα, που δημοσίευσε στην επίσημη «Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας», η οποία μετονομάστηκε τότε σε «Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος εν Κρήτη». 98 Την επομένη, η Βουλή των Κρητών, προχώρησε στο διορισμό Εκτελεστικής Επιτροπής αποτελούμενης «… εκ των κ.κ. Αντ. Μιχελιδάκη Προέδρου και των μελών Ελευθ. Βενιζέλου, Εμμ. Λογιάδου, Μίνωος Πετυχάκη και Χαραλ. Πολωγεώργη ήτις εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων θέλει κυβερνήση προσωρινώς την Νήσον κατά τους νόμους του Ελληνικού Βασιλείου…». 99

Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη, ό. π. Αριθ. 1ος 96 Βλ. Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη, 25 Σεπτεμβρίου 1908. Αριθ. 3ος, ο. π. 97 Αναλυτικές περιγραφές των γεγονότων δες : Μελάς Σπύρος, Άπαντα, τόμος 9, Κεφ. Η’ 98 Βλ. Κρητική Πολιτεία, «Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας». Έτος 1908, καθώς και : Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος πρώτον, Εν Χανίοις τη 2 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 9ος. Το ψήφισμα αυτό έχει ως εξής : «Η ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ Συνελθούσα εις Έκτακτον Σύνοδον, Διερμηνεύουσα το αναλλοίωτον φρόνημα του Κρητικού Λαού, Ψηφίζει Κηρύτει την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την Ένωσιν αυτής μετά του Βασιλείου της Ελλάδος Εις μίαν αδιαίρετον Συνταγματικήν Πολιτείαν. Προσκαλεί την Α.Μ. τον Βασιλέα των Ελλήνων ν’ αναλάβη την διακυβέρνησιν της Νήσου. Διακόπτει την συνέχειαν της συνεδριάσεως δι’ αύριον. Εγένετο εν Χανίοις τη 29 Σεπτεμβρίου 1908». Βλ. Εικόνα 16. 99 Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος πρώτον, Εν Χανίοις τη 2 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 9ος . ό. π., σελ. 18. Βλ, Εικόνα 17. 95

Εικόνα 6. Η εκτελεστική επιτροπή Κρήτης Από δεξιά όπως βλέπουμε, διακρίνονται : Πωλογεώργης Χ. Λογιάδης Εμμ., Μιχελιδάκης Αντ., ( Πρόεδρος ), Βενιζέλος Ελευθ., Πετυχάκης Εμμ.

Παράλληλα τα Διοικητικά Συμβούλια των δήμων του νησιού και ο Λαός κάθε δήμου χωριστά, εξέδωσαν ανάλογα ενωτικά ψηφίσματα. Όλα τα ψηφίσματα αυτά, συγκεντρώθηκαν και δημοσιεύτηκαν σε επόμενα τεύχη του « Παραρτήματος της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη…». 100 Ξεφυλλίζοντάς το πιο πάνω «Παράρτημα» σήμερα, συναντούμε τα «πρώιμα» αυτά, τοπικά ψηφίσματα όλων των τότε δήμων της Κρήτης και μεταξύ αυτών των δήμων, που μας ενδιαφέρουν και συνθέτουν την έκταση αρμοδιότητας σήμερα, του Δήμου Μινώα Πεδιάδος. Παρατηρούμε δε, ότι κάθε δήμος τότε, συνέστησε δική του επιτροπή πολιτών, για τη προώθηση των ενωτικών ψηφισμάτων του. Για λόγους σκοπιμότητας, εξέδωσε δύο Ψηφίσματα χωριστά. Ένα το Δημοτικό του Συμβούλιο και άλλο, ο Λαός του δήμου. Η γλωσσική διατύπωση των ψηφισμάτων είναι πανομοιότυπη. Μία μορφή υπήρξε για τα ψηφίσματα των Δ.Σ. και μία για τον Λαό των δήμων. Έτσι στην περιοχή του Δήμου Μινώα Πεδιάδας σήμερα, στην οποία ανήκουν οι τότε Δήμοι : Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου, Παναγιάς και Σχοινιά, συναντούμε οκτώ συνολικά ψηφίσματα :

Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος τρίτον, Εν Χανίοις τη 13 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 2, Βλ. Εικόνα 18-23. 100

«Το Δημοτικόν Συμβούλιον του Δήμου Καστελλίου Πεδιάδος Συνελθόν εν πλήρει απαρτία σήμερον την 25 Σεπτεμβρίου 1908 εν τη έδρα του Δήμου αποφασίζει παμψηφεί : Κηρύσσει εν ονόματι της Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την Ένωσιν αυτής μετά της Μητρός Ελλάδος όπως μετά ταύτης απότελέση εν αναπόσπαστον και αδιαίρετον Βασίλειον. Προσκαλεί τον Βασιλέα των Ελλήνων να αναλάβη την διακυβέρνησιν του Τόπου. Επιδοκιμάζει τας εθνικάς ενεργείας της Κυβερνήσεως του Τόπου και προσκαλεί αυτήν να διοική την Νήσον εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄ μέχρις ου ονομάση αντιπρόσωπόν Του. Συνιστά δ’ επιτροπήν αποτελουμένην από τους κ.κ. Νικόλ. Παπαδοκωστάκην, Γεώρ. Μαραυγάκην, Αντ. Πετρομιχελάκην, Ια. Μ. Παπαδάκην, Ελευθ. Χαλκιαδάκην, Ζαχ. Μαρνελάκην, Μιχ. Ζωγραφάκην, Και Μιχ. Δηλαβεράκην, δημότας Καστελλίου, ίνα επιδώση αντίγραφον του παρόντος προς τους Αξιοτίμους Αντιπροσώπους των Μεγ. Δυνάμεων και προς την Κυβέρνησιν ίνα διαβιβάση τούτο προς την Α.Μ. τον Βασιλέα και προς την Κυβέρνησίν του. Εγένετο εν Καστελλίω Πεδιάδος τη 25 Σεπτεμβρίου 1908. Ο Δήμαρχος, Α. Ζαγαλάκης, 101

Ο Πρόεδρος, Ν. Παπαδάκης.

Τα μέλη Ελ. Γ. Χαλκιαδάκης, Γεώργιος Χριστουλάκης, Ν. Ι. Καρουζάκης, Ε. Γ. Δρακάκης, Β. Σ. Εργαζάκης, Μ. Δηλαβέρος, Ηρακλής Μυριωγάκης. Ο Γραμματεύς Γ. Κρίκος » 102

Εικόνα 7. Αντώνιος Γιαγαλάκης, Δήμαρχος Καστελλίου.

Εκ παραδρομής έχει αναγραφεί : Α. Ζαγαλάκης, αντί του σωστού Α. Γιαγαλάκης. Ο Δήμαρχος Αντ. Γιαγαλάκης ήταν εγγράμματος. Τελειόφοιτος Γυμνασίου και διετέλεσε διδάσκαλος του Δ. Σχολείου Θραψανού. Βλ. Γκανάτσιος Δ. Κων. «Σχολικόν ενθύμιον, Το Δημοτικό Σχολείο Θραψανού» Θραψανό 2005, σελ. 188. 102 Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος τρίτον, Εν Χανίοις τη 13 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 2, σελ. 27. Βλ. και Εικόνα 21. 101

« Ο Λαός του Δήμου Καστελλίου Της Επαρχίας Πεδιάδος Συνεχίζων το προαιώνιον εθνικόν Πρόγραμμα του Κρητικού Λαού, Κηρύσσει εν ονόματι της Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την Ένωσιν Αυτής μετά της Μητρός Ελλάδος όπως μετά ταύτης αποτελέση εν αναπόσπαστον και αδιαίρετον Βασίλειον. Προσκαλεί τον Βασιλέα των Ελλήνων να αναλάβη την διακυβέρνησιν του Τόπου. Επιδοκιμάζει τας εθνικάς ενεργείας της Κυβερνήσεως του Τόπου και προσκαλεί αυτήν να διοική την Νήσον εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄. μέχρις ου ονομάση αντιπρόσωπόν Του. Συνιστά δ’ Επιτροπήν αποτελουμένην από τους κ. κ. Αθαν. Ζητάκην, Γεωργ. Πατερόπουλον, Πέτρ. Γαλανάκην, Γεωργ. Κατζουράκην, Εμμ. Ιδομενέως. Γεωργ. Κοκκαλάν, Αθαν. Παπαδάκην, Εμμ. Βελιμπασάκην, X. Κων. Καντεράνην. και Νικ. Ταμπακάκην, ίνα επιδώση το παρόν προς τους Αξιοτίμους Αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων και την Κυβέρνησιν ίνα διαβιβάση τούτο προς την Α. Μ. τον Βασιλέα των Ελλήνων και την Κυβέρνησίν του. Εγένετο εν Καστελλίω Πεδιάδος 25 Σεπτεμβρίου 1908. (Έπονται αι υπογραφαί των κατοίκων του Δήμου) ».103 « Ο λαός του Δήμου Αρκαλοχωρίου της Επαρχίας Μονοφατσίου Συνεχίζων το προαιώνιον Εθνικόν πρόγραμμα του Κρητικού Λαού. Κ η ρ ύ σ σ ε ι Εν Ονόματι της Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος Την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την Ένωσιν αυτής μετά της μητρός Ελλάδος όπως μετά ταύτης αποτελέση εν αναπόσπαστον και αδιαίρετον Βασίλειον. Προσκαλεί τον Βασιλέα των Ελλήνων ν’αναλάβη την διακυβέρνησιν του Τόπου. Επιδοκιμάζει τας Εθνικάς ενεργείας της Κυβερνήσεως του Τόπου και προσκαλεί αυτήν να διοικεί την Νήσον εν Ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄. μέχρις ου ονομάση Αντιπρόσωπόν Του. Συνιστά δε επιτροπήν αποτελουμένην από τους κ.κ. Νικόλαον Μπαμιεδάκην Εμμανουήλ Σμαργιανάκην, κατοίκους Αλάγνι, Τιμόθεον Καντριαδάκην Μιχαήλ Φραγκιαδάκη κατοίκους Πάρτυρα Κωνσταντίνον Μπαριτάκην Κωνσταντίνον Λυραράκην κατοίκους Αρκαλοχωρίου. Γεώργιον Παπαδάκην και Νικόλαον Σμυρνάκην κατοίκους Βουτουφού. Ιωάννην Χουρδάκην Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος τρίτον, Εν Χανίοις τη 13 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 2, σελ. 27. Βλ. και Εικόνα 21.

103

Γεώργιον Πατεράκην κατοίκους Πατσίδερου Ελευθέριον Αρχαύλη κάτοικον Χουμέρι, Μιχαήλ Αλεξάκην Αλιτζανής καί Νικόλαον Γιαμαλάκην κάτοικον Μουσούτας να επιδώση αντίγραφον του παρόντος προς τους αξιοτίμους αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων και προς την Κυβέρνησιν ίνα το διαβιβάση προς την Α.Μ. τον Βασιλέα και προς την Κυβερνησίν Του. Εγένετο εν Αρκαλοχωρίω σήμερον την 25 Σεπτεμβρίου Έπονται αι υπογραφαί των κατοίκων του Δήμου Αρκαλοχωρίου». 104 Την ίδια διατύπωση έχουν και τα υπόλοιπα ψηφίσματα : Του Δήμου Αρκαλοχωρίου … 105 Ο Δήμαρχος Αρκαλοχωρίου, Εμμ. Φλουράκης - Προεδρεύων Δημ. Καργιωτάκης. Τα μέλη : Στυλ. Χρηστάκης, Νικ. Πετράκης, Χαράλ. Γερακιανάς, Γραμματέας, Κ. Μπαριτάκης. Του Δήμου Παναγιάς … 106 Ο Δήμαρχος Ι. Καλογεράκης, Γραμματέας Γ. Κρίκος. Του Δήμου Σχοινιά … Ο Δήμαρχος, Ε. Χανιαλάκης, Πρόεδρος, Εμμ. Μ. Παπαδάκης. Τα μέλη : Ι. Ρασιδάκης, Γ. Κοτσαμπασάκης, Ζαχαρ. Σφακιανάκης, Ν. Δ. Χαραλαμπάκης. Γραμματέας : Ιωάν. Μ. Κουτεντάκης. 107

Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. ό. π., σελ. 24. Βλ. και Εικόνα 19-20. 105 Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος τρίτον, Εν Χανίοις τη 13 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 2, σελ. 24, 25. Βλ. και Εικόνα 8,1920. 106 Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. ό. π. σελ. 28,29. Βλ. και Εικόνα 9,10,22-23. 107 Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. ό. π., σελ. 24. Βλ. και Εικόνα 11,12,19. 104

Εικόνα 8.

Εικόνα 9.

Εικόνα 10.

Εικόνα 11.

Εικόνα 12.

Ο Αθηναϊκός τύπος πρόβαλε εκτενώς το θέμα του ενωτικού κινήματος στην Κρήτη.

Εικόνα 13. 16 Οκτωβρίου 1908, οι Μεγάλες Δυνάμεις ανέλαβαν «μετ’ ευμενείας» την διαπραγμάτευση του θέματος της Ένωσης των Κρητικών «…υπό τον όρον, εάν η τάξις διατηρηθή εν τη νήσω, και εάν η προστασία του μουσουλμανικού πληθυσμού εξασφαλισθή …». 108 28 Οκτωβρίου1908, η Εκτελεστική Επιτροπή Κρήτης επανέρχεται προς τον Κρητικόν Λαόν και με αυστηρό ύφος απαιτεί από τους αγαπητούς Συμπατριώτας «την τήρησιν της τάξεως…». Συγχρόνως δηλώνει ότι « …Μετ’ ευχαριστήσεως δε δυνάμεθα να διαβεβαιώσωμεν ότι πάντες οι κάτοικοι από πολλού ταχθέντες υπέρ της δημοσίας τάξεως ευχερώς ηνωτίσθησαν των λόγων των Προστάτιδων Δυνάμεων και παντού επικρατεί τάξις και ησυχία. Παρά την επικρατούσαν όμως ταύτην τάξιν και ησυχίαν, εις τινα μέρη διεπράχθησαν μεμονωμένα τινά αδικήματα του κοινού δικαίου… Οι ολίγοι, οι μεμονωμένοι, οι αντιτασσόμενοι εις την απόφασίν του ταύτην, εκτός του ότι θα τιμωρηθώσι παραδειγματικώς, αι πράξεις των θα φέρωσι και το στίγμα του αντιπατριώτου». 109

Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος πρώτον, Εν Χανίοις τη 16 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 15. Βλ. και Εικόνα 24. 109 Βλ. Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη. Τεύχος πρώτον, Εν Χανίοις τη 28 Οκτωβρίου 1908. Αριθ. 17ος 108

Παρά τον ενθουσιασμό και την παλλαϊκή συμμετοχή των Κρητικών, τη συμφιλίωση αντίπαλων πολιτικών μερίδων και την διακομματική σύσταση Κυβέρνησης Κρήτης, παρήλθε το έτος 1908 χωρίς την επίσημη, διεθνή αναγνώριση της Ένωσης.

Εικόνα 3 : 26 Σεπτεμβρίου 1908. Η ορκωμοσία της Πολιτοφυλακής στο Ηράκλειο.

Για την πλήρη εικόνα της ιστορίας της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, επεκτεινόμαστε συνοπτικά, 110 σε όσα ακολούθησαν με ανάλογα ενωτικά ψηφίσματα, 111 που εκδόθηκαν, ως την αίσια έκβαση του πόθου του κρητικού λαού. Το 1909 υπήρξε έτος αναμονής εξελίξεων για το μέλλον του νησιού, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Στις εκλογές 7 Μαρτίου, του επόμενου έτους 1910, οι Τουρκοκρητικοί βουλευτές, που εκλέχτηκαν στην Κρητική Βουλή, αρνήθηκαν να ορκιστούν στο όνομα του έλληνα βασιλιά και ν’ αναγνωρίσουν έτσι την πολιτειακή μεταβολή της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.

Περισσότερα βλ. Παπαμανουσάκης, Στρ., Διάγραμμα ιστορίας του Κρητικού Δικαίου, Περιοδική έκδ. «Τάλως», Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου, τόμ. Α΄(1989), σσ. 252-8. 111 Ανδρικάκης Αλ., Η σταδιακή κατάργηση της αυτονομίας από τους Κρήτες το 1912- Τα ψηφίσματα των συνελεύσεων για την Ένωση και άλλα σημαντικά έγγραφα. Άρθρο στο : Κρητική Πολιτεία 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, Αφιέρωμα εφημ. Πατρίς, Ηράκλειο 2007. σσ. 72-3. 110

Αλλά στις 1 Μαΐου του ιδίου έτους, η Γενική Συνέλευσις των Κρητών, εξέδωσε Ψήφισμα αναγνώρισης της Ενώσεως. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, που δεν επιθυμούσαν την αλλαγή κατάστασης στην περιοχή, απειλούσαν την κρητική Κυβέρνηση για την ανάκληση της απόφασης της Ένωσης. Μπροστά στις πιέσεις αυτές τόσο η ελληνική κυβέρνηση όσο και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πρόεδρος (Πρωθυπουργός) τότε της προσωρινής Κρητικής Κυβέρνησης, αναγκάστηκαν να υποκύψουν και να ασπαστούν τις ευρωπαϊκές υποδείξεις. Στις 27 Αυγούστου 1910, ο Βενιζέλος παραιτήθηκε από το αξίωμα του προέδρου της Βουλής της Κρήτης και ανέλαβε ο εκπαιδευτικός Αντώνιος Μιχελιδάκης. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος Αθηνών είχε καλέσει τον Βενιζέλο στην Αθήνα, ως πολιτικό σύμβουλό του, για να του εμπιστευθεί στη συνέχεια τις τύχες του ελληνικού λαού. Το επόμενο έτος 1911, εκλέχτηκε αντιπροσωπεία βουλευτών της κρητικής βουλής, που επρόκειτο να μεταβεί και να μπει στη Βουλή των Αθηνών. Όμως, παρά τις προσδοκίες η αντιπροσωπία δεν έγινε δεκτή από τον ήδη πρωθυπουργό της Ελλάδας, Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος άσκησε βία για να επιβάλλει την θέση του και ν’ αποτρέψει την είσοδο των συντοπιτών και πρώην συνεργατών του στην ελληνική Βουλή. 112 Το γεγονός προκάλεσε αλγεινή εντύπωση στους Κρητικούς. Στα 1912 σημειώθηκαν δύο σημαντικά, για την Ένωση της Κρήτης γεγονότα. Στις 16 Μαρτίου, η Επαναστατική Συνέλευση των Κρητών εξέλεγξε και πάλι βουλευτές για «την εν Αθήναις Βουλή». Ήταν η περίοδος των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων. Την 1η Οκτωβρίου, ο Βενιζέλος κάλεσε ο ίδιος τους Κρήτες βουλευτές στην Ελληνική Βουλή, η είσοδος των οποίων έγινε δεκτή με φρενίτιδα ενθουσιασμού. 113 Τέλος στα 1913 έφτασε η μέρα της δικαίωσης. Στα τέλη του έτους η περιπόθητη «Ένωση» ήταν γεγονός. Το όραμα των Κρητικών έγινε πραγματικότητα. Η επίσημη τελετή της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα έγινε στην Κρήτη, με την έπαρση της ελληνικής σημαίας στο φρούριο Φιρκά των Χανίων, στις 1 Δεκεμβρίου 1913. 114 Ένας αιώνας πέρασε, από τότε ως σήμερα, και παρά τα προβλήματα και την οικονομική κρίση, που μας μαστίζει, πανηγυρίζουμε, αναπνέοντας τα μύρα της λευτεριάς, από τους αγώνες και οι θυσίες των προγόνων μας. Το παράδειγμα, η ομοψυχία και η επιμονή των οποίων θα Χρηστάκης Γιαν.- Πατεράκης Γεώρ., Η Κρήτη και η Ιστορία της, ό. π. σ. 346. Χρηστάκης Γιαν.- Πατεράκης Γεώρ., ό. π. σ. 346. 114 Χρηστάκης Γιαν.- Πατεράκης Γεώρ., ό. π. σ. 347. 112 113

πρέπει να μας εμπνέουν και να μας οδηγούν στο μέλλον, ιδίως τους δύσκολους καιρούς που διερχόμαστε. Η γνώση της Ιστορίας άλλωστε, μας ισχυροποιεί και μας διδάσκει, για να μην αναγκαστούμε και για να μην υποχρεωθούμε, να την ξαναζήσουμε.

ΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ 1.

Ανδρικάκης Αλέκος, Η κήρυξη της Ένωσης το Σεπτέμβρη του 1908, Άρθρο στο Αφιέρωμα εφημ. Πατρίς, με θέμα : Κρητική Πολιτεία 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, Ηράκλειο 2007. σσ. 52-53.

Ανδρικάκης Αλέκος, Το πολιτικό κίνημα του φθινοπώρου του 1908 για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Εφημερίδα Πατρίς Ηρακλείου. α.φ. 1/10/2012.

Ανδρικάκης Αλέκος, Η σταδιακή κατάργηση της αυτονομίας από τους Κρήτες το 1912 - Τα ψηφίσματα των συνελεύσεων για την Ένωση και άλλα σημαντικά έγγραφα. Άρθρο στο Αφιέρωμα εφημερ. Πατρίς με θέμα : Κρητική Πολιτεία 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, Ηράκλειο 2007. σσ. 72-73.

Βασίλειον της Ελλάδος, Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη, Εν Χανίοις 1908. – Αριθ. 1, 2, 3, 9, 10, 15, 17ος

Δετοράκης, Θ., Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης, 1990.

Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Συλλογ. τόμος, επιμ. : Δετοράκης Θ., Καλοκαιρινός Α., Ηράκλειο 2001.

Εφημερίδα «Η Ίδη» Ηρακλείου. 1909.

Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Χανιά.

Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Ηράκλειο.

10. Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου, Κάλλια, Ελληνικός Αλυτρωτισμός και Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις. Η περίπτωση της Κρήτης (1868-1877), Αθήνα 1988, εκδ. Εστία. 11. Κρητική Πολιτεία, Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας. 12. Μελάς Σπύρος, Άπαντα, τόμος 9, Κεφ. Η΄. 13. Μουρέλλος, Δ. Ιω., Ιστορία της Κρήτης, 2η έκδοση, Ηράκλειο 1950. 14. Παναγιωτάκης, Ι. Γεώργιος, Η Αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη 18 Σεπτ.-12 Δεκεμβρίου 1908. Άρθρο στην εφημ. Πατρίς, Ηρακλείου,

αφιέρωμα Κρητική Πολιτεία, 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, Ηράκλειο 2007. σσ. 50-51. 15. Παναγιωτάκης, Ι. Γεώργιος, Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ου αιώνα, Κρήτη, 1998. 16. Παπαμανουσάκης, Στρατής, Διάγραμμα ιστορίας του Κρητικού Δικαίου, «Τάλως», Περιοδική έκδ. Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου, τόμ. Α΄(1989), σ. 252-258. 17. Παπαμανουσάκης, Στρατής, Κρήτη 1897-1898. Από την επανάσταση στο Κράτος, συλλογικός τόμος Ε.Κ.Ι.Μ., με θέμα: Η Τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Ηράκλειο 2001. σ. 187. 18. Παπαντωνάκης, Γεώργιος, Σελίδες συγχρόνου ιστορίας. Το Κρητικόν Ζήτημα (από 1830-1912), Εν Αθήναις 1931. 19. Πατρίς, εφημερίδα Ηρακλείου, Επετειακό αφιέρωμα, με θέμα: Κρητική Πολιτεία, 94 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, Ηράκλειο, Νοέμβριο 2007. 20. Χρηστάκης Γιαν.- Πατεράκης Γεώργιος, Η Κρήτη και η Ιστορία της, εκδόσεις Καλέντη, β΄ έκδοση, Αθήνα 2002. 21. Ψιλάκης, Βασ., Ιστορία της Κρήτης, από της απωτάτης Αρχατότητος μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, εν Χανίοις 1899-1909, τ. Α΄-Γ΄.

Εικόνα 15.

Εικόνα 16.

Εικόνα 17.

Εικόνα 18.

Εικόνα 19.

Εικόνα 20.

Εικόνα 21.

Εικόνα 22.

Εικόνα 23.

Εικόνα 24.

Μαρία Γ. Σεργάκη Φυσικός, τέως Προϊσταμένη των ΓΑΚ- Ν. Λασιθίου Ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δ. ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ και το ΠΑΝΤΕΛΑΚΕΙΟΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΚΑΡΥΔΙΟΥ 115

Η προσφορά στο συνάνθρωπο κάθε είδους ευεργετήματος είναι μια σπουδαία κοινωνική αρετή. Η προσφορά αυτή που συνήθως καλείται ευεργεσία και δεν ενέχει την έννοια της ανταπόδοσης, έχει εντελώς διαφορετική υπόσταση από την προσφορά σε συγγενείς, που η προστασία τους θεωρείται αυτονόητη. Ευεργέτης ήταν το επίθετο με το οποίο αποκαλούσαν στην ελληνική αρχαιότητα οι άνθρωποι τους προστάτεςβοηθούς Θεούς. Στην πατρίδα μας που οι εθνικές περιπέτειες αιώνων δημιούργησαν τεράστιες ανάγκες, οι Ευεργέτες ήταν άνθρωποι κατά κανόνα απλοί, που ξενιτεύτηκαν, πρόκοψαν, αλλά δε λησμόνησαν τον τόπο τους. Υπήρξε μία έντονη τάση, ιδιαίτερα στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου για ίδρυση σχολείων από τους ευεργέτες στην Ελλάδα και που συνδέεται με την δίψα του λαού από τα σπλάγχνα του οποίου προέρχονται, για παιδεία και μόρφωση, προνόμιο μέχρι τότε μόνο των πλουσίων ή και μερικών τυχερών. Είχαν μάθει στην ξενιτιά πως η παιδεία πρέπει να είναι το κύριο μέλημα ενός λαού, αν θέλει να επιβιώσει και να γίνει σεβαστός στην κοινότητα των εθνών. Η πλειονότητα των ελληνόπουλων εκείνης της περιόδου ήταν υποχρεωμένα να εργάζονται σκληρά στον τόπο τους ή στην ξενιτιά, όπως διαπιστώνει ο ερευνητής που μελετά τη ζωή των ευεργετών, αυτοί επομένως ήταν σε θέση να εκτιμήσουν και στη συνέχεια να προσφέρουν, όταν είχαν τη δυνατότητα, το καλύτερο δυνατό στο κάθε ελληνόπουλο κατά κανόνα της ιδιαίτερης πατρίδας τους, όμως μακροπρόθεσμα αυτή η προσφορά είχε ευεργετική επίδραση σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Παρόλο που πρέπει να συνυπολογιστούν οι πολιτικές- οικονομικές συνθήκες και οι διάφοροι παράγοντες και συγκυρίες που επικρατήσαν στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου κατά τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, προκαλεί εντύπωση σε όσους μελετούν τη ζωή και δράση των ευεργετών και δωρητών του Γένους το γεγονός ότι, σε μεγάλο ποσοστό Στην παρούσα μελέτη, παρατίθενται αποσπάσματα κειμένων που αποτελούν πηγές πληροφοριών για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οικοδομήθηκε το Παντελάκειο Δημοτικό Σχολείο Καρυδίου και φωτίζουν την προσωπικότητα του Νικόλαου Παντελάκη και την εποχή του. Των κειμένων αυτών διατηρήθηκε η στίξη, καθώς και η ορθογραφία, εκτός της υπογραμμένης και του πολυτονικού συστήματος. 115

είναι Έλληνες Αιγυπτιώτες, δηλαδή έλληνες που εκείνα τα χρόνια εγκαταστάθηκαν και δημιούργησαν στην Αίγυπτο. Εκεί αρχικά δημιουργήθηκαν Ελληνικές παροικίες, Κοινότητες και στη συνέχεια οι Αδελφότητες ή Πατριές όπως τις αποκαλούσαν. Η λειτουργία των Πατριών στηρίχθηκε στην αλληλεγγύη, αλληλοϋποστήριξη, φιλανθρωπία, διατηρώντας άσβεστη την αγάπη, και ισχυρό το δεσμό με την γενέθλια γη. Ακριβώς μεταξύ των μελών αυτών των Πατριών, όπου υπερείχε η συνείδηση της κοινής γενέθλιας γης, αναδείχτηκαν οι εθνικοί ευεργέτες 116.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δ. ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ Καρύδι 1896- Αλεξάνδρεια 1965.

Προσωπογραφία του Νικολάου Δ. Παντελάκη διαστάσεων 65Χ 80 cm. Λάδι. Έργο του εβραϊκής καταγωγής, αξιόλογου ζωγράφου P. ZYSBL. Δωρεά του Ν. Παντελάκη στο Σχολείο Καρυδίου το 1951.

Ο Νικόλαος Δ. Παντελάκης γεννήθηκε στο Καρύδι του Μεραμπέλλου το 1896. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού του. Το 1904 σε ηλικία μόλις 8 ετών με την προτροπή και πρόσκληση του μεγαλύτερου αδερφού του Εμμανουήλ που είχε από χρόνια εγκατασταθεί στην Αίγυπτο, κάτω από την επιρροή της γοητείας της ελληνικής Αλεξάνδρειας που εκείνη την εποχή βρισκόταν στο ζενίθ της οικονομικής της ανάπτυξης, ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής, έφυγε από το Καρύδι για να ζήσει και να δημιουργήσει στην Αίγυπτο. ΚΑΜΑΛΑΚΗΣ Θ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ : Η ευεργετική προσφορά του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού. σελ. 15-23 116

Όταν αποφοίτησε εκεί από το Γυμνάσιο, αποφάσισε να ασχοληθεί με το εμπόριο. Δεν είχε όμως το απαραίτητο κεφάλαιο για τους επαγγελματικούς του στόχους και καθώς μιλούσε και έγραφε τα γαλλικά άριστα, αποφάσισε να δεχθεί την πρόταση για να εργαστεί σε ένα μεγάλο γαλλικό κατάστημα ανδρικών ειδών ένδυσης, το CHALONS. To κατάστημα με έδρα την πολυεθνική, πολυπολιτισμική Αλεξάνδρεια συγκέντρωνε εκλεκτούς πελάτες, άνδρες και γυναίκες, μέλη της ανώτερης κοινωνικής και οικονομικής τάξης της πόλης. Ο Παντελάκης ήταν υπεύθυνος για το τμήμα των καπέλων του καταστήματος. Χρονικά βρισκόμαστε γύρω στο 1920, περίοδος ακμής της «ευρωπαϊκής» Αλεξάνδρειας. Ο Παντελάκης υπήρξε εργατικός, συνεπής υπάλληλος και ταυτόχρονα κοινωνικός και καλλιεργημένος. Η εμπειρία και οι γνωριμίες που απέκτησε στα χρόνια που εργάστηκε στο CHALONS, του έδωσαν τα κατάλληλα εφόδια για να δημιουργήσει τη δική του επιτυχημένη επιχείρηση με είδη ανδρικής ένδυσης. Το κατάστημά του βρισκόταν στην οδό CHERIF PACHA αρ. 16, στο CITY της πόλης, που σήμερα έχει μετονομαστεί σε οδό Σαλάχ Σάλεμ αλλά εξακολουθεί να έχει τη μεγαλύτερη πυκνότητα Τραπεζικών Καταστημάτων και μεγάλων εμπορικών οίκων της Αλεξάνδρειας. Παρ’ όλους τους οικονομικούς και πολιτικούς κλυδωνισμούς, ανακατατάξεις και ξένες επεμβάσεις που δέχτηκε το Αιγυπτιακό κράτους, πολύ περισσότερο αισθητούς και οδυνηρούς στους ξένους υπηκόους, ο Παντελάκης, επιβίωσε ως επιχειρηματίας για κοντά πενήντα χρόνια. Πολιτικά συντάσσεται με τους Φιλελεύθερους και τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Σε επιστολή του από την Αλεξάνδρεια προς το γνωστό και δραστήριο βενιζελικό, δημοσιογράφο και εκδότη Γιάννη Μουρέλλο στο Ηράκλειο, όπου αναφέρεται στην εκλογική ήττα του Βενιζέλου της 1-111920, γράφει: «Οι εδώ Φιλελεύθεροι συνεσπειρώθησαν μετά την πτώσιν του αρχηγού μας και ίδρυσαν την Λαϊκήν Ένωσιν των Φιλελευθέρων, αριθμούσαν μέχρι τούδε άνω των 4.500 μελών.[…] Ελπίζομεν και ευχόμεθα ότι πολύ γρήγορα θα ίδωμεν και πάλιν τον Αρχηγόν ημών εις το ύψος εκείνο που τον είχεν αναβιβάση το Ελληνικόν όνειρον και η Ελληνική καρδιά. Η σημερινή διοίκησις και η αληθής τυρανία ήν εξασκεί το κόμμα της Ηνωμένης κατά του Ελληνικού λαού και ιδίως των Φιλελευθέρωνέχουσα και εκμεταλλεύουσα, ακόμη δυστυχώς το όνομα του Βασιλέως-, πιστεύω να μη διαρκέση επί πολύ, διότι τότε αλλοίμονον…117» Η σύζυγός του, Λήμνια στην καταγωγή, αλλά γεννημένη στην Αίγυπτο, ονομαζόταν Δέσποινα Μπαραμπούτη. Απόκτησαν δύο γιούς, τον Αλέξανδρο και το Δημήτριο-Κάρολο που φοίτησαν στο φημισμένο

117

ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ 20- 12-1920

Γαλλικό Γυμνάσιο του Saint Marc, στη περιοχή Shatby της Αλεξάνδρειας και σπούδασαν Οικονομικές Επιστήμες στη Γαλλία. Η σημαντικότερη προσφορά του Παντελάκη στον ελληνισμό συνδέεται με τη δράση του ως μέλος της Κρητικής Αδελφότητας Αλεξανδρείας, κυρίως την περίοδο που υπήρξε Πρόεδρος της. Η Αδελφότητα είχε ιδρυθεί το 1885 από μερικούς ενθουσιώδεις Κρήτες στην Αλεξάνδρεια και ο σκοπός της ήταν πατριωτικός και εθνικός. Ο στόχος τόσο των ιδρυτών όσο και των κατά καιρούς διοικητικών συμβουλίων της, ήταν η ενίσχυση των κρητικών επαναστάσεων και των αρχηγών τους σε χρήματα, τρόφιμα και πολεμοφόδια και η περίθαλψη όσων Κρητών κατέφευγαν στην Αίγυπτο. Μετά την απελευθέ-ρωση της Κρήτης η Αδελφότης βοήθησε με όλες τις δυνάμεις της το Μακεδονικό αγώνα. Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας η Αδελφότητα περιέπεσε σε αφάνεια, με ελάχιστα κεφάλαια και περιορισμένη δράση. Από αυτή την αδράνεια την ανέσυρε ο Νικ. Παντελάκης, όταν το Δεκέμβριο 1929 εξελέγη για πρώτη φορά Πρόεδρός της, αξίωμα που διατήρησε ως το 1935. Ήδη από το 1923, επί προεδρίας του Δικηγόρου Κων/νου Νταφώτη, ήταν μέλος του Δ. Σ. της Αδελφότητος και ταμίας της για το διάστημα 1927-29.

Εμπορικό επιστολόχαρτο του Ν. Παντελάκη, όπου διακρίνονται τα στοιχεία της επιχείρησής του.

Ο Παντελάκης διετέλεσε πρόεδρος της Αδελφότητας συνολικά για εξ χρόνια (1929-1935) μετά από τρείς επιτυχείς διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις. Η θητεία του ως Προέδρου υπήρξε πολύπλευρη, πλούσια σε δραστηριότητες, με σημαντικά αποτελέσματα ευεργετικά για τα μέλη της και την Κρήτη. Μία από τις τελευταίες σπουδαίες ενέργειά του ως Πρόεδρος της Κρητικής Αδελφότητας, ήταν η σύγκληση Έκτακτης Γεν. Συνέλευσης στις 11-7-1935, στην αίθουσα του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου Αλεξανδρείας, με θέμα τη διαμαρτυρία της Πατριάς για τους διωγμούς, πιέσεις και απελάσεις των Κρητών Δημοσίων υπαλλήλων και Στρατιωτικών από την Κυβέρνηση Τσαλδάρη, μετά την αποτυχία του Κινήματος των Βενιζελικών της 1-3-1935, που άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου εναντίον των οπαδών και υποστηρικτών του Βενιζέλου αλλά και συνολικά των Κρητών. Μετά από εμπνευσμένο λόγο, όπου ιστόρισε τα

γεγονότα, προτείνει να διαμαρτυρηθεί η Αδελφότης στο πλάι των άλλων συμπατριωτών μας, όπου δει, και συντάχθηκε το ακόλουθο κείμενο των τηλεγραφημάτων διαμαρτυρίας: «Προς τον Πρόεδρον Δημοκρατίας, Πρωθυπουργόν, Στρατηγό Κόρακα, Ημερήσιον Αθηναϊκό Τύπο. Αδερφότης Κρητών Αλεξανδρείας και σύμπασα Κρητική Παροικία διαμαρτύρεται εντόνως διά αδίκους κομματικούς διωγμούς Κρητών, τείνοντες διάνοιξιν οριστικού χάσματος μεταξύ Αθηνών και Κρήτης. Ποιούμεθα έκκλησιν Κυβερνήσει, αναθεωρήση αδίκους αποφάσεις διωγμών, προς αποκατάστασιν εθνικής ενότητος. ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ, Πρόεδρος118». Με το τέλος της τρίτης θητείας του, στη γενική συνέλευση της 5/12/1935, ο Παντελάκης μετά τη λογοδοσία του απερχόμενου Δ.Σ. του λήξαντος έτους και την ανάγνωση των πρακτικών, έπλεξε το εγκώμιο του Μακαριστού Πατριάρχου Μελετίου Β’ Μεταξάκη ο οποίος είχε αιφνιδιαστικά εκδημήσει στις 28-7-1935 στην Αλεξάνδρεια, και πρότεινε στη Συνέλευση την ανακήρυξη ως Επιτίμων Προέδρων της Αδελφότητας, των Κρητών Μητροπολιτών, Καρθαγένης Κων/νου Κατσαράκη 119 και

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ-ΟΜΟΝΟΙΑ 11-11-1935 Ο Κωνσταντίνος Ι. Κατσαράκης (1888-1981) γεννήθηκε στη Μίλατο και φοίτησε στο Ημι-Γυμνάσιο της Νεάπολης. Το 1904 εισήχθη στη Θεολογική Σχολή του Σταυρού στα Ιεροσόλυμα, όπου υπήρξε μαθητής του μετέπειτα Επισκόπου Πέτρας Διονυσίου Μαραγκουδάκη. Μετά την παύση της λειτουργίας της, συμπλήρωσε τις σπουδές του στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από όπου το 1913, επέστρεψε στα Ιεροσόλυμα. Προσεκλήθη στην Αλεξάνδρεια από τον Πατριάρχη Φώτιο, από τον οποίο χειροτονήθηκε διάκονος, ιερέας και ονομάστηκε Αρχιμανδρίτης το 1925. Κατά τα έτη 1918-24 δίδαξε ως καθηγητής Θρησκευτικών στο Αβερώφειο Γυμνάσιο. Το 1929 εξελέγη Μητροπολίτης Καρθαγένης και πάσης Μαυριτανίας. Κατείχε και υπηρέτησε σε πλήθος υπουργήματα του Πατριαρχικού Θρόνου (Πρόεδρος του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου, Γραμματεύων στο Πατριαρχικό Γραφείο και την Ιερά Σύνοδο, Γενικός Ταμίας, διευθυντής του Συμβολαιογραφείου των Πατριαρχείων, Γενικός Πατριαρχικός Επίτροπος κ.α.). Μετά την μη αποδοχή από αυτόν της πρότασης, κατά τις Πατριαρχικές εκλογές το 1935, 4 Μητροπολιτών, εκ των 9 της Ιεράς Συνόδου, να ψηφιστεί από αυτούς με την προϋπόθεση να ψηφίσει ο ίδιος τον εαυτό του για να σχηματισθεί πλειοψηφία, Πατριάρχης εξελέγη ο Νικόλαος Ε’. Ο Κατσαράκης εξελέγη Μητροπολίτης Λεοντοπόλεως με έδρα το Ζαγαζίκ στις 27-11-1939, την οποία υπηρέτησε έως το 1975.Τότε παραιτήθηκε λόγω ηλικίας και αδυναμίας να εκτελεί τα καθήκοντα του, και μέχρι τον θάνατό του, εφησύχαζε κοντά στους συγγενείς του στην Ελλάδα. Το διάστημα 1966-68 μετά την παραίτηση του Πατριάρχου Αλεξανδρείας Χριστοφόρου και μέχρι την ανάδειξη νέου, ήταν Τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου. Αντιπροσώπευσε την Αλεξανδρινή Εκκλησία σε πολλές Εκκλησιαστικές αποστολές, διορθοδόξους διασκέψεις και άλλες εκκλησιαστικές εκδηλώσεις. Εξεδήμησε την 1η Μαρτίου 1981. (ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Γ. ΑΡΓΙΝΗ: Κρήτες Πατριάρχες Αλεξανδρείας , σελ. 202-204) 118 119

Πτολεμαΐδος Ανθίμου Ροζμαρή 120, πρόταση που έγινε παμψηφεί δεκτή. Στις εκλογές που ακολούθησαν για την ανάδειξη του νέου Δ.Σ. αμέσως μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας, η Γενική Συνέλευση καταψήφισε τον Παντελάκη και ανέδειξε νέο Πρόεδρο της Αδελφότητας τον Εμμανουήλ Καλοχριστιανάκη, έμπορο. Η αποτυχία του συνδυασμού που υποστήριζε τον Παντελάκη και η απομάκρυνσή του από το προεδρείο της Αδελφότητας στις εκλογές του 1935, δεν συνάδει με την επιτυχημένη θητεία του, και φαίνεται ακατανόητη αν δεν συσχετισθεί άμεσα με την εξέλιξη της εκλογική διαδικασία του νέου Πατριάρχη Αλεξανδρείας που επρόκειτο να διαδεχθεί τον Μελέτιο Β’. Ο Μελέτιος Μεταξάκης Πατριάρχης Αλεξανδρείας (19261935) είναι από τις σημαντικότερες και πολυσχιδείς μορφές της Ορθοδοξίας των τελευταίων αιώνων. Γεννήθηκε στον Παρσά (Μεταξοχώρι) της Ιεράπετρας, και κατά το διάστημα της Πατριαρχίας του στην Αλεξάνδρεια πλαισιώθηκε αλλά και στήριξε τους Κρήτες συνολικά και ιδιαίτερα τους λασιθιώτες κληρικούς και λαϊκούς, όπως τον Αρχιμανδρίτη Καλλιόπιο Γιαλουράκη από τη Βουλισμένη, τον οποίο έθεσε Προϊστάμενο της Πατριαρχικής Εκκλησίας του Αγίου Σάββα 121, τον Κων/νο Κατσαράκη από τη Μίλατο τον οποίο χειροτόνησε Αρχιερέα το 1929 ως Μητροπολίτη Καρθαγένης και του ανέθεσε συνοδικά καθή-κοντα, και το Νικ. Παντελάκη Πρόεδρο τότε της Αδελφότητας. Κατά την εκλογική διαδικασία για την ανάδειξη του Διαδόχου του Μελετίου Μεταξάκη που ακολούθησαν, η Κρητική Αδελφότητα διχάστηκε. Κατά τον Οργανικό Νόμο του Πατριαρχείου 122 του 1934, το εκλεκτορικό Το 1931, ο τότε διάκονος Άνθιμος Ροζμαρής (1900-1937), μοναχός της Ι.Μ. Γωνιάς Κολυ-μπαρίου και φοιτητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών μετέβει στην Αλεξάνδρεια, όπου χειροτονήθηκε εις Πρεσβύτερο από το Πατριάρχη Μελέτιο Μεταξάκη. Μετά το 1929, το Πατριαρχικό Ιεροδιδασκαλείο ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ που είχε ιδρυθεί από το Πατριάρχη Μελέτιο Β’ το 1926, μετεγκαταστάθηκε από την Αλεξάνδρεια στο προάστειο Ηλιούπολις του Καΐρου. Ο Άνθιμος υπηρέτησε Υποδιευθυντής και κατόπιν Διευθυντής του, έως το 1936 που έπαυσε η λειτουργίας του από τον διάδοχο του Μελετίου Β’, Πατριάρχη Νικόλαο Ε’. Το 1934 εξελέγη και χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Πτολεμαΐδος με έδρα τη Μίνια. Απεβίωσε σε ηλικία μόλις 37 ετών στην Αθήνα και ετάφη στον αυλόγυρο της Ι.Μ. Γωνιάς. (ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Γ. ΑΡΓΙΝΗ: Κρήτες Πατριάρχες Αλεξανδρείας , σελ. 149-155, 207-208) 121 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ Ι.Μ.ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ, Τόμος Β’ ΝΕΑΠΟΛΙΣ 2011: ΣΕΡΓΑΚΗ Γ. ΜΑΡΙΑ : Ο Αρχιμανδρίτης Καλλιόπιος Γιαλουράκης, σελ. 483-503. 122 Το 1932 δημοσιεύεται στον ΠΑΝΤΑΙΝΟ απόφαση της Ι. Σ. του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας για την αλλαγή του κανονισμού εκλογής του Πατριάρχη. Ο νέος τρόπος εκλογής θα παρείχε το δικαίωμα ψηφοφορίας μόνο σε βαθμούχους κληρικούς και στη Σύνοδο Μητροπολιτών, αντί της κληρικολαϊκής συνέλευσης, που ίσχυε ως τότε. Η ΕΚΑ και οι άλλες Ελληνικές κοινότητες διαμαρτυρήθηκαν οργανώνοντας σειρά εκδηλώσεων. Αποτέλεσμα υπήρξε να ανασταλεί η απόφαση αυτή, και το 1934 να αποφασισθεί και να 120

σώμα στην πρώτη εκλογική φάση αποτελείται κατά το ένα τρίτο από κληρικούς, ένα τρίτο από ορθόδοξους λαϊκούς ελληνικής ιθαγένειας και ένα τρίτο από ελληνορθόδοξους λαϊκούς αιγυπτιακής ιθαγένειας. 123 Η ύπαρξη λαϊκών μεταξύ των εκλεκτόρων δημιούργησε στην Ελληνική Ομογενειακή Κοινότητα αναταράξεις κοινωνικής –πολιτικής φύσης, επομένως και στην κρητικής αδελφότητας, που συμμετέχει στην πατριαρχική εκλογή με εκλέκτορες – μέλη της. Οι εκλέκτορες στην πρώτη εκλογική αναμέτρηση, κατέληξαν σε τρείς υποψηφίους, τους Ερμουπόλεως (πρότερο Νουβίας) Νικόλαο Ευαγγελίδη 124, Τραπεζούντος Χρύσανθο (μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών) και Καρθαγένης Κων/νο Κατσαράκη. Ο Παντελάκης ηγήθηκε της ομάδας των Κρητών που υποστήριζαν τον συμπατριώτη τους Μητροπολίτη Καρθαγένης Κωνσταντίνο, ενώ ο Καλοχριστιανάκης, μέλος επίσης του Δ.Σ. της Αδελφότητας και αντιπολιτευόμενος επί σειρά ετών τον Παντελάκη, τον Ερμουπόλεως Νικόλαο. Στην τελική φάση της εκλογικής διαδικασίας που οι εκλέκτορες ήταν οι 9 Μητροπολίτες της Ιεράς Συνόδου, δημιουργήθηκε πόλωση μεταξύ των υποψηφίων Ερμουπόλεως και Καρθαγένης. Προς τιμήν του και για να διευκολύνει την ολοκλήρωση της εκλογικής διαδικασίας, η οποία βράδυνε εξαιρετικά, ο Καρθαγένης αποσυρόμενος ψήφισε υπέρ του Ερμουπόλεως, με αποτέλεσμα να εκλεγεί ο Νικόλαος ο Ε’ ως διάδοχος του Μελετίου Β’. 125 Όπως ήταν αναμενόμενο το αποτέλεσμα της Πατριαρχικής εκλογής επηρέασε και το αποτέλεσμα των εκλογών της Αδελφότητας που έτυχε να γίνουν ταυτόχρονα και σχολιάστηκε επικριτικά από τον ελληνικό τύπο: «Η Πατριαρχική εκλογή έσχεν αντίκτυπον και εις τα πράγματα της Αδελφότητος των εν Αιγύπτω Κρητών. Διότι κατά την τελευταίαν Γεν. Συνέλευσιν των μελών αυτής, κατεψηφίσθη ο επί εξαετίας Πρόεδρος της κ. Παντελάκης, διότι δεν συνεφώνησε με τους συμπατριώτας του οίτινες δημοσιευθεί η ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΕΝ ΣΥΝΟΔΩ ΔΙΑΤΑΞΙΣ, που ρύθμιζε μέχρι το 2002 το θέμα της εκλογής του Πατριάρχη, με ουσιαστικό λόγο των λαϊκών εκλεκτόρων που προέρχονται και υποδεικνύονται από τους ελληνικούς φορείς της Αιγύπτου και της υπόλοιπης Αφρικής. Προηγουμένως ο Μελέτιος με επιστολή του στο Πρόεδρο της ΕΚΑ Μικέ Σαλβάγο της 14-7-1933 είχε ανακοινώσει ότι αναβάλλεται η λήψη απόφασης, ούτως ώστε να μελετηθεί το όλο θέμα. (ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΦΑΡΟΣ Τ. ΞΘ’{1992-95} Ε.Θ.Σουλογιάννης Η Ε.Κ.Α. σελ. 172). Ο τρόπος εκλογής του Πατριάρχη από την Ιερά Σύνοδο αποκλειστικά, που ισχύει σήμερα, είναι έργο του Μακαριστού Πατριάρχη Πέτρου Ζ’ (1996-2004), ο οποίος ασχολήθηκε με την διοικητική αναδιοργάνωση της Αλεξανδρινής Εκκλησίας και συνέταξε τη νέα ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ της 16ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2002, η οποία εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 2004 και σύμφωνα με την οποία εξελέγη η Α.Θ.Μ. ο νυν Πατριάρχης κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ Β’ ΧΟΡΕΥΤΑΚΗΣ, ΚΡΗΣ, διάδοχος του ΠΕΤΡΟΥ Ζ’. 123 ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΕΥΘ. Θ.: ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ σελ. 221). 124 Γεώργιος Ι. Κούρτης: ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΟΥ ΘΡΟΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΙΑ (1908-2008) σελ.72,73 125 ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Γ. ΑΡΓΙΝΗ: Κρήτες Πατριάρχες Αλεξανδρείας , σελ. 203-204

υπεστή-ριξαν την υποψηφιότητα του αποστάτου Μητροπολίτου […] Και ο μεν κ. Παντελάκης ανασύρας την Αδελφότητα εκ της αφανίας εις ην ευρίσκετο αποχωρεί ικανοποιημένος διότι εξεπλήρωσε το καθήκον του με το παραπάνω, ο δε διαδεχθείς αυτόν κ. Καλοχριστιανάκης […] φιλοδοξεί να τον μιμηθεί και τον υπερβάλει 126». Σε γράμμα του προς την εφημερίδα ΚΛΕΙΩ ο Καλοχριστιανάκης αρνείται την ανάμιξη της Αδελφότητας στην Πατριαρχική εκλογή, υποστηρίζει την αδέσμευτη και ανεξάρτητη γνώμη των μελών της και υποτιμά τη συνδρομή του Παντελάκη ως Προέδρου, στην οργάνωση και προβολή της Αδερφότητας 127. Ωστόσο την επομένη η εφημερίδα επανέρχεται εκθειάζοντας και επαινώντας το έργο του Παντελάκη: «Ου μόνον υπήρξεν ο αναστηλωτής της αλλά και θερμουργός διοργανωτής της, θέσας ασφαλείς βάσεις επί των οποίων οι νεωστί εκλεγέντες και οι μέλλοντες να διοικήσουν δεν έχουν παρά να βαδίσουν επί του προγράμματος το οποίον ο τέως κ. Πρόεδρος εχάραξεν, όπως η Αδελφότητα εκπληρώση τον προορισμόν της. Ο κ. Παντελάκης αποχωρών αφήκε τα οικονομικά της Αδελφότητας ανθηρότατα. Διότι παρά τας χορηγήσεις, ας επί εξαετίαν η Αδελφότης παρέσχε εις αναξιοπαθούντας Κρήτας, παρά τα έξοδα νοσηλείας εις ασθενείς συμπατριώτας, παρά την καταβολήν διδάκτρων προς εγγραφήν πολλών απόρων Κρητών μαθητών και μαθητριών εις τα Κοινοτικά Εκπαιδευτήρια και παρά τας άλλας φιλανθρωπικάς χορηγήσεις, το αποθεματικόν της Αδελφότητος κατά την ημέραν της αντικαταστάσεως του, ανήρχετο εις 900 περ. λίρας 128. Αλλά και από ηθικής απόψεως η Κρητική Αδελφότης επί των ημερών του, ωφελήθη σημαντικώς. Εις έμπνευσίν του οφείλεται η διοργάνωσις των ετησίων χοροεσπερίδων της Αδελφότητος, τας οποίας ετίμων και επίλεκτα μέλη της κοινωνίας μετά των οικογενειών των. Εις την πρωτοβουλίαν του δε ωφείλονται επίσης τα χρηματικά βραβεία, άτινα η Αδελφότητα προσέφερεν εις τους αναδεικνυομένους Κρήτας μαθητάς και Κρήσσας μαθητρίας, προς ευγενή άμιλλαν αυτών 129». Ουδόλως υπερβάλει η εφημερίδα περιγράφοντας το έργο του Παντελάκη με θερμά και επαινετικά λόγια. ΟΙ ερευνητές του Αρχείου της Κρητικής Αδελφότητας Αλεξανδρείας εύκολα μπορούν να ανασύρουν τεκμήρια της δράσης του, που αφορούν πολλούς και σημαντικούς για την Αδελφότητα τομείς, οι οποίοι δεν θίγονται καν στο πιο πάνω δημοσίευμα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι με μια καλά οργανωμένη και συντονισμένη από τον Παντελάκη δράση του Δ. Σ., αμέσως μετά την πρώτη εκλογική του ΚΛΕΙΩ, Κάιρο, 12-12-1935 ΚΛΕΙΩ , 15-12-1935 128 Στις 16-12-29 που ανέλαβε ο Παντελάκης την Προεδρία της Αδελφότητας, το απόθεμα του ταμείου ανερχόταν σε μόλις 2204 γρσ.. Α.Κ.Α.Α. 129 ΚΛΕΙΩ 16-12-1935 126 127

επιτυχία το 1929, η έκκλησή του προς τους Κρήτες της Αλεξάνδρειας για να πυκνώσουν τις τάξεις της Αδελφότητας είχε θαυμάσια αποτελέσματα, διότι τους πρώτους ήδη μήνες τα εγγεγραμμένα τακτικά μέλη από 90 έφτασαν στα 265, με αντίστοιχη βεβαίως αύξηση των πόρων. Αλλά η σπουδαιότερη ενέργεια του νέου Δ.Σ. ήταν η αναθεώρηση του παρωχημένου και δύσχρηστου Καταστατικού της Αδελφότητας. Το νέο κατάστατικό που συντάχθηκε άμεσα και εγκρίθηκε από τη Γεν. Συνέλευση στις 19-8-1930, αναδείχθηκε ως το τελειότερο μεταξύ των ελληνικών σωματίων στην Αλεξάνδρεια διότι έβαλε νέες βάσεις και άνοιξε νέους ορίζοντες στις σωματειακές δυνατότητες της Αδελφότητας. Στη συνέχεια υποβλήθηκε στις Ελληνικές Προξενικές Αρχές της Αλεξάνδρειας για επικύρωση, ώστε η Αδελφότης να αναγνωρισθεί και επίσημα ως Ελληνικό Σωματείο.

Ο Σιδηροδρομικός Σταθμός του Καΐρου στη Αλεξάνδρεια. Καρτ Ποστάλ με ημ. 30-9-1930 του Ν. Παντελάκη προς τον Εμμ. Ι. Φαητό έμπορο, με έδρα τη Νεάπολη.

Παρά την αποτυχία της επανεκλογής του το 1935στο Δ. Σ., ο Παντελάκης συνέχισε να συμμετέχει στις δραστηριότητες της Αδελφότητας, ως απλό μέλος, στα επόμενα χρόνια. Κυρίως όμως οι κοινωνικές του δραστηριότητα επικεντρώθηκαν στην τότε πολυάριθμη και ανθούσα Ελληνική παροικία του πανέμορφου προαστίου της Αλεξανδρείας Souts στη στάση Ramleh (Ράμλι) της περιοχής Τσανακλή και στα καθιδρύματα της, την Εκκλησία του Προφήτη Ηλία και το συνεχόμενο Μικτό Ελληνικό Δημοτικό Σχολείο, που το 1941 αριθμούσε στα 231 παιδιά 130, και όπου πολύ κοντά ήταν η οικία της οικογένειας Παντελάκη. Εκεί δίπλα, στην ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗ ΜΑΝΩΛΗ: Η Αίγυπτος των Ελλήνων, Σελ.298-99

130

παλαιά έπαυλη που περιβαλλόταν από μεγάλο κήπο και φιλοξένησε το Ελληνικό Δημοτικό Σχολείο, λειτούργησε αρχικά από την ίδρυσή του (1926-29) το Ιεροδιδασκαλείο ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, έργο του μεγαλόπνοου Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη. Την περίοδο της ακμής του ελληνισμού της Αιγύπτου ακολούθησε, μετά τη δεκαετία του 1940, η πτώση και ο μαρασμός. Μοιραίο έτος όμως για την παροικιακή αποδυνάμωση υπήρξε εκείνο των γεγονότων του 1952, με επιστέγασμα την επιβολή της επανάσταση Νάσερ, της 23ης Ιουλίου 1952, με βασικό σύνθημα «Η Αίγυπτος ανήκει στους Αιγυπτίους». Μέσα στο κλίμα σύγχυσης που προκάλεσε η επανάσταση και οι εθνικοποιήσεις που ακολούθησαν, επί σχεδόν μία δεκαετία (1955-1965) οι Αιγυπτιώτες υποκύπτοντας στην συνολική οικονομική καχεξία της Αιγύπτου, εγκαταλείπουν ομαδικά τη χώρα. Ο Παντελάκης ήταν από τους επιχειρηματίες που παρέμειναν, αγωνιζόμενος μέχρι το τέλος, συνεχίζοντας παράλληλα να ενδιαφέρεται και να ενισχύει με όλους τους δυνατούς τρόπους και στο πλαίσιο της νέας όχι τόσο ανθηρής οικονομικής του επιφάνειας, το χωριό του και το Παντελάκειο σχολείο. Η προσπάθειά του για συμμετοχή στον εξωραϊσμό και την αναβάθμιση του χωριού του, είχε ξεκινήσει με την οικονομική επιτυχία της επιχείρησής του. Τον Αύγουστο 1927 έρχεται στο Καρύδι από την Αλεξάνδρεια με τη σύζυγό του Δέσποινα για να τελέσει μνημόσυνο στη μνήμη των γονέων του. Ο Παντελάκης επισκέπτεται στη Νεάπολη τον Επίσκοπο Πέτρας Διονύσιο Μαραγκουδάκη και τον παρακαλεί να επισκεφθεί το Καρύδι, διότι έχει προσκομίσει την αρχιτεκτονική μελέτη, με πρόταση για τη μεγέθυνση του Ναού του χωριού, του αφιερωμένου στον Προφήτη Ηλιού και επιθυμεί τη γνώμη του Επισκόπου 131. Αλλά το σχέδιο του Παντελάκη για μεγέθυνση του Ναού του Προφήτη Ηλιού δεν προχώρησε τότε 132. Το εκκλησάκι αντικαταστάθηκε πολλά χρόνια αργότερα από τη σημερινή μεγαλύτερη εκκλησία, επίσης αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλιού, που εγκαινιάστηκε μόλις το 1968. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς οικοδομήθηκε «το μοναστήρι του αγίου ενδόξου προφήτου Ηλιού εις τόπο ονομαζόμενο Καρίδι, περιοχή του Καστελίου της Φουρνής, εις τοποθεσίαν του ποτέ ευγενή αρχο αφέντη Αγγέλου Παρπαρίγο…» 133, όπως αναφέρεται σε συμβόλαιο του Νοτάριου Αρχείο Διον. Μαραγκουδάκη ΙΑΚ Την αποτυχία των προσπαθειών για αντικατάσταση του παλαιού ναού του Προφήτη Ηλιού στο Καρύδι, αναφέρει ως παράδειγμα προς αποφυγή και ο Γεώργιος Βουρλάκης στο γράμμα του προς τη Σχ. Εφορεία, στην προσπάθειά του να ακυρώσει την απόφασή του χωριού για κατασκευή νέου διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου. 133 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΤΖΑΡΑΣ, Νοτάριος Καστελίου Φουρνής , ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ 43 (1607-1635) 563.6, σελ.533 131 132

Καστελίου Φουρνής Ι. Κατζαρά της 16ης Μαρτίου 1630, με το οποίο το μοναστήρι εκχωρείται στον οσιότατο καλόγηρο Θεοδόσιο Πεδιώτη του ποτέ Μανόλη, «με όλα του τα δικαιώματα και παρτινέντζιες, ήγουν εκκλησία, σώχωρα καματερά και σκαπετάρικα, κελιά, κρεβατίνες και πάσα λογής ούτελε και μπενεφύτζιο όπου έχει και ασπετάρει […] και να του κάνει πανηγύρια ορδινάρια και άλλες ιερουργίες κατά το συνήθη των χριστιανικών μοναστηρίων..». Όπως διαπιστώνεται από σωζόμενα ενετικά έγγραφα, το Καρύδι ως τοπωνύμιο είναι πολύ παλαιότερο του οικισμού. Με τη διαθήκη της η μοναχή Καλή Γερακοματοπούλα από το Καστέλι της Φουρνής στις 22 Απριλίου 1550, δίνει στην ανιψιά της Σοφία τη στέρνα που έχει στον τόπο Καρύδι 134. Στις 28 Δεκεμβρίου 1552 συναντούμε δεύτερη μεταβίβαση στέρνας, ιδιοκτησίας Μανώλη Πεδιώτη του ποτέ Μιχαήλ από το Καστέλι Φουρνής «δίδω και πουλώ την στέρνα, την έχω εις το Καρίδι φραγκάτη, του κυρ Τζανή Αμπράμο υιός του Πέρου από το Καινούριω Χωρίω των Καρών…» 135. Η κατασκευή ταμιευτήρων νερού προϋπήρξε του οικισμού Καρυδίου, όπως είναι αναμενόμενο. Έως το 1616 σε όλα τα έγγραφα του Νοτάριου Ι. Κατζαρά που αναφέρονται στις Μονές που βρίσκονται γύρω από το Καρύδι, του Τιμίου Σταυρού Καρδαμούτζας, Αγ. Τριάδας Αρετίου, και Αγ. Αντωνίου που προσαρτήθηκε136 στη Μονή Αρετίου το 1612, το Καρύδι εμφανίζεται ως τοπωνύμιο. Μελετώντας τα δικαιοπρακτικά έγγραφα του Ι. Κατζαρά καταλήγομε στο συμπέρασμα ότι ο πρώτος οικισμός στην περιοχή Καρύδιου άρχισε να δημιουργείται γύρω στο 1620. Το 1622 ο κυρ Μιχάλης Παντουβάς υιός του ποτέ Κωστή από το Χωρίον Κάτω Αμπραμοχώρι της Φουρνής, δίδει και κόντζένδερι…ένα σπίτι κρωντζολάδο εις το μετόχι καλούμενον Καρίδι με τον εξώστην του 137. Έκτοτε και έως το 1634 που τελειώνει το κατάστιχο του Κατζαρά, το Καρύδι αναφέρεται σε σειρά συμβολαίων ως μετόχι, και οι μεταβιβάσεις σπιτιών που καταγράφονται είναι αρκετές.

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΣΙΔΙΩΤΗΣ, Νοτάριος Καινούργιου Χωρίου των Καρών, ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ (1546-1554), σελ. 93 135 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΣΙΔΙΩΤΗΣ, Νοτάριος Καινούργιου Χωρίου των Καρών, ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ (1546-1554), σελ 163-64 136 ΚΑΡΑΤΖΑΣ Ι. ΚΑΤΑΣΤΟΙΧΟ 43 (1607-1635) ΑΡ. ΣΥΜΒ. 172, σελ.. 164-65, 10-10-1612: «Φανερόν κάμνο εγώ Ακάκιος μοναχός[…] οικός και ευρισκόμενος εν τη μονή του μεγάλου Αντονίου εις τόπον καλούμενον Καρίδι, ωτι […] δίδο και κόντζένδερο και εις γονικόν εωνιων χαρτόνο το παρον μοναστίριων, ήγουν τον Μεγαν Αντόνιων, με ώλην του την μπαρτινέτζια,[…] εσένα του οσιωτατου ιερομοναχου παπά κυρ Ιωσήφ Τζέ και οιγούμενου της αγιας και ομοουσίου και αδιερέτου Τριάδος του Αρετίου, να το έχεις και να το κηριεύης εωνίος εσί και όπιος ηγούμενος ήσθε εις το λεγομενον Αρετι»… 137 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΤΖΑΡΑ, Νοτάριος Καστελίου Φουρνής , ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ 43 (1607-1635), σελ. 379, 406 .3,4,5 134

Είμαστε κοντά στο τέλος της ενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη, και στην αρχή της Οθωμανικής κατάκτησης του Νησιού που ολοκληρώθηκε το 1669, με εξαίρεση τη Σπιναλόγκα 138 που παρέμεινε στα χέρια των Ενετών και υπήρξε για τα επόμενα πενήντα περίπου χρόνια το καταφύγιο των Χαΐνηδων της περιοχής μας. Η μετάβαση από την Ενετική στην Οθωμανική κυριαρχία της Κρήτης και η αλλαγή προς το χειρότερο των θρησκευτικών, κοινωνικών, οικονομικών και διοικητικών συνθηκών διαβίωσης, επέδρασε μεταξύ άλλων στη μετακίνηση και μετεγκατάσταση πολλών χριστιανών προς ορεινότερες περιοχές της Κρήτης, για λόγους ασφάλειας από τους κατακτητές. Στο πλαίσιο αυτού του κοινωνικού φαινομένου μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού και η κοινοτική οργάνωση του Καρυδίου, του οποίου ο πληθυσμός παρέμεινε αποκλειστικά χριστιανικός σε όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής. Όπως διαπιστώνεται μέσα από τα Οθωμανικά έγγραφα πλέον, μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα το Καρύδι είχε εξελιχθεί σε σημαντικό οικισμό. Σε Τουρκικό έγγραφο της 10ης Απριλίου 1689, που αναφέρεται σε ομαδική δήλωση των ιερέων και προκρίτων των χωριών της επαρχίας Μεραμπέλλου με την οποία αναλαμβάνουν την υποχρέωση εξαγοράς των αιχμαλωτιζόμενων μουσουλμάνων και της αποζημίωσής τους για τις τυχόν υλικές βλάβες ή ζημιές που είχαν υποστεί από τους Χαΐνηδες, εκλήθηκαν εις το Ιεροδικείον οι παπά Τσικαλάς, παπά Τζανής και Δημήτρης εκ του χωρίου Καρύδι για να υπογράψουν τη παρακάτω δήλωση: «Εάν από σήμερον και εις το εξής οι άθρησκοι χαΐνηδες αιχμαλωτίσωσι μουσουλμάνον τινά εν τη επαρχία μας ή προξενήσωσι ζημίαν τινά εις την περιουσίαν του ας ζητήται η ζημία αύτη από ημάς. Μετά δε την εξαγοράν δι’ ιδικών μας χρημάτων του αιχμαλωτισθέντος μουσουλμάνου, ας τιμωρώμεθα και ημείς οι ίδιοι» 139. Στην απογραφή του 1881, τη μοναδική που πραγματοποίησε η Οθωμανική Διοίκηση στην Κρήτη, το Καρύδι είχε 48 οικογένειες με σύνολο 195 χριστιανούς κατοίκους και ανήκε στην επικράτεια του νεοϊδρυθέντος Δήμου Φουρνής. Στην απογραφή του 1901 επί Κρητικής Πολιτείας συνεχίζει να ανήκει στο Δήμο Φουρνής και έχει 210 κατοίκους.

ΨΙΛΑΚΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ιστορία της Κρήτης, Μεταγλωττισμένη Τ. 3ος σελ. 14. Εκτός από το φρούριο της Σπιναλόγκα που βρίσκεται στο Μεραμπέλλο, οι Ενετοί διατήρησαν τα φρούρια Γραμβούσας και Σούδας στα Χανιά. Η Γραμβούσα παραδόθηκε στους Οθωμανούς το 1692 μετά από 25 χρόνια από την άλωση του Χάνδακα, και τα άλλα δύο φρούρια Σπιναλόγκα και Σούδα το 1715. 139 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ, υπό ΝΙΚΟΛΑΟΥ Σ. ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΟΥ, Τόμος Β’ (1672-1694) σελ. 326-27 138

Το 1928 υπάγεται στην Κοινότητα Καστελίου όπου παραμένει διοικητικά έως το 1948. Τότε το Καρύδι έγινε ανεξάρτητη Κοινότητα με το Β.Δ.5-51948/ΦΕΚ Α 140/1948 και είχε πληθυσμό 241 άτομα (απογραφή 1941). Το χωριό Δωριές που απέχει 800-1000 m μόλις από το Καρύδι ανήκε μέχρι τότε, και παρέμεινε και μετά το 1948 στην επικράτεια της κοινότητα Φουρνής, μη επιθυμόντας να συνυπάρξει αυτοδιοικητικά με το Καρύδι. Το 1954 ο Παντελάκης πληροφορήθηκε στην Αλεξάνδρεια από τους δικούς του ότι υπάρχει βάσιμη πιθανότητα να καταργηθεί η Κοινότητα Καρυδίου, ενόψει των εκλογών, αλλά εφόσον γίνουν αναπροσαρμογές και προσχωρήσει το χωριό Δωριές στην Κοινότητα Καρυδίου, υπάρχουν οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας νέας, βιώσιμης και ισχυρής Κοινότητας. Έχοντας την άποψη ότι αυτό θα ήταν προς το συμφέρων των δύο χωριών, λαμβάνει την πρωτοβουλία να γράψει στο Υπουργό ζητώντας την συνένωση του Καρυδιού με τις Δωριές σε αυτόνομη Κοινότητα, ανεξάρτητη από τις Κοινότητες Φουρνής και Καστελλίου. Παρότι μερίδα των κατοίκων των Δωριών συμφώνησαν αρχικά με την ιδέα του Παντελάκη, λύση με την οποία συμφωνούσε και ο Νομάρχης Λασιθίου, η ένωση δεν πραγματοποιήθηκε τότε ούτε και αργότερα επί Χούντας, όταν έγινε μία αντίστοιχη ενωτική κίνηση. Κατά τον Παντελάκη αυτό ήταν αποτέλεσμα της αντίδρασης κατοίκων Φουρνής και Καστελλίου, οι οποίοι προσπάθησαν να διασπάσουν τα δύο χωριά προς ίδιον όφελος 140.

Ταφικό Μνημείο της οικογένειας Παντελάκη στο Πρώτο Ελληνικό Κοιμητήριο στην Αλεξάνδρεια. Πίσω από το μνημείο διακρίνεται η κόγχη του Ιερού της Εκκλησίας του Κοιμητηρίου.

Ο Παντελάκης απεβίωσε το 1965 και ετάφη στην Αλεξάνδρεια. Το οικογενειακό του μνήμα, ένα υπέροχο ταφικό μνημείο, ευρίσκεται στο πρώτο ελληνικό κοιμητηρίου του Shatby, δίπλα στα μνημεία πολλών από τους μεγάλους και γνωστούς στον απανταχού ελληνισμό εθνικούς ευεργέτες, όπως ο Αβέρωφ, ο Ζερβουδάκης, Κότσικας κ.α. 140

ΑΔΣΚ Φ. 59.1/αρ.εγγ. 71/ Παντελάκης προς Υπουργό 4-5-1955

Παρακολουθώντας τη συνεχή και αδιάλειπτη έννοια του για την πρόοδο του χωριού του, αναγνωρίζουμε πως, παρότι έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αλεξάνδρεια, ένα σημαντικό κομμάτι της ψυχής του παρέμεινε στην πατρίδα του. Με τη γενναιόδωρη προσφορά του αποπερατώθηκε το νέο διδακτήριο του δημοτικού σχολείου Καρυδίου. Ανακηρύχτηκε από τους συγχωριανούς του Ευεργέτης, το σχολείο ονομάστηκε ΠΑΝΤΕΛΑΚΕΙΟΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΚΑΡΥΔΙΟΥ, και γι’ αυτό έτυχε επίσημης αναγνώρισης και τιμής: «ΑΠΟΝΟΜΗ ΒΡΑΒΕΙΟΥ ΕΙΣ ΤΟΝ κ. ΝΙΚ. ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΝ. Εις τον ομογενή εκ Καρυδίου Μεραμβέλλου κ Νικόλαον Παντελάκην η Α. Μ. ο Βασιλεύς απένειμεν δίπλωμα μετά του Βασιλικού Ευσήμου Γ’ Τάξεως των Δήμων και Κοινοτήτων διότι δαπάναις του ανήγειρεν Δημ. Σχολείον εις την γενέτειραν του, το ΠΑΝΤΕΛΑΚΕΙΟΝ. Εις τον επαξίως τιμηθέντα εκφράζομεν θερμότατα συγχαρητήρια 141» Ωστόσο για τον ίδιο, το κίνητρο της προσφορά του ήταν διαφορετικό. Όπως έγραφε το 1951: «Θεωρώ ικανοποιημένην την συνείδησίν μου, διότι προσέφερα κάτι εις την Ελευθέραν Πατρίδα, το οποίον δύναται να χρησιμεύση ως δείγμα της απείρου αγάπης του αποδήμου Έλληνος προς την Γενέτειράν του. Τούτο αποτελεί ιεράν παρακαταθήκην και εύχομαι όπως αύτη διατηρηθή αιωνία και αναλλοίωτος εν τω μέλλοντι.. 142» ΠΑΝΤΕΛΑΚΕΙΟΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΚΑΡΥΔΙΟΥ Το δημοτικό σχολείο του Καρυδίου ήταν από τα πρώτα που ιδρύθηκαν στο Μεραμπέλλο. Για πρώτη φορά λειτούργησε το 1840 επί Οθωμανικής κατοχής ως Αλληλοδιδακτικό, στην Ιερά Μονή Καρδαμούτζας που βρίσκεται πολύ κοντά στο χωριό. Αργότερα μεταφέρθηκε στο Καρύδι και συγκέντρωνε τα παιδιά όλων των χωριών (Δωριών, Σχοινιά, Λούμα, Φινοκαλιά, Ελούντας κ.α.) της ευρύτερης περιοχής, τα οποία απέκτησαν πολύ αργότερα δικά τους σχολεία. Στο σχολείο αυτό φοίτησαν αξιόλογοι άνθρωποι που διακρίθηκαν, απόκτησαν σημαντικές κοινωνικές θέσεις, τίμησαν και υποστήριξαν τον τόπο τους στο μέτρο των δυνάμεών τους ο καθένας 143.

ΔΡΗΡΟΣ α.φ. 493 /15-10-1961 ΑΔΣΚ Φ 59.1, αρ. εγγρ. 56/ Παντελάκης προς Συμβούλιον Αποδ. Ελληνισμού/ 18-41951 και αρ. εγγρ. 53/ αρ. πρ. 881/ 17-5-1951 143 Εκτός από τους αναφερόμενους στη παρούσα μελέτη αξιόλογους ανθρώπους από το Καρύδι, για τους οποίους το Δημοτικό σχολείο του χωριού τους υπήρξε το εφαλτήριο για τη λαμπρή τροχιά του βίου τους, ο καθένας εφ’ ώ ετάχθη, θέλω να αναφερθώ ονομαστικά σε αυτούς που εμφανίζονται στην αλληλογραφία της δασκάλας Ευαγγελίας Λαμπράκη, που φυλάσσεται στο Αρχείο του σχολείου. Δεν αναφέρονται διεξοδικά στο κείμενο της παρούσας εργασίας διότι δεν σχετίζονται άμεσα με την διαδικασία 141 142

Το σύστημα οργάνωσης και λειτουργίας του, δέχτηκε πολλές αλλαγές, ανάλογα με το κατά καιρούς πολιτικό καθεστώς και το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα. Κατά το χρονικό διάστημα 1945-50 Επιθεωρητής Δημ. Σχολείων Μεραμβέλλου με έδρα τη Νεάπολη, ήταν ο Κων/νος Αλιφιεράκης.

κατασκευής του διδακτηρίου, όμως ο καθένας με τον τρόπο του βοήθησε στην αναβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και της πολιτιστικής ζωής του χωριού τους. Πρόκειται για τους Δημήτριο Μπουρλάκη( Φ.59.1 αρ.εγγρ. 52) Πρωτοσύγκελο το 1949, και αργότερα Επίσκοπο (1956) και Μητροπολίτη (1962) της Ι. Μ. Πέτρας. τον Ηρωδίωνα Πρατσινάκη, Αρχιμανδρίτη- Θεολόγο στην Αυστραλία και Αφρική, τον Εμμ. Κ. Στιβακτάκη Δημοσιογράφο και διευθυντή της Τράπεζας Κρήτης, τον Ιωάννη Κατρινάκη Εφοριακό, τον σπουδαίο και πολυσχιδή Εμμανουήλ Λουκαρά. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η επιστολή με ημ. 3-6-1951 του Εμμ. Στιβακτάκη προς τη Λεμπιδάκη, όπου της περιγράφει τις ενέργειές του υπέρ του σχολείου σε συνεργασία με τους Κατρινάκη και Ηρωδίωνα και την παρακαλεί να διαβιβάσει στο Δημήτριο Λουκαρά την πρότασή του να δωρίσει στο σχολείο τη βιβλιοθήκη του αδερφού του Εμμαμουήλ: «τα πολύτιμα αυτά βιβλία δια να μη καταστραφούν άδικα και είναι κρίμα πολύ, είτε στο αυτού σχολείον, είτε στη Φουρνή είτε στη Νεάπολη. Και ας γράψουν επάνω στη βιβλιοθήκη «Δώρον Δημ. Λουκαρά εις ανάμνησιν Εμμ. Λουκαρά […] διότι ο μακαρίτης προ του θανάτου του, που εζούσαμε μαζύ στο Ηράκλειον τότε, αυτό μου έλεγε για τα βιβλία του ότι θα έκανε, και πρέπει να γίνει η θέλησίς του…» (ΑΔΣΚ Φ59.1, αρ. εγγρ. 57). Η πρόταση του Στιβακτάκη δυστυχώς δεν πραγματοποιήθηκε. Ο κ. Γεώργιος Πρατσίνης ο οποίος είχε δεί τη βιβλιοθήκη του Εμμ. Λουκαρά στο Καρύδι, αναφέρει στο βιβλίο του, ΜΕΡΑΜΠΕΛΛΟ Το Άγιον Όρος της Κρήτης, σελ. 370-371: «η τεράστια κυρίως ξενόγλωσση βιβλιοθήκη του στο Καρύδι, δυστυχώς καταστράφηκε, ενώ μπορούσε να παραχωρηθεί στο Γυμνάσιο ή σε κάποια Δημόσια Αρχή». Η παρουσίαση περισσοτέρων στοιχείων για τη ζωή και το έργο του Εμμ. Λουκαρά είναι εκτός του πλαισίου της παρούσης μελέτης και πρέπει να αποτελέσει ιδιαίτερο αντικείμενο μελέτης από τους ερευνητές.

Το Παντελάκειο Δημοτικό Σχολείο όπως είναι σήμερα.

Το σχ. έτος 1946-47 στο σχολείο Καρυδίου υπηρετούσαν η δασκάλα Ευαγγελία Γ. Λεμπιδάκη και για λίγο διάστημα ως βοηθός η Αικατερίνη Μιχ. Τουτουδάκη, και οι δύο από τη Φουρνή. Η Ευαγγελία Λεμπιδάκη είχε γεννηθεί το 1909 και η Αικ. Τουτουδάκη το 1925 και ήταν απόφοιτες του Διδασκαλείου Ηρακλείου. Ήταν νέες έξυπνες παιδαγωγοί, που αγαπούσαν τους μαθητές τους και πίστευαν στην κοινωνική προσφορά του λειτουργήματος των εκπαιδευτικών. Αλλά με την έναρξη της σχ. χρονιάς 1946-47 το κτήριο που στέγαζε το σχολείο κατεδαφίστηκε, διότι, σύμφωνα με τη γνωμάτευση του Νομομηχανικού Λασιθίου, ήταν παλαιό «ετοιμόρροπον και λίαν επικίνδυνον». Όπως ήταν χαραγμένο στην πλάκα πάνω από την είσοδό του, το οίκημα, που ήταν παλαιότερης κατασκευής είχε ανακαινιστεί το 1886 επί δημαρχίας του Ν.Μ. Γραμματικάκη, για να προσαρμοστεί στις τότε απαιτήσεις του σχολείου, με προσωπική εργασία των κατοίκων και δαπάνες του τέως Δήμου Φουρνής. Μετά την κατεδάφιση του, οι 82 μαθητές του σχολείου χωρισμένοι σε δύο τμήματα, υποχρεώθηκαν να παρακολουθούν τα μαθήματά τους «εις μικρόν ανθυγιεινόν και ακατάλληλον καφενείον, ενώ το Καρύδι βγάζει τους εξυπνοτέρους μαθητάς εκ των πεντήκοντα σχολείων της Περιφερείας 144». Επομένως υπήρχε πιεστική ανάγκη να ανεγερθεί νέο κατάλληλο διδακτήριο, όμως για την κατασκευή του το ελληνικό κράτος διέθεσε μόλις 700.000 δρχ., ποσό ελάχιστο για το κόστος του έργου, αντιστοιχούσε ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 7.1κ 7.2/ Αλιφιεράκης προς Παντελάκη αρ.πρ. 1019/Νεάπολις 85-1947 144

εκείνη τη χρονική περίοδο στο μισθό 1-2 μηνών ενός δημόσιου υπάλληλου. Τους πρώτους μήνες της υπηρεσίας της στο σχολείο Καρυδίου, παράλληλα με τα διδακτικά της καθήκοντα, η διευθύντριά του και γραμματέας της Σχ. Εφορείας Ευαγγ. Λεμπιδάκη εργάστηκε προσπαθώντας να συντάξει και να προτείνει στη Εφορεία ένα ρεαλιστικό πρόγραμμα δράσης, με στόχο την γρήγορη εξεύρεση πόρων για την κατασκευή νέου σχολικού κτιρίου. Η Σχ. Εφορεία συνεδρίασε στις 26/12/1946 και κατέληξε ομόφωνα στις παρακάτω ενέργειες 145 : «Εν Καρυδίω Φουρνής σήμερον την 26ην του Μηνός Δ/βρίου του έτους 1946, ημέραν της εβδομάδος Πέμπτην και ώραν 10ην π.μ. η Σχολική Εφορεία του Χωρίου τούτου, συγκειμένη εκ του Προέδρου αυτής κ. Κων. Χ. Εμμ. Ζερβού, του ταμίου κ. Γεωργ. Στ. Μαστοράκη και της Δ/ντρίας του Σχολείου Δ/δος Ευαγγελίας Χ.Γ. Λεμπιδάκη. Συνελθούσα εις έκτακτον αυτής συνεδρίασιν και κατόπιν της κατεδαφίσεως του παλαιού Διαδακτηρίου ως ετοιμόρροπου. Αποφασίζει Ομοφώνως την ανέγερσιν νέου, συγχρονισμένου και καταλλήλου από πάσης απόψεως διδακτηρίου εις το Κοινοτ. Κτήμα το ευρισκόμενον εις την είσοδον του Χωρίου ημών με μόνα εφόδια 1) Την εξ’ επτακοσίων χιλιάδων αριθ. 700.000 δραχμών αρωγήν του κράτους.2) Την προσωπικήν αυθόρμητον εργασίαν των ομοχωρίων μας και 3) Τους εν τη ξένη άριστα εγκατεστημένους ομοχωρίους μας εις τους οποίους και ποιούμεν έκκλησιν εις τα ευγενή, Πατριωτικά και Φιλανθρωπικά αισθήματα και ζητούμεν την κατά δύναμιν βοήθειαν αυτών. Πεπεισμένοι ότι ούτοι θα μας βοηθήσουν, κατά δύναμιν, δια την αποπεράτωσιν του ευγενούς και φιλανθρωπικού τούτου Ιδρύματος, εκφράζομεν εκ των προτέρων την άκραν ημών ευαρέσκειαν εις τους εν τη ξένη εγκατεστημένους ομοχωρίους μας και αποφασίζομεν συγχρόνως ότι εν τη εισόδω του Διδακτηρίου θέλει εντοιχισθή Πλάξ αναγράφουσα τα Ονοματεπώνυμα αυτών δι’ αιωνίαν ευγνωμοσύνην ημών και της εκάστοτε παιδαγωγουμένης γενεάς.[…] Εφ’ ώ Συνετάγη και υπογράφεται Δεόντως». Αμέσως μετά τη λήψη αυτής της πολύ σημαντικής και τολμηρής για την κοινωνία του χωριού πρωτοβουλίας της Σχ. Εφορείας όσον αφορά τις δυσκο-λίες υλοποίησής της, συντάσσονται και αποστέλλονται γράμματα 145

Α.Δ.Σ.Κ. Φ.59.1 αρ.εγγρ 3.1,.3.2

προς τους συγχωριανούς που διαμένουν στο εξωτερικό, με την ελπίδα της βοήθειας κατά την δύναμη του καθενός: «αφού ληφθή υπ’ όψιν από υμάς, ότι το διδακτήριον του χωρίου εν τω οποίω οίδατε τα πρώτα φώτα δεν υπάρχει πλέον, οι δε 82 αυτού μαθηταί στεγάζονται εις ανθυγιεινού και μικρού δωματίου και το οικονομικό εξάρθρωμα της πτωχής και δυστυχισμένης αλλ’ ενδόξου Πατρίδος μας… 146». Αποδέκτες της έκκλησης για οικονομική στήριξη ήταν μεταξύ άλλων ο επιχειρηματίας Νικ. Παντελάκης στην Αλεξάνδρεια, ο Εμμ. Μ. Ζερβός στην Αμερική, ο καθηγητής Γεώργιος Βουρλάκης στις Βρυξέλλες κ.α.. Ο Εμμ. Ζερβός όπως και ο Νικόλαος Παντελάκης αποδέχονται την πρόταση και υπόσχονται οικονομική βοήθεια. Ο Παντελάκης μάλιστα με επιστολή του προς τον τότε προέδρου της Κρητική Αδελφότητα της Αλεξάνδρειας Εμμ. Καλοχριστιανάκη 147, ζητά να γίνει έρανος μεταξύ των μελών της Αδελφότητας για την ενίσχυση του σκοπού. Παραθέτουμε σχεδόν ολόκληρη την μακροσκελή, ενδιαφέρουσα από άποψη πληροφοριών, προτάσεων και απόψεων, αλλά αποτρεπτική όσο αφορά την υλοποίηση του εγχειρήματος για την οικοδόμησης νέου σχολείου, απάντηση προς τη Σχ. Εφορεία Καρυδίου του Γεωργίου Βουρλάκη:148: Εν Βρυξέλλαις τη 17 Φεβρουαρίου Αγαπητοί μοι, Την εν διπλούν Αναγγελίαν σας περί «Ανεγέρσεως του Σχολείου» του χωρίου μας έλαβον και απαντών σήμερον σας πληροφορώ ότι κ’ εγώ προθύμως θα προσφέρω τον οβολόν μου προς τον σκοπόν τούτον αφού συνεννοηθώ μετά του αδελφού μου, όπως η συμβολή μας γίνη από κοινού.Επί τη ευκαιρία δε ταύτη, επειδή είμαι ειδικός κ’ κάτοχος αρκετών γνώσεων, ενόμισα καλόν κ’ φρόνιμον κ’ ωφέλιμον να σας αναγράψω την εν προκειμένω γνώμην μου, ίνα μη συμβή ότι συνέβη με την εκκλησίαν του χωρίου μας.Και 1ον Εάν σκοπεύετε τώρα να κάμετε ή ν’ αρχίσητε την ανοικοδόμησιν, η περίστασις δεν είνε ευνοϊκή, διότι όλα τα υλικά : τσιμέντα, σίδερα, ξύλα τσάμια κ.τ.λ είνε πανάκριβα. Λοιπόν είνε λογικόν κ’ φρόνιμον, ο μεν έρανος για το Σχολείο να εξακολουθήση, η δ’ ανέγερσίς του να γίνη αργότερα, που τα υλικά θα ξεπέσουν. Η υποτίμησίς των ήρχισε κι όλα δειλά, δειλά.[…] Θα μου πήτε: ώστε τα 82 παιδιά « θα στεγάζονται εν τω μεταξύ εις

Α.Δ.Σ.Κ. Φ.59.1 αρ.εγγρ. 3.3 ΑΔΣΚ Φ 59.1, αρ. εγγρ. 9/ Παντελάκης προς Εμμ. Καλοχριστιανάκη/16-5-1947 148 Α.Δ.Σ.Κ. Φ.59.1 αρ.εγγρ4.1, 4.2 146 147

ανθυγιεινόν κ’ μικρόν δωμάτιον»; Απαντώ ΟΧΙ, αλλά θα βρήτε κ’ θα ενοικιάσετε ένα πιο καλόν οίκημα γι’ αυτά.2ον Το ποσό των 700.000 δρχ. που «χορηγεί το Κράτος» για την ανέγερσιν του Σχολείου είνε ανεπαρκές. Μ’ αυτό δεν κτίζει κανείς σήμερα ούτε κάμαρα της ανθρωπιάς. Οι δημόσιοι υπάλληλοι της Ελλάδος απεργούντες ζητούν 300-600 χιλ. δρχ. μηνιαίως κ’ έχουν δίκαιον.- Δι’ αυτό, το ποσόν αυτό, το θεωρώ ανεπαρκέστατον. Η Ελλ. Κυβέρνησις νομικώς υποχρεούται να σας κτίση ένα Δημοτικόν Σχολείον, δαπάναις του Δημοσίου, γι’ αυτό κ’ σας φορολογεί. Η Δημοτ. Εκπαίδευσις εν Ελλάδι ως κ’ αλλαχού, είναι Κρατική υποχρέωσις, σεις, οι πολίται της, δικαιούσθε να της ζητήσετε κ’ Σχολείον κ’ Δάσκαλον, δωρεάν. Το Σύνταγμα, το αναγράφει κ’ η Βουλή ψηφίζει τον Προϋπολογισμόν του Κράτους εν τω οποίω συμπεριλαμβάνεται κ’ του υπουργείου της Παιδείας, το οποίον πρέπει να φροντίση για την καθ’ όλου εκπαίδευσιν.[…] Είνε υποχρεωμένη να το κάμη,αλλά κ’ σεις να πιέσετε, να πιέσετε εν μέρει, τους πολιτικούς σας άνδρας να υποστηρίξουν την Αίτησίν σας. « Το παιδί αν δεν κλάψη, η Μάννα του δεν του δίνει βυζί»! 3ον Σεις έχετε πολύ μεγάλες ελπίδες εις τους «εν τη ξένη άριστα εγκατεστημένους ομοχωρίους». Εγώ προσωπικώς δεν ξαίρω τι ακριβώς έχουν στες τσέπες των «οι ομοχώριοι», αλλά δεν τους φαντάζομαι «Κροίσους». Μη λησμονείτε τη λαϊκήν παροιμίαν : «Όπου ακούς πολλά κεράσια, βάστα μικρό καλάθι». Επειδή το έργον, για να γίνη, ως γράφετε, «συγχρονισμένον κ’ κατάλληλον από πάσης απόψεως Διδακτήριον», θ’ απαιτηθούν πολλά χρήματα, σας προτείνω να […] ανοιχθή εις διπλούν «Έρανος υπέρ ανεγέρσεως του Σχολείου Καρυδίου-Φουρνής-Κρήτης», εις αυτόν ιδιοχείρως κ’ εις διπολύν ο δωρητής θα σημειά το ποσόν του. Το εν αντίτυπον θα μένη εις χείρας του κ’ των ενεργησάντων του «Έρανου», το άλλο θα σταλή μετά του ποσού εις την « Διαχειριστικήν Επιτροπήν υπέρ της ανεγέρσεως του σχολείου Καρυδίου-Φουρνής», η οποία θ’ ανοίξη εις μίαν τράπεζαν, αυτού, λο/σμόν όψεως, με αριθμόν, που θα γίνη στο Κοινόν για να στείλη όποιος θέλει, κατ΄ευθείαν τον οβολόν του, εις αυτήν. Γιατί είμαι της γνώμης ότι, νομικώς κ’ ουσιαστικώς πρέπει να συσταθή τοιαύτη Επιτροπή, η οποία να σύγκειται από τον κ. Επιθεωρητήν των Δημοτ. Σχολείων Μεραμβέλλου κ. Κ/τίνου Αλιφιεράκιν, ως Γενικόν Γραμματέα, από τον κ. Νομάρχην Λασηθίου κ’ τον κ. Πρόεδρον του Πρωτοδικείου, ως Πρόεδρον, από τον θεοφιλ. Επίσκοπον κ.Μαραγκουδάκην, ως Αντιπρόεδρον, κ’ από μέλη τρεις ή τέσσερις απ’ αυτού.4ον Η τοποθεσία , εις ήν προτείνετε να κτισθή το Σχολείον (το οποίον πρέπει να χη βέβαια κ΄ μεγάλον χώρον για τα παιδιά, κ’ την γυμναστικήν των παιδιών), θα στερήση, θα εμποδίση την επέκτασιν του χωριού μας, που δεν έχει άλλην διέξοδον προς οικοδομήν σπιτιών της ανθρωπιάς παρά προς το μέρος αυτό, το οποίον δεν πρέπει γι’ αυτό να «γκιχθή», αφού και ο

Μακαρίτης Λουκαράς γι’ αυτόν τον σκοπόν το προώρισε με μεγάλην προβλεπτικότητα για το μέλλον του χωριού μας. Θα μου πήτε : αι που μπορεί να κτισθή, θα σας πώ. Στο 1928 σας επρότεινα να γίνη το Σχολείον στην Καρδαμούτζαν.[…] Η Αίτησίς μας έγινε δεκτή. Αλλά που βρίσκεται η έγκριση τώρα δεν ξαίρω , μετά τόσα χρόνια. Αν σώζονται τα αρχεία της Μοναστ. Επιτροπής, ίσως ευρεθούν. Αλλά κ’ εάν δεν ευρεθούν, τότε να κάμετε Νέαν Αίτησιν κ’ είμαι βέβαιος ότι θα σας παραχωρηθή, όταν εγγυηθούμεν ότι θα κάμωμεν Δημοτ. Σχολείον, κ’ εάν μας επιτρέψουν τα μέσα, θα γίνη κ’ κτίριον που ν’ αποβή μια μέρα Σχολή Δενδροκομίας κ’ Μελισσοκομίας, που έχει ανάγκη ο τόπος μας, η επαρχία μας, το πλείστον γεωργική. Η τοποθεσία είνε θαυμασία κ’ στο μέσιν τριών χωρίων. Έχει τα παλαιά κτίρια, που θα μοδερνισθούν, τες στέρνες που θα διορθωθούν, τα κηπούλια για αγροκήπια κ’ πειραματισμούς. Κ’ εάν δεν εξαρκούν, τότε ζητούμεν βοηθητικώς κ’ το Αρέτι. Έτσι θα σωθούν κ’ τα δύο σεβάσμια Μοναστήρια από την τελείαν κατάρρευσιν. Κ’ ο τόπος μας θα επωφεληθή από τοιάυτην Σχολήν κ’ προ πάντων οι γείτονες. Τα παιδιά των, που θα τελειώσουν το Δημοτ. Σχολείο, θα εισέρχωνται στην «Σχολήν της Δενδροκομίας κ’ Μελισσοκομίας», όπου θεωρητικώς κ’ πρακτικώς θα τελειοποιούνται. […]. Αλλά πρέπει να γίνη κ’ ο δρόμος που είχε εγκρίνη η Νομαρχία στο 1938. Είσθε ενήμεροι των ενεργειών μου. Έχω κ’ σχέδιον προτείνη ολίγο έξοδον. Το γνωρίζει ο ιατρός κ. Μαυρικίδης. Κ’ σκοπεύω, αν ώστε γίνη ως ονειρεύομαι, η Καρδαμούζα, κέντρον πνευματικόν άξιον λόγου, ν’αφήσω εις αυτό την βιβλιοθήκην μου, άλλως θα δοθή αλλού. Έχω και άλλα να σας γράψω: για τα πλάνα, για τας αίθουσας κ.τ.λ. αλλά χώρον δεν έχω.Σας εξέθεσα την γνώμην μου κ’ τας σκέψεις μου. Σκεφθήτε τα καλά κ’ προσέξετε από την « ζούλιαν» κ’ την αντίδρασιν των άλλων χωρίων κ’ των ενοικιαστών των Μοναστηριακών. Ενεργήσετε με μυστικότητα κ’ φρόνησιν. Πρόκειται για το καλόν σας κ’ των τέκνων σας, όπως όταν φυτεύετε εν δένδρον. Τελευτών σας εύχομαι ομόνοιαν, αγάπην κ’ καλήν επιτυχίαν. Γεώργιος Βουρλάκης, Καθηγητής.Ο Επιθεωρητής Αλιφιεράκης σε έγγραφό του προς την Διευθύντρια του Δημ. Σχ,. Καρυδίου σχολιάζει επικριτικά την απάντηση του Βουρλάκη και γράφει: «αρνούμενος να βοηθήσει, μάλλον εις υποδείξεις περιορίζεται παρά εις ενεργόν συμμετοχήν, εις συνεισφοράν υπέρ ενός τοιούτου έργου. Προσέτι δε εκφράζεται μάλλον υβριστικώς ως μη ώφειλε, προς το Κράτος παρακινών να στραφούν προς αυτό αι ενέργειαί σας κ.λ.π. και προσπαθών

να περιπλέξη την υπόθεσιν εις επιτροπάς δεικνύων δια τούτο έλλειψιν εμπιστοσύνης προς τους ομοχωρίους του 149». Εντούτοις έχω τη γνώμη πως, παρακολουθώντας τη ραγδαία και επιτυχή εξέλιξη του έργου, ο Γεώργιος Βουρλάκης θα άλλαζε γνώμη και θα συντασσόταν με την προσπάθεια της Σχ. Εφορείας, αν ο θάνατος δεν τον προλάβαινε. Μετά την πρόθυμη αποδοχή των Εμμ. Ζερβού και Νικ. Παντελάκη για τη οικονομική συμβολή τους στην κατασκευή του σχολείου, η Σχ. Επιτροπή με τη λήψη του πρώτου εμβάσματός του Παντελάκη ανερχόμενου στο ποσού των 1.500.000 δρχ., του αποστέλλει ευχαριστήρια επιστολή 150. Ο Παντελάκης απαντά στα θερμά ευχαριστήρια γράμματα της Σχ. Επιτροπής, του επιθεωρητή Αλιφιεράκη 151 και της διευ. Ευαγγ. Λεμπιδάκη 152, και αποφασίζει να αναλάβει την συνολική οικονομική και ηθική ευθύνη της αποπεράτωσης του σχολείου και της προαγωγής του σε διθέσιο: «Ό,τι αποτελεί ελάχιστον φόρον τιμής προς την ποθητήν μου γενέτειραν, εν τη οποία το πρώτον είδον το φως και έλαβον τα πρώτα διδάγματα διά τον αγώνα της ζωής. Είμαι περήφανος δε, διότι οι ομοχώριοί μου, έχουσι τόσον βαθέως ερριζωμένον τον ζήλον και την αγάπην προς την θείαν Παιδείαν, δι’ ης άτομα και λαοί εξευγενίζονται και συμβάλλουσιν εις την προαγωγήν του πολιτισμού… 153».

Μαρμάρινη πλάκα από πεντελικό μάρμαρο, που παρήγγειλε για το σχολείο ο Παντελάκης το 1947, εντοιχισμένη δίπλα στην είσοδο του.

Κατόπιν αυτού η Σχ. Εφορεία στη συνεδρίαση της 24/8/1947 αποφασίζει να τον ανακηρύξει Μεγάλο Ευεργέτη του χωριού και να αναρτήσει την εικόνα του στο γραφείο του σχολείου «δια πάντα». Η προσωπογραφία του ΑΔΣΚ Φ 59.1, αρ. εγγρ. 6/α.π.504/7-3-1947 ΑΔΣΚ Φ. 59.1/ αρ. εγγρ. 14/18-6-1947 , αρ. απ. Σχ. εφ. 16/1-6-1947 151 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 15/18-6-1947 152 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 16/18-6-1947 153 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 15/18-6-1947. Παντελάκης προς Κων/Ζερβό Πρ. Σχ. Εφορείας 149 150

Νικ. Παντελάκη αναρτήθηκε το 1951 και κόσμησε το γραφείο του σχολείου έως το καλοκαίρι του 2007. Μετά την αναστολή της λειτουργία του από έλλειψη μαθητών, παρέλαβα μαζί με το Αρχείο την προσωπογραφία του Νικ. Παντελάκη, που φυλάσσεται και κοσμεί έκτοτε το γραφείο των ΓΑΚ- Αρχείων Ν. Λασιθίου στη Νεάπολη. Στην προκειμένη περίπτωση το «δια πάντα» είχε δυστυχώς διάρκεια μόλις πενήντα ετών. Ακολουθεί η απόφαση της Σχ. Εφορείας που αναφέρεται στην αποδοχή της δωρεάς και την ανακήρυξη ως μεγάλου Ευεργέτη Καρυδίου του Ν. Παντελάκη: Απόφασις 19 Εν Καρυδίω σήμερον την 24ην του μηνός Αυγούστου του έτους 1947 ημέραν Κυριακήν και ώραν 11π.μ. η Σχολική Εφορεία του Δημ. Σχολείου Καρυδίου,[…] Ακούσασα τον Πρόεδρον εκθέτοντος την ευγενή και αυθόρμητον ανάληψην υπό του ως άνω ευεργέτου Νικολάου Δ. Παντελάκη απάντων των εξόδων διά την ανέγερσιν και επίπλωσιν, πλουτισμόν με σύγχρονα εποπτικά μέσα διδασκαλίας και την προικοδότησιν του σχολείου (τύπου διταξίου) Καρυδίου. Αποφασίζει ομοφώνως Επειδή ο αξιότιμος κ. Νικόλαος Παντελάκης καταγόμενος εκ Καρυδίου προσέφερεν ως πρώτην δόσιν το σεβαστόν ποσόν των 3.000.000 δρχ. διά την ανέγερσιν του νέου σχολείου του χωρίου (τύπου διταξίου), προτίθεται δε να συνεχίση την ευγενή ταύτην προσπάθειάν του μέχρις τελείας αποπερατώσεως αυτού και πλουτισμού του με άπαντα τα μέσα διδασκαλίας χάριν της τελειοτέρας συγχρόνου λειτουργίας τούτου και διότι το χωρίον στερείται παντελώς διδακτηρίου υπό δε τας σημερινάς τοπικάς και Κρατικάς δυσμενείς συνθήκας καθίσταται αδύνατος αλλέως πως η ανέγερσις, μόνον αι επ’ αυτού στηριζόμεναι ελπίδες εγένοντο αφορμή ενάρξεως εργασιών. Προσέτι λαβούσα υπόψη ότι ο εκ του χωρίου των καταγόμενος ειρημένος Νικόλαος Δ. Παντελάκης ετίμησεν τα μέγιστα εις την ξένην το χωρίον των διά των αλτρουϊστικών πράξεών του και της ανωτερότητος του χαρακτήρος του, ενίσχυσεν ποικιλοτρόπως την Κρητικήν Αδελφότητα Αλεξανδρείας, της οποίας επί σειράν ετών υπήρξεν αντάξιος πρόεδρος, εχρημάτισεν αναδιοργανωτής και προϊστάμενος των Κοινοτικών ιδρυμάτων Ραμλίου και πολλών άλλων Ελληνικών Σωματείων Αλεξανδρείας, άτινα πλειστάκις εχρηματοδότησεν και ενεφύσησεν ενθουσιασμόν και ζωήν εις αυτά, όπως ευγνωμοσύνης και τιμής ένεκεν και προς αιώνιον παραδειγματισμόν των επερχομένων γενεών 1) ανακηρύξη τούτον Μεγάλον ευεργέτην του χωρίου. 2) αναρτηθή η εικών του διά πάντα εις το γραφείον του σχολείου. 3) ονομασθή το σχολείον ‘Παντελάκειον Δημοτικόν Σχολείον Καρυδίου’, 4) εντοιχισθή επί της προσόψεως και άνωθεν της

θύρας μαρμαρίνη πλάξ με την επιγραφήν ‘Παντελάκειον Δημοτικόν Σχολείον’ και 5) όπως υποβληθή η παρούσα προς επικύρωσιν εις τας προϊσταμένας αρχάς και κοινοποιηθή εις το ως άνω τιμώμενον άξιον τέκνον του χωρίου μας κ. Νικόλαον Δ. Παντελάκιν… 154». Όσο αφορά τους γονείς των μαθητών δείχνουν μεγάλο ζήλο και είναι πρόθυμοι να εργαστούν τελείως δωρεάν για το σχολείο, με πρώτο και απαραίτητο βήμα τη δημιουργία ασβεστοκάμινου ώστε να υπάρχει στη διάθεση της σχ. εφορείας η απαραίτητη για την κατασκευή ποσότητα ασβέστου. Οι ενέργειες της σχ. εφορείας προς τον Γεν. Διοικητή Κρήτης, με τη βοήθεια του Αλιφιεράκη για την έγκριση επιβολής σε όλους τους κατοίκους της σχ. περιφέρειας Καρυδίου προσωπικής εργασίας 10 ημερών, έχουν θετικό αποτέλεσμα 155 Χανιά τη 17/2/1947 , Αριθ. Πρωτ. 10045 Γενική Διοίκησις Κρήτης , Δ/νσις στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως “Περί επιβολής προσωπικής εργασίας υπέρ Σχολικού Ταμείου ΚαρυδίουΜεραμβέλλου” Απόφασις Ο Υφυπουργός γενικός Διοικητής Κρήτης […] αποφασίζομεν: Εγκρίνομεν να επιβληθή εις πάντας τους κατοίκους της σχολικής περιφέρειας Καρυδίου Μεραμβέλλου τους μη υποκειμένους εις νόμιμον εξαίρεσιν , ήτοι τους έχοντας ηλικίαν 20-55 ετών συμπληρωμένων και μη ανίκανους προς εργασίαν ένεκα παθήσεως, υποχρεωτική προσωπική εργασία 10 (δέκα) ημερών δι’ έκαστον ετησίως δια το τρέχον έτος, της επιβολής τοιαύτης και δια το 1948 εξαρτηθησομένης εκ νέας πράξεως προτάσεως της Σχολικής Εφορείας, και παραγγέλομεν να συνταχθή νομίμως ο σχετικός κατάλογος των υποχρέων […] Αντί της προσωπικής εργασίας επιτρέπεται να καταβληθή από του προς ταύτην υποχρέου το αντίτιμον αυτής εις χρήμα, καθοριζόμενον εις δραχμάς δέκα χιλιάδας (10.000) δι’ έκαστον ημερομίσθιον. […] Ο Αναπληρωτής Υφυπουργού Γεν. Διοικητού Κρήτης, Διευθυντής Διοικήσεως,

Εμμ. Ψυλλάκης 156

Ο Κατάλογος επιβολής προσωπικής εργασίας για τους κατοίκους της σχολικής περιφέρειας Καρυδίου συντάσσεται και τοιχοκολλάται 157, αλλά ο ΑΔΣΚ Φ. 59.1 /α. εγγρ. 17 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 /α. εγγρ. 5.5 156 Α.Δ.Σ.Κ. Φ.59.1 αρ.εγγρ 5.5 154 155

Αλιφιεράκης συμβουλεύει τη Σχ. Εφορεία, όσο αφορά τους κατοίκους του γειτονικού χωριού Δωριές, των οποίων τα παιδιά φοιτούν στο σχολείο του Καρυδίου: «ότι πρέπει να αποφύγετε τούτο διότι θα προξενήσετε μάλλον ζημίαν εις το έργον, γνωστού όντος ότι ούτοι θα παρουσιάσουν ομαδικήν αντίδρασιν και άρνησιν, πράγμα που θα οδηγήσει εις ρήξιν επικίνδυνον μεταξύ των δύο συνοικισμών πράγμα που οπωσδήποτε πρέπει ν’ αποφευχθή 158».. ΟΙ εργασίες ξεκινούν την άνοιξη του 1947. Εκτός από τον ασβέστη η Εφορεία έχει με δωρεές συγκεντρώσει αρκετά υλικά, ξυλεία, πέτρες, κεραμίδια, υαλοπίνακες και αναμένει ανάλογη ενίσχυση σε υλικά από τη Μονή Αρετίου με την έγκριση του Οργανισμού Διαχείρισης Μοναστηριακής Περιουσίας. Ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών, τις προδιαγραφές που θέτει το Υπ. Παιδείας για σχολεία που λειτουργούν σε χωριά με πληθυσμό και κοινωνικές συνθήκες όμοιες του Καρυδιού αλλά και τους στόχους της Σχ. Εφορείας σχετικά με το νέο σχολείο, προγραμματίζεται να κατασκευασθούν δύο αίθουσες διδασκαλίας, ένα γραφείο και ένα υπνοδωμάτιο για τους δασκάλους, διότι υπάρχει έλλειψη επαρκών καταλυμάτων για τη στέγαση των δασκάλων στον οικισμό 159. Το βασικό πρόβλημα της χρηματοδότησης του έργου, είχε σε σημαντικό βαθμό αντιμετωπισθεί με επιτυχία. Αλλά για την ώρα είναι σε εκκρεμότητα το επίσης σοβαρό θέμα της έγκρισης από το Υπ. Παιδείας, της καταλληλότητας του γηπέδου (θέση, μέγεθος, ανάγλυφο), πάνω στο οποίο θα ανεγερθεί το οικοδόμημα. Το Υπ. Παιδείας ζητά από την Σχ. Εφορεία και τον Αλιφιεράκη σχετικές πληροφορίες και το τοπογραφικό διάγραμμα του οικοπέδου, που βρίσκεται στη είσοδο του χωριού. Στο σκαρίφημα που σχεδιάζεται με ακρίβεια από την δασκάλα Ευαγγ. Λεμπιδάκη, καταγράφονται αναλυτικά τα στοιχεία (ο ιδιοκτήτης, η θέση, ο προσανατολισμός, το είδος του εδάφους, η κλίση, το υψόμετρο, ο τρόπος ύδρευσης, οι διαστάσεις, η βλάστηση) 160, χωρίς όμως να διευκρινίζεται αν όλο το εικονιζόμενο γήπεδο πρόκειται να παραχωρηθεί στο σχολείο. Εδώ δημιουργείται σοβαρό πρόσκομμα στην υλοποίηση του έργου, εφόσον το γήπεδο αποτελεί ιδιοκτησία της Κοινότητα Καστελλίου στην οποία υπάγεται και το Καρύδι. Η Κοινότητα αυτή με απόφαση του Κοινοτ. Συμβουλίου της, είχε παραχωρήσει για την ανέγερση του διδακτηρίου Καρυδίου μέρος του γηπέδου έκτασης μόλις 300 τ.μ.. Το Υπ. Παιδείας κάνει γνωστό στη Σχ. Επιτροπή ότι για τη κατασκευή 1/τάξιου ή 2/τάξιου διδακτηρίου απαιτούνται τουλάχιστον δύο στρέμματα οικοπέδου, επομένως πρέπει να διευκρινιστεί άμεσα αν πρόκειται για μερική ή συνολική παραχώρησή του γηπέδου. Στην περίπτωση της συνολικής παραχώρησης ΑΔΣΚ Φ 59.1/ αρ.εγγρ.5.2-4 Α.Δ.Σ.Κ. Φ.59.1 αρ.εγγρ. 6: Αλιφιεράκης προς Σχ. Εφορεία Καρυδίου (α.π.504/7-3-1947) 159 ΑΔΣΚ Φ. 59.1/αρ.εγγρ.8.1-2, Αλιφιεράκης προς Παντελάκη αρ.πρωτ.1019/8-5-1947 160 ΑΔΣΚ Φ. 59.1/αρ.εγγρ.22, 29-8-1947 157 158

αυτή πρέπει να συνοδεύεται από ανάλογη τροποποίηση της πρότασης του Κοινοτικού Συμβουλίου Καστελλίου και αντίστοιχη προσαρμογή των πλευρικών και διαγωνίων διαστάσεων του σκαριφήματος, για τον ακριβή υπολογισμό της επιφάνειας του γηπέδου. Επίσης στο σκαρίφημα πρέπει να σημειωθεί η κατεύθυνση της κλίσης 30% του γηπέδου και αν προβλέπεται υδατοδεξαμενή για την ύδρευση του σχολείου. 161 Η Σχ. Εφορεία Καρυδίου στοχεύει στην παραχώρηση από την κοινότητα Καστελίου ολοκλήρου του γηπέδου για τις ανάγκες του σχολείου, συνολικής έκτασης 11.218 τ.μ.. Η Κοινότητα Καστελλίου αρνείται να το αποδεσμεύσει για οικονομικούς λόγους, διότι έχει ενοικιάσει το μεγαλύτερο μέρος του στον Εμμ. Ευπραξίας Παρασκάκη. Η Σχ. Εφορεία για να αποδεσμεύσει το γήπεδο αποφασίζει να αναλάβει τις οικονομικές υποχρεώσεις του ενοικιαστή. Ο Παρασκάκης δέχεται τη συμφωνία και υπογράφει σχετική δήλωση: «δηλώ ότι παραχωρώ το ενοικιασθέν παρ’ εμού εις θέσιν « Βορνό » κτήμα της Κοινότητος Καστελλίου εις την Σχολικήν Εφορείαν Καρυδίου υπό του όρου ν’ αναλάβει η εν λόγω εφορεία άπαξ άπαντα τα έξοδα του ενοικίου. Παραχωρώ δε το δικαίωμα εις την ως άνω Εφορεία όπως διαθέση αυτό κατά βούλησιν προς όφελος του αναγειρομένου διδακτηρίου 162» Η όλη εργασία της ανέγερσης του διδακτηρίου γίνεται με αυτεπιστασία. Για την κατασκευή εφαρμόστηκε η έτοιμη αρχιτεκτονική μελέτη που είχε εκπονηθεί και εγκριθεί για την κατασκευή του 2/τάξιου Δημ. Σχολείου Έξω Λακωνίων στις 8-8-1930 από το τμήμα Αρχιτεκτόνων του Υπ. Παιδείας, και την οποία παραχώρησε ο Αλιφιεράκης, ως Διευθυντής του Γραφείου της Επιθεώρησης Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Μεραμπέλλου, ο οποίος είχε επίσης την ευθύνη για τον προσανατολισμό και την χάραξη των θεμελίων του κτηρίου 163. Λόγω της ιδιαιτερότητας της κατάστασης όπως είχε διαμορφωθεί με την προσφορά προσωπικής εργασίας των κατοίκων (οι οποίοι κατασκεύασαν ασβεστοκάμινο, μετέφεραν τον ασβέστη στο χώρο του υπό κατασκευή κτηρίου, ανόρυξαν τα θεμέλια, και μετέφεραν τις πέτρες για την τοιχοποιία), τα υπάρχοντα από δωρεές υλικά, την οικονομική ρευστότητα εκείνης της εξαιρετικά δύσκολης για την Ελλάδα μεταπολεμικής περιόδου όπου μαίνεται ο εμφύλιος πόλεμος, η Τεχνική Υπηρεσία της Νομαρχίας Λασιθίου αδυνατεί να προϋπολογίσει με ακρίβεια το ποσό που απαιτείται για την αποπεράτωση του έργου. Από το Υπ. Ανοικοδόμησης είχε χορηγηθεί στο σχολείο η απαιτούμενη για την κατασκευή της στέγης ξυλεία,

ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ.εγγρ. 19.1-2, Γ. Πάντζαρης δ/ης Τεχν. Υπ. προς Σχ. Επιτροπή Καρυδίου, α.π. 76891/18-9-1947 162 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 28 163 ΑΔΣΚ Φ. 59.1/αρ.εγγρ.33, 29-8-1947, Σχ. Επιτροπή Καρυδίου προς Δ/νση Τεχνικών Υπ/σιων Υπ. Παιδείας, α.π.107/15-12-1947 161

ποσότητας 4 κ.μ. περίπου 164 η οποία όμως κρίθηκε ακατάλληλη για αυτή τη χρήση, και τελικά τα υλικά για τη στέγη αγοράστηκαν με τα χρήματα της δωρεάς του Ζερβού ύψους 2.250.000 δρχ.. Η Σχ. Εφορεία σε σχετική ερώτηση του Υπ. Παιδείας προϋπολογίζει ότι για την αποπεράτωσή του απαιτείται το ποσόν των 30.000.000 δρχ. τουλάχιστον. Εν τούτοις ο Νικ. Παντελάκης εγγυάται προσωπικά και αναλαμβάνει όλα τα έξοδα για την ανέγερση, επίπλωση, και αγορά συγχρόνων εποπτικών οργάνων διδασκαλίας, επομένως για την αποπεράτωση του έργου 165. Με την οικονομική εισφορά των ομογενών, την ενίσχυση των κατοίκων, την πώληση εισιτηρίων χοροεσπερίδων και τοπικού λαχείου, τη χορηγία του κράτους 1.250.000, που απέδωσαν συνολικά 9.122.000 δρχ., μέχρι το τέλος του 1947 η τοιχοποιία είχε ολοκληρωθεί και οι λοιπές εργασίες κατασκευής είχαν προχωρήσει ικανοποιητικά 166. Όσον αφορά το γήπεδο μετά την ίδρυση κατά ευτυχή συγκυρία της Κοινότητας Καρυδίου το 1948, αναμένεται να περάσει εκ νέου στην ιδιοκτησία της, όπως ήταν και πριν την υπαγωγή του Καρυδίου στην Κοινότητα Καστελλίου, επομένως η Σχ. Εφορεία έχει τη βεβαιότητα ότι η νέα Κοινότητα Καρυδίου θα παραχωρήσει ολόκληρο το γήπεδο στο σχολείο. Για την ύδρευση του σχολείου δεν έχει ακόμη εξευρεθεί λύση, διότι βρίσκεται αρκετά μακριά από τη δεξαμενή του χωριού, της οποίας το νερό είναι όμβριο και ακατάλληλο ως πόσιμο 167.

ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 27/ Αλιφιεράκης προς Σχ. Εφορείες Ζενίων, Καρυδίου, Μαρμακέτου, Κουναλίου, Φινοκαλιά, Αγ. Αντωνίου, Νικηθιανώ, και Καλού Χωριού,αρ. πρωτ. 2317/Νεάπολη 18-11-1947. 165 ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 16/ αρ. πρ. σχ. Εφ. /8-6-1947 και αρ.εγρ.18/αρ. πρ. 19/24-8-1947 166 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ.29/Σχ. Εφορεία προς Υπ. Παιδείας, αρ.πρ.97/10-12-1947 167 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 32/14-12-1947 164

Τοπογραφικό διάγραμμα του Γηπέδου του σχολείου.

Όψη του Παντελάκειου.

Κάτοψη του Παντελάκειου Δημοτικού Σχολείου.

Ο Παντελάκης καταφθάνει με τη σύζυγο και τα παιδιά του από την Αλεξάνδρεια το χωριό του το Σεπτέμβριο του 1947, για να παρακολουθήσει από κοντά την πρόοδο των εργασιών του σχολείου. Περνώντας από την Αθήνα κατά την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια, είχε επαφές με κυβερνητικούς παράγοντες σχετικά με ζητήματα του χωριού του και της περιφέρειας Φουρνής γενικότερα « αλλά-όπως γράφει- καθώς διεπίστωσα τα ταμεία των είναι κενά. Όλοι πρόθυμοι να μας βοηθήσουν, αλλά τι να πάρεις από τον μη έχοντα;». Δεν παρέλειψε όμως να παραγγείλει τις δύο μαρμάρινες πλάκες από Πεντελικό μάρμαρο, με τις λέξεις ΠΑΝΤΕΛΑΚΕΙΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΑΡΥΔΙΟΥ, για να τοποθετηθούν στην είσοδο του σχολείου 168.

5-9-1947 Η Οικογένεια Παντελάκη προς την οικογένεια του Εμμ. Φαητού, με την ευκαιρία της επίσκεψής τους στη Νεάπολη.

Την ευθύνη παραλαβής και αποστολής των πλακών και συνολικά της προμήθεια του σχολείου σε επίπλωση και απαραίτητα σύγχρονα εποπτικά μέσα διδασκαλίας, έχει αναθέσει ο Παντελάκης στον εκδοτικό 168

ΑΔΣΚ Φ. 59.1, αρ. εγγρ 35.1κ35.2./ Παντελάκης προς Λεμπιδάκη 20-12-1947

οίκο Ν. ΑΛΙΚΙΩΤΗΣ & ΥΙΟΙ που έχει έδρα στην Αθήνα και υποκατάστημα στο Ηράκλειο. Ο οίκος ΑΛΙΚΙΩΤΗΣ αποστέλλει στο σχολείο στις 19/12/1947 με το α/π ΕΛΕΝΗ τις μαρμάρινες πλάκες. Η παραλαβή γίνεται στον Αγ. Νικόλαο, όπου ελλιμενίζεται το πλοίο 169. Όσο για τα λοιπά εποπτικά υλικά ο Παντελάκης, πιστός στην υπόσχεσή του, αναθέτει στον Αλικιώτη τη σταδιακή αποστολή τους στο σχολείο, μέσω του βιβλιοπώλη και εκδότη Μιχ. Πολυχρονάκη, αντιπρόσωπου του οίκου Αλικιώτη στη Νεάπολη. Μεταξύ αυτών είναι και ένα μεγάλο αριθμητήριο Κελέση 170, απαραίτητο μέσο για τη διδασκαλία των μαθηματικών στη σχολική τάξη, στην προ Η/Υ εποχή. Με την ίδια διαδικασία μέσω ΑλικιώτηΠολυχρονάκη ο Παντελάκης αποστέλλει τα χρήματα που θα δοθούν στους τρείς αριστείς μαθητές ή μαθήτριες του σχολείου του σχ. έτους 1948-49. 171 Προτείνει μάλιστα το πρώτο βραβείο ύψους 50.000 να δοθεί σε μαθητή ή μαθήτρια της έκτης τάξης που έχει τον ανώτερο βαθμό, το δεύτερο των 30.000 σε όποιο παιδί έχει τον μεγαλύτερο βαθμό στα μαθηματικά και το τρίτο των 20.000 σε όποιο έχει την «αρίστην επαγγελίαν» 172 Το φθινόπωρο του 1947 επικρατεί στην Αίγυπτο επιδημία χολέρας και η παντός είδους επικοινωνία με την Ελλάδα για προληπτικούς λόγους έχει προσωρινά διακοπεί. Ο Παντελάκης αδυνατεί να επικοινωνήσει με το σχολείο και ανυπομονεί να μάθει τα νέα για την πορεία των εργασιών. Με επιστολή του ευχαριστεί τη Διευθύντρια Ευαγγ. Λεμπιδάκη, τον επιθεωρητή Αλιφιεράκη και τη Σχ. Επιτροπή «διά την αξέχαστη και αλησμόνητη υποδοχή που μας εκάματε» και ανανεώνει την υπόσχεσή του για βοήθεια και συνεργασία: «το έργον μου, συν Θεώ, θα τελειώση και το χωριό μας αργά ή γρήγορα θα προικισθή με ένα ωραιότατον σχολείον […] 173

Το ίδιο διάστημα οι προσπάθειες της Σχ. Επιτροπής συνεχίζονται αμείωτες. Κατά τους πρώτους μήνες του 1948 η αλληλογραφία μεταξύ των συντελεστών του έργου,- Σχ. Εφορείας, Διεύθυνσης του Σχολείου, επιθεωρητή Αλιφιεράκη, Νομαρχίας Λασιθίου, Γεν. Διοίκησης Κρήτης και Τεχν. Υπηρεσίας του Υπ. Παιδείας-, είναι συνεχής και πολύ πυκνή, στην προσπάθεια όλων των παραγόντων, που εμπλέκονται στην ολοκλήρωση του έργου, να εξευρεθούν λύσεις στα πολλά και ποικίλα προβλήματα, τεχνικά, διαδικαστικά, γραφειοκρατικά, οικονομικά, που έχουν ανακύψει κατά τη διαδικασία της κατασκευή του.

ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 34/ Αλικιώτης προς Δημ. Σχ. Καρυδίου/19-12-1947 ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 50/ Αλικιώτης προς Παντ. Δημ. Σχολείο/ 14-12-1948 171 ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 54/ Αλικιώτης προς Παντ. Δημ. Σχολείο/19-5-1949 172ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 52/11-5-1949 173 ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 35/ Παντελάκης προς Λεμπιδάκη / 20-12-1947 169 170

ΟΙ δάσκαλοι και οι Σχ. Εφορείες των σχολείων του Απάνω Μεραμπέλλου στην προσπάθειά τους να βοηθήσουν οικονομικά στο έργο δημιουργίας του σχολείου, συμμετέχουν σε γενική ερανική εξόρμηση, με συντονιστές τον Επιθεωρητής Αλιφιεράκη και την Ευαγγ. Λεμπιδάκη, μεταξύ των κατοίκων των χωρίων που υπηρετούν, αγροτών στην πλειοψηφία τους, οι οποίοι προσφέρουν ελαιόλαδο, βασικό γεωργικό προϊόν του τόπου μας και το σημαντικότερο έσοδο των κατοίκων του. Εξάλλου ήταν η περίοδος της συγκομιδής του 174. Βασίλειον της Ελλάδος- Δημοτ. Σχολείον Καρυδίου 175, Εν Καρυδίω τη 24/2/1948 Προς Τον κ. Επιθεωρητήν των Δημοτικών Σχολείων Μερ/λλου, Νεάπολιν

Εις

Λαμβάνω την τιμήν να παρακαλέσω υμάς όπως ευαρεστούμενοι ειδοποιήσητε τους συναδέλφους των χωρίων Βουλισμένης, Λατσίδας και Βραχασίου ίνα την ερχόμενην Κυριακήν 29η τρέχοντος, συνδράμουν μετά των Σχολικών των Εφόρων τη ημετέρα Σχολικήν Εφορείαν εις τον γενηθησόμεν έρανον καθ’ όσον τότε πιστεύομεν να έχωμεν μεγαλυτέρας εισπράξεως. Δεν παραλείπω να αναφέρω ευσεβάστως προς υμάς ότι εισεπράχθησαν εξ’ εράνου τα εξής ποσά: 1)Εις Σχοινιά 53 οκ. Ελαίου,2) Λούμα 74 οκάδες 3) Πεινών 40 οκάδες 4)Ελούντας 80 οκάδες ελαίου 5)Βρουχά 50 οκ. Ελαίου 6)Δωριές 74 οκ. Ελ. κ’ 7)Κάτω Φουρνής 91 οκ. Ελαίου, ήτοι εν όλω 462 οκ. Ελαίου. Ευπειθέστατη, Η Διευθύντρια του Σχολείου, Ε. Λεμπιδάκη Μέχρι το καλοκαίρι του 1948 στο σχολικό κτίριο εσωτερικά έχει ολοκληρωθεί όμως απομένει να γίνουν οι εξωτερικοί σοβάδες, ο εξοπλισμός σε εποπτικό υλικό (αριθμητήριο, μπάλες ποδόσφαιρου, βιβλιοθήκη κλπ) και η ανάρτηση της προσωπογραφίας του Παντελάκη που δεν έχει ακόμα φιλοτεχνηθεί. Παρά τις ατέλειές του το κτίριο είναι ασύγκριτα καλύτερο ως χώρος διδασκαλίας, από το καφενείο που στέγαζε το σχολείο τη σχ. χρονιά 194748 Η Σχ. Εφορεία με την σύμπραξη της Επιθεώρησης Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως θεωρεί ότι ήδη μπορεί να χρησιμοποιηθεί, και αποφασίζει να προχωρήσει στον εγκαινιασμό του τον Αύγουστο του 1948, πριν από την έναρξη της νέας σχ. χρονιάς Τα εγκαίνια ορίστηκαν με κάθε επισημότητα για τις 25/8/1948, με την παρουσία του Γεν. Διοικητή Κρήτης, του Νομάρχη Λασιθίου και του δωρητή Νικ. Παντελάκη. Το πρόγραμμα 174 175

ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ 45.1κ 45.2 ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 47.1, 47.2

της τελετής συντάσσει και κοινοποιεί προς όλους τους επίσημους και τους δασκάλους της περιοχής ο Επιθεωρητής Αλιφιεράκης. 176 Εν Νεαπόλει τη 20-8-1948,

Προς τους κ.κ. Διδασκάλους

Μ. Φαλκώνην, Εμμ. Αναστασάκην, Ευαγ, Λαμπράκη, Μ. Μαυροφόρου, Αικ. Περάκη, Σ. Ροβίθη, Φιφή Λεμπιδάκη και Αικ. Κλωντζάκη Γνωρίζομεν υμίν ότι την 25ην Αυγούστου, ημ. Τετάρτην και ώραν 10ην πρωϊνήν θα γίνουν τα εγκαίνια του νεοτεύκτου Δημοτικού Σχολείου Καρυδίου ενώπιον του κ. Γενικού Διοικητού Κρήτης, κ. Νομάρχου Λασιθίου, του μεγάλου ευεργέτου της Σχολής κ. Ν. Παντελάκη εξ Αλεξανδρείας κ.τ.λ. και ότι κατ’ εντολήν των προϊσταμένων μας και κατ’ επιταγήν γραπτών και αγράφων Νόμων δέον η τελετή να προσλάβη όσον το δυνατόν επιβλητικήν και επίσημον χροιάν. Δια ταύτα παραγγέλομεν τα κάτωθι: 1) Οι μαθηταί του Σχολείου Καρυδίου θα ετοιμασθώσιν διά την ως άνω τελετήν υπό της διδασκαλίσσης των από την προηγουμένην. 2)Την 8ην πρωϊνήν της ημέρας της τελετής δέον να ευρίσκονται εις Καρύδι οι μαθηταί α) Του κάτω Χωρίου με τον Δ/ντην του Σχολείου τούτου κ. Μ. Φαλκώνην. Β) Του Καστελλίου με τας διδασκαλίσσας Αικ. Περάκη και Μ. Μαυροφόρου. Γ) Του Βρουχά με τον διδάσκαλον κ. Εμμ. Αναστασάκην. Δ) του Λούμα με την διδασκάλισσαν Σ. Ροβίθη. Ε) του Σχοινιά με την διδασκάλισσαν Φ. Λεμπιδάκη και του Φινοκαλιά με την διδασκάλισσαν Αικατερίνην Κλωντζάκη. Προς επίτευξιν συγκεντρώσεως μεγάλου αριθμού μαθητών πρέπει να σταλώσιν υφ’ υμών προς αυτούς προειδοποιήσεις άμα τη λήψει της παρούσης. 3) Υπευθύνους συντονιστάς των ενεργειών Σχολείων Σχ. Εφορείας ορίζομεν τον διδάσκαλον κ. Μ. Φαλκώνην και την διδασκάλισσαν Ευαγγελία Λεμπιδάκη, οίτινες εξουσιοδοτούνται υφ’ ημών εν λευκώ διά την ανάπτυξιν πάσης πρωτοβουλίας. 4) Θα εφαρμοσθεί το εξής πρόγραμμα τελετής: α) Αγιασμός β)Αποκάλυψις μαρμαρίνης πλακός προς τιμήν του ευεργέτου κ. Ν. Παντελάκη, δαπάναις του οποίου κατά το πλείστον επραγματοποιήθη η ανέγερσις του διδακτηρίου.γ) Προσφώνησις υφ’ ημών κ.τ.λ. δ) Πατριωτικά άσματα υπό των σχολείων και Εθνικός Ύμνος. ε) Την περιποίησιν των ξένων και την μετάβασίν τούτων εκ Φουρνής και τ’ ανάπαλιν αφήνομεν ως μη αρμόδιοι εις τας φιλοξένους χείρας των κατοίκων και της Σχολικής Εφορείας. […] Ο Επιθεωρητής. (Υπογραφή, σφραγίδα) 177». Όπως αναφέρει στο ημερολόγιό του, ο Επίσκοπος Πέτρας Διονύσιος Μαραγκουδάκης στέλνει εγγράφως τα συγχαρητήριά του προς τη Σχ. Εφορεία με την ευκαιρία των εγκαινίων: «και σύστασις προς τον εφημέριο ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 49 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 α. εγγρ. 49

176 177

Καρυδίου να τελέση επιμνημόσυνον δέησιν υπέρ Σίλα Φουλεδάκη Ιερομονάχου, Εμμανουήλ Λουκαρά και Γεωργίου Βουρλάκη εκείθεν καταγομένους και κατά το μάλλον ή ήτον ευεργετησάντων το χωρίον των. Την επομένην απήλθεν εσπευσμένως ο κ. Παντελάκης οικογενειακώς. Είχε φιλοξενηθεί εν τη Επισκοπή από της 13ης Αυγούστου μετά της συζύγου του Δεσποίνης και του υιού του Δημητρίου, και είχε παρευρεθεί εις τον εορτασμό του 15-Αύγουστου εις Νεάπολιν» 178.

Από την τελετή των Εγκαινίων του Διδακτηρίου στις 25 Αυγούστου 1948. Διακρίνεται το ζεύγος Παντελάκη, οι λοιποί επίσημοι προσκεκλημένοι και πλήθος διδασκάλων (Μ. Φαλκώνης, Σηφάκη Μαρία, Σηφάκης Μιχαήλ, Τσιχλή Ιωάννα, Μαυροειδή Χρυσούλα κλπ).

Με επιστολή του προς την «Ερίτιμον Δίδα Ε. Λεμπιδάκη», την άνοιξη του 1949 ο Παντελάκης δηλώνει την αντίθεσή του στο τοπικό έθιμο που αναβιώνει κάθε χρόνο μεταξύ των χωριών Δωριών – Καρυδίου, κατά τις ημέρες του Πάσχα, τον Πολέμο των Σημαντηριών: «φρονώ ότι το κακό αυτό δύναται να παύση, αν κάθε χρόνον τους κάμετε σχετικήν ομιλίαν εις το σχολείον, και σχετικήν προπαγάνδαν συνάμα, μεταξύ όλων των κατοίκων των δύο χωριών. Σας εσωκλείω έκκλησίν μου [..] αφού τη διαβάσετε εις τα παιδιά, καλόν θα είναι να τοιχοκολληθεί σε καφενεία των δύο χωριών Καρυδίου και Δωργιών, όπως και τα άλλα παιδιά, μεγαλύτερα των μαθητών λάβουσιν γνώσιν, καθώς και οι γονείς τους.. 179» Τι είναι όμως τα Σημαντήρια; Το έθιμο υπήρχε από τότε που ο Παντελάκης ήταν παιδί πριν να ξενιτευτεί, όμως δεν είναι γνωστό πόσο παλαιό είναι, πότε και με ποια αφορμή δημιουργήθηκε. Τα σήμαντρα, είναι κατασκευασμένα από ένα επίμηκες τοξοειδές μεταλλικό έλασμα και με την κρούση ηχούν μελωδικά αντικαθιστώντας τις καμπάνες. Την περίοδο του Πάσχα, ιδιαίτερα τη Μεγάλη Εβδομάδα, τα παιδιά περιφέρονται στους δρόμους των χωριών Δωριών και Καρυδίου, κρούοντας τα σήμαντρα και καλώντας τους ανθρώπους στην εκκλησία για να συμμετέχουν στις Ιερές ΙΑΚ Α.Δ.Μ. Φ.2, Υ.Φ. 24 λήψεις 216,218 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 51/ 22-3-1949

178 179

Ακολουθίες. Μέσα στην γλυκιά ανοιξιάτικη ατμόσφαιρα και καθώς τα χωριά είναι πολύ κοντά μεταξύ τους, ο ήχος των σήμαντρων του ενός ακούγεται πολύ δυνατά ως το άλλο, ώστε να γεννά τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο ομάδων για το ποια θα επιβληθεί στην άλλη, ηχητικά. Σταδιακά η κάθε ομάδα με τα σήμαντρά της κινείται προς την άλλη, ώσπου να συναντηθούν κάπου στο μέσο της απόστασης, και ενώ ο ήχος φτάνει σε κρεσέντο, διαδραματίζεται η τελική φάση του ανταγωνισμού, που προβλέπει επίθεση για την αρπαγή των σήμαντρων της αντίπαλης ομάδας και συνοδεύεται με πετροπόλεμο και ξυλοδαρμό, με αποτέλεσμα κάποτε, σοβαρούς τραυματισμούς των παιδιών. Το έθιμο ολοκληρώνεται με τους γονείς των νικημένων, να επισκέπτονται το χωριό των νικητών για να παραλάβουν τα σήμαντρα τους μετά το Πάσχα. Με τη γνώμη του Παντελάκη συντάσσεται και η δασκάλα Ευαγγ. Λεμπιδάκη που γράφει στον Αλιφιεράκη « η κακή έξις των σημαντηριών, έφερεν έριδας μεταξύ των κατοίκων Καρυδίου και Δωριών και ήτις έρις κατά το εφετινόν Πάσχα δεν εγένετο 180». Παρά την προσπάθεια του Παντελάκη και της Λεμπιδάκη για να μην αναβιώσει και διατηρηθεί έκτοτε το έθιμο, ο πόλεμος των Σημαντηριών εξακολουθεί μέχρι τα σήμερα, ευτυχώς όχι με την ίδια βίαιη κατάληξη που περιγράφηκε πιο πάνω. Το έτος 1951 είχε ανακηρυχτεί από τον Ε.Ο.Τ. Έτος Απόδημου Ελληνισμού. Μεταξύ των εκδηλώσεων που οργανώθηκαν στο πλαίσιο του εορτασμού προβλεπόταν και Έκθεση με έργα Φιλανθρωπίας του Απόδημου Ελληνισμού στο χώρο του Ζαππείου Μεγάρου. Στην πρόσκληση προς τους ομογενείς που δημοσιεύτηκε στον ελληνικό τύπο, μεταξύ άλλων, ανταποκρίθηκε θετικά και ο Παντελάκης και απέστειλε στην οργανωτική επιτροπή που τελούσε υπό την αιγίδα του Βασιλέως και της Βασιλίσσης των Ελλήνων στοιχεία και τεκμήρια σχετικά με το Παντελάκειο Δημ. Σχολείο και την συμμετοχή που είχε στη δημιουργία του, υπογραμμίζοντας ότι: «η εμή προσφορά δια την δημιουργίαν του Παντελάκειου, είναι μηδαμινή, συγκρινομένη με τους γίγαντες της Φιλαλληλίας 181. Παρά το ότι ο Επιθεωρητής Αλιφιεράκης είχε προτείνει προς το Υπ. Παιδείας το 1948 την προαγωγή του Παντελάκειου σε διτάξιο και είχε προσωρινά αποσπάσει, με δική του πρωτοβουλία τη δασκάλα Αικ. Τουτουδάκη για τις ανάγκες του σχολείου και παρά την έγγραφη υπόσχεση του ιδίου του Σοφοκλή Βενιζέλου προς το Παντελάκη, μετά από την προσωπική του παρέμβαση στον Κων/νο Τσάτσο, τότε Υπουργό Παιδείας των Κυβερνήσεων Θεμιστοκλή Σοφούλη (4ος-6ος 1949) και στη συνέχεια ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 55/ 24-5-1949 ΑΔΣΚ Φ 59.1, αρ. εγγρ. 56/ Παντελάκης προς Συμβούλιον Αποδ. Ελληνισμού/ 18-41951 και αρ. εγγρ. 53/ αρ. πρ. 881/ 17-5-1951 180 181

Αλέξανδρου Διομήδη (7ος 1949-1ος 1950), η πρόταση δεν είχε γίνει τελικά αποδεκτή 182, επομένως το Παντελάκειο σχολείο συνέχισε να λειτουργεί ως μονοτάξιο με την Ευαγγ. Λεμπιδάκη 183. Τα επόμενα χρόνια, χωρίς διακοπή, ο Παντελάκης, προσπαθεί να αναβαθμίσει το σχολείο σε διθέσιο νομοθετικά, θεωρώντας πως τότε, θα είναι ευκολότερος ο διορισμός δεύτερης δασκάλας αφού θα προβλέπεται από τις κείμενες διατάξεις. Χρησιμοποιεί για το σκοπό αυτό, όλες τις γνωριμίες του πολιτικές και κοινωνικές, και απευθύνεται εγγράφως σε σημαίνοντα πρόσωπα της ελληνικής πολιτείας. Υποβάλει ο ίδιος νέο αίτημα στον Πρωθυπουργό και το Υπ. Παιδείας χωρίς αποτέλεσμα και αποφασίζει να καταφύγει στη Βασίλισσα Φρειδερίκη «Γνωρίζω την προς πάν αγαθόν έφεσιν Υμών, την στοργικήν μέριμναν, μεθ’ ης περιβάλλετε παν κοινωφελές ίδρυμα ως και την πανθομολογουμένην εκτίμησιν προς πάσαν ευγενή εκδήλωσιν του αποδήμου Ελληνισμού μέλος του οποίου ταπεινόν αποτελεί και ο υποφαινόμενος..» 184. Αλλά όπως γράφει στη Λεμπιδάκη ενημερώνοντας τη για τις ενέργειές του «δεν έγινε τίποτα». Alexandrie τη 19η Νοεμβρίου 1951 185 Δ/ίδα Ευαγγελία Λεμπιδάκη, ερίτιμ. Δεσποινίς, Έλαβα το από 22/10 γράμμα σας, κατόπιν μακρινήν σιωπής σας και πολύ ευχαριστήθην μαθών νεώτεράν σας και νεώτερα πατρίδος μας. Εκείνο που μου έκαμε περισσοτέραν ευχαρίστησιν είναι η βροχή, το νερό που είχε μεγάλη ανάγκη ο τόπος. Δόξα τω Θεώ έβρεξε πολύ εγκαίρως και έτσι γρήγορα θα έχητε και πράσινο άφθονο και χόρτoν συνάμα. Προαγωγή Σχολής: Παρ’ όλο που εφέτος δεν επήγα ταξείδι, έκαμα αρκετά διαβήματα δια την προαγωγήν της Σχολής μας, φθάσας μέχρι εκκλήσεως εις την Α.Μ την Βασίλισσάν μας. Δυστυχώς εκ των υστέρων βλέπω, ότι δεν έγινε τίποτα, όχι ότι δεν εκάμωμεν αρκετάς ενεργείας, αλλά διότι το κράτος δεν διαθέτη περισσότερα χρήματα δια το Υπουργείον της Παιδείας και, επί πλέον έχομεν την οικονομική Αμερικανική Επιτροπή, η οποία παρακολουθεί τα πάντα και δεν επιτρέπει δαπάνας περισσότερας, εις κανένα σχεδόν Υπουργείον. Το σχολείον μας είναι εις τον πίνακα εκ των πρώτων, αλλά … Σοβάδες: […] σας παρακαλώ να επισπεύσετε και την λύσιν του ζητήματος αυτού, όπως το Σχολείον μας ευπρεπισθή και έχει εμφάνισιν εξωτερική ΑΔΣΚ Φ. 59.1 εγγρ. 10.1-3 ΑΔΣΚ Φ. 59.1 αρ. εγγρ. 51/ 22-3-1949 184 ΑΔΣΚ Φ.59.1/α.εγγρ. 59, 60, Παντελάκης προς Α.Μ. Την Βασίλισσαν των Ελλήνων Φρειδερίκην, 11-7-1951 185 ΑΔΣΚ Φ 59.1 αρ. εγγρ. 61.1, 62.2 182 183

αρίστη. […]Μ’ αρέσει μίαν εργασία που αναλαμβάνω να την βλέπω γρήγορα τελειωμένη και κάθε πράγμα εις την θέσιν του. Αι αναβολαί και αι ακαδημιακαί συζητήσεις δεν μου ήρεσεν ποτέ. Φωτογραφία : Κατόπιν πολλών κόπων, βασάνων και προσπαθειών κατόρθωσα να σας στείλω την φωτογραφίαν μου εις μεγάλο μέγεθος και ελαιομπογιά. Η φωτογραφία αυτήν δε θα σας στολίση μονάχα το σχολείον σας αλλά καθημερινώς θα ενσταλάζη εις τας αθώας καρδίας των παιδιών μας, την αγάπην προς τα κοινά, την αγάπην προς τα γράμματα, την αγάπην προς τον πλησίον και ως πλείων την φιλανθρωπίαν, την αλληλεγγύη και τον αλτρουισμόν. Είναι παράδειγμα προς μίμησιν. Μαζί με την βιβλιοθήκην που προσεχώς θα σας παραδοθή, θα στολισθή το σχολείον σας και έτσι σιγά, σιγά θα το τελειοποιήσητε, αν και καλώς γνωρίζω πως σας λείπουν πολλά ακόμη χρεώδη. […] Με αγάπη και εκτίμησιν

Νικόλαος Δημ. Παντελάκης

Δεν εγκαταλείπει τις προσπάθειες και το επόμενο σχ. έτος υποβάλει το αίτημά του στον Πρόεδρο της Κυβέρνησης Νικόλαο Πλαστήρα 186, ο οποίος ενημερώνει σχετικά το Υπ. Παιδείας που με τη σειρά του παραγγέλλει στον νέο Επιθεωρητή Δημ. Σχ. Μεραμβέλλου, να αποσπάσει δεύτερο δημοδιδάσκαλο, εφόσον ο αριθμός των μαθητών δικαιολογεί την προαγωγή του σχολείου σε διθέσιο 187. Η αναβάθμιση είχε ήδη συντελεστεί από μηνών, όταν ο Παντελάκης λαμβάνει από τον τότε βουλευτή Λασιθίου Εμμ. Κοθρή επιστολή όπου του κάνει γνωστό ότι «κατόπιν και προσωπικής μου επεμβάσεως ως Βουλευτού της περιφερείας ταύτης, προήχθη από μονοτάξιον εις Διτάξιον Δημοτικόν Σχολείον» 188. Αλλά με την ίδρυση Δημοτικού σχολείου στο γειτονικό χωριό Δωριές το επόμενο σχ. έτος 1952-53, και επομένως τη μείωση του αριθμού των μαθητών του, το σχολείο Καρυδίου λειτούργησε και πάλι ως μονοθέσιο μέχρι το 2007. Η τελευταία δωρεά του Παντελάκη στο σχολείο έγινε το 1960, όταν διέθεσε στην Κοινότητα Καρυδίου 60.000 δρχ. για τις ανάγκες του Παντελάκειου 189. Κατά την τελευταία χρονιά λειτουργίας του, το Σχ. έτος 2006-07, το σχολείο φιλοξενούσε μόνο 4 μαθητές. Την επόμενη σχολική χρονιά τα

ΑΔΣΚ Φ. 59.1, αρ.εγγρ. 66/ Μηνιουδάκης Δ/ντης Ιδιαιτ. Γραφείου προς Παντελάκη 8-4-52 ΑΔΣΚ Φ. 59.1, α.εγγρ. 66.2/ Α. Ρέλιας Γεν. Γραμματέας Υπ. Εθν. Παιδείας προς Επιθ. Δημ. Σχολείων Μεραμβέλλου α.π.29508/17-3-52 188 ΑΔΣΚ Φ. 59.1, αρ.εγγρ. 67/ Εμμ. Κοθρής προς Παντελάκη /Αθήναι 18-8-1952 189 ΑΔΣΚ Φ.59.1/ αρ. εγγρ. 73/ Νομάρχης Λασιθίου προς Νικ. Παντελάκη α.π.35732/16-121960, 186 187

παιδιά του Καρυδίου παρακολούθησαν τα μαθήματα στο Δημοτικό σχολείο Λιμνών, που με τη σειρά του έπαυσε να λειτουργεί το 2008. Σημαντικό μέρος του σχολικού αρχείου Καρυδίου και η προσωπογραφία του Νικ. Παντελάκη παραδόθηκε στα ΓΑΚ- Αρχεία Ν. Λασιθίου όπου και απόκειται, στις 19-3-2007 από τον τελευταίο διδάσκαλο που υπηρέτησε στο σχολείο κ. Κων/νο Τσώτσα. Τα στοιχεία που περιέχονται στην παρούσα εργασία και αφορούν το ιστορικό της κατασκευής του διδακτηρίου προέρχονται από αυτό το Αρχείο. Η δραστηριότητες του Νικ. Παντελάκη ως Προέδρου της Κρητικής Αδελφότητας Αλεξανδρείας προέρχονται από το Αρχείο της, που απόκειται στην Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας (ΕΚΑ). Νεάπολη 30-1-2015

ΠΗΓΕΣ ΑΡΧΕΙΑ ΑΔΣΚ: Αρχείο Δημ. Σχολείου Καρυδίου.Α.Π.26/19-3-2007: Φ. 59.1 ΓΑΚΑρχεία Ν. Λασιθίου. Στο φάκελο 59.1 περιέρχεται μέρος του προσωπικού Αρχείου του Νικ. Παντελάκη το οποίο παραχωρήθηκε στο σχολείο από το γιό του Δημήτριο Ν. Παντελάκη στις 11-6-1993. ΑΚΑΑ: Αρχείο ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΟΣ: ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΑΞΕΩΝ Δ.Σ. και Αλληλογραφία περιόδου 1929-1935. Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας (ΕΚΑ) Α.Δ.Μ: Αρχείο Διονυσίου Μαραγκουδάκη. ΙΑΚ-ΓΑΚ Αρχεία Ν. Χανίων, Φ1 Υ.Φ.1, εγγρ 21. ΟΙ φωτογραφίες που περιέχονται στο κείμενο προέρχονται από το Φωτ. Αρχείο της Μαρίας Γ. Σεργάκη ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗ Έκδοση Β’

ΜΑΝΩΛΗ: Η Αίγυπτος των Ελλήνων,1967 Αθήνα

ΚΑΜΑΛΑΚΗΣ Θ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ : Από τον Μέγα Αλέξανδρο στον Ευαγγελιστή Μάρκο, ΑΘΗΝΑ 2010 ΚΑΜΑΛΑΚΗΣ Θ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ : Η ευεργετική προσφορά του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού. Εκδοτικός Οίκος ΑΓΓΕΛΑΚΗ, ΑΘΗΝΑ 2011. ΜΑΜΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ: Το Μεραμβέλλον εν παιδεία φθεγγόμενον, Έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λασιθίου, Αγ. Νικόλαος 2003 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΑΦΟΡΩΝΤΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ υπό ΝΙΚΟΛΑΟΥ Σ. ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΟΥ, Τόμος Β’ ΕΤΩΝ (1672-1694), ΕΓΙΡΑΣ (1083-1105). ΒΙΚΕΛΑΙΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ 1986. ΠΑΠΑ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΤΖΑΡΑΣ, Νοτάριος Καστελίου Φουρνής , ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ 43 (1607-1635), ΕΚΔΙΔΕΙ +ΚΩΣΤΗΣ ΗΛΙΑΚΗΣ, ΒΙΚΕΛΑΙΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2008 ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΤ. ΜΑΝΟΛΗ: Οικισμοί της Επαρχίας Μεραμβέλου Κρήτης, Απογραφόμενοι από το 1577 μέχρι και το 1991. ΕΚΔΟΣΕΙΣ «Ο ΠΟΛΙΤΗΣ» ΝΕΑΠΟΛΗ ΚΡΗΤΗΣ 1997

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΣΙΔΙΩΤΗΣ, Νοτάριος Καινούργιου Χωρίου των Καρών, ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ (1546-1554), ΕΚΔΙΔΟΥΝ Κωστής M. Ηλιάκης- Δάφνη Χρονάκη, ΝΕΑΠΟΛΗ 2002 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΡΑΤΣΙΝΗΣ, ΜΕΡΑΜΠΕΛΛΟ Το Άγιον Όρος της Κρήτης, Εν Συντομία. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λασιθίου Αγιος Νικόλαος 2010.Β’ ΕΚΔΟΣΗ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΕΥΘ. Θ.: ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ, Συμβολή στην Ιστορία του, Εκδ. Πατριαρχείου Αλεξανδρείας ΑΘΗΝΑ 2001 ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΕΥΘ. Θ: Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας (18431993), ΕΛΙΑ, ΑΘΗΝΑ 2005 ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Γ. ΑΡΓΙΝΗ: Κρήτες Πατριάρχες Αλεξανδρείας, ΕκδόσειςΕκτυπώσεις «ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ, Ρέθυμνο 1992 ΨΙΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ: Ιστορία της Κρήτης, Μεταγλωττισμένη Τ. 3ος, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΚΑΔΙ, ΑΘΗΝΑΙ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τ.Ι’-2010. Περίοδος Β’ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ- ΑΘΗΝΑ 2010: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΚΟΥΡΤΗΣ: αρχιερείς του Αλεξανδρινού Θρόνου κατά την τελευταία Εκατονταετία (1908-2008), σελ.72,73), ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΦΑΡΟΣ Τ. ΞΘ’ (1992-95) ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ 1995, Ε. Θ. Σουλογιάννης Η ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΚΟΙΝΟΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ (1843-1993) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ Ι.Μ.ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ, Τόμος Β’ ΝΕΑΠΟΛΙΣ 2011: ΣΕΡΓΑΚΗ Γ. ΜΑΡΙΑ : Ο Αρχιμανδρίτης Καλλιόπιος Γιαλουράκης, σελ. 483-503

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΔΡΗΡΟΣ, Μιχ. Πολυχρονάκη Νεάπολη 1961 ΚΛΕΙΩ Καΐρου, 1935 ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, Ι. Μουρέλλου, Ηράκλειον 1920

Γεώργιος Εμμ. Θραψανιώτης Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Εισαγωγή Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στη διάρκεια της πολύχρονης πορείας της ανέπτυξε στενές σχέσεις με την αρχαία ελληνική παράδοση και γραμματεία, γεγονός που επηρέασε τόσο την παιδεία των Βυζαντινών, όσο και τη διαμόρφωση της γλώσσας και την πνευματική δημιουργία. Η Εκκλησία, ως κινητήριος δύναμη του χριστιανισμού, προσπάθησε να κρατήσει αποστάσεις από την αρχαιοελληνική παιδεία, αλλά και να διατηρήσει συγκεκριμένη στάση ανά εποχή, επιδρώντας με αυτόν τον τρόπο καταλυτικά στην αντιμετώπιση των αρχαίων προτύπων από τους Βυζαντινούς. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να παρουσιάσει το ρόλο που διαδραμάτισε η αρχαία παιδεία στην αντίστοιχη βυζαντινή, τις σχέσεις της πολιτείας και της Εκκλησίας με την αρχαία παιδεία και τελικώς να καταγράψει τις επιδράσεις στο γλωσσικό και πνευματικό τομέα της αυτοκρατορίας. Α.

Ο ρόλος της αρχαίας γραμματείας στη βυζαντινή παιδεία Αμέσως μετά την ίδρυση του Βυζαντίου από το Μέγα Κωνσταντίνο, η εκπαίδευση των νεαρών Βυζαντινών βασιζόταν σε ελληνιστικά πρότυπα. Συγκεκριμένα, υπήρχαν τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης, στις οποίες σημαντικό ρόλο έπαιζε η αρχαία γραμματεία 190. Η πρώτη βαθμίδα διαρκούσε τρία χρόνια, δάσκαλος ήταν ο γραμματιστής και συμμετείχαν παιδιά από όλες τις κοινωνικές τάξεις, ακόμα και τις πολύ χαμηλές. Στη δεύτερη βαθμίδα, επίσης διάρκειας τριών ετών, υπήρχε πολύ μικρότερος αριθμός μαθητών και διδασκόταν κυρίως γραμματική, από το έργο του Διονυσίου του Θρακός του 2ου αιώνα Τέχνη Γραμματική. Ο γραμματικός επιπλέον δίδασκε αποσπάσματα αρχαίων κειμένων, όπως αυτά του Ομήρου ή κλασικών συγγραφέων. Σκοπός ήταν η σωστή εκμάθηση της ορθογραφίας, καθώς ο φόβος του βαρβαρισμού, δηλαδή του γραμματικού λάθους, ή του σολοικισμού, δηλαδή του συντακτικού λάθους, ήταν

Τσάμης Δ., Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Από την αποστολική εποχή ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 23.

190

πάντοτε έκδηλος από τα ελληνιστικά χρόνια και στη διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρα-τορίας 191. Οι φιλολογικές σπουδές ήταν το κύριο αντικείμενο της δεύτερης βαθμίδος και η παράλληλη εκμάθηση της αριθμητικής, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της μουσικής θεωρίας αποτελούσαν το σύνολο της εγκύκλιας παιδείας των Βυζαντινών 192. Στην τρίτη πλέον βαθμίδα δίδασκαν οι ρήτορες ή σοφιστές, που όμως ήταν εγκατεστημένοι σε μεγάλα αστικά κέντρα και επομένως οι μαθητές έπρεπε να μετακινηθούν. Η καταβολή διδάκτρων έκανε ακόμη πιο μικρή την ομάδα των μαθητών που συνέχιζαν την εκπαίδευσή τους σε αυτή τη βαθμίδα. Η ρητορική και η φιλοσοφία ήταν τα βασικά μαθήματα αυτής της βαθμίδας, ενώ η εκμάθηση των αρχαίων ήταν σημαντική ευγλωττίας χάριν καί γυμνασίας του νου 193. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει την αναγκαιότητα πρόσληψης ενός ενάρετου έμμισθου παιδαγωγού προκειμένου να συμβάλει ουσιαστικά στην ανατροφή των παιδιών και των νεαρών εφήβων. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις του, ο μεγαλύτερος έπαινος για έναν παιδαγωγό είναι όταν αυτός δεν κρίνεται πλέον απαραίτητος για τον σωφρονισμό ενός νέου που επιδίδεται στην αρετή. Ο ιερός Πατέρας υποστηρίζει μάλιστα ότι αν τα παιδιά από μικρή ηλικία στερηθούν τους δασκάλους τους, δε θα έχουν καλή τύχη και θα υποπέσουν σύντομα σε ατοπήματα, ειδικά αν συνηθίζουν σε άτοπα ακούσματα 194. Επομένως, σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο, βασικό μέλημα των γονέων πρέπει να είναι όχι με ποιον τρόπο τα παιδιά τους θα μπορέσουν να πλουτίσουν σε χρήματα και σε υλικές απολαβές, αλλά με ποιες μεθόδους και με ποια αγωγή θα επέλθει η μόρφωση της ψυχής τους και η καλλιέργεια ήθους. Σε αυτό το σημείο σημαντική είναι η συμβολή των γονέων ως προς την εξέταση με κάθε λεπτομέρεια των κινήσεων και των πράξεων των παιδιών τους. Έτσι οι συναναστροφές τους ελέγχονται με ευκολία και τα καθήκοντά τους εκτελούνται εύκαιρα. Στα πλαίσια αυτά, η αρχαία ελληνική παιδεία και οι παιδαγωγικές αρχές της διακρίνεται σε κάποιο βαθμό σκόπιμη, εφόσον συμβαδίζει με τις χριστιανικές επιταγές. Αυτή η δομή της εκπαίδευσης, που αναδεικνύει τη σχέση της με την ελληνική παράδοση, έπαυσε τον 6ο αιώνα. Οι σοφιστές και ρήτορες, που κατά κύριο λόγο ήταν ειδωλολάτρες, αν και δεν είχαν αντιμετωπίσει ιδιαίτερα προβλήματα, τον 6ο αιώνα έρχονται σε αντίθεση με την πολιτική του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Ο τελευταίος με νόμο του 529 κλείνει τη φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών και απαγορεύει στους ειδωλολάτρες να Ό.π., σελ. 25. Mango C., Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μετάφραση Δ. Τσουγκαράκης, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007, σελ. 153. 193 Τσάμης Δ., ό.π., σελ. 33. 194 Ιωάννης Χρυσόστομος, Εκλογαί και απανθίσματα, 2η έκδ., Αθήνα 1983, σελ. 348. 191 192

διδάσκουν. Πολλοί γραμματικοί και σοφιστές της εποχής βρέθηκαν στη φυλακή ή μαστιγώθηκαν. Σαν αποτέλεσμα, η τρίτη βαθμίδα και σε κάποιο βαθμό και η δεύτερη, υποχώρησαν σημαντικά, όπως και η σημασία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας για την εκπαίδευση 195. Ωστόσο, αν και η Εκκλησία διατηρούσε αρνητική στάση απέναντι στην αρχαία γραμματεία, δεν μπορούσε να αρνηθεί την αξία της. Μέσω των Πατέρων της, η Εκκλησία κατέστησε σαφές ότι οι μαθητές και γενικότερα οι χριστιανοί, έπρεπε να μελετούν τα αρχαία κείμενα, από τα οποία θα αποκόμιζαν μόνο το ωφέλιμο μέρος τους. Ο Μέγας Βασίλειος τον 4ο αιώνα απευθύνεται Προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ωφέλοιντο λόγων, όπου θεωρεί τα αρχαία κείμενα προπαιδευτικά για την καλύτερη κατανόηση της Αγίας Γραφής 196. Συγκεκριμένα, δίνει στους νεαρούς μαθητές οδηγίες να επιλέγουν από την αρχαία φιλολογία μόνο ότι οδηγεί στην αρετή και απορρίπτει όλα τα παραδείγματα ασωτίας και όλες τις ιστορίες που αφορούν στις έριδες και στις ερωτικές περιπέτειες των θεών 197. Ο ιερός Πατέρας γράφει μεταξύ άλλων: «Δεν θα επιδοκιμάσουμε τους ποιητές, ούτε όταν παρουσιάζουν ανθρώπους που βρίζουν και περιπαίζουν ή είναι δοσμένοι σε έρωτες και μεθύσια, ούτε όταν μας λένε ότι η μόνη ευτυχία είναι το πλούσιο τραπέζι και τα άσεμνα τραγούδια. Προ πάντων, όμως, δεν θα τους προσέξουμε όταν μιλούν για θεούς, και μάλιστα πολλούς, και που δεν τα πάνε καλά μεταξύ τους […]. Και τους ρήτορες, που έχουν μεγάλη τέχνη στο ψέμα, δεν θα τους μιμηθούμε […]. Από τα έργα τους, λοιπόν, εκείνο το μέρος θα δεχθούμε που επαινεί την αρετή και κατηγορεί την κακία. Όπως από τα άνθη, όλοι απολαμβάνουν το χρώμα μόνο και την ευωδιά, όμως οι μέλισσες μόνον ξέρουν να τους παίρνουν και το μέλι, έτσι κι εδώ, όσοι δεν ζητούν με το διάβασμα τη χάρη κι ευχαρίστηση μόνο, μπορούν να έχουν απ’ αυτό και ωφέλεια ψυχική. Σύμφωνα, λοιπόν, με την εικόνα των μελισσών πρέπει κι εμείς να μελετούμε αυτά τα συγγράμματα. Γιατί και οι μέλισσες ούτε σε όλα τα άνθη πηγαίνουν, ούτε σε όσα πηγαίνουν, προσπαθούν να τα πάρουν ολόκληρα, αλλά μόνο ότι τους χρειάζεται, και τα υπόλοιπα τα αφήνουν. Κι εμείς, λοιπόν, αν θέλουμε να είμαστε γνωστικοί, θα πάρουμε μόνον όσα είναι σχετικά με την αλήθεια, και τα υπόλοιπα θα τα αφήσουμε κατά μέρος. Όπως από την τριανταφυλλιά, κόβουμε μόνο το ρόδο κι

Τσάμης Δ., ό.π., σελ. 38. Ράνσιμαν Σ., Βυζαντινός πολιτισμός, μτφρ. Δ. Δετζώρτζη, εκδ. Γαλαξίας-Ερμείας, Αθήνα 1969, σελ. 42. 197 Mango C., ό.π., σελ. 160. 195 196

αποφεύγουμε τα αγκάθια, έτσι κι από τα έργα αυτά, θα πάρουμε ότι μας είναι χρήσιμο και θα προφυλαχθούμε από τα βλαβερά» 198. Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα, η ανάγνωση των αρχαίων κειμένων γινόταν επιλεκτικά, με σκοπό την εμπλούτιση του λεξιλογίου και την καλύτερη εκμάθηση της γραμματικής και του συντακτικού ή της ρητορικής. Η όποια αναφορά σε αρχαίο κείμενο προσέδιδε κύρος και ευγένεια στο λόγο του ομιλούντος, ο οποίος δεχόταν την αναγνώριση από το κοινό 199. Η αρχαία γραμματεία, ωστόσο, θα βοηθούσε τους νέους να διατυπώνουν το χριστιανικό δόγμα και να αποκρούουν τα επιχειρήματα των εθνικών. Αυτό το αναγνώριζε και η Εκκλησία, η οποία αν και αυστηρή απέναντι στα αρχαία κείμενα, τελικώς δεχόταν την παιδευτική αξία της αρχαίας γραμματείας, ως προπαρασκευαστικής για την εκμάθηση της Γραφής. Η ανάγνωση των κειμένων γινόταν πλέον επιλεκτικά, με σκοπό τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου και την εμπέδωση της γραμματικής και του συντακτικού 200. Η καμπή των μεταβατικών αιώνων 6ου-8ου ακολουθήθηκε από μία σταθερά ανοδική πορεία που ξεκίνησε στα τέλη του 8ου αιώνα. Η αφορμή δόθηκε από την εμφάνιση μίας ομάδας ανθρώπων, που ήταν κρατικοί υπάλληλοι και αν και χωρίς να είναι λόγιοι, είχαν αποκτήσει κάποια βασική γνώση ρητορικής και φιλοσοφίας. Επρόκειτο για τους μελλοντικούς πατριάρχες Ταράσιο, Νικηφόρο και το Θεόδωρο Στουδίτη. Αυτοί απέκτησαν ιδιωτικά τη μόρφωσή τους και ενδιαφέρθηκαν για την ανάγνωση και μελέτη των αρχαίων κειμένων, καθώς και για την αντιγραφή παλαιών χειρογράφων 201. Τον 9ο αιώνα, επομένως, η αναβίωση του ενδιαφέροντος για την αρχαιοελληνική γραμματεία είναι έκδηλη και είναι αποτέλεσμα, εκτός της δράσης της προαναφερθείσας ομάδας, της εδραίωσης της ορθοδοξίας μετά την κρίση της Εικονομαχίας και της εμφάνισης της μικρογράμματης γραφής. Αυτό το είδος γραφής επέτρεπε στους αντιγραφείς να εργάζονται πιο γρήγορα, ενώ εξαιτίας της συμπύκνωσης, μειωνόταν ο χώρος αντιγραφής και η ανάγνωση γινόταν ευκολότερη 202. Η χρήση της μικρογράμματης γραφής συνδέεται με ανάγκες της Εκκλησίας και της εκπαίδευσης και κυρίως αφορά στην αντιγραφή κειμένων. Το πρώτο χρονολογημένο ελληνικό χειρόγραφο με χρήση μικρογράμματης γραφής είναι του 835 και γράφτηκε από το Νικόλαο,

Μ. Βασιλείου, «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων», ΕΠΕ, τόμος 7ος, Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1973, 14-41. 199Ράνσιμαν Σ., ό.π., σελ. 55. 200 Ό.π., σ. 57. 201 Mango C., ό.π., σελ. 165-166. 202 Ράνσιμαν Σ., ό.π., σελ. 71. 198

μοναχό της μονής του Αγίου Ιωάννη Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη 203. Η μονή λειτουργούσε ως εργαστήρι αντιγραφής και τα βιβλία που αντιγράφονταν εξυπηρετούσαν καταρχήν τις πνευματικές ανάγκες των μοναχών, οι οποίοι είχαν κλασική παιδεία. Η μεγαλύτερη αναγέννηση των γραμμάτων έρχεται το 10ο αιώνα, όταν ο Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος ενδιαφέρεται για την αντιγραφή χειρογράφων και τη συγγραφή έργων. Μάλιστα, όταν διαπίστωσε ότι οι τέχνες και οι επιστήμες είχαν παραμεληθεί, διόρισε εξαιρετικούς καθηγητές σε κρίσιμες έδρες, όπως αυτή της φιλοσοφίας και της ρητορικής 204. Για αυτή την εποχή υπάρχουν πληροφορίες για το εκπαιδευτικό σύστημα από την αλληλογραφία ενός ανώνυμου δασκάλου, από όπου προκύπτει ότι διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά, που περιλάμβαναν τη γραμματική, την προσωδία και τη ρητορική. Ο ρόλος της αρχαιοελληνικής γραμματείας ήταν σημαντικός και για τον επόμενο αιώνα, τον 11ο. Δεσπόζουσα πνευματική μορφή είναι ο Μιχαήλ Ψελλός, ο οποίος κάλυπτε με τη διδασκαλία του μία μεγάλη γκάμα επιστημών, από τη φιλοσοφία και τη ρητορική ως το δίκαιο, παράλληλα με την προτίμησή του για τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους 205. Το 12ο αιώνα, που η εκπαίδευση βρίσκεται στα χέρια της Εκκλησίας, η διδασκαλία των αρχαίων κειμένων αντικαθίσταται από αυτή των θεολογικών. Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, όμως, από τους Λατίνους το 1204 και τη σύγχρονη δημιουργία ελληνικών κρατών στην Τραπεζούντα, τη Νίκαια ή αλλού, το ενδιαφέρον για τις φιλολογικές σπουδές κα την αρχαία γραμματεία είναι έντονο. Ως το 1350 πολλοί λόγιοι ενδιαφέρθηκαν ενεργά για την κριτική αποκατάσταση και ερμηνεία των κειμένων 206. Όπως προκύπτει, τα αρχαία κείμενα στη διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας κατείχαν εξέχοντα ρόλο. Αποτελούσαν ένα από τα βασικά μαθήματα στις τρεις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ενώ η γνώση τους ήταν απαραίτητη σε όποιον επιθυμούσε τη προσοχή και το θαυμασμό του κοινού. Επιπλέον, η μελέτη των αρχαίων κειμένων οδηγούσε σε μία γνώση προπαρασκευαστική για την καλύτερη εκμάθηση της Γραφής, κάτι που υποστήριζε και αναγνώριζε η Εκκλησία. Παρά τη διαφοροποίηση αυτοκρατόρων και λογίων απέναντι στη γραμματεία, σε γενικές γραμμές μέχρι το τέλος του Βυζαντίου είχε πρωτεύοντα ρόλο σε κάθε πνευματική έκφανση.

Κωνσταντινίδης Ν., «Η παιδεία στο Βυζάντιο», Ελλάς – Το ελληνικό έθνος από τις απαρχές μέχρι την πτώση του Βυζαντίου, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1997ό.π., σ. 571. 204 Mango C., ό.π., σελ. 169. 205 Mango C., ό.π., σελ. 172. 206 Καραγιαννόπουλος Ι., Το βυζαντινό κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 291. 203

Β. Οι σχέσεις του Βυζαντίου και της Εκκλησίας με την ελληνική παιδεία Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, συνδεδεμένη από τα πρώτα χρόνια της ζωής της με το χριστιανισμό, κράτησε μία μεταβαλλόμενη στάση έναντι της «θύραθεν παιδείας», όπως λέγεται η εκπαίδευση που βρίσκεται έξω από τα χριστιανικά και εκκλησιαστικά πλαίσια 207. Το 425 ιδρύεται το Πανδιδακτήριο, που αποτελούσε μία ανακτορική σχολή ανώτερης εκπαίδευσης, που περιλάμβανε συνολικά τριάντα μία έδρες, δέκα της ελληνικής και δέκα της λατινικής γραμματικής και φιλολογίας, πέντε έδρες της ελληνικής και τρεις της ρωμαϊκής ρητορικής, μία της ελληνικής φιλοσοφίας και δύο του ρωμαϊκού δικαίου 208. Από την εξίσωση των λατινικών με τα ελληνικά και από το γεγονός ότι οι περισσότεροι διδάσκοντες ήταν γραμματικοί, ανήκαν δηλαδή στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, προκύπτει ότι ο σκοπός της ίδρυσης του πανεπιστημίου δεν ήταν τόσο η φιλολογική εκμάθηση, όσο η εκπαίδευση κρατικών υπαλλήλων 209. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η πολιτεία σκόπευε να συνδυάσει την αρχαία παιδεία με πρακτικούς σκοπούς. Η θέση της Εκκλησίας για την αρχαιοελληνική παράδοση βασιζόταν στην αντίληψή της για τον ειδωλολατρικό κόσμο. Ο φόβος της για την παλιά πολυθεϊστική θρησκεία ήταν χαρακτηριστικός, επομένως διατηρούσε επιφυλάξεις για τη μελέτη των αρχαίων κειμένων. Σύμφωνα με τους Αποστολικούς Κανόνες, κείμενο του 4ου αιώνα, τα ειδωλολατρικά βιβλία είναι επικίνδυνα και δεν προσφέρουν κάτι παραπάνω από τα χριστιανικά 210. Ωστόσο, η Εκκλησία και οι Πατέρες της δεν μπορούσαν να παραβλέψουν την παιδευτική αξία της αρχαίας παράδοσης. Ο ίδιος ο Χριστός και οι Απόστολοι δεν είχαν ούτε επιδοκιμάσει, ούτε καταδικάσει την ελληνική παιδεία, η οποία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για μελέτη, προκειμένου να γνωρίζουν οι χριστιανοί ποιος ήταν ακριβώς ο ειδωλολατρικός κίνδυνος και να οπλιστούν κατάλληλα. Παράλληλα, η Εκκλησία αν και καταδίκαζε το περιεχόμενο της αρχαίας γραμματείας, δεν έκανε το ίδιο για το γλωσσικό και υφολογικό κομμάτι της, που πρόσφερε πολύτιμες γνώσεις λεξιλογίου και γραμματικής 211. Τον 6ο αιώνα, η θύραθεν παιδεία βρίσκεται στο περιθώριο. Οι κινήσεις του Ιουστινιανού για το κλείσιμο της Σχολής των Αθηνών και της καταδίωξης των γραμματικών και των φιλοσόφων παραμέρισαν τη μελέτη και την αντιγραφή χειρογράφων, κάτι που στάθηκε η αιτία να

Ό.π., σελ. 293. Κωνσταντινίδης Ν., ό.π., σ. 571. 209 Mango C., ό.π., σ. 157. 210 ό.π., σελ. 158. 211 Beck H.-G., Η βυζαντινή χιλιετία, μετάφραση Δ. Κούρτοβικ, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992, σελ. 195. 207 208

χαθούν πολλά αρχαία κείμενα 212. Η στάση αυτή υποστηριζόταν σε κάποιο βαθμό από την Εκκλησία, που ανησυχούσε για τη διατήρηση της ηθικότητας των νέων σπουδαστών. Η θύραθεν παιδεία, εφόσον πλέον δεν υποστηριζόταν από το κράτος, έγινε περισσότερο υπόθεση ιδιωτική 213. Ο 9ος αιώνας με την αναγέννηση των φιλολογικών σπουδών, χαρακτηρίζεται από την παρουσία σημαντικών προσωπικοτήτων, που έδρασαν προστατευτικά υπέρ της εκπαίδευσης. Μία από αυτές ήταν ο Λέοντας ο φιλόσοφος ή Μαθηματικός , του οποίου η φήμη είχε ξεπεράσει τα σύνορα του βυζαντινού κράτους. Έγινε διευθυντής της φιλοσόφου σχολής της Μαγναύρας, που είχε ιδρύσει ο καίσαρ Βάρδας, όπου διδάσκονταν κυρίως η φιλοσοφία και η γραμματική 214. Στο Λέοντα σώζεται και το πρώτο σωζόμενο αντίγραφο του Πλάτωνα, ενώ στο συνεργάτη του Κομητά, η αντιγραφή του Ομήρου σε μικρογράμματη γραφή. Μία άλλη σημαντική προσωπικότητα ήταν ο Φώτιος, ο οποίος ξεχώριζε για την αρχαιοελληνική του παιδεία, στην οποία έδινε μεγάλη προπαιδευτική σημασία, όσο και για την ορθόδοξη θεολογική, κάτι που τον έκανε πατριάρχη Κωνσταντινούπολης για 17 χρόνια. Ο Φώτιος ήταν δημόσιος υπάλληλος πριν ανέλθει στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Από τα νεανικά του χρόνια ασχολήθηκε με τη μελέτη και συγκέντρωση αρχαίων χειρογράφων, αναγνωρίζοντας την προπαιδευτική σημασία τους 215. Ένα από τα έργα που συνέταξε ο ίδιος, η Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος, περιέχει 279 περιλή-ψεις ή υποθέσεις έργων της αρχαιότητας, αλλά και χριστιανικά έργα. Την εποχή που είχε γίνει πατριάρχης, πρωτοστάτησε στο ιεραποστολικό έργο του Βυζαντίου, στέλνοντας τους αδελφούς Κύριλλο και Μεθόδιο στη Μοραβία για να οργανώσουν ελληνορθόδοξη εκκλησία και να δημιουργή-σουν το σλαβικό αλφάβητο. Οπωσδήποτε η δράση του Φωτίου σε όλα τα χρόνια της ζωής του ήταν άρρητα συνδεδεμένη με την ελληνική παιδεία. Η δράση του Λέοντα και του Φωτίου και όλη η κινητοποίηση γύρω από την αρχαία ελληνική γραμματεία και παιδεία οδήγησε σε μία αναβίωση, που θα κορυφωνόταν το 10ο αιώνα, με τον Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητο. Η Εκκλησία, αν και δεν ήταν ενθουσιασμένη από αυτό το γεγονός, δεχόταν τη διδασκαλία των αρχαίων κειμένων, ως προπαρασκευαστικού υλικού για τους μελλοντικούς λογίους που θα κατείχαν κρατικά και εκκλησιαστικά αξιώματα 216.

Hunger H., Βυζαντινή λογοτεχνία - Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, μετάφραση Τ. Κόλλιας, Κ. Συνέλλη, Γ. Χ. Μακρής, Ι. Βάσσης, τόμος Β’, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σελ. 371. 213 Κωνσταντινίδης Ν., ό.π., σελ. 571. 214 Καραγιαννόπουλος Ι., ό.π., σελ. 295. 215Κωνσταντινίδης Ν., ό.π., σελ. 572. 216Ράνσιμαν Σ., ό.π., σελ. 87. 212

Τον 11ο αιώνα, η ανάπτυξη των πόλεων και η άνοδος μίας καινούριας κάστας αστών δικαιολογούν το δραστήριο πνευματικό κλίμα και την ανάπτυξη της θύραθεν παιδείας. Ως προς αυτό εργάστηκαν ο πολυμαθής Μιχαήλ Ψελλός και ένας κύκλος διανοουμένων, με τους οποίους είχε συνδεθεί – μεταξύ των οποίων ο Ιωάννης Μαυρόποδας και ο Ιωάννης Ξιφιλίνος 217. Αυτοί δρούσαν σε μία ιδιωτική σχολή που είχαν ιδρύσει και στην οποία δίδασκαν δίκαιο, ρητορική και φιλοσοφία. Η σχολή δεχόταν την αυτοκρατορική εύνοια, όπως και οι καθηγητές της, η Εκκλησία όμως δεν άργησε να αντιδράσει. Η πίεση που τους άσκησε ήταν αρκετή για να τους ωθήσει να στραφούν στο μοναχισμό. Ο διάδοχος του Ψελλού, Ιωάννης Ιταλός, ο οποίος σύντομα κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή προσπαθούσε να κατανοήσει με τη λογική το μυστήριο της θείας ενσάρκωσης. Το αποτέλεσμα ήταν ο αφορισμός του. Η Εκκλησία, διαπιστώνοντας την ισχύ της θύραθεν παιδείας, αποφάσισε να λάβει άμεσα μέτρα. Ανέλαβε τον άμεσο έλεγχο της εκπαίδευσης και προπάντων της εκπαίδευσης των κληρικών, με τη σύμφωνη απόφαση του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού 218. Αν και διδάσκονταν ακόμα η φιλοσοφία και η ρητορική, η οποία είχε μεγάλη σημασία στο Βυζάντιο, είχαν παραγκωνιστεί σε σχέση με τη μελέτη του Ευαγγελίου. Η λατινική κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 μεταφέρει το βάρος της θύραθεν παιδείας από το Βυζάντιο στα νέα ελληνικά κράτη που ιδρύονται, όπως της Νίκαιας. Εκεί, οι φιλολογικές σπουδές έχουν την ευκαιρία να αναπτυχθούν, όπως και η θύραθεν παιδεία. Μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα, προσωπικότητες όπως ο Νικόλαος Βλεμμύδης, ο «πνευματικός προπάτορας των φιλολόγων» και ο Θεόδωρος Μετοχίτης, συνεργάτης του Ανδρόνικου Β’, προστατεύουν τα γράμματα. Δεν είναι τυχαίο ότι μερικά από τα καλύτερα σωζόμενα χειρόγραφα ανήκουν σε αυτή την περίοδο 219. Η αντιμετώπιση της ελληνικής παιδείας, επομένως, τόσο από το Βυζάντιο όσο και από την Εκκλησία παρουσίαζε διακυμάνσεις από αιώνα σε αιώνα. Η παρουσία και η δράση ισχυρών προσωπικοτήτων πάντοτε έδρασαν θετικά υπέρ της μελέτης των αρχαίων κειμένων και της διδασκαλίας τους. Εξαιτίας αυτής της διδασκαλίας και του ενδιαφέροντος έχουν διασωθεί ως σήμερα πολλά κείμενα της αρχαίας γραμματείας.

Mango C., ό.π., σελ. 171. Ό.π., σελ. 175. 219 Κωνσταντινίδης Ν., ό.π., σελ. 572. 217 218

Γ. Η επίδραση της ελληνικής παιδείας στα πνευματικά έργα και τη γλώσσα Η εξέλιξη και ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας, όπως και το ενδιαφέρον για το αρχαιοελληνικό παρελθόν είχαν ιδιαίτερες επιδράσεις στην ελληνική γλώσσα και κατόπιν στην πνευματική παραγωγή του Βυζαντίου. Η επίσημη γλώσσα του Βυζαντίου μέχρι το τέλος του 5ου μ.Χ. αιώνα ήταν η λατινική, κάτι που ήταν λογικό καθώς η Βυζαντινή αυτοκρατορία αποτελούσε τη συνέχεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 220. Στα χρόνια του Ιουστινιανού, η ελληνική άρχιζε να κερδίζει έδαφος, επικρατώντας πλήρως από τον 7ο αιώνα. Ωστόσο, η ελληνική γλώσσα δεν ήταν ενιαία και δημιουργούσε πολλά προβλήματα στο εσωτερικό του κράτους. Η αττική γλώσσα του 5ου αιώνα π.Χ. είχε εξελιχθεί με το πέρασμα των χρόνων στην ελληνιστική κοινή της Καινής Διαθήκης, κάτι που για πολλούς κλασικούς φιλολόγους σήμαινε παρακμή της γλώσσας 221. Σύντομα δημιουργήθηκε το κίνημα του αττικισμού, που κήρυσσε ως αντίδοτο στην κοινή την επιστροφή στο λιτό αττικό ύφος. Τον αττικισμό ακολούθησαν και οι Βυζαντινοί, οι οποίοι σύντομα βρέθηκαν σε «ένα γλωσσικό χάος», καθώς είχαν δημιουργηθεί πλέον τρεις γλώσσες. Ήταν η αττική, που χρησιμοποιούσαν οι διανοούμενοι, η κοινή που ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε στην Καινή Διαθήκη και τέλος η απλή λαϊκή γλώσσα, την οποία μιλούσαν καθημερινά και η οποία αργότερα μετατράπηκε στη νεοελληνική δημοτική 222. Η αττικίζουσα γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί αποτελούσε στην ουσία μία νεκρή γλώσσα, η οποία όμως ήταν ανώτερη μορφικά από τα άλλα δύο είδη, καθώς ήταν η γλώσσα των αριστουργημάτων της κλασικής περιόδου της αρχαίας Ελλάδος. Ίσως επρόκειτο για μία αυταπάτη ότι με την αναπαραγωγή της αττικής γλώσσας θα μπορούσαν οι Βυζαντινοί να δημιουργήσουν έργα ανάλογα των κλασικών 223. Ο μιμητισμός των Βυζαντινών έφθασε όμως σε σημεία παράλογα. Αυτός που ήθελε να μιμηθεί τους αρχαίους συγγραφείς όφειλε να διαβάζει συνεχώς τα έργα τους και να ελέγχει κατά πόσο μία φράση ή μία σύνταξη «κείται», δηλαδή υπάρχει μέσα στο έργο τους. Το ερώτημα «κείται η ου» έδωσε στον αττικιστή ρήτορα Ουλπιανό τον Τύριο το προσωνύμιο Κειτούκειτος 224. Έτσι όμως, δημιουργήθηκε μία ολότελα τεχνητή γλώσσα, η οποία μικρή σχέση είχε με την πραγματικότητα.

Beck H., ό.π., σελ. 202. Mango C., ό.π., σελ. 276. 222 Beck H.-G., ό.π., σελ. 202. 223 Toynbee A., Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, μετάφραση Ν. Γιανναδάκης, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992, σελ. 171. 224 Hunger H., ό.π., σελ. 373. 220 221

Η κοινή ήταν εκτός από τη γλώσσα της Καινής Διαθήκης, η γλώσσα της υμνογραφίας και για αυτό το λόγο προτιμήθηκε η χρήση της σε μη θρησκευτικά κείμενα της λογοτεχνίας και ενθάρρυνε τη δημιουργία έργων σε ένα εξεζητημένο νεοαττικό ύφος, κάτι που περιόρισε την κίνησή τους στο στενό κύκλο των συγγραφέων 225. Όσον αφορά στη λαϊκή γλώσσα, από την παλαιοχριστιανική και τη μεσοβυζαντινή περίοδο δε μας έχει διασωθεί σχεδόν τίποτε, ίσως επειδή δεν τη θεωρούσαν άξια κατάγραφής 226. Από το 12ο αιώνα όμως αποτελεί τη γλώσσα κάποιων άριστων πρώιμων λογοτεχνικών έργων, όπως των Προδρομικών του Θεόδωρου Πρόδρομου, αλλά και ιπποτικών μυθιστορημάτων, όπως το Κατά Καλλίμαχον και Χρυσορρόην, του Ανδρόνικου Παλαιολόγου. Η πνευματική παραγωγή του Βυζαντίου δε θα μπορούσε να ακολουθήσει δρόμους διαφορετικούς από αυτούς που είχαν χαραχτεί με βάση τη γλώσσα – ή καλύτερα τις υπάρχουσες γλώσσες. Στους πρώτους αιώνες, επωφελήθηκε σημαντικά η παράδοση της αρχαίας ειδωλολατρικής γραμματείας, εξαιτίας των αντιγραφών. Οι εξηγητές των βιβλικών κειμένων χρησιμοποιούσαν για το κείμενο των σχολίων τους το περιθώριο του κειμένου, συνδυάζοντας τη φιλολογική έρευνα με την πρακτική αναπαραγωγή των κειμένων 227. Τον 6ο-8ο αιώνα, που ήταν μεταβατική περίοδος για την ελληνική παιδεία, η δραστηριότητα των αντιγραφών και των φιλολόγων ήταν προφανώς περιορισμένη, με αποτέλεσμα να χαθεί κάποιο μέρος της αρχαίας γραμματείας. Η ανάπτυξη της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στο Βυζάντιο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη γλωσσική εξέλιξη από τους πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στην αττικιστική μίμηση και στην πολιτική και κοινωνική λειτουργία της ρητορικής 228. Τα σημαντικότερα έργα της πνευματικής παραγωγής ήταν αναμφίβολα η ιστοριογραφία, η αγιολογία και η λογοτεχνία, οι οποίες δέχθηκαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό την επίδραση της αρχαιοελληνικής γραμματείας και παιδείας. Η ιστοριογραφία, μένει προσκολλημένοι σε κλασικά πρότυπα και πολύ συχνά οι ιστορικοί κάνουν απλώς παράφραση χρονικών σε αρχαϊκή γλώσσα. Πρέπει να τονιστεί ότι μεταξύ αυτών που έγραψαν Χρονογραφίες συγκαταλέγονται ο Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος και ο Ψελλός 229. Το πλουσιότερο είδος, η αγιολογία, συγκεντρώνει ένα ευρύ φάσμα κειμένων και συνήθως γράφονταν σε απλή γλώσσα. Τέλος, η λογοτεχνία μέχρι το 12ο αιώνα διατηρεί μία στενή σχέση με την αρχαιότητα, μέχρι την εμφάνιση των μυθιστορημάτων και κυρίως των ιπποτικών που γράφονται στην καθομιλουμένη. Toynbee A., ό.π., σελ. 173. Mango C., ό.π., σελ. 279. 227 Hunger H., ό.π., σελ. 371. 228 ό.π., σελ. 368. 229 Mango C., ό.π., σελ. 290. 225 226

Συμπεράσματα Η ελληνική αρχαιότητα αποτέλεσε για το Βυζάντιο ένα συνδετικό κρίκο με το ιστορικό παρελθόν του. Η αρχαιοελληνική παιδεία, η «θύραθεν» όπως ονομάστηκε, επηρέασε την παιδεία των Βυζαντινών και συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της φιλολογίας και στην αντιγραφή αρχαίων χειρογράφων, έτσι ώστε να μη χαθούν πολύτιμα έργα. Η Εκκλησία, δείχνοντας κάποιο σεβασμό στην αρχαιοελληνική παράδοση, αρνήθηκε τα αρχαία πρότυπα και τα καταδίκασε ως ειδωλολατρικά και επικίνδυνα ως προς το περιεχόμενό τους για την εκπαίδευση των νέων. Η διαφοροποίηση της στάσης του βυζαντινού κράτους απέναντι στα αρχαιοελληνικά πρότυπα διαπιστώνεται και από την λογοτεχνική και γενικότερη πνευματική παραγωγή, που ήταν πιο πλούσια σε περιόδους που η αρχαία παράδοση ήταν αποδεκτή. Η αρχαία ελληνική παράδοση και γραμματεία όμως είχε εμφανή παρουσία σε ολόκληρη τη χιλιόχρονη διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Παρά τη μεταβαλλόμενη συχνά στάση της πολιτείας και τη συχνά αρνητική θέση της Εκκλησίας απέναντί της, ήταν γεγονός πως αναγνωριζόταν η παιδευτική της αξία. Διάφορες σημαντικές προσωπικότητες εντρύφησαν στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, προσφέροντάς μας αντίγραφα των αρχαίων κειμένων και έργα που πλησιάζουν σε αυτά. Η γλώσσα και η πνευματική παραγωγή του Βυζαντίου δεν μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστες. Η δημιουργία τριών ουσιαστικά γλωσσών διαφοροποίησε αρκετά τη λογοτεχνική και φιλολογική δημιουργία, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε σήμερα.

Παναγιώτης Σαπουντζής Διδάκτωρ Υπολογιστών Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου Νότιγχαμ

Φασματική Ανάλυση Χωρικού και χρωματικού περιεχομένου των Φυσικών Εικόνων

Περίληψη Τα στατιστικά χαρακτηριστικά των φυσικών εικόνων εικάζεται πως έχουν παίξει μορφοποιητικό ρόλο στη εξέλιξη του οπτικού συστήματος. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η στατιστική ανάλυση των χωρικών και χρωματικών χαρακτηριστικών των φυσικών εικόνων και η συσχέτιση τους με τα χαρακτηριστικά του ανθρωπίνου οπτικού συστήματος.

1. Εισαγωγή Φυσικές σκηνές Η δημιουργία και η εξέλιξη ενός νευρωνικού συστήματος κατευθύνεται από τρεις βασικούς παράγοντες. (α) Τις λειτουργίες που ένας οργανισμός πρέπει να επιτελέσει, (β) τις υπολογιστικές δυνατότητες και περιορισμούς των νευρώνων και (γ) το περιβάλλον στο οποίο ο οργανισμός ζει. Πρόσφατες εξελίξεις σε στατιστικά μοντέλα, σε συνδυασμό με ισχυρά υπολογιστικά εργαλεία, έχουν αυξήσει το ενδιαφέρον για το ρόλο που παίζει το περιβάλλον στο καθορισμό της δομής και της λειτουργίας των νευρώνων και γενικότερα του οπτικού μας συστήματος. Μια σειρά από μελέτες για το πώς το ανθρώπινο οπτικό σύστημα κωδικοποιεί και διαβιβάζει την αμφιβληστροειδική εικόνα συνηγορεί για το ρόλο των φυσικών εικόνων ως διαμορφωτικού παράγοντα. Κωδικοποιώντας, κατά τη διαδικασία της εξέλιξης, τα πιο σημαντικά ερεθίσματα (τροφή, εχθρούς, συντρόφους) το πιο αποτελεσματικό οπτικό σύστημα θα επιβιώσει. Με βάση αυτή τη θεώρηση, τα στατιστικά χώροχρωματικά (spatio-chromatic) χαρακτηριστικά των φυσικών σκηνών θα πρέπει να έχουν καθορίσει τα χαρακτηριστικά των πρωίμων οπτικών οδών, έτσι ώστε να περιοριστεί η διαβίβασή περιττών πληροφοριών και να

διαχωριστεί το χρήσιμο σήμα από το θόρυβο. Για τον έλεγχο αυτής της υπόθεσης υπάρχουν δύο βασικές μέθοδοι. Η πιο άμεση προσέγγιση είναι η εξέταση των νευρωνικών αποκρίσεων, όταν το ερέθισμα είναι κάποια φυσική σκηνή. Μια δεύτερη προσέγγιση αποτελεί η μελέτη των στατιστικών χαρακτηριστικών των φυσικών εικόνων και η συσχέτιση τους με τις αποκρίσεις των νευρώνων. Τα τελευταία 30 χρόνια έχει διατυπωθεί πληθώρα αποδείξεων που υποδηλώνουν ότι το οπτικό σύστημα έχει βελτιστοποιηθεί στο να μεταδίδει μέγιστη πληροφορία των φυσικών εικόνων ή ερεθισμάτων με στατιστικά χαρακτηριστικά παρόμοια με εκείνα των φυσικών σκηνών. Αυτή η ιδιαίτερα δημοφιλής παρατήρηση, υποστηρίζεται από μελέτες σχετικά με τα φασματικά χαρακτηριστικά των κωνίων, τα χωρικά χαρακτηριστικά των αμφιβληστροειδικών νευρώνων καθώς και των νευρώνων του οπτικού φλοιού (Atick and Redlich, 1992) και ψυχοφυσικές μετρήσεις με χρήση φυσικών εικόνων (Webster and Mollon, 1997; Parraga et al., 1998; Parraga et al., 2000). Για να γίνει επομένως συσχέτιση μεταξύ των γνωστών χαρακτηριστικών του οπτικού συστήματος, από νευροφυσιολογικές και ψυχοφυσικές μελέτες με το χωρικό-χρωματικό περιεχόμενο των φυσικών εικόνων είναι απαραίτητη η μελέτη των στατιστικών χαρακτηριστικών των εικόνων αυτών. Στατιστικά χαρακτηριστικά φυσικών οπτικών σκηνών Προηγούμενες μελέτες των στατιστικών των φυσικών σκηνών έχουν ασχοληθεί κυρίως με το φασματικό πλάτος (Fourier amplitude) των σκηνών αυτών. Έχει δειχθεί ότι εικόνες φυσικών σκηνών έχουν παρόμοια δεύτερης τάξης χαρακτηριστικά (Field, 1987; Parraga et al., 1998). Οι χωρικές συχνότητες των φυσικών εικόνων δεν αντιπροσωπεύονται εξ ίσου. Το φασματικό πλάτος των σκηνών αθροιζόμενο σε όλες τις κατευθύνσεις (orientations) ακολουθεί τον παρακάτω εκθετικό νόμο: Amplitude(f) ∝f –a , δηλαδή όταν παρασταθεί γραφικά συναρτήσει της χωρικής συχνότητας, σε λογαριθμικούς άξονες σχεδόν γραμμικά με κλίση a καθώς η χωρική συχνότητα f αυξάνεται (βλ. σχήμα 1.1) .

Σχήμα 1.1: Tο φασματικό πλάτος τριών φυσικών αχρωματικών εικόνων, συναρτήσει της χωρικής συχνότητας, σχεδιασμένο σε λογαριθμικούς άξονες (Tolhurst et al., 1992). Στη βιβλιογραφία έχουν καταγραφεί τιμές για την κλίση a σε φυσικές εικόνες μεταξύ 0.7 και 1.6. Η τιμή της κλίσης a αυτή υποστηρίζεται πως έχει μεγάλη σημασία για τον τρόπο που το ανθρώπινο οπτικό σύστημα εξελίχθηκε, αφού μπορεί και επεξεργάζεται βέλτιστα χωρικές πληροφορίες φυσικών σκηνών, στις οποίες η κλίση a έχει τη συγκεκριμένη τιμή (Parraga et al., 2000) και υπάρχουν θεωρητικοί λόγοι γιατί θα πρέπει να υπάρχει ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στην τιμή της κλίσης a και στα προφίλ των υποδεκτικών πεδίων του οπτικού φλοιού στον εγκέφαλο. Ουσιαστικά μία σχέση ανάμεσα στο περιεχόμενο μιας σκηνής και στην απόκριση του οπτικού συστήματος θα μεγιστοποιούσε το λόγο του σήματος προς το θόρυβο. Έγχρωμη όραση Η τριχρωματική θεωρία, η οποία αποτελεί τη βάση της έγχρωμης όρασης, προτάθηκε από τον Thomas Young το 1802. Πρότεινε ότι για την επίτευξη οποιασδήποτε απόχρωσης απαιτείται προσθετική ανάμιξη τριών βασικών χρωμάτων. Αυτά τα τρία βασικά χρώματα είναι το κόκκινο, το πράσινο και το μπλε. Η αυτή θεωρία αναβίωσε αργότερα από τον Helmholtz (1852), ο οποίος διαπίστωσε ότι υπάρχουν τρεις τύποι φυσιολογικών «μηχανισμών» υπεύθυνοι για την αντίληψη όλων των χρωμάτων. Είναι σήμερα γνωστό ότι αυτούς οι τρεις αυτοί μηχανισμοί αποτελούνται από τρεις τύποι κωνίων που βρίσκονται στον

αμφιβληστροειδή των ανώτερων θηλαστικών, οι οποίοι αποκρίνονται κατά προτίμηση σε διαφορετικά μήκη κύματος. Ο κάθε τύπος κωνίων περιέχει μια οπτική χρωστική (φωτοχρωστική), ευαίσθητη σε διαφορετικό τμήμα του χρωματικού φάσματος, από όπου προκύπτει και η ονομασία τους: τα S-κωνία ευαίσθητα σε φωτόνια μικρού μήκους κύματος- short wavelength), τα M-κωνία (ευαίσθητα σε φωτόνια μεσαίου μήκους κύματος - medium wavelength) και τα L-κωνία (ευαίσθητα σε φωτόνια μεγάλου μήκους κύματος - long wavelength). Στο σχήμα 1.2 παρουσιάζονται οι καμπύλες φασματικής ευαισθησίας των τριών φωτοχρωστικών, οι οποίες καθορίζουν την πιθανότητα απορρόφησης ενός φωτονίου ως συνάρτηση του μήκους κύματος του.

Σχήμα 1.2: Φασματικές καμπύλες ευαισθησίας των τριών φωτοχρωστικών όπως μετρήθηκαν από τους Stockman και Sharpe (2000). Τα ηλεκτρικά σήματα που σχετίζονται με την έγχρωμη όραση μεταδίδονται από τους τρεις τύπους κωνίων στις στιβάδες των αμφιβληστροειδικών κυττάρων, στα οριζόντια και στα γαγγλιακά κύτταρα, τα οποία στη συνέχεια μεταφέρουν τις πληροφορίες μέσω του οπτικού νεύρου στον έξω γονατώδη πυρήνα (LGN) και στον οπτικό φλοιό. Πρώτος ο Hering, το 1878, πρότεινε ότι, μετά από το στάδιο επεξεργασίας του χρώματος στους φωτοϋποδοχείς, υπάρχει ένα δεύτερο στάδιο χρωματικής επεξεργασίας στο οποίο οι αποκρίσεις των κωνίων συνδυάζονται («κωδικοποιώντας» το άθροισμά ή την διαφορά τους). Αυτή η θεωρία έγινε γνωστή ως color opponent theory (θεωρία χρωματικής ανταγωνιστικότητας) και βασίζεται στον ανταγωνισμό που παρουσιάζεται στην αντίληψη μεταξύ κόκκινου-πράσινου, και μπλεκίτρινου χρώματος. Οι DeValois et al. (1966) ήταν οι πρώτοι που περιέγραψαν κύτταρα στην οπτική οδό ανώτερων θηλαστικών, τα οποία, για παράδειγμα, «αναστέλλονταν» από το κόκκινο και «διεγείρονταν»

από το πράσινο φως. Ηλεκτροφυσιολογικές και ψυχοφυσικές μελέτες αργότερα επιβεβαίωσαν τις αρχικές παρατηρήσεις. 2. Σύνοψη μεθοδολογίας Η χρήση των φυσικών εικόνων για τη διεξαγωγή ψυχοφυσικών μετρήσεων, καθώς και η μελέτη των στατιστικών χαρακτηριστικών τους απαιτεί προεργασία η οποία περιλαμβάνει τη βαθμονόμηση της φωτογραφικής μηχανής με την οποία λαμβάνονται οι εικόνες και την ψηφιακή επεξεργασία των εικόνων αυτών. Για το σκοπό αυτό αναπτύχθηκε μια τυποποιημένη και εξειδικευμένη μέθοδος, καθώς και υπολογιστικοί αλγόριθμοι για την ανάλυση των οπτικών χαρακτηριστικών σύνθετων φυσικών εικόνων. Βαθμονόμηση της ψηφιακής φωτογραφικής μηχανής Η βαθμονόμηση έχει ως σκοπό την εκτίμηση και στη συνέχεια την αφαίρεση της συνάρτησης γάμμα (gamma function) της ψηφιακής φωτογραφικής μηχανής, έτσι ώστε η συσχέτιση των αποκρίσεων των αισθητήρων της κάμερας, με την εισερχόμενη φωτεινότητα να είναι γραμμική. Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική τόσο για τη διενέργεια ψυχοφυσικών μετρήσεων, αφού οι τιμές της φωτεινότητας της εικόνας η οποία προβάλλεται ως ερέθισμα πρέπει να αποτελούν γραμμικό ανάλογο των τιμών της φωτεινότητας της εξωτερικής σκηνής, όσο και για την ανάλυση των στατιστικών χαρακτηριστικών των εικόνων. Ψηφιακή αναπαράσταση εικόνων Μια εικόνα μπορεί να παρασταθεί ως δυσδιάστατη συνάρτηση f(x, y) ή ένας δυσδιάστατος πίνακας, όπου x, y είναι χωρικές συντεταγμένες, ενώ η τιμή της f σε ένα ζεύγος συντεταγμένων (x, y) ονομάζεται ένταση (intensity) και αντιστοιχεί στην ένταση της φωτεινότητας σε αυτό το σημείο (pixel). Ο όρος διαβάθμιση του γκρι (grey level) περιγράφει την ένταση μονοχρωματικών εικόνων. Για παράδειγμα μία μονοχρωματική εικόνα 8-bit περιέχει 256 διαβαθμίσεις του γκρι (από 0 μέχρι 255). Μια χρωματική εικόνα, αποτελεί συνδυασμό ξεχωριστών δυσδιάστατων εικόνων. Για παράδειγμα στο RGB χρωματικό σύστημα, μια έγχρωμη εικόνα αποτελείται από τρεις (κόκκινη, πράσινη και μπλε) ξεχωριστές εικόνες, και επομένως οι τιμές της φωτεινότητας αποθηκεύονται σε τρεις πίνακες .

Μετατροπή από RGB χρωματικές συντεταγμένες σε LMS Οι γραμμικοποιημένες RGB εικόνες μπορούν να μετατραπούν σε εικόνες που προσομοιώνουν τις αποκρίσεις των L, M και S κωνίων του ανθρώπινου οπτικού συστήματος. Ο μετασχηματισμός αυτός είναι γραμμικός και πραγματοποιείται με τη χρήση ενός πίνακα, ο οποίος μετασχηματίζει τις [R, G, B] τιμές στις αντίστοιχες [L, M, S]. [L, M, S]’ = Τ ∗ [R, G, B]’ Ο πίνακας Τ υπολογίζεται από τις φασματικές ευαισθησίες των αισθητήρων της κάμερας και από τη φασματική ευαισθησία των κωνίων όπως υπολογίστηκε από τους Smith και Pokorny (1975). Οι συναρτήσεις Smith και Pokorny προσαρμόστηκαν ώστε να είναι συμβατές με ψυχοφυσικές μετρήσεις και μαθηματικούς περιορισμούς. 3.Αποτελέσματα Χωρική ανάλυση εικόνων Ο μετασχηματισμός Fourier μίας εικόνας, καταλήγει σε ένα πίνακα μιγαδικών αριθμών, ίσου σε διαστάσεις με τον πίνακα που αναπαριστά την εικόνα. Η γραφική αναπαράσταση του φασματικού πλάτους (Fourier amplitude) γίνεται σε σύστημα τριών αξόνων, όπου οι τιμές του x και y άξονα αναπαριστούν τη θέση του στοιχείου στον πίνακα, ενώ η τιμή του κατακόρυφου άξονα z αντιστοιχεί στο μέτρο του φασματικού πλάτους, δηλαδή την ενέργεια κάθε χωρικής συχνότητας (σχήμα 3.1). Είναι παρόλα αυτά πιο βολικό οπτικά να αναπαριστάται το φασματικό πλάτος με τη μορφή δυσδιάστατης εικόνας (σχήμα 3.1 δεξιά-κάτω), όπου η ενέργεια των χαμηλών συχνοτήτων αναπαρίσταται στο κέντρο και των υψηλών συχνοτήτων στη περιφέρεια.

Σχήμα 3.1: Μετασχηματισμός Fourier μιας φυσικής εικόνας (αριστερά) η τρισδιάστατη (δεξιά-πάνω) και δυσδιάστατη (δεξιά-κάτω) αναπαράσταση του μετασχηματισμού. Η δυσδιάστατη αναπαράσταση του φασματικού πλάτους φανερώνει αρκετά από τα χαρακτηριστικά των μετασχηματιζόμενων εικόνων. Εικόνες στις οποίες κυριαρχούν υψηλές συχνότητες και οι οποίες εμφανίζονται σε συγκεκριμένους προσανατολισμούς δίνουν στην αναπαράσταση του φασματικού πλάτους συγκεκριμένη μορφή. Για παράδειγμα, στο σχήμα 3.2 παρουσιάζεται ο μετασχηματισμός μιας αστικής εικόνας, στην οποία τα κτήρια παρουσιάζουν μεσαίες και υψηλές συχνότητες έντονα προσανατολισμένες στην οριζόντια καθώς και στη κατακόρυφη διεύθυνση, κάτι που φανερώνεται από την εικόνα του μετασχηματισμού. Ψυχοφυσικές μελέτες έχουν δείξει πως το ανθρώπινο οπτικό σύστημα παρουσιάζει μεγαλύτερη ευαισθησία σε οριζόντιους και κάθετους προσανατολισμούς, γεγονός που μπορεί να οφείλεται στην «έκθεση» μας σε αστικές εικόνες.

Σχήμα 3.2 Χαμηλές, μεσαίες και υψηλές χωρικές συχνότητες Οι χωρικές συχνότητες μιας εικόνας καθορίζουν με διαφορετικό τρόπο το περιεχόμενο της ενώ παίζουν σημαντικό ρόλο στην αντίληψη της. Οι υψηλές χωρικές συχνότητες σχετίζονται με τα άκρα και τις ακμές μίας εικόνας, τις απότομες δηλαδή μεταβολές στις τιμές της φωτεινότητας. Όταν φιλτραριστούν οι υψηλές χωρικές συχνότητες η εικόνα διατηρεί το περιεχόμενο της, δείχνει όμως θολή (blurred) αφού έχουν αφαιρεθεί οι ακμές της (σχήμα 3.3).

Σχήμα 3.3: Αρχική εικόνα (αριστερά), χαμηλές και μεσαίες χωρικές συχνότητες (κέντρο), μεσαίες και υψηλές χωρικές συχνότητες (δεξιά). Έχει αναφερθεί πως σε πειράματα χρόνων αντίδρασης όπου είχε ζητηθεί από τον εξεταζόμενο να αναγνωρίσει όσο το δυνατόν ταχύτερα το περιεχόμενο εικόνων οι οποίες περιείχαν διαφορετικές χωρικές συχνότητες, γρηγορότερα γινόταν η αναγνώριση των εικόνων οι οποίες περιείχαν υψηλές συχνότητες. Το αποτέλεσμα δείχνει αναμενόμενο, αφού οι ακμές και τα άκρα μιας εικόνας, καθιστούν το περιεχόμενο της πιο

εύκολα αναγνωρίσιμο. Από την άλλη έχει αναφερθεί σε πειράματα ηλεκτροφυσιολογίας (πχ Derrington and Lennie, 1984) ότι οι νευρώνες της οπτικής οδού αποκρίνονται περισσότερο σε μεσαίες χωρικές συχνότητες.

Χωρική ανάλυση μονοχρωματικών εικόνων Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, έχει διαπιστωθεί σε μεγάλα δείγματα φυσικών εικόνων, ότι το φασματικό πλάτος παρουσιάζει ακολουθεί τον εκθετικό νόμο f –a , δηλαδή όταν παρασταθεί γραφικά συναρτήσει της χωρικής συχνότητας, σε λογαριθμικούς άξονες σχεδόν γραμμικά με κλίση a καθώς η χωρική συχνότητα f αυξάνεται. Οι χαμηλές χωρικές συχνότητες έχουν μεγαλύτερη ενέργεια, από τις υψηλές συχνότητες και η μείωση αυτή είναι μάλιστα γραμμική. Μεγαλύτερες τιμές της κλίσης a, αποδίδουν περισσότερη ενέργεια στις μικρές χωρικές συχνότητες. Στη βιβλιογραφία έχουν καταγραφεί τιμές για την κλίση a σε φυσικές εικόνες μεταξύ 0.7 και 1.6. Η τιμή της κλίσης a αυτή υποστηρίζεται πως έχει μεγάλη σημασία για τον τρόπο που το ανθρώπινο οπτικό σύστημα εξελίχθηκε, αφού μπορεί και επεξεργάζεται βέλτιστα χωρικές πληροφορίες φυσικών σκηνών, στις οποίες η κλίση a έχει τη συγκεκριμένη τιμή Να σημειωθεί ότι η γραμμική αυτή μείωση του πλάτους συναρτήσει της χωρικής συχνότητας αποτελεί χαρακτηριστικό των φυσικών εικόνων. Στο σχήμα 3.4 παρουσιάζεται το φασματικό πλάτος της αστικής εικόνας στα αριστερά. Η εικόνα αυτή περιέχει ανθρώπινες κατασκευές, οι οποίες παρουσιάζουν χαρακτηριστική δομή και χωρικές συχνότητες υψηλής ενέργειας σε οριζόντιους και κατακόρυφους προσανατολισμούς. Το προφίλ σε αυτή τη περίπτωση αν και παρουσιάζει παρόμοια συμπεριφορά (οι χαμηλές συχνότητες, περιέχουν περισσότερη ενέργεια από τις υψηλές) δεν είναι γραμμικό.

Σχήμα 3.4: Το φασματικό πλάτος μιας ‘αστικής’ εικόνας δεν παρουσιάζει γραμμικό προφίλ. Χρωματική ανάλυση φυσικών εικόνων Η χρωματική ανάλυση των φυσικών εικόνων αποκαλύπτει πως το φασματικό πλάτος παρουσιάζει παρόμοια συμπεριφορά με τις αχρωματικές εικόνες. Για να εξεταστεί αυτό, αφαιρείται από της εικόνες η παραμόρφωση που εισάγεται από την συνάρτηση γάμμα και στη συνέχεια γίνεται η μετατροπή των εικόνων από τις RGB χρωματικές συντεταγμένες στις LMS, ώστε να προσομοιωθούν οι αποκρίσεις των κωνίων του ανθρώπινου αμφιβληστροειδή. Στο σχήμα 3.5, b παρουσιάζεται η γραμμικοποιημένη εκδοχή της αρχικής εικόνας a, ενώ η εικόνα c αποτελεί την θεωρητική απόκριση των LMS κωνίων σύμφωνα με τη φασματική απορρόφηση των φωτουποδοχέων.

Σχήμα 3.5: Η αρχική εικόνα (a), η εικόνα (a) μετά την αφαίρεση της συνάρτησης γάμμα (b), οι θεωρητικές αποκρίσεις των κωνίων συνολικά (c). Οι αποκρίσεις των L, M, S κωνίων αντίστοιχα (d, e, f). Τα φασματικά πλάτη των εικόνων d, e, f αντίστοιχα (g, h, i).

Οι εικόνες d, e και f περιέχουν τις αποκρίσεις των L, M και S κωνίων αντίστοιχα. Περιοχές στις οποίες η εικόνα d παρουσιάζει μεγαλύτερη φωτεινότητα, αποτελούν περιοχές στις οποίες τα L κωνία αποκρίνονται πιο έντονα. Στα σχήματα g, h και i παριστάνεται γραφικά το φασματικό πλάτος συναρτήσει της χωρικής συχνότητας για τις εικόνες που περιγράφουν τις αποκρίσεις των L, M και S κωνίων αντίστοιχα. Η ενέργεια για τα S κωνία είναι ελαφρώς μικρότερη από ότι για τα L και M, η εικόνα c περιέχει λιγότερη μπλε πληροφορία. Οι τιμές των κλίσεων a για τα σχήματα g, h και i είναι 1.465, 1.461 και 1.378 αντίστοιχα.

4. Σύνοψη Τα στατιστικά χαρακτηριστικά των φυσικών εικόνων εικάζεται πως έχουν παίξει μορφοποιητικό ρόλο στη εξέλιξη του οπτικού συστήματος. Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν η στατιστική ανάλυση των χωρικών και χρωματικών χαρακτηριστικών των φυσικών εικόνων και η συσχέτιση τους με τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου οπτικού συστήματος. Η αναπαράσταση του φασματικού πλάτους παρέχει πληροφορίες σχετικά με το χωρικό φασματικό περιεχόμενο μιας εικόνας, της χωρικές συχνότητες δηλαδή από τις οποίες αποτελείται, την ενέργεια αυτών των συχνοτήτων, καθώς και την κατανομή της ενέργειας στους διάφορους προσανατολισμούς. Για παράδειγμα «αστικές» εικόνες, εικόνες δηλαδή οι οποίες περιέχουν ανθρώπινες κατασκευές, παρουσιάζουν χωρικές συχνότητες των οποίων η ενέργεια είναι έντονα προσανατολισμένη στην οριζόντια και κάθετη διεύθυνση. Ψυχοφυσικές μελέτες έχουν δείξει πως το ανθρώπινο οπτικό σύστημα παρουσιάζει μεγαλύτερη ευαισθησία σε οριζόντιους και κάθετους προσανατολισμούς, γεγονός που μπορεί να οφείλεται στην «έκθεση» μας σε τέτοιες εικόνες. Το περιεχόμενο σε χωρικές συχνότητες μιας εικόνας καθορίζει με διαφορετικό τρόπο τη μορφή της. Οι υψηλές χωρικές συχνότητες σχετίζονται με τα άκρα και τις ακμές μίας εικόνας, τις απότομες δηλαδή μεταβολές στις τιμές της φωτεινότητας, ενώ μεσαίες και χαμηλές χωρικές συχνότητες σχετίζονται με τις πιο ομαλές μεταβολές. Μία εικόνα από την οποία έχουν αφαιρεθεί οι υψηλές συχνότητες συνεχίζει να διατηρεί το περιεχόμενο και τη μορφή της, απουσιάζουν όμως οι ακμές. Οι ακμές είναι αυτές που καθιστούν ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο αναγνωρίσιμο, όπως έχει διαπιστωθεί και με ψυχοφυσικές μετρήσεις. Η κλίση a του εκθετικού νόμου f –a που περιγράφει το φασματικό πλάτος των φυσικών εικόνων παρουσιάζει παρόμοιες τιμές για μεγάλο

αριθμό φυσικών εικόνων. Η τιμή της κλίσης a αυτή υποστηρίζεται πως έχει μεγάλη σημασία για τον τρόπο που το οπτικό σύστημα εξελίχθηκε, μιας και μπορεί να επεξεργάζεται βέλτιστα χωρικές πληροφορίες φυσικών σκηνών, στις οποίες η κλίση a έχει τη συγκεκριμένη τιμή. Θεωρητικοί λόγοι υποδεικνύουν πως θα πρέπει να υπάρχει ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στην τιμή της κλίσης a και στο προφίλ των υποδεκτικών πεδίων του οπτικού φλοιού στον εγκέφαλο. Να σημειωθεί πως η γραμμική αυτή μορφή δεν εμφανίζεται σε εικόνες στις οποίες κυριαρχούν ανθρώπινες κατασκευές ή άλλα δομημένα αντικείμενα. Όσον αφορά το χρωματικό περιεχόμενο των φυσικών εικόνων, οι γραμμικοποιημένες εικόνες, από τις RGB χρωματικές συντεταγμένες μετασχηματίστηκαν στις LMS χρωματικές συντεταγμένες, με χρήση των συναρτήσεων απορρόφησης των κωνίων. Αυτό μας επιτρέπει να προσομοιώσουμε τις αποκρίσεις των κόκκινων, πράσινων και μπλε κωνίων ξεχωριστά. Τα σημεία (pixels) στα οποία οι τιμές της φωτεινότητες είναι μεγαλύτερες, αντιστοιχούν σε σημεία στα οποία η απόκριση του αντίστοιχου φωτουποδοχέα είναι μεγαλύτερη. Η σχέση που παρουσιάζει το φασματικό πλάτος συναρτήσει της χωρικής συχνότητας είναι γραμμική και παρόμοια με αυτή των αχρωματικών εικόνων. Η ενέργεια που περικλείει κάθε χρωματική συνιστώσα εξαρτάται από το χρωματικό περιεχόμενο της εικόνας και το ίδιο ισχύει για την κλίση a.

5. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Atick, J.J., Z. Li, and A.N. Redlich, What does post-adaptation color appearance reveal about cortical color representation? Vision Res, 1993. 33(1): p. 123-9. Barlow, H.B., R. Narasimhan, and A. Rosenfeld, Visual pattern analysis in machines and animals. Science, 1972. 177(49): p. 567-75. Field, D.J., Relations between the statistics of natural images and the response properties of cortical cells. J Opt Soc Am A, 1987. 4(12): p. 2379-94. Parraga, C.A., et al., Color and luminance information in natural scenes. J Opt Soc Am A Opt Image Sci Vis, 1998. 15(3): p. 563-9. Parraga, C.A., T. Troscianko, and D.J. Tolhurst, The human visual system is optimised for processing the spatial information in natural visual images. Curr Biol, 2000. 10(1): p. 35-8. Parraga, C.A., T. Troscianko, and D.J. Tolhurst, Spatiochromatic properties of natural images and human vision. Curr Biol, 2002. 12(6): p. 483-7. Smith, V.C. and J. Pokorny, Spectral sensitivity of the foveal cone photopigments between 400 and 700 nm. Vision Research, 1975. 15: p. 161-171. Tolhurst, D.J., Y. Tadmor, and T. Chao, Amplitude spectra of natural images. Ophthalmic Physiol Opt, 1992. 12(2): p. 229-32. Webster, M.A. and J.D. Mollon, Adaptation and the color statistics of natural images. Vision Res, 1997. 37(23): p. 3283-98.

Δημήτριος Χ. Σάββας Προιστάμενος της «Β.Δ.Β.»

Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΕΜΕΝΗ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΛΑΣΗΘΙΟΥ

Ηράκλειο 16η Δεκεμβρίου 1913. Ο Διευθυντής του Μεταφραστικού γραφείου Γεώργιος Οικονομίδης μεταγράφει απόφαση της Διεύθυνσης του συμβουλίου Μουσουλμανικής Δημογεροντίας που φέρει ημερομηνία 27η Οκτωβρίου 1900. Το περιεχόμενο της απόφασης αυτής είναι το πώς θα καλυφθούν τα λειτουργικά έξοδα που έχουν τα διάφορα τεμένη, τόσο του Νομού Ηρακλείου αλλά και του Νομού Λασηθίου. Τα έξοδα αυτά καλύπτουν διάφορες ανάγκες όπως: α) πληρωμές ψαλτών. Οι ψάλτες διακρίνονται σε πρώτους, δεύτερους και τρίτους ψάλτες. β) πληρωμές ιμάμηδων γ) πληρωμές ιεροκηρύκων και αναγνωστών του Κορανίου δ) πληρωμές νεωκόρων, θυρωρών ε) πληρωμές καθαριστών και καθαριστριών. Μέσω αυτού του πονήματος θ’ αναφερθούμε σ’ αυτά τα τεμένη της πόλης μας, εντοπίζοντας, όσο είναι δυνατόν βέβαια τη σημερινή τους θέση. Βέβαια, θα αναφερθούμε και στα ονόματα, όσων υπηρετούν σ’ αυτά. Το κείμενο το οποίο μεταγράφηκε από τον Γεώργιο Οικονομίδη, έχει ως εξής: Εν Ηρακλείω Κρήτης σήμερον την 16ην Ρετζέπ 1318 της εγείρας συμπίπτουσαν προς την 27ην Οκτωβρίου 1900 από της του Χριστού γεννήσεως ημέραν Παρασκευήν και ώραν 2 μ.μ. Τουρκιστί, συνήλθεν η Μουσουλμανική Δημογεροντία εν τη αιθούση του εβκαφίου επί παρουσία του Διευθυντού του Συμβουλίου ενδοξοτάτου Αχμέτ φαζίλ Βέη και υπό την Προεδρείαν του Προέδρου της Μουσουλμανικής Δημογεροντίας Ιερολογιωτάτου Μουκαμπελετζή Μεχμέτ Εφένδου Μουφτή της πόλεως και αναπληρωτού του Προέδρου του Συμβουλίου, παρόντων και των τακτικών μελών Χουσεϊν Κιαμή, Μπαμπά Μουσταφά Ραχμίν εφένδου, Μεχμέτ Δεμήρ Βελονάκη και των αναπληρωτών Κουτσαζαδέ Μιχρά Βέη, Τουρμπενταράκη Σαμή Βέη, Σαλάχ Καλαϊτζάκη και εξέδωσε επί των κατωτέρω υποθέσεων την απόφασίν της. Είναι γνωστόν, όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά και στους άλλους χώρους που οι Τούρκοι κατέκτησαν, οι εκκλησίες να περιέρχονται στα χέρια τους. Σε πολλές περιπτώσεις τις χρησιμοποιούσαν ως ιδιωτικά σπίτια ή και λουτρά

ακόμα. Ο Τούρκος ιστορικός του 17ου αιώνα Σιλιχτάρ Φιντικλιλή Μεχμέτ Αγά, αναφέρει σχετική περίπτωση στην Κρήτη, όπου μετετράπη μοναστήρι της Παναγίας εις λουτρώνα. «Ο λουτρών, ο οποίος επανεκτίσθη χάριν της μητρός του Σουλτάνου, ήτο (πρότερον) μοναστήριον της Παναγίας. Είναι τόσον έκδηλος η περίπτωσις, ώστε δεν χρειάζεται να περιγράψη τις αυτήν. Ότι ωραιότερον υπήρξεν εν τω κόσμω κατεσκευάσθη και ετοποθετήθη με καλλιτεχνικότητα εις αυτόν τον λουτρώνα». Η εκκλησία που επρόκειτο να μετατραπεί σε τέμενος «εκαθαρίζετο» προτού αρχίσει οποιαδήποτε θρησκευτική εκδήλωση. Καθαρισμός εκκλησιών γνωρίζουμε στο Ηράκλειο από περιγραφές του ιστορικού Εβλιγιά Τσελεμπή ο οποίος μας αναφέρει: «Ο Χαναφίτης Σαϊχ αλ-Ισλάμ Χότζα έδωσε εντολήν δια την εκτέλεσιν της επισήμου προσευχής. Κατεβλήθη ενταντική προσπάθεια, ώστε να καθαρισθούν όλαι αι ακάθαρτοι και υπό των ειδολολατρών (Χριστιανών) μολυνθείσαι χριστιανικαί εκκλησίαι. Τα σεσηπότα ήδη και ακάθαρτα λείψανα, τα οποία είχον ταφή υπό τους τοίχους των εκκλησιών και μοναστηρίων, ερρίφθησαν εις τα βάθη της θαλάσσης και δια του τρόπου αυτού εκαθαρίσθησαν αι εκκλησίαι και τα μοναστήρια. Όλα τα τεμένη (εκκλησίαι, αι οποίαι μετετράπησαν δια του καθαρισμού εις τεμένη) εκαθαρίσθησαν δι’ απολυμάνσεως με αλόην, κάμφοραν και ρητίνην, ευωδιάζοντα εις τοιούτον βαθμόν, ώστε, ενώ προηγούμενως ταύτα ήσαν χριστιανικοί τόποι προσευχής και απηγγέλετο το ύψιστον, αληθές και δεδοξασμένον Κοράνιον. Εις αυτά τα τεμένη προσηύχοντο εκάστην Παρασκευήν, εγένοντο αι πέντε καθημεριναί δοξολογίαι, εκηρύττετο η υπό την προστασίαν του Θεού ευρισκόμενη θρησκεία του Ισλάμ και κατεβάλλετο προσπάθεια εκτελέσεως του ισλαμικού νόμου». Χαναφίτης ήταν αυτός που ανήκε σε μία από τις τέσσερες νομικές σχολές του ισλάμ. (Hanafiten, Safi iten, Malikiten, Hanbaliten). Από τους Οθωμανούς ιστορικούς πληροφορούμαστε, ότι τα τεμένη της Κρήτης χτίζονταν με πέτρα. Μερικά απ’ αυτά ήταν ξύλινα, καλυμμένα με μόλυβδο ή πυλό. Τα μουσουλμανικά τεμένη στην Κρήτη χαρακτηρίζονται επαρχιακά και έχουν μόνο ένα μιναρέ. Μερικοί από τους μιναρέδες αρχικά ήταν κωδωνοστάσια τα οποία διατήρησαν την αρχική τους μορφή ή μετατράπηκαν σε μιναρέδες. Ο Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει ότι στην Κρήτη υπήρχαν μιναρέδες με κώδωνες. Η εγκατάσταση ή η εγκατάλειψη των κωδώνων στους μιναρέδες δεν σημαίνει ότι αυτοί χρησιμοποιούνταν από τους Μωαμεθανούς. Γνωρίζουμε εξάλλου, ότι ο Κώδων, ως χριστιανικό τελετουργικό αντικείμενο δεν έγινε δεκτό από τους Μωαμεθανούς, όπως δεν έγινε δεκτή και η σάλπιγγα ως ιουδαϊκό τελετουργικό αντικείμενο.

Αναφορικά με τους μιναρέδες στην Κρήτη παρατηρείται ο κυλινδρικός πλινθόκτιστος τύπος, που δημιούργησαν αρχικά οι Σελτζούκοι, εγκαταλείποντες τον τετράγωνο λιθόκτιστο της πρώτης ισλαμικής περιόδου. Πολλά καταστήματα και χωριά ολόκληρα στην Κρήτη ανήκαν ως ακίνητα στα τεμένη, τα οποία ήταν τόποι συνάντησης των λογίων μωαμεθανών και σπουδαστών και χρησιμοποιούνταν ως πανδοχεία, ως τόποι καταλύματος, ως ξενοδοχεία κ.λπ. Τα μουσουλμανικά τεμένη είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα μοναχικά τάγματα των Μπεκτασήδων και τα μοναστήρια τους, τα οποία ανέρχονταν σε μεγάλο αριθμό και τα οποία συμπληρώνουν την εικόνα της θρησκευτικής ζωής των μωαμεθανών Τούρκων στην Κρήτη. Τόσο αυτά, όσο και τα τάγματα των μαβλεβήδων, επηρέασαν ποικιλοτρόπως την ιστορίαν του Οθωμανικού κράτους. Συνδεδεμένα με την ιστορία των μουσουλμανικών μοναχικών ταγμάτων στην Κρήτη είναι και τα μαυσωλεία, τα οποία είναι ιεροί μουσουλμανικοί χώροι. Τα μαυσωλεία μπορούσαν να αποτελούν ανεξάρτητους θρησκευτικούς χώρους, αλλά και να συνδέονται με καγκελωτά περιφράγματα με τα τεμένη, αφού είχαν κτισθεί πλησίον τους. Η ανέγερση μαυσωλείου σε κάποιο χώρο δεν είχε πάντα ως προϋπόθεση κάποιον τάφο αγίου της ισλαμικής θρησκείας. Αρχίζουμε με τα ονόματα: Του τεμένους Σουλτάν Μεχμέτ Χαν. (Πεδιάδος και Έβανς) Ο Ιμάμης χατζή Μελέκ Εφένδης, 120 γρόσια. Ο ιεροκήρυκας χατζή Μεχμέτ Εφένδης Μποχινάκης, 40 γρόσια. Ψάλτης, θυρωρός, νεωκόρος και καθαριστής ο εκ Σητείας Μουσταφά Ισμαήλ Εφεκλαζαδέ, 85 γρόσια. Συνολικό ποσό γροσίων 245 γρόσια. Του τεμένους Βαλιδέ Σουλτάν. (Πλατεία Κορνάρου) Ο Μουχτάρ Εφένδης πρώτος και δεύτερος Ιμάμης, του δευτέρου Ιμάμου Δεμήρ Εφένδου αποβιώσαντος εγένετο έξοδον και η θέσις του δευτέρου τούτου Ιμάμου προσετέθη η υπηρεσία του εις τον ειρημένον Μουχτάρ Εφένδη, 160 γρόσια. Ο χατζή Μεχμέτ Εφένδης Μποχινάκης, ψάλτης, αναγνώστης του Κορανίου και θυρωρός, 60 γρόσια. Ο Ιρφανή Εφένδης, με τα ίδια καθήκοντα. 60 γρόσια. Ο Μουλά Μπεσήμ, νεωκόρος του Τεμένους, 30 γρόσια. Ο χατζή Βαφή, καθαριστής του Τεμένους, 20 γρόσια. Ο Ραγήπ αγάς, καθαριστής των αποπάτων, 20 γρόσια. Συνολικός αριθμός 305 γρόσια.

Του τεμένους Φαζήλ Αχμέτ Παχιά. (οδός Δελημάρκου) Ο Ιμαμζαδές Αχμέτ Εφένδης, πρώτος και δεύτερος Ιμάμης και Ιεροκήρυξ απουσιάζοντας του Δευτέρου Ιμάμου ταχήρ Εφένδου προσετέθη η υπηρεσία του προς τον ειρημένον Αχμέτ Εφένδη, 200 γρόσια. Μεχμέτ Εφένδης, ψάλτης, αναγνώστης και θυρωτός, 80 γρόσια. Σελήμ Εφένδης, ψάλτης, και νεωκόρος του Μιναρέ, 100 γρόσια. Μουχαρέμ Εφένδης, τρίτος ψάλτης και θυρωρός, 80 γρόσια. Φατμέ χανούμ, καθαρίστρια του τζαμίου και του Μαυσωλείου, 50 γρόσια. Ραγήπ αγάς, καθαριστής των αποπάτων, 20 γρόσια. Συνολικό ποσό γροσίων 530. Του τεμένους Δεφτερντάρ Αχμέτ Παχιά. (Βασιλική Αγίου Μάρκου) Ο Μεχμέτ Μιχρά Ιμάμης, 120 γρόσια. Ο Ναζήμ Εφένδης, ιεροκήρυξ και αναγνώστης, 40 γρόσια. Ο Μεχμέτ Εφένδης Κρυαράκης, ψάλτης και αναγνώστης, 40 γρόσια. Ο Νουσουρέτ Χαμαμαζαδές, δεύτερος ψάλτης και αναγνώστης, 40 γρόσια. Ο χατζή Βαφή Εφένδης, νεωκόρος του Τεμένους και του Μιναρέ και αναγνώστης, 60 γρόσια. Ο Μουλά χουσνά Κολυζάκης, καθαριστής αποπάτων και τζαμίου, 40 γρόσια. Συνολικό ποσό γροσίων, 330 Του τεμένους Ζουλφουκάρ αλή Παχιά. (Αγία Αικατερίνη) Χουσεΐν Εφένδης Ισκεντέρ Εφενδηζαδές, Ιμάμης και ιεροκήρυξ, 160 γρόσια. Μουσταφά Σαμπρής Εφένδης, ψάλτης, αναγνώστης κα θυρωρός, 60 γρόσια. Χουσεΐν Δέμα Εφένδης, ψάλτης αναγνώστης και θυρωρός, 60 γρόσια. Μουσταφά Εφένδης αρίφ Μπαμπαζαδές, νεωκόρος και καθαριστής, 60 γρόσια. Συνολικό ποσό 340 γροσίων. Του τεμένους χατζή αλή Παχιά. Ζουχδή Εφένδης Ιμάμης, ιεροκήρυξ και αναγνώστης, 160 γρόσια. Αλή Εφένδης Τζορμπατζάκης, ψάλτης και θυρωρός, 35 γρόσια. Χατζή Μεχμέτ Χαλβατζάκης, ψάλτης και θυρωρός, 35 γρόσια. Μουλά Χουσεΐν, νεωκόρος και καθαριστής, 40 γρόσια. Συνολικό ποσό εξόδων τεμένους, 270 γρόσια. Του τεμένους Αβδουραχμάν Παχιά. (Χάνδακος και Ψαρομηλίγκων) Ο Χουσεΐν Εφένδης Καλοψουζαδές Ιμάμης, 120 γρόσια. Δεμήρ Εφένδης Ιμάμης Σερ-Τοπί, ιεροκήρυξ και αναγνώστης, 40 γρόσια. Αρίφ Εφένδης, ψάλτης και θυρωρός, 40 γρόσια.

Σελήμ Εφένδης χατζή Βαφηζαδές, ψάλτης, θυρωρός και νεωκόρος, 60 γρόσια. Μεχμέτ Μιχρή Εφένδης, Ιμάμης Δεφτερντάρ, αναγνώστης του Ιερού Κορανίου, 40 γρόσια. Συνολικό ποσό εξόδων, 300 γρόσια. Του Τεμένους Ανκιεμπούτ Αχμέτ Παχιά. (Παναγία των Σταυροφόρων) Χατζή Ρετζέπ Εφένδης, Ιμάμης και ιεροκήρυξ, 160 γρόσια. Χασάν Εφένδης, ψάλτης και θυρωρός, 30 γρόσια. Αλή Εφένδης Παπουτσάκης, νεωκόρος Τεμένους και Μιναρέ, 20 γρόσια. Μπιλάλ αγάς, καθαριστής, 20 γρόσια. Ποσό εξόδων 230 γρόσια. Του Τεμένους Μαχμούτ Αγά. ( Άγιος Ιωάννης Βαπτιστής, τέλος οδού 1821, αριστερά) Αβδούλ Γανή Εφένδης, Ιμάμης, 120 γρόσια. Μουσταφά Εφένδης Σαρατσζαδές, ιεροκήρυξ και αναγνώστης, 40 γρόσια. Μεχμέτ Εφένδης Απειράκης, πρώτος ψάλτης Μιναρέ, 40 γρόσια. Ραχμή Εφένδης, δεύτερος ψάλτης και θυρωρός, 30 γρόσια. Χουλκή Εφένδης, νεωκόρος και καθαριστής, 40 γρόσια. Έξοδα ανερχόμενα στο ποσό 270 γροσίων. Του Τεμένους Ρετζέπ Αγά. (η περιοχή Καμαράκι) Κιαζήμ Εφένδης Νακιπζαδές, Ιμάμης, ιεροκήρυξ και αναγνώστης, 160 γρόσια. Χατζή Σελήμ Εφένδης, ψάλτης, θυρωρός, νεωκόρος και καθαριστής, 70 γρόσια. Αλή Εφένδης χατζή Χουσεϊνάκης, δεύτερος ψάλτης και θυρωρός, 40 γρόσια. Συνολικό ποσό 270 γρόσια. Του Τεμένους Ρεϊσούλ Κιουτάπ Χατζή Χουσεΐν Εφένδου. Χατζή Μεχμέτ Εφένδης Μουκαμπελετζής Ιμάμης, ιεροκήρυξ αναγνώστης, 160 γρόσια. Εδεχέμ Κιοντζάκης, πρώτος ψάλτης και θυρωρός, 30 γρόσια. Αχμέτ Εφένδης Κουντεμά, δεύτερος ψάλτης, 40 γρόσια. Χασάν Εφένδης Λιτσαρδάκης, νεωκόρος και καθαριστής, 40 γρόσια. Σύνολο εξόδων Τεμένους 270 γρόσια. Του Τεμένους Δεφτερντάρ Αχμέτ Παχιά. (Βασιλική Αγίου Μάρκου) Ελ-Χιέχ Νεχιέτ Μπαμπάς, Ιμάμης και ιεροκήρυξ, 160 γρόσια. Νουπουρέτ Εφένδης, ψάλτης νεωκόρος και καθαριστής, 50 γρόσια. Τα έξοδα του Τεμένους ανέρχονται στα 210 γρόσια.

και

Του Τεμένους Καμπουδάν Ιβραχήμ Αγά. (Άγιος Πέτρος) Χακή Εφένδης Τουμπιρνταρζαδές Ιμάμης, ιεροκήρυξ και σε λοιπάς θέσεις, 120 γρόσια. Χουσεϊν Εφένδης, ιεροκήρυξ και αναγνώστης, 40 γρόσια. Έξοδα Τεμένους 160 γρόσια. Του Τεμένους Σερτουρνά Ιβραχήμ αγά. (δίπλα στον Άγιο Ματθαίο) Αλή Εφένδης Κουρανταχταζαδές, Ιμάμης και ιεροκήρυξ, 160 γρόσια. Ρετζέπ Χουλουσή Εφένδης, πρώτος και δεύτερος ψάλτης και θυρωρός, 30 γρόσια. Μουλά Σεάτ, νεωκόρος του Τεμένους και καθαριστής, 10 γρόσια. Μελεά Αγάς, νεωκόρος του Μιναρέ, 5 γρόσια. Τα έξοδα του Τεμένους ανέρχονται σε 205 γρόσια. Τεμένους Ζερ-Τοπί αλή αγά. Διμάρ Εφένδης, Ιμάμης, νεωκόρος, ψάλτης και λοιπές θέσεις, 120 γρόσια. Αβδούλ Γανή Εφένδης, αναγνώστης, 20 γρόσια. Συνολικά έξοδα Τεμένους 140 γρόσια. Τα ιερά τεμένη των συνοικιών, ων η υπηρεσία εκτελεσθήσεται, δι’ ενός μόνον ιμάμου. Του Τεμένους Σοφού Μεχμέτ Παχιά. (Πλατεία Δασκαλογιάννη) Διά του ιμάμου Σαρατσζαδέ Μουσταφά Εφένδου μετά της προσθήκης των υπηρεσιών, ψάλτου, νεωκόρου, καθαριστού και θυρωρού, 120 γροσίων, έξοδα για το Τέμενος. Του Τεμένους Μπαλτά Αχμέτ αγά. (Μποδοσάκειο 2ο Δ.Σ. Ηρακλείου) Διά του ιμάμου και ιεροκήρυκος Χιέχου Χακή Μπαμπά επ’ ονόματι του οποίου ευρισκομένων των θέσεων καθαριστού και νεωκόρου δυνάμει βερατίου, προσετέθηκαν αυτώ κατά μήνα γρόσια 30. Έτσι τα συνολικά έξοδα του Τεμένους ανέρχονται σε 120 γρόσια. Του Τεμένους Γαζή Χουσεΐν Παχιά. Διά του ιμάμου Χασάν Εφένδου 120 γρόσια. Του Τεμένους ακ Τάμπιας. (συνοικία Αναλήψεως) Αλής Παρασυράκης 120 γρόσια. Του Τεμένους Φιντίκ χατζή Μεχμέτ Παχιά. (οδός Πεδιάδος, αρχή) Διά του ιμάμου Ναζάρ Εφένδου 120 γρόσια τα έξοδα στο σύνολο, αφού σ’ αυτά προστίθενται αι υπηρεσίαι ψάλτου, νεωκόρου και θυρωρού.

Των εις το Νομόν Λασηθίου κειμένων ιερών Τεμενών αι υπηρεσίαι Ιμάμου, ιεροκήρυκος, νεωκόρου, καθαριστού και θυρωρού.

Του Τεμένους Χαμιδιέ Ιεραπέτρας. Διά το ιμάμου Αλή Ναμή Εφένδου, 160 γρόσια. Του Τεμένους Δεφτέρ Aχμέτ Παχιά, του εν τη ειρημένη κωμοπόλει κειμένου. Ο χατζή Μουσταφάς Χιλμή Εφένδης, ιμάμης και ιεροκήρυξ 160 γρόσια. Ρουστέμ Εφένδης, νεωκόρος, καθαριστής και θυρωρός, 85 γρόσια. Αι υπηρεσίαι ιμάμου, ιεροκήρυκος και των λοιπών θέσεων του Τεμένους της κωμοπόλεως Αβνιές (λιμένος Σητείας) διά του Ρετζέπ Εφένδου 160 γρόσια. Του εν Σπιναλόγκα ομοίως αι υπηρεσίαι διά του Χιαμπάν Εφένδου 160 γρόσια. Εις θέσεις άλλων διαιρέσεων και διακλαδώσεων ήτοι: τον γνώμονα των ωρών του Τεμένους Βαλιδέ. Ιρφανή Εφένδη 50 γρόσια. Του Τεμένους Δεφτερντάρ. Χατζή Βαφή Εφένδη, 60 γρόσια. Της υπηρεσίας ιεροδιδασκαλίας του Φαζίλ Αχμέτ Παχιά διά του Μιδχάτ Εφένδου, 50 γρόσια. Του Τεμένους Μαχμούτ αγά διά του Αβδούλ Γανή Εφένδου, 50 γρόσια. ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΔΙΑ ΚΗΡΥΓΜΑΤΟΣ. Του Τεμένους χατζή αλή Παχιά. Διά του χατζή Μεχμέτ Μουκαμπελετζή, 50 γρόσια. Του Τεμένους Βαλιδέ. Δια του χατζή Μεχμέτ Μποχινάκη, 50 γρόσια. ΕΙΣ ΑΝΑΓΝΩΣΙΝ ΚΟΡΑΝΙΟΥ ΕΝ ΤΩ ΤΕΜΕΝΕΙ. Φαζήλ Aχμέτ Παχιά, 75 γρόσια. Του Ζερ Τουρνά Ιβραχήμ αγά, 45 γρόσια. Του Δεφτερντάρ Aχμέτ Παχιά, 40 γρόσια. Του Διζντάρ Χουσεΐν αγά, 25 γρόσια.

Η Διεύθυνση του συμβουλίου Μουσουλμανικής Δημογεροντίας, με την υπ΄αρ. 152 απόφασή της που αργότερα μετέγραψε ο Διευθυντής του Μεταφραστικού γραφείου Γιώργος Οικονομίδης, αναφέρει: «Το συμβούλιον λαβόν υπόψιν την γνωστήν έκτακτον οικονομικήν ανάγκην του ταμείου του Εβκαφίου και μελετώσαν τας προσόδους του Ενεστώτος έτους, προέβη εις την τροποποίησιν και τακτοποίησιν των μισθοδοσιών των θρησκευτικών λειτουργιών και υπηρεσιών. Επομένως διά το έτος τούτο, προσδιορίσθη επί τούτω ενός εκάστου κεχωρημένως η μηνιαία μισθοδοσία. Επειδή δεν δείκνυται ανωτέρω ονομαστικώς, το ολικόν ποσόν ανέρχεται εις εξ χιλιάδες εκατό γρόσια (6100), διά τούτο ενεκρίθη η κοινοποίησις της παρούσης προς την Διεύθυνσιν συμβουλίου, όπως, ως πληρωμή και καταβολή των μισθοδοσιών αυτών, λογισθή από της πρώτης του παρελθόντος μηνός Σεπτεμβρίου. Εκρίθη δε και απεφασίσθη ομοφόνως ούτως υπό των παρευρεθέντων μελών του συμβουλίου, πλήν του περτέβ Ιατρού και Μεχμέτ Δεμήρ Βελονάκη αρνηθέντων ψήφων. Τη 27η Οκτωβρίου 1900. Ο πρόεδρος του συμβουλίου, χατζή Μεχμέτ. Μέλος, Χουσεΐν Κιαμής, Μέλος Μουσταφά Ραχμής, Μέλος Κουτσιζαδές Μιχρής. Μέλος Σαλήχ, Μέλος, Χασάν Σαμής. Μέλος, Χουσεΐν Φουάτ. Ακριβής μετάφρασις εκ του Τουρκικού γενομένη εκ του βιβλίου των αποφάσεων της Μουσουλμανικής Δημογεροντίας Ηρακλείου. Εν Ηρακλείω 16η Δεκεμβρίου 1913. Ο Διευθυντής, Γεώργιος Οικονομίδης. Το Μεταφραστικό γραφείο Ηρακλείου ιδρύθηκε επί Κρητικής Πολιτείας το 1899 και ο Γεώργιος Οικονομίδης είναι ο πρώτος του Διευθυντής. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε αναγκαία, αφού έγγραφα-συμβόλαια της Τουρκικής Διοίκησης έπρεπε να μεταφραστούν στην ελληνική γλώσσα. Σύμφωνα με την εφημερίδα της Κρητικής πολιτείας, αριθμός Νόμου 49 αναφέρεται το διάταγμα περί μεταφραστικής υπηρεσίας.

ΔΙΑΤΑΓΜΑ Περί μεταφραστικής υπηρεσίας. Έχοντες υπ’ όψιν τα άρθρα 111 και 113 του Συντάγματος προτάσει του Ημετέρου επί της Δικαιοσύνης Συμβούλου και τη ομοφώνω γνώμη του Συμβουλίου Ημών. Αποφασίζομεν και διατάσσομεν ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α΄ Σύστασις και προσωπικόν μεταφραστικών γραφείων. Άρθρ.1. Παρ’ εκάστω των Πρωτοδικείων Ηρακλείου, Ρεθύμνης και Λασηθίου συνιστάται Μεταφραστικόν γραφείον, Κεντρικόν δε τοιούτο παρά τω Εφετείο Χανίων. Άρθρ.2. Το προσωπικόν του μεν Κεντρικού μεταφραστικού γραφείου αποτελείται εξ ενός Διευθυντού, ενός μεταφραστού και του αναγκαίου αριθμού βοηθών, εκάστον δε των Μεταφραστικών γραφείων εξ ενός μεταφραστού και του αναγκαίου αριθμού βοηθών. Άρθρ.3. Τον αριθμόν των βοηθών ορίζει εκάστοτε ο επί της Δικαιοσύνης Σύμβουλος, προτάσει του Συμβολίου της Δικαιοσύνης, στηριζομένη εις έκθεσιν των Προέδρων. Δεν δύναται δε ο αριθμός αυτών να υπερβή τους τρεις δια το κεντρικόν μετραφραστικόν γραφείον, τους δύο δια τα μετραφραστικά γραφεία των Πρωτοδικείων Ηρακλείου και Ρεθύμνης και τον ένα δια το μεταφραστικόν γραφείον του Πρωτοδικείου Λασηθίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β΄ Καθήκοντα αυτών. α΄ - Τακτικά Άρθρ.4. Εις το Κεντρικόν μεταφραστικόν γραφείον θέλουσι κατατεθή επιμελεία του Γενικού Εισαγγελέως πάντα τα τουρκιστί συντεταγμένα πρωτότυπα Συμβολαιογραφικών εγγράφων των Νομών Χανίων και Σφακίων και πάντα τα υπό του Εβκαφίου Χανίων και των Συμβολαιογράφων αυτού συντεταγμένα πρωτότυπα φεραγατίων και συμβολαίων, μετά πάντω των εν τοις γραφείοις τούτοις σχετικών εγγράφων και βιβλίων. Εις έκαστον δε των Μετραφραστικών γραφείων θέλουσι κατατεθή επιμελεία των Εισαγγελέων τα αυτά έγγραφα των οικείων Νομών. Άρθρ.5. Τα καθήκοντα των μεταφραστών των Μεταφραστικών γραφείων και του Διευθυντού του Κεντρικού τοιούτου εισί α΄χρησιμεύουσιν ως ερμηνεί της Τουρκικής γλώσσης εις πάσας τας περιπτώσεως, καθ’ ας παρίσταται ανάγκη τοιούτους ενώπιον οιασδήποτε εν τη έδρα αυτών δικαστικής Αρχής, κατά τας διατάξεις της Πολιτικής και της Ποινικής Δικονομίας, β) εκδίδουσιν είτε τουρκικά αντίγραφα των εις χείρας αυτών ευρισκομένων, ως ανωτέρω είρηται, εγγράφων, είτε Ελληνιστί μεταπεφρασμένα αντίγραφα ή απόγραφα αυτών συμφώνως τη περί τούτου αιτήτει του ενδιαφερομένου, βεβαιούντες την ακρίβειαν του τε αντιγράφου και της μεταφράσεως, γ) μεταφράζουσιν εκ της Τουρκικής εις την Ελληνικήν, επί παραγγελία των Δικαστηρίων, Ανακριτών και πάσης άλλης Αρχής η επί τη αιτήσει ιδιωτών, παν έγγραφον, βεβαιούντες την ακρίβειαν της μεταφράσεως δ’ εξελέγχουσι και βεβαιούσιν ωσαύτως επί παραγγελία των δημοσίων Αρχών η επί τη αιτήσει ιδιωτών, την ακρίβειαν της παρ’ άλλων γενομένας μεταφράσεως παντός είδους εγγράφων εκ της Τουρκικής εις την Ελληνικήν. Άρθρ.6. Οι βοηθοί βοηθούσι τους μεταφραστάς εις την εκτέλεσιν των καθηκόντων αυτών διατελούντες υπό τας αμέσους αυτών διαταγάς ο δε μεταφραστής του Κεντρικού μεταφραστικού γραφείου, πλην τούτου, και αναπληροί τον Διευθυντήν. Άρθρ.7. Εν τη περιπτώσει του εδαφίου α΄ του άρθρου 5 εφαρμόζονται αι περί εξαιρέσεως ερμηνέων διατάξεις της Πολιτικής και της Ποινικής Δικονομίας, ότε προσλαμβάνεται ειδικός κατά τας διατάξεις ταύτας ερμηνεύς.

Έκτακτα Άρθρ.8. Εις τα μεταφραστικά ταύτα γραφείο θέλουσι συγκεντρωθεί προσωρινώς και πάντα τα βιβλία των μεταγραφών και των σχετικών ευρετηρίων των εις την περιφέρειαν εκάστου μεταφραστικού γραφείου ανηκόντων υποθηκοφυλακείων. Οι εκπληρούντες χρέη υποθηκοφυλάκων θέλουσι πέμψη αυτά ασφαλώς εις τον οικείον Εισαγγελέα Πρωτοδικών, όστις θέλει φροντίσει περί συγκεντρώσεως αυτών εις το οικείον μεταφραστικόν γραφείον. Άρθρ.9. Τα μεταφραστικά γραφεία θέλουσι φροντίσει περί της ταχείας μεταφράσεως εν ιδίων βιβλίω και κατ’ αύξοντα αριθμόν των εν τοις βιβλίοις των μεταγραφών υπαρχόντων εις Τουρκικήν γλώσσαν συμβολαίων και των τυχόν εις Τουρκικήν μόνον γλώσσαν τηρουμέων ευρετηρίων. Άρθρ.10. Μέχρις ου συντελεσθή η μετάφρασις και επιστραφώσι τα βιβλία ταύτα εις τα οικεία υποθηκοφυλακεία, οι προϊστάμενοι των μεταφραστικών γραφείων εισίν υπόχρεοι να χορηγώσιν ες πάντα αιτούνται τας αναγκαίας πιστοποιήσεις εκ των εις χείρας των βιβλίων των μεταγραφών. Άρθρ.11. Τα βιβλία μεταγραφών και ευρετηρίων μεταγραφών των υποθηκοφυλακείων των πόλεων Χανίων, Ρεθύμνης, Ηρακλείου και Νεαπόλεως, θέλουσι μένει προσωρινώς εις τα οικεία υποθηκοφυλακεία, μέχρις ου περατωθή η μετάφρασις των βιβλίων των επαρχιακών υποθηκοφυλακείων. Μετά τούτο δε θέλουσι και ταύτα παραπεμφθή επιμελεία του οικείου Εισαγγελέως εις τα μεταφραστικά γραφεία, όπως γείνη και τούτων η μετάφρασις. Εν τω μεταξύ, εντολή του Προέδρου του Δικαστηρίου, παρ’ ω ήναι προσηρτημένον το μεταφραστικό γραφείον, δύναται ν’ αποσπασθή παρ’ εκάστω των ειρημένων υποθηκοφυλακείων εις των βοηθών, όπως χορηγή τας ζητουμένας εκ των τουρκικών εγγράφων ή βιβλίων πληροφορίας και εκτελή και άλλας μεταφραστικάς εργασίας, ας ήθελε τω ορίση ο προϊστάμενος αυτού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ΄ Διεξαγωγή της υπηρεσίας αυτών. Άρθρ.12. Οσάκις ζητείται η έκδοσις ελληνιστί μεταπεφρασμένου αντιγράφου ή απογράφου τινός των εν τω άρθρω 4 αναφερομένων τουρκικών εγγράφων, ο προϊστάμενος του Γραφείου εκτελεί την εις την Ελληνικήν μετάφρασιν, καταχωρίζει ταύτην κατ’ αύξοντα αριθμόν εις βιβλίον μονογραφημένον υπό του Προέδρου και εξ αυτού εκδίδει το αντίγραφον ή απόγραφον. Ο εκτελεστήριος τόπος περιάπτεται επί του εν τω ανωτέρω βιβλίω κατακεχωρημένου πρωτοτύπου της μεταφράσεως, εις μεν τα Μεταφραστικά γραφεία υπό του Προέδρου των Πρωτοδικών εις δε το Κεντρικόν τοιούτον υπό του Προέδρου των Εφετών. Άρθρ.13. Οσάκις το Ελληνικόν πρωτότυπον αποφάσεως ή το τουρκιστί συντεταγμένον πρωτότυπον συμβολαιογραφικού εγγράφου έχει απολεσθή, ο εκτελεστήριος τύπος, αποφάσει του Δικαστηρίου, παρ’ ω είναι προσκεκολλημένον το μετραφραστικόν γραφείον, εκδιδομένη επί απλή μη κοινοποιουμένη αναφορά, τίθεται επί της μεταφράσεως του σωζουμένου αντιγράφου του απολεσθέντος τουρκικού πρωτοτύπου του συμβολαιογραφικού εγγράφου. Το εξ ου η μετάφρασις τουρκικόν έγγραφον μένει εις το μετραφραστικόν γραφείον. Άρθρ.14. Εις έκαστον Μεταφραστικόν γραφείον, ως και εις το Κεντρικόν τοιούτο, τηρείται ίδιον βιβλίον μονογραφημένον υπό του Προέδρου του Δικαστηρίου, εν ω καταχωρίζεται εν περιλήψει και κατ’ αύξοντα αριθμόν το περιεχόμενον παντός προς μετάφρασιν ή επικύρωσιν της μεταφράσεως παραδιδομένου αυτοίς εγγράφου, η ημέρα, καθ’ ην τούτο παρεδόθη και η ημέρα καθ’ ην επεστράφη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ΄ Αποδεικτική δύναμις μεταφράσεων Άρθρ.15. Η υπό των μετραφραστών των Μεταφραστικών γραφείων, η του διευθυντού του Κεντρικού τοιούτου ή του νομίμου αυτού αναπληρωτού κεκυρωμένη κατά τα ανωτέρω μετάφρασις τεκμαίρεται ενώπιον του Δικαστηρίου ή άλλης Αρχής ακριβής. Άρθρ.16. Μόνον εάν ο έχων συμφέρον αμφισβητήση την ακριβείαν της μεταφράσεως κατά τα ουσιώδη αυτής μέρη ορίσει δ’ εγγράφως τίνων ωρισμένως μερών της μεταφράσεως αμφισβητεί την ακρίβειαν και προκαταβάλη ταυτοχρόνως παρά τω γραμματεί του Δικαστηρίου δραχμάς εκατόν μεν, αν η αμφισβήτησις εγείρεται ενώπιον πολυμελούς Δικαστηρίου, είκοσι δε αν η αμφισβήτησις εγείρεται ενώπιον Ειρηνοδικείου, δύναται το Δικαστήριον, αν εκ της αμφισβητήσεως γενώνται εις αυτό ουσιώδεις ενδοιασμοί περί της ακριβείας της μεταφράσεως, να διατάξη προς έλεγχον αυτής νέαν πραγματογνωμοσύνην. Άρθρ.17. Αν μη προκαταβληθή το κατά το προηγούμενον άρθρον παράβολον, ή αν μη ορισθώσι τα μέρη της μεταφράσεως, ων αμφισβητείται η ακρίβεια, η αμφισβήτησις είνε πάντη απαράδεκτος. Μόνον οσάκις ο ενεργών την μετάφρασιν μεταφραστής ή διευθυντής είνε εξαιρετέος ως μάρτυς εν τη προκειμένη δίκη, ο αμφισβητών την ακρίβειαν της μεταφράσεως δεν υποχρεούται να καταβάλη το παράβολον. Άρθρ.18. Ο έλεγχος της αμφισβητηθείσης μεταφράσεως ενεργείται δια πραγματογνωμοσύνης, κατά τας περί ταύτης διατάξεις της Πολιτικής και της Ποινικής Δικονομίας. Προκειμένης αμφισβητήσεως της ακριβείας μεταφράσεως γενομένης υπό τίνος των Μεταφραστικών γραφείων την πραγματογμωμοσύνην εκτελεί ο Διευθυντής μετά δύο εκ των υπαλλήλων του κεντρικού μεταφραστικού γραφείου, υπό του Διευθυντού οριζομένων, οσάκις δεν προσδιωρίσθησαν υπό της διαταταττούσης την πραγματογνωμοσύνην αποφάσεως. Άρθρ.19. Ουδείς δύναται να επικαλεσθεή εις υποστήριξιν δικαιωμάτων ενώπιον Δικαστηρίων ή άλλης αρχής έγγραφον τουρκιστί συντεταγμένον, αν μη συνοδεύηται το έγγραφον τούτο υπό κεκρωμένης κατά τα ανωτέρω μεταφράσεως.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε΄ Τέλη χαρτοσήμου μεταφράσεως. Άρθρ.20. Επί των Ελληνιστί μεταπεφρασμένων αντιγράφων, των εις τα μεταφραστικά γραφεία κατά το άρθρον 4 κατατεθησομένων δημοσίων εγγράφων επιτίθεται χαρτόσημον δύο δραχμών. Επί δε των αντιγράφων των αιτήσει ιδιωτών ενεργούμενων μεταφράσεων επιτίθεται χαρτόσημον τόσων δραχμών όσος είναι ο αριθμός των σελίδων ή κλάσματος σελίδος, εις ας εκτείνεται η μετάφρασις. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΣΤ΄ Διορισμός πειθαρχία και μισθοδοσία των υπαλλήλων των μεταφραστικών γραφείων. Άρθρ.21. Ο Διευθυντής του Κεντρικού Μεταφραστικού γραφείου διορίζεται δι’ Ηγεμονικού Διατάγματος, προτάσει του Προέδρου και του Εισαγγελέως των Εφετών. Άρθρ.22. Οι μεταφρασταί των Μεταφραστικών γραφείων και ο του Κεντρικού τοιούτος διορίζονται δι’ Ηγεμονικού διατάγματος συνεπεία διαγωνισμού. Άρθρ.23. Οι βοηθοί διορίζονται δια διαταγής του επί της Δικαιοσύνης Συμβούλου, συνεπεία ωσαύτως διαγωνισμού. Τα των διαγωνισμών τούτων θέλουσι κανονισθή δι’ ιδίου κανονιστικού Διατάγματος. Μέχρις εκδόσεως του Διατάγματος τούτου και της διεξαγωγής του διαγωνισμού δύνανται να διορισθώσι προσωρινοί μεταφρασταί, επί προτάσει των Προέδρων και των Εισαγγελέων των Δικαστηρίων, παρ’ οις καλούνται να υπηρετήσωσι. Άρθρ.24. Οι υπάλληλοι των μεταφραστικών γραφείων, εις δικαστικοί υπάλληλοι υποκείμενοι εις την αυτήν πειθαρχική εξουσίαν, εις ην και οι παρά τω αυτώ δικαστηρίω συνυπηρετούντες γραμματείς και βοηθοί και παυόμενοι μόνον συμφώνως τω άρθρω 145 του Οργανισμού των Δικαστηρίων. Άρθρ.25. Ο μηνιαίος μισθός των υπαλλήλων των μεταφραστικών γραφείων ορίζεται ως εξής: Διευθυντού δραχμαί 240 Μεταφραστών δραχμαί 150 Βοηθών δραχμαί 80 Άρθρον ακροτελεύτιον. Καταργούνται αι θέσεις του μεταφραστού παρά τω Συμβουλίω του Ηγεμόνος και των μεταφραστών του Οργανισμού των Δικαστηρίων το δε τελευταίον εδάφιον του άρθρου 13 του υπ’ αριθ.10

Διατάγματος «Εισαγωγής δικαστικής Νομοθεσίας» τροποποιείται ούτω «…. τα δε έγγραφα μεταφράζονται υπό του Διευθυντού ή μεταφραστού της περιφερείας και αι….». Ο παρών νόμος ισχύων από της ημέρας της δημοσιεύσεως του δημοσιευθήτω διά της Επισήμου εφημερίδος και εκτελεσθήτω ως νόμος της Πολιτείας. Εν Χαλέπα τη 2 Αυγούστου 1899. ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Μ. ΦΟΥΜΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΙΑΜΑΛΑΚΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ ΚΟΥΝΔΟΥΡΟΣ ΧΟΥΣΕΪΝ ΓΕΝΙΤΣΡΑΚΗΣ

Σχετικά με το αρχείο του ιεροδικείου Ηρακλείου η τούρκικη εφημερίδα «Γενί Τασβήρη Εφκιάρ» που σημαίνει απεικόνιση των νέων ιδεών στο κύριό της αυτής άρθρο και με τίτλο «οι χριστιανοί και τα ιστορικά του Μουσουλμανισμού και Οθωμανισμού της Κρήτης» γράφει: Όταν το Ηράκλειο πολιορκήθηκε από τον Οθωμανικό στρατό, επί 25 έτη που διήρκεσε η πολιορκία, σα βάση των στρατιωτικών ενεργειών χρησίμευσε το χωριό Φορτέτσα. Εκεί με δαπάνη εκατοντάδων λιρών χτίστηκε εντός του περιβόλου των θρησκευτικών κτιρίων αρχιφυλακείο στο οποίο χώρο της διατήρησης τοποθετήθηκαν κατά τάξη αλλά και κατά θέση έγγραφα του Οθωμανικού στρατού ανάλογα με την ιστορική σημασία που είχε το καθένα. Αυτά τα έγγραφα είχαν σχέση με διατάγματα και φιρμάνια της χαλιφείας, των στρατιωτικών διοικητών, είχαν σχέση με την αλληλογραφία του στραταρχείου και των αγωνιστών. Επίσης υπήρχαν έγγραφα και διάφορες άλλες αποφάσεις σχετικές με την περίοδο τη – μετά της αλώσεως του Ηρακλείου! Αυτά τα αρχεία είναι και η πολύτιμη κληρονομιά των προγόνων στους απογόνους τους και ήταν πάντοτε στη διάθεση του καθένα που ήθελε να τα χρησιμοποιήσει υπό μορφήν αντιγράφου βέβαια. Ο πρώην μεταφραστής της Διεύθυνσης των μουσουλμανικών καταστημάτων και στη συνέχεια διευθυντής του μεταφραστικού γραφείου Γεωργάκης Οικονομίδης, ύστερα από διαταγή της Εισαγγελίας Ηρακλείου, αφού έλαβε και την εντολή της Κεντρικής Κυβέρνησης, μετέβη στο Ιεροδικείο και δήλωσε στον μουφτή, αντιπρόσωπο του Καδή, πως έχει διαταγή να παραλάβει όλα τα υπάρχοντα στο Ιεροδικείο, βιβλία και έγγραφα τα οποία φυσικά έχουν σχέση με την Τουρκοκρατία. Αν βέβαια κάτι τέτοιο δε γίνει, τότε θα κάνει χρήση της Αστυνομικής αρχής.

Ο Μουφτής απάντησε, ότι αυτόβουλα δε μπορεί να αποφασίσει, αλλά θα συσκέπτονταν μετά των αρμοδίων και θα ρωτούσε το υφυπουργείο των θρησκευμάτων. Γι’ αυτό βέβαια ζητούσε κάποια προθεσμία. Ο Οικονομίδης όμως, αφού έδωσε την είδηση στην Εισαγγελία, πολιόρκησε το τμήμα του Ιεροδικείου και στη συνέχεια σφράγισε την πόρτα του χώρου, όπου φυλάσσονταν τα αρχεία. Μετά δε παρέλαβε αρχεία και βιβλία 225 τόμους και τα μετέφερε στο μεταφραστικό γραφείο. Τα παραπάνω αναφέρονται σε δημοσίευμα της εβδομαδιαίας Εθνικής Εφημερίδας «Η ΙΔΗ» η οποία έβγαινε στο Ηράκλειο με Διευθυντή τον Ιωάννη Κατεργιαννάκη και υπεύθυνο σύνταξης τον Δικηγόρο Αριστόδημο Πασχαλίδη. Το κείμενο έχει ημερομηνία 26η Σεπτεμβρίου 1909 και συνεχίζει να μην ενημερώνει ότι ο διευθυντής του μεταφραστικού γραφείου κατηγορήθηκε πως δεν ενημέρωνε κάποια μερίδα ανθρώπων που ζητούσαν στοιχεία, όμως αυτό είναι εντελώς αβάσιμο και ψευδές και ότι το αρχείο του ιεροδικείου ήταν στη διάθεση των ζητούντων πληροφορίας. Ας δούμε όμως το ακριβές περιεχόμενο του συγκεκριμένου άρθρου: «Ακριβώς δε διότι δεν συνέβαινε τούτο και διότι παρενεβάλλοντο πάντοτε προσκόμματα και ατελεύκητοι αναβολλαί υπό της υπηρεσίας του ιεροδικείου, πρώτοι οι μουσουλμάνοι συμπατριώταί μας διετύπωσαν εύλογα παράπονα διά των νομίμων πληρεξουσίων των προς την Εκτελεστικής Επιτροπήν όπως θέση οριστικόν πέρας εις μίαν τοιαύτην ανυπόφορον παραβλάπτουσαν τα συμφέροντά των κατάστασιν. Ένεκα λοιπόν της αποχρώντως δεδικαιολογημένης αιτίας ταύτης, η Κυβέρνησις εκ προνοίας φρουρήσεως των συμφερόντων των ιδιωτών μουσουλμάνων και χριστιανών, έσπευσε να διατάξη την παραλαβήν του εν λόγω αρχείου το οποίον έθεσε πάραυτα υπό την άμεσον εποπτείαν και φύλαξιν του παραλαβόντος αυτό Διευθυντού του μεταφραστικού γραφείου Ηρακλείου κ. Γ. Ι. Οικονομίδου, ικανού και καταλλήλου να ανταποκριθή πλήρως εις τας ποικίλας ανάγκας της μεταφραστικής υπηρεσίας ως βαθέος γνώστου της τουρκικής φιλολογίας, εις τούτο δε φρονούμεν αδιστάκτως ότι θα συμφωνήσωσι μεθ’ ημών και οι συμπολίταί μας μουσουλμάνοι, οίτινες εξετίμησαν εκ των σύνεγγυς την ικανότητα και αξίαν του ειρημένου Διευθυντού ότε προ της αποχωρήσεώς του εκ του Εφκαφίου διήυθυνε την μεταφραστικήν υπηρεσίαν του ιεροδικείου και των θρησκευτικών ιδρυμάτων Ηρακλείου επί μίαν δεκαετίαν, χωρίς να συμβή τι το έκτροπον. Που είναι λοιπόν η υπερβασία την οποίαν επικαλούνται οι εν Κωνσταντινουπόλει εις τα διαμαρτυρίας των; Το αρχείον του ιεροδικείου είχε όντως μεγάλης αξίας διότι εμπεριέχει πολλάς αιτηματικάς περιφερείας μετά οροσίμων, των διαφόρων χωρίων, Μονών, τεκέδων και Τζαμίων εν γένει της Κρήτης διά τούτο δ’ ο μικρόν πρόσθεν αναφερόμενος Διευθυντής εζήτησε δι’ εγγράφου του προς την Εισαγγελικήν αρχήν Ηρακλείου να τοποθετηθή το αναφερόμενον μετά του αρχείου του ούτινος προΐσταται

Γραφείου εις μέρος ασφαλές υπό την φρούρησιν της χωροφυλακής. Ήδη πληροφορούμεθα ότι διετάχθη υπό της Κυβερνήσεως η μεταφορά των Αρχείων τούτων εις τον στρατώνα εις τα τρία ισόγεια δωμάτια τα κείμενα υπό τα Γραφεία του εφεταίου προς την πλατείαν των τριών Καμαρών, ένθα οι ενδιαφερόμενοι να ζητήσωσι πληροφορίας δύνανται απωλύτως να προσέρχωνται. Παραλείπομεν να ανασκευάσωμεν το μέρος, το αφορών εις την εξασκηθείσαν δήθεν βίαν εκ μέρους του Διευθυντού και της Χωροφυλακής κατά τους χρόνους της παραλαβής του αρχείου, διότι τούτο είνε καθ’ ολοκληρίαν ανυπόστατον, το αληθές είνε ότι ο αναπληρών τον κωλυόμενον Καδήν, Μουφτής Ηρακλείου, εζήτησε μόνος του την παρουσίαν ενός αξιωματικού, όστις και παρευρέθη επί τίνα μόνον λεπτά της ώρας. Τούτο το ωμολόγησε κατόπιν ούτος ο Μουφτής ερωτηθείς υπό υπαλλήλων του εφκαφίου προσθείς, ότι προεκάλεσε την έλευσιν του αξιωματικού προς αποφυγήν παρεξηγήσεων εκ μέρους του Μουσουλμανικού όχλου. Ιδού η αλήθεια». Έτσι ήταν η κατάσταση σχετικά με τα τεμένη Ηρακλείου και Λασιθίου αλλά και με την πλούσια ιστορική διαδρομή του μεταφραστικού αρχείου Ηρακλείου.

Βιβλιογραφικές πηγές: α) Περιοδικό Κρητικά Χρονικά, τόμος ΚΑ΄, τεύχος Ι, έτος 1969. β) Αρχείο μεταφραστικού γραφείου Ηρακλείου τόμος 226, σελίδα 433, αριθμός απόφασης 343. γ) Επίσημος εφημερίς της Κρητικής πολιτείας, 3.8.1899, αρ.65, έτος Α! δ) Εφημερίς «Η ΙΔΗ» 26.9.1909.

Μαρία Λογκάκη Καθ. Φυσικής Πανεπιστήμιου Κρήτης