ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ПУНЦАГИЙН ДАМЧААБАЗАР - 1941 онд төржээ. - ХААДС-ийг төгсөж малын их эмч, Намын дээд сургууль төгсөж улс төрийн дээд боловсрол эзэмшсэн. - Ховд аймгийн мал эмнэлгийн газрын дарга, ерөнхий эмч, сум нэгдлийн дарга, сумын АДХ-ын тэргүүлэгчдийн дарга, АДХГЗны дарга, засаг дарга, БОХУ-ын байцаагч зэрэг алба хашиж байжээ. 2006 оноос “Малын ашиг шим” хоршооны М.Э.Ү.Ү нэгжийн эзнээр ажиллаж байна. Сумын ахмадын хорооны дарга, ИХ-ын төлөөлөгч, тэргүүлэгчийн сонгуульт ажилтай. 1967 онд Ч.Дарьсүрэнтэй гэр бүл болж 7 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Эхнэр нь нябо мэргэжилтэй, улс төр судлаач багш, номын санч, оёдолчин нябо, банкны салбарын эрхлэгчээр ажиллаж байсан. - “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн болон “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж байжээ. ШАГДАРЫН СУМ-ОЧИР - 1959 онд “Дэлгэр” багийн нутаг “Алаг” гэдэг газар төржээ. МУИС-ийг математикийн багш мэргэжлээр 1985 онд төгсчээ. 2007 онд боловсрол судлалаар магистр хамгаалсан. 1978-1981 онд Дорнод аймагт цэргийн алба хааж, 1984 оноос сумын сургуульдаа математикийн багш, 1990 оноос хичээлийн эрхлэгч, 2000-2009 онд сургуулийн захирал, одоо математикийн багшаар ажиллаж байна. Ш. Сум-Очир ажиллах хугацаандаа 1990 онд 8 жилийн сургуулийг 10 жилийн сургууль, 2005 онд 11 жилийн сургуулийн, 2008 онд 12 жилийн сургуулийн тогтолцоонд шилжүүлэх ажлыг гардан зохион байгуулсан. 2011 онд физикийн кабинетийг шинэчлэн байгуулж, үлгэр жишээ тохижуулан сургалтын сэтгэл зүй эрүүл ахуйн шаардлага хангасан орчин бүрдүүлж ажиллажээ. 1977 онд Улаанбаатар хотод зохиогдсон Физикийн олимпиадад 4-р байр эзлэж, улсын олимпиадын 4-ийн даваанд шалгарч тусгай байр эзэлж байжээ. 2001 онд АБТА цол тэмдэг, 2006 онд Багшийн гавьяаны одон, 2013 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. 1981 онд Галсандорж овогтой Нинатай гэр бүл болж С.Дүгэр, С.Рагчаабазар, С.Дэлгэрмаа нарын гурван хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. 1979 онд Говь-Алтай аймгийн Анагаах ухааны дунд сургуулийг бага эмч, 2006 онд МУБИС-ийг Технологийн багш мэргэжлээр тус тус төгссөн. Сумын эмнэлэг сургуульд тасралтгүй ажиллаж байна. Эрүүлийг хамгаалахын болон АБТА, цол тэмдэг, 2012 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ.
219
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ГЭНДЭНГИЙН ЛХАГВАСҮРЭН -1955 онд Мөнгөн аяга багийн нутаг Шарбулаг хэмээх газар төржээ. -Ажил амьдралынхаа гарааг тэжээл тээврийн 25-р баазад жолооч мэргэжлээр эхлүүлж 30 гаруй жилийг алтан шар замтай нөхөрлөж осол эндэл гаргаагүй тэргүүний жолооч нарын нэг юм. Ажил хөдөлмөрөө төр засгаасаа үнэлүүлж 2003 онд “Осолгүй манлай” 2012 онд Онц тээвэрчин цол тэмдгээр шагнуулсан. 1980 oнд эхнэр Лхамсүрэнтэй гэр бүл болж таван хүүхдийн эцэг эх болон одоо төрсөн нутаг усандаа эрдэнэ болсон мал сүргээ өсгөн үржүүлж эрүүл энх тунх амьдарч байна. Эхнэр Д.Лхамсүрэн нь 1957 онд Мөнгөн аяга багийн нутаг “Уртын ам” хэмээх газарт төрсөн. Багшийн их сургуулийг 1977 онд бага ангийн багш мэргэжлээр төгсжээ. Боловсролын байгууллагад тасралтгүй 32 жил өндөр үр бүтээлтэй ажиллаж ирснийг нь Төр засгийн зүгээс өндрөөр үнэлж Багшийн алдар, Ахлах багш, Аргазүйч, Есөн Эрдэнийн медаль, Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр тус тус шагнуулж байв. 5 хүүхэд төрүүлж өсгөн хүмүүжүүлснийг үнэлэн алдарт эхийн II одон, Саран ээж өргөмжлөл хүртсэн. Том охин Л.Уранчимэг хувиараа бизнес эрхлэгч, Охин Л.Нямдулам “Билэгт дөлгөөн” ХХК-д “ОНХА”-н дарга, Хэвлэл мэдээллийн тэргүүний ажилтан, Л.Оюу-Эрдэнэ “Төрийн банк” эдийн засагч, Л.Энхболд хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч, Л.Энхсайхан Түүх-Нийгмийн ухааны багш, магистр тус тусын ажил хөдөлмөрөө хийж амьдарч байна. ЧАНАРАВЫН ТЭГШБАЯР - 1988 онд төржээ. - 2006-2007 онд цэргийн алба хааж, улмаар сумандаа малчин болжээ. Анх 300 малтай байсан бол малаа сайн малласны хүчинд 2013 онд 1064 малтай болтол өсгөж мянгат малчин болжээ. 2011 онд “Эх орны төлөө” тэмдэг, 2012 онд НАМЗХ-ны “Сайн малчин залуу” үнэмлэх авсан манай тэргүүний залуучуудын нэг юм.
ГАЛСАНГИЙН ХОРОЛСҮРЭН - 1943 онд “Дэлгэр” хэмээх газар төржээ. - Тогоочийн курс төгсөөд зочид буудлын тогоочоор тасралтгүй 35 жил ажиллажээ. 1959 онд Дондогтой гэр бүл болж 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Тэрээр сумынхаа өндөр настангуудтай хамтран сумаа “Ногоон төгөл болгоё” аяныг хэрэгжүүлж мод тарих, ахмадын өрөө байгуулах зэрэг ажилд хандив өргөх, туслах зэргээр үлгэр дууриалал үзүүлсээр яваа буурал юм. - Y, YI, YII таван жилийн гавшгайч, АХ-ын ойн медальтай. 220
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Мянгат малчин Ц.Хишигбаатар
Мянгат малчин З.Сүхбаатар
Зүүн гараас Ш.Цэрэнбүтэд, Ш.Отгон нар.
Д.Энхтайван гэр бүл, дүүгийн хамт
И.Даваа дарга нэгдлийн гишүүдийн хамт
221
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сумын баяр наадмын үеэр
Д.Чүлтэмсүрэн аймгийн сайн малчны шагнал авсаны дараа
222
СУМЫН ТӨЛӨӨ ХҮЧ ХӨДӨЛМӨРӨӨ ЗОРИУЛСАН БУСАД АЙМАГ СУМЫН ХҮМҮҮС Бусад аймаг, сумаас манай суманд ажиллаж амьдарч амьдралынхаа нэгэн хэсэг үеийг туулж өнгөрүүлэн өөрийнхөө түүхийг зузаатгасан нутгийн маань иргэдээс өөрцгүй явсан, одоо ч гэсэн ажиллаж байгаа эдгээр хүмүүсийг дурсан тодотгож байгаа нь Дарвичуудын төдийгүй ерөөс хүний мөс чанарын хэрэг билээ. Тэд нутгийн маань хүмүүс шиг Дарвийн хөгжил, цэцэглэлтэнд хувь нэмрээ оруулж яваа юм. Дарвичуудтай хамтран Дарвийн эдгээр хүмүүс бол түүхийн нэгэн цагт түүхийг бүтэлцсэн, бүтээлцэж байгаа ахан дүүс минь билээ. 1. Доржийн Бүдбазар - Өвөрхангай аймаг. 1935-1937 онд сургуулийн захирал, 2. Линзийн Мандах - Манхан сум. 1943-1945 онд сургуулийн захирал, 3. Аюушийн Цэдэнхүү - Чандмань сум. 1948-1949 онд сургуулийн захирал, 4. Гэмпилийн Чадраавал - 1950-1962 онд сумын намын үүрийн дарга байжээ. 5. Шаравын Ванчинхүү (Улсын арслан) - Буянт сум. 1953-1954 онд сургуулийн захирал, 6. Сүхийн Ээвчиг - Дуут сум. 1954-1956 онд сургуулийн захирал, 7. Баатарын Цэвэг-Очир - Зэрэг сум. 1956-1957 онд сургуулийн захирал, 8. Мэндийн Лхамсүрэн - Манхан сум. 1957-1959 онд сургуулийн захирал, 9. Дондойн Баарай - Зэрэг сум. 1957-1959 онд сумын захиргааны дарга, 10. Өнөрийн Чимэд - Чандмань сум. 1959-1960 онд сумын захиргааны дарга, 11. Борлонгийн Ишээ - Дуут сум. 1959-1961 онд мал эмнэлгийн салбарын эрхлэгч, 12. Бүдээгийн Догсом - Зэрэг сум. 1959-1961 онд сургуулийн захирал, 13. Пааваагийн Хайсандай - Цэцэг сум. 1961-1963 онд сумын хүн эмнэлэгт их эмч, 14. М.А. Бурдовский - ЗХУ-ын иргэн. 1961-1963 онд мал эмнэлгийн салбарт их эмч, 15. Хандын Наахүү - Говь-Алтай аймаг. 1961-1965 онд сургуулийн захирал, 19651983 онд сум, нэгдлийн нарийн бичгийн дарга, 16. Жавуны Мармий - Зэрэг сум. 1963-1964 онд сумын намын үүрийн дарга, 17. Санжаагийн Уртнасан - Манхан сум. 1963-1967 онд хүн эмнэлгийн салбарт их эмч, 18. Батын Балаа - Зэрэг сум. 1964-1966, 1970-1985 онд намын үүрийн дарга, 19. Хүрлийн Лхамсүрэн - Эрдэнэбүрэн сум. 1966-1967 онд ажилласан байна. 20. Буянтогтохын Балдорж- Зэрэг сум. 1967-1970 онд сумын намын үүрийн дарга, 21. Жумааны Амантай - Баян-Өлгий аймаг. 1969-1973 онд мал эмнэлгийн салбарын их эмч, 22. Шаравчогдонгийн Баасанхүү- Мянгад сум. 1973-1982 онд мал эмнэлэгт их эмч, 23. Дөтийн Заяат - Алтай сум. 1979-1981 онд сумын орлогч дарга, 24. Сэдийн Отгон - Цэцэг сум. 1983-1987 онд нэгдлийн дарга, 25. Лувсангийн Баттулга - Цэцэг сум. 1983-1989 онд нарийн бичгийн дарга, 26. Балдандоржийн Дашхүү - Хөвсгөл аймаг. 1985-1987 онд ХЗЭ-ийн үүрийн дарга, 27. Бодийн Сүх - 1985-1988 онд сумын намын үүрийн дарга, 28. Эрхшүрийн Цэмбэлцогт - Манхан сум. 1987-1990 онд ХЗЭ-ийн үүрийн дарга, 29. Дашдоржийн Сандаг - Чандмань сум. 1988-1992 онд сумын намын үүрийн дарга, 30. Банзрагчийн Цэдэнбал - Мөст сум. 1989-1992 онд нарийн бичгийн дарга, 1992 оноос тамгын газрын дарга, 31. Зурмангийн Дамдин - Ховдын Зэрэг сум. Зоо техникч, 32. Төмөрийн Дондог - багш, 33. Цэдэндамбын Чимгээ - Нийгмийн ажилтан, 34. Хорголтын Жавзандулам 35. Самдангийн Коля
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
36. Жамцын Дамдинхүү 37. Уламбаярын Баатаржав - ХБА-д ерөнхий нягтлан бодогч, 38. Гончигийн Нямдэмбэрэл - нийгмийн даатгалын байцаагч 39. Баярмагнайн Оюунчимэг - малын эмчээр тус тус хөдөлмөрлөж байв.
БОРЛОНГИЙН ИШЭЭ - 1936 онд төржээ. - 1952-1955 онд Ховд аймгийн Мал эмнэлгийн техникум төгсөж малын эмч, 1969-1970 оны Улаанбаатар хот ХАА-н дээд сургуульд суралцан зоотехникч болжээ. - 1955-1959 онд Завханы Дөрвөлжин суманд мал эмнэлгийн тасгийн эрхлэгч, 1959-1992 онд Дарви сумын мал эмнэлгийн эрхлэгч, бригадын дарга, АХШХ-ны дарга, нэгдлийн хянан байцаах комиссын дарга, сумын ерөнхий зоотехникчийн ажил эрхэлж байлаа. 1968 оноос “Сутай“ омгийн хонины үүлдэр бий болгох, үржил селекцийн ажлыг сайжруулах ажилд идэвхтэй оролцож ХААҮ-ийн сайдын 1990 оны 69-р тушаалаар ширүүн ширүүвтэр ноост, мах өөхний “Сутай” омгийн хониор батлуулж баталгаажуулсан байна. Ховд аймгийн таван сум, Архангай, Завхан, Булган зэрэг олон аймгуудын зарим сумдыг үржлийн хуцаар хангаж байв. Мөн нутгийн улаан ямааг өөр дотор нь үржүүлж цайвар өнгөтэй нарийн ноолуур бүхий анги чанараар ангилан суурилаж ажиллаж иржээ. 100 үнээ тутмаас 76-85 тугал бойжуулж ХААЯ-наас зарласан “Алтан тугалын эзэн” шалгаруулах болзолт уралдаанд 1987-1988 онд улсад 1,3 байр, 1989 онд Улаанбаатар хотноо явагдсан монгол малын шилмэл үзэсгэлэнд “Сутай” омгийн хонь ноосны гарц, амьдын жин, төлөрхөг чанараар шалгарч алт, мөнгөн медалийн эзэн болж байв. Дарви сумын иргэн Чимиддоржийн Хоролтой гэр бүл болжээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, ”Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одон, ХАА-н тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, АХ-ын ойн медалиар шагнагдсан байна. БАНЗРАГЧИЙН ЦЭДЭНБАЛ -1958 онд Мөст суманд төрсөн. - Улс төрийн дээд боловсролтой, улс төр судлаач хүн юм. СнЗ-ийн дээд курс, Удирдлагын академид мэргэжил дээшлүүлсэн байна. - 1976-1979 онд цэргийн алба хааж, 1989 онд Чандмань сумын АДХГЗ-д нарийн бичгийн дарга, 19892005 онд Дарви сумын АДХГЗ-нд нарийн бичгийн дарга, ЗДТГ-ын дарга, ИТХ-ын дарга хийж байжээ. Төр захиргааны тэргүүний ажилтан, АХ-ын 70, 80, 90 жилийн ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор 2013 онд шагнагджээ.
224
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЗУРМАНГИЙН ДАМДИН - 1939 онд Зэрэг суманд Зурмангийн ууган хүү болон төржээ. - 1964 онд ХААДС-ийн Зоо-техникчийн ангийг төгссөн. - 1964-1966 онд Ховд аймгийн ХАА-н техникумд багш, 1966-1970 онд Цэцэг сумын ерөнхий зоотехникч, 1970-2002 онд Дарви сумын ерөнхий зоо-техникчээр ажиллажээ. Монгол үүлдрийн өөхөн сүүлт хонины шилмэл омгийн нэг “Сутай” хэмээх мах-ноосны чиглэлийн хонины зохиогч болжээ. 1990 онд Сутайн тохиромжтой хэвшлийн хонь 8000-д хүрч, үржлийн шилдэг хээлтүүлэгч 3000-г бойжуулан хонин сүргийн ноосны дундаж гарцыг 1400-1450 гр-д хүргэж үржлийн хэсгийн шаардлагыг хангасан байна. 1980-1990 онд Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд идэвхтэн ажилтнаар ажиллаж ирсэн бөгөөд 1980-1985 онд нэгдэлдээ “Нутгийн шилмэл хонины үржлийн хэсгийг бий болгох”, 1985-1990 онд “Сутай хонины үржил ашиг шимт чанарыг бататган сайжруулах” сэдэвт эрдэм шинжилгээний тайланг хэлэлцүүлэн тус хүрээлэнд хүлээлгэн өгчээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ЦЭДЭНДАМБЫН ЧИМГЭЭ - 1964 онд Булган аймгийн Могод суманд төрсөн. - 1986-1991 онд ХААДС-ийг агрономич мэргэжлээр төгссөн. Халамжийн мэргэжилтэн хүн сумын хэмжээний 300 гаруй хүнд үйлчилж ямар айл хэн гэдэг хүнд төр нийгмийн хайр халамж хүрэх ёстойг мэдэрч байх хариуцлагатай ажил юм. Энэ бүхнийг мэдэрч түмэн олондоо тус дэмтэй яваа энэ бүсгүйд нутгийн түмэн ам сайтай юм билээ.
ЖАМЦЫН ДАМДИНХҮҮ - 1935 онд Завхан аймагт төржээ. Сэлэнгэ аймагт тракторчноор ажиллаж байгаад 1970 онд Дарви суманд шилжин ирж 1987 он хүртэл сумын дизель моторчин, засвар үйлчилгээний станцад ажилчин хийж явжээ. Тэрээр Дарви сумын цахилгаан гэрэлтэй болгох үйлсэд 17 жил хүчин зүтгэсэн нэгэн. Эхнэр Н.Даваахүүтэй гэр бүл болж 8 хүүхэд төрүүлж өсгөн хүмүүжүүлсэн байна. 225
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
УЛАМБАЯРЫН БААТАРЖАВ - 1963 онд Ховд аймгийн Мөст сумын нутагт төржээ. - 1985 онд Завхан аймгийн Худалдааны техникумыг, 1999 онд Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургууль, 2011 онд Эрдэм-Оюу дээд сургууль төгсөн нягтлан бодогч бизнесийн удирдлагын мэргэжил эзэмшжээ. 1987 оноос Дарви сумын ХБА-д ерөнхий нягтлан бодогч, улмаар 1994 он хүртэл тус ХБА-д нягтлан бодогч, дарга, ЗДТГ-т ерөнхий нягтлан бодогч, Төрийн сангийн төлөөлөгч зэрэг ажил хийж байсан. Сумын санхүү бүртгэлийн ажилд анхан шатны болон нягтлан бодох бүртгэлийг олон улсын стандартын дагуу нэвтрүүлж ажилласнаар сумын санхүүгийн чадавхи сайжирч улсаас авдаг татаасыг багасган сумын нийт төсвийн 40 хүртэлх хувийг бие даан санхүүжүүлдэг болжээ. Магистр зэрэгтэй. - ХБЯ-ны жуух бичиг, Санхүү эдийн засгийн яамны жуух бичиг, Худалдаа, Санхүү банкны, Бүртгэл статистикийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй, 2011 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. САМДАНГИЙН КОЛЯ - 1954 онд Мөст сумын нутагт төржээ. - 1972-1982 онд ерөнхий боловсролын сургууль, 1982-1992 онд цэргийн ангид тогоочоор ажиллаж байсан. 1973 онд Шонхийн Давгадоржтой гэр бүл болж 7 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. 1993 оноос эхлэн Мөрөн багт одоог хүртэл амьдарч байна.
ГОНЧИГИЙН НЯМДЭМБЭРЭЛ - 1965 онд Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотод төржээ. - 1984 онд Завхан аймаг дахь Худалдааны техникумыг худалдааны эдийн засагч, Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургуулийг даатгалын эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. - 1987-1990 онд Дарви сумын “Сутайн хөгжил” нэгдэлд нягтлан бодогч, 1990-2013 онд Дарви сумын нийгмийн даатгалын байцаагч зэрэг ажил эрхлэн Дарви суманд тасралтгүй 26 жил ажиллажээ. Ажиллах хугацаандаа нийгмийн даатгалын шимтгэл, эрүүл мэндийн даатгалын сангийн орлогын төлөвлөгөөг сар, улирал бүр 102,5107,8% биелүүлж сумын нийт хүн амын 76,8-85,3% хүртэл даатгалд хамруулжээ. 2009, 2010, 2011, 2012 онуудад жилийн эцсийн ажлын үзүүлэлтээрээ бусад сумдаа хошуучлан тогтмол 1-3 байрт шалгарч байсан. - Нийгмийн хамгаалал, Санхүү банкны тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, Ховд аймгийн хүндэт иргэн, Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан, сумынхаа төр захиргааны тэргүүний ажилтнаар шалгарч байв. 226
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ТӨМӨРИЙН ДОНДОГ - 1938 онд Булган сумын нутаг “Харгана”-д төржээ. - 1958 онд Улаанбаатар хотын багш нарыг бэлтгэх сургуулийг төгсчээ. - 1958-1993 онд Дарви, Цэцэг сумын сургуульд бага ангийн багш, уран зохиолын багшийн ажлыг тасралтгүй 35 жил хийжээ. Сурагчдын эцэг эхтэй тулж ажиллан харилцах дэвтэр нээн ажиллах, сурлагаар хоцрогдож буй сурагчдад нэмэлт хичээл заах, дотуур байранд амьдарч буй хүүхдүүдэд “Сурах амьдрах ухаан” сэдэвт лекц уншин залуу үеийн хүмүүжилд анхаарч ажиллахын ялдамд анги кабинетаа тохижуулан сурагчдын хөгжил, төлөвшилийн тал дээр анхаарал хандуулан амжилттай сайн ажилласан арвин туршлагатай бүтээлч багш юм. Тэр сумаа ногоон төгөл болгоё аяны хүрээнд олон арван мод тарьж, ахмадын өрөө байгуулахад хандив өргөжээ. Эхнэр Галсангийн Хоролсүрэн нь 1943 онд Дарви сумын нутагт төрсөн. Дарви сумын нэгдэл, зочид буудлын тогоочоор 35 жил ажилласан. - БШУЯ-ны “Боловсролын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ХОРГОЛТЫН ЖАВЗАНДУЛАМ - 1949 онд Увс аймгийн Өндөрхангай суманд төржээ. 1969 онд Анагаах ухааны дунд сургууль төгсжээ. Дарви сумын Ц.Галсантай гэр бүл болж хөх тариа тариалах, малчдад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх ажил хийж байна.
БАЯРМАГНАЙН ОЮУНЧИМЭГ -1957 онд Ховд аймагт төрсөн. -1977 онд ХААТМС-ийг төгссөөд Х.Цэрэндоржтой гэрлэн Дарви сумын бэр болсон. 1977-1984 онд Дарви сумын Мөрөн багийн эмч, эмчилгээ тэжээлийн цэгийн эмч, мал эмнэлгийн эмийн аптекийн эрхлэгчээр тус тус ажиллаж байсан. 1984-1986 онд Ховд аймгийн ХАА-н газрын бичиг хэргээр ажиллаж байгаад нөхрөө даган Улаанбаатар хотноо шилжин 3 жил амьдраад 1992 оноос Дарви суманд гэр бүлийн хамтаар шилжин очиж, 1992-2004 он хүртэл сумын малын бага эмч, аптекийн эрхлэгчээр ажилласан. -2004 оноос одоог хүртэл мал эмнэлгийн үйлчилгээ эрхэлдэг “Хишиг сүрэг” ХХК-ийн захирал, Мөрөн багийн малын эмчээр ажиллаж, сумын малыг эрүүлжүүлэх, халдварт өмчнөөс урьдчилан сэргийлэх үйлсэд 30 гаруй жил зүтгэн, гар бие оролцон малын эмч хүн юм. Тэрээр одоо ч гэсэн Дарви сумын Мөрөн багийн малын эмчээр ажиллаж байна. 227
НУТАГТАА ДУУРСАГДАХ НАМТАРТАЙ ХҮМҮҮС Шувуу даль нь ургаж гүйцэхээр үүрнээсээ нисдэг гэдэг шиг сургууль соёл, амьдралын мөр хөөж хүмүүсийн нийтлэг жаягаар эх орныхоо өнцөг булан бүрд суурьшин амьдарч нутаг усныхаа нэрийг сайнаар гаргаж сайхан амьдарч, сайн яваа хүмүүс цөөнгүй байдаг. Мөн хүн гэдэг амьтан төрөөд, төгсдөг хорвоогийн жамаар дээд тэнгэрт одсон хөгшин, хөвөө тэднийгээ санагалзан дурсах нь зөвхөн хүнд л байдаг нандин чанар юм.
НЯМ-ҮРЖИНГИЙН ЖАДАМБАА - 1927 онд “Баян-Өндөр” хэмээх газар төржээ. - 1943 онд Ховд аймгийн ХАА-н техникумыг малын бага эмч, 1961-1966 онд ХААДС-ийг малын их эмч мэргэжлээр төгсчээ. - 1947 оноос Дарви, Хайрхан суманд малын бага эмч, 1951-1955 онд аймгийн мал эмнэлэгт техникч бага эмч, био үйлдвэрт бага эмч, 1959-1967 онд аймгийн био үйлдвэрийн дарга, мал эмнэлгийн газрын дарга, 1967-1977 онд Дарви сумын даргаар ажиллаж байлаа. Н.Жадамбааг ажиллаж байх үе тус сум улсад хоёр удаа 2-р байр, нэг удаа 3-р байр эзлэж, Намын хороо, Засгийн газрын хүндэт жуух бичиг, шилжин явах туг, мөнгөн шагналаар удаа дараа шагнагджээ. 1976 онд сумын түүхэнд анх удаа зуун мянган Сутай хоньтой болж “Буман хонины” баяраа хийж байв. Аймгийн АИХын депутатаар удаа дараа, намын их хурал, нэгдлийн холбооны дээд зөвлөлийн IY их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож байв. Н.Жадамбааг сум, нэгдлийн даргаар ажиллах хугацаанд хөдөлмөрийн баатар, улс, аймгийн аваргууд олон төрөн гарчээ. Б.Дуламтай гэр бүл болж хүү Ж.Баасандоржийг төрүүлж өсгөжээ. - 1956 онд “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, 1971 онд “Алтан гадас” одон, АХын ойн медалиудаар шагнагдаж байв. ЖАМБАЛЫН ЖАМЪЯНЖАВ - “Мөнгөн аяга” багийн нутагт 1924 онд Жамбалын 6-р хүү болон төржээ. 1943-1949 онд цэргийн албанд татагдан дайнд оролцож явжээ. Цэргээс халагдаж ирээд мал маллаж байгаад 1950 онд Даваагийн Хоролтой гэр бүл болж нэгдэлжих хөдөлгөөн үүсэж нэгдэл байгуулагдахад анхны гишүүнээр нь орж төллөх мал авч маллан ажил хөдөлмөрөөрөө залуусыг үлгэрлэн явсан байна. 13 хүүхэд өсгөн хүмүүжүүлсэн нь бүгд улс орондоо сайн сайхан ажиллаж амьдарч байна. Төр засгаас ажил хөдөлмөрийн нь үнэлж “Алтан гадас” одонгоор шагнаж байжээ.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БНМАУ-ЫН ХОШОЙ САЯТАН ЖОЛООЧ ААВ МИНЬ Миний аав Цоохор адуут олхонууд овогт Банзайн Усны-Эх нь 1946 онд төрсөн жолооч мэргэжилтэй. 1963 онд Улаанбаатар хотод авто сургууль төгсөж, барилгын машин механизмын авто бааз, Ховд аймгийн нэгдэл дундын үйлдвэр, тээврийн удирдах газар, IV баазад жолооч, саятан бригадын ахлагч, хөдөлмөр зохион байгуулалт урамшуулалын бригадын ахлагчаар идэвх санаачилга үр бүтээлтэй 1989 он хүртэл ажилласан. Аав минь өөрийн ахалсан бригадын хамт олныг амжилттай зохион байгуулж, хамт олноороо 1981 онд “БНМАУ-ын саятан жолооч” цолны болзол, 1986 онд “БНМАУ-ын хошой саятан жолооч” цолны болзолыг хангаж, удирдсан бригад нь БНМАУ-ын хошой саятан бригад болсон онцгой түүхтэй. БНМАУ-ын бүх ард түмний социалист уралдаанд 1982, 1983, 1985, 1988 онуудад Монгол улсын бүх тээвэрчидыг манлайлан түрүүлж бахдам сайхан амжилт гаргаж, Авто машины техник ашиглалтыг сайжруулж, эдэлгээний хугацааг уртасган, тээвэрлэлтэнд хос чиргүүл, даац нэмэгдүүлсэн урт чиргүүл ашиглаж, авто машины даац ачаа тээвэрлэлтийг нэмэгдүүлж, сэлбэг шатахууныг хэмнэж ажилласаны үр дүнд 1980, 1981 онд аймгийн ачаа тээврийн аварга тээвэрчин, 1979, 1982 онуудад аймгийн арвилан хэмнэлтийн аварга тээвэрчнээр шалгарч байлаа. БНМАУ-д авто тээвэр байгуулагдсаны 60 жилийн ойг угтсан уралдаанд улсад түрүүлсэн амжилтаараа 1985 онд ЗХУ, Герман, Польш улсуудад жуулчлах эрхийн бичгээр шагнагдаж төр засгийнхаа буянаар хилийн чанадад аялаж хүн төрөлхтний соёл иргэншил хөгжилтэй танилцаж явсан юм. Ховд аймгийн тээвэрчид төдийгүй улс орон даяар Ховдын аварга Б.Усны-Эх гэж алдаршсан Монгол Улсын шилдэг тэргүүний жолооч нарын нэг байлаа. Улс эх орон зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн 1989 оноос “Дүүлэх шонхор” авто сургуулийг үүсгэн байгуулж олон зуун жолоочийг бэлтгэж, 2002 онд МУ-ын шилдэг авто сургууль, 2005 онд МУ-ын шилдэгийн шилдэг авто сургуулиар шалгарч байлаа. Ажлын амжилт хөдөлмөр бүтээлийг нь төр засгаас өндрөөр үнэлж төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одон, Ардын хувьсгалын 60, 70, 80 жилийн ойн медаль, Тээврийн байгууллагын 80 жилийн ойн медаль, Октябрийн хувьсгалын 60 жилийн ойн медаль, V, VI, VII таван жилийн гавшгайч, БНМАУ-ын хошой саятан жолооч, онц тээвэрчин, осолгүй манлай жолооч цол тэмдгээр тус тус шагнажээ. Аавын минь ажил хөдөлмөртөө амжилт гаргахад нь ихээхэн нөмөр нөөлөг болж байсан, дүү У.Сарнай, У.Мягмаржав бид 3-ыг төрүүлж өсгөсөн миний ээж Жандал овогтой Зэсээ нь Улаанбаатар хотод хүн эмнэлгийн сургууль төгсөж, 1964 оноос Ховд аймагт 40 гаруй жил хүний эмчээр үр бүтээл амжилттай ажилласан аймгийн шилдэг тэргүүний ажилсаг эмэгтэйчүүдийн нэг бөгөөд төр засгаас хөдөлмөр бүтээлийг нь өндрөөр үнэлж, төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одон, Иргэний агаарын тээврийн тэргүүний ажилтан цол, АХ-ын ойн медаль, МУЗНийн “Тэргүүний үйлстэн” медаль, Ховд хотын “Хүндэт иргэн” тэмдэгээр шагнуулж байлаа. Аав минь ажил хөдөлмөрт ч, хүмүүст ч, ахмад, залуу, хүүхэд багачууд гэлгүй чин сэтгэлээсээ ханддаг хүн бүхэнд байдаггүй ховорхон зан чанартай тэнгэрлэг, хийморьтой, олонтой эр хүн байсан юм. Ийм л агуу бөгөөд эгэл даруухан аавын минь олноо гэсэн хүнлэг сэтгэлийн ач ивээл, буянаар үр хүүхдүүд бидний амьдрал, ажил үйлс өөдрөг тэгш сайн сайхан явнаа... (Дурсамжийг хүү У.Энхтөр бичив.) 229
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БНМАУ-ЫН АРДЫН ИХ ХУРЛЫН ДЕПУТАТ, АНХНЫ ЗУУН МЯНГАЧ ЖОЛООЧ НЯМ-ОСОРЫН ПҮРЭВХҮҮ Дарви сумын “Хөвхөрийн гол”-д 1922 онд Гомбын Ням-Осор, Ядамжавын Дарь нарын 5 дахь хүү болон мэндэлжээ. Аав Ням-Осор нь Хишигтийн дэн, Баянцагаанаар нутагладаг нутагтаа Гомбоо аав гэж “Авгайлагдсан” олондоо нэр хүндтэй тусархаг бариач хүн байсан гэдэг. Н.Пүрэвхүү нь эрийн цээнд хүрч 20 настайгаасаа Дорнод аймгийн Матадын дивизд цэргийн албыг 5 жил нэр төртэй хааж жолоочийн мэргэжил эзэмшжээ. Ховд аймгийн 4-р Автобааз үүсч байгуулагдахад тулгын чулууг тулалцсан анхны жолооч нарын нэг билээ. Улс нийгэмдээ 43 жил хөдөлмөрлөхдөө Монгол Улсын тээврийн байгууллагын түүхэн дэх анхны социалист хөдөлмөрийн бригад БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар З.Хийровын бригадын бүрэлдэхүүнд ажиллаж, хөдөлмөр бүтээлийн өндөр амжилт гаргаж жолооч тээвэрчдийг хошуучилж БНМАУ-ын анхны зуун мянгач жолоочоор шалгарч, Төр засаг түмэн олныхоо итгэл найдварыг хүлээж 1966 онд Ардын Их Хурлын сонгуулийн 257 дугаар тойрогт Ардын Их Хурлын депутатаар, аймгийн депутатаар 3 удаа сонгогдож төр түшилцэж явсан, хошой хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, хошой хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одон ойн медалиуд, Хошой саятан жолооч, онц тээвэрчин цолоор шагнагджээ. Н.Пүрэвхүү нь ажилсаг хичээнгүй хань, үр хүүхдүүд, ах дүү, хамаатан садан, найз нөхөддөө ойр дотно, элгэмсэг тусч, хүний төлөө гэсэн хүнлэг сайхан сэтгэлтэй хүн байсан юм. Н.Пүрэвхүү нь эцэг эхээс ах дүү зургуулаа. Ах Н.Чүлтэм нь Гэвш цолтой лам, Н.Галсан нь Багшийн сургуулийг Шинжлэх Ухааны Академийн Ерөнхийлөгч, Академч Б.Ширэндэв, нэрт эрдэмтэн Хөдөөгийн Пэрлээ нарын хамт төгссөн анхны төгсөгч, дүү Н.Содном нь Ховд аймгийн Монгол тээхийг үүсгэн байгуулахад анхны ерөнхий нягтлан бодогчоор ажиллаж байсан, хожим нь Ховд аймгийн шуудан тээврийн Газ-53 машины анхны жолооч, эгч Н.Буянням, Н.Цэрэндаш нар нь ажилсаг, социалист хөдөлмөрийн гавшгайч цолтой, нутаг усандаа нэртэй уртын дууч хүмүүс байлаа. Үр хүүхдүүдээс нь Ч.Ганболд МАХН-ын XYII Их Хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдсон “Алтан гадас” одонт зоотехникч, Б.Усны-Эх БНМАУ-ын бүх ард түмний социалист уралдаанд Монгол Улсын тээвэрчдээс 4 удаа түрүүлж манлайлсан, аймгийн ачаа тээврийн хошой, арвилан хэмнэлтийн хошой аварга тээвэрчин, “Алтан гадас” одонт, хошой саятан, онц тээвэрчин, осолгүй манлай жолооч, аймгийн алдарт уяач, П.Жаргал шатахуун тээврийн улсын аварга, аймгийн шатахуун тээврийн 4 удаагийн аварга тээвэрчин, “Алтан гадас” одонт, саятан жолооч, онц тээвэрчин, Д.Баасандорж Хилийн цэргийн жолооч, Цэргийн гавьяаны одон, Цэргийн хүндэт медальт, онц тээвэрчин, П.Энэбиш саятан жолооч, онц тээвэрчин, удам залгасан ажилсаг хөдөлмөрч хүмүүс болно. (Дурсамжийг Цагдаагийн хурандаа У.Энхтөр)
230
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БАТЖАРГАЛЫН БАТЗОРИГ Улаанбаатар хотын 10 жилийн 6-р сургууль, Чехсловак улсын Хөнгөн үйлдвэрийн сургуулийг эсгүүрчин, зохион бүтээгч, төрийн захиргаа Удирдлагын Хөгжлийн институтыг бизнесийн удирдлагын магистр, ХААИС-ийг эдийн засагч, санхүүгийн менежер, МУИС-ийн докторантурт суралцаж төгссөн. Савхин жижиг эдлэлийн үйлдвэрт мастер, Зэвэг хоршооны дарга, “Кекүшюзан хөгжил сан” ТТБ-ын Гүйцэтгэх захирал, 2004-2008, 20082012 онд Нийслэлийн иргэдийн хурлын төлөөлөгч, тэргүүлэгч, 2008-2012 онд Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга, 2012 оноос хойш “Тээвэр аялал” ХК-ийн зөвлөхөөр ажиллаж байна. Ховд аймгийн Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн тэргүүлэгч. Банк санхүү эдийн засгийн тэргүүний ажилтан, АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж байсан. ВАНЧИНЦЭРЭНГИЙН ЦАМБА - 1954 онд “Бүлтгэрийн Цагаан хошуу” гэдэг газар төржээ. - 1975 онд ХААДс, 1989 онд Удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх институтыг төгссөн ХАА-н эдийн засагч, Удирдлагын арга зүйч мэргэжилтэй. - 1975-1985 онд Сутайн хөгжил нэгдлийн эдийн засагч, 1985-1988 онд аймгийн ХАА-г Удирдах газарт төлөвлөгч эдийн засагч, санхүү тайлан бүртгэл, хяналт шалгалтын хэлтсийн дарга, аймгийн ХАА-н нэгдлийн зөвлөлийн орлогч дарга, 1989-1992 онд Мөнххайрхан сумын Оч нэгдлийн дарга, аймгийн татварын албаны дарга, 1993 оноос хувийн хэвшилд хариуцлагатай ажил хийж байна. АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулиар 370-р тойргоос депутатаар сонгогдож, Ардчилсан үндсэн хуулийг батлалцсан хүн юм. Ховд аймагт баригдсан Ганданпунцаг чойлон хийдийг бүтээн босгоход ихээхэн хувь нэмэр оруулан ажиллажээ. Эхнэр Б.Алтанцэцэгтэй гэр бүл болж 3 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. АХ-ын ойн медалиуд, “Алтан гадас” одонтой. ТҮДЭВДОРЖИЙН ЦЭРЭНДУМАА - 1948 онд “Цагаан даваа”-нд төрсөн. - 1987 онд Марксизм-Ленинизмийн оройн дээд сургууль төгсчээ. - Хүүхдийн хувцасны үйлдвэрт оёдолчин хийж байжээ. Оёдолчин хийх хугацаандаа төлөвлөгөө биелүүлээд зогсохгүй залуу ажилчдыг оёдлын нарийн мэргэжил эзэмшүүлэн бусдыгаа үлгэрлэн ажиллаж байлаа. Тиймдээ АИХ-ын депутат, МАХН-ын их хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдон хамт олны итгэл хүлээж явав. - “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медальтай.
231
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ШИРЧИНГИЙН БААСАЙХҮҮ - 1937 онд “Шанаганы ам” гэдэг газар төржээ. - Хүн эмнэлгийн техникумыг 1959 онд, АУДС-ийг 1965 онд дүүргэж эмчийн мэргэжилтэй болжээ. 1959-1962 онд Говь-Алтай аймгийн Төгрөг суманд эмч, салбарын эрхлэгч, 1965-1967 онд Налайхын их уурхайн эмч, 19671976 онд Налайхын нэгдсэн эмнэлэгт шүдний эмч, 19761999 онд статистикч эмч, 1999-2009 онд Амь-Эрдэнэ өрхийн эмнэлгийн эмчээр ажиллаж байв. Шүдний эмчээр ажиллаж байхдаа хиймэл шүдний анхны кабинет байгуулж 40.9 мянган хүнд үзлэг эмчилгээ хийжээ. Хүүхдийн эмнэлгийн эндэгдлийг бууруулах, ажилчдын хөдөлмөрийн чадвар алдалт цусны даралт ихсэх өвчнийг судлан дүгнэлт хийж эмч нарын онол практикийн хуралд таван удаа илтгэл тавьж хэлэлцүүлжээ. 1960 онд М.Цэрэндуламтай гэр бүл болж 7 хүүхэд төрүүлж өсгөж хүмүүжүүлсэн. Эхнэр М.Цэрэндулам нь Налайхын сүүний үйлдвэрийн эрхлэгчээр олон жил ажиллажээ. - Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, Нийслэлийн эрүүл мэндийн тэргүүний ажилтан, АХ-ын ойн медаль, ”Алтан гадас” одонгоор шагнажээ. ВАНЧИНДОРЖИЙН БАДРАА - 1935 онд “Хөх Огторго” гэдэг газар ууган хүү нь болон төрсөн. - 1952-1955 онд Ховд аймгийн мал эмнэлгийн техникум, 1961-1966 онд ХААДС-ийг төгсөн малын эмч болжээ. - Дарви, Буянт суманд малын эмч, Улаанбаатар хотын Мах комбинатад малын эмч, 1968-1971 онд Өлөнгийн заводын дарга, 1971-1975 онуудад ТехноХими хяналтын хэлтсийн дарга, малын ерөнхий эмч, 1975-1996 онд комбинатын ҮЭ-ийн нэгдсэн хорооны дарга хийж байжээ. Одоо Мах импекс ХК-ны ахмадын зөвлөлийн дарга, ТУЗ-ийн гишүүн зэрэг сонгуульт ажлыг хийж байна. Монголын ҮЭ-ийн XI, XII, XIII их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон оролцож байсан. 1957 онд Цэдэвийн Орсоотой гэр бүл болж таван хүүхэд төрүүлэн өсгөж хүмүүжүүлсэн. - Хүнс, ХАА-н болон Монголын ҮЭ-ийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, “Алтан гадас” одон, АХ-ын ойн медальтай. ШАРЫН БУЛГАМАА - 1958 онд “Булган хошуу”-нд төржээ. - 1986 онд Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн техникумыг технологичоор төгсчээ. - Оёдлын нэгдэлд оёдолчноор ажиллаж байв. Бага наснаасаа дурлан МХЗЭийн илгээлтээр оёдолчин болсоноос хойш өөрийн төлөвлөгөөт ажлаа дандаа давуулан хийж оёдлын үйлдвэрийн нэгдлийн хошой аварга болж байв. АИХ-ын депутат, МАХН-ын их хурлын төлөөлөгч байлаа. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. 232
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ТӨМӨРИЙН ДАВАА -1913 онд Мөнгөн аяга багийн Бумбатайн дэл гэдэг газар төрсөн. 1930 оны үед түр сургуульд орж хуучин монгол бичигтэй болжээ. Цэрэгт явж ирээд Цагаан нуурын дамжлаг баазад ажил хийж байгаад 10 жилийн дараа нутагтаа ирж Мижидийн Хангай гэх бүсгүйтэй гэр бүл болж 2 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Эхнэр нь 1917 онд Бумбатын цагаан толгой хэмэээх газар төрсөн. Мах комбинат, гурилын комбинатад ажиллаж байгаад 1963 оноос аймгийн худалдааны трестэд ажиллаж байжээ. Т.Даваа нь Хайрхан сумын Бумбатайн 4-р бригадын хоршооны дарга, худалдагч, түүхий эдийн эрхлэгч зэрэг ажил хийж байсан. Хайрхан сум татан буугдахад малаа нийгэмчилжээ. 1956 онд Улаанбаатар хотод шилжин ирж автонефтийн баазад нярав хийж байгаад 1960 онд нутагтаа ирж Мөрөн сумын хоршооны нярав хийх болжээ. - “Алтан гадас” одонтой. ДАВААГИЙН ДАНЗАН - 1940 онд Мөнгөн аяга багийн “Бумбатайн шанага” гэдэг газар төрсөн. - 1959 онд цэргийн 107-р ангид суралцан жолооч мэргэжил, 1983 онд төмөр замын техникумийн автомеханикийн ангийг төгссөн. - 1960 онд Мөрөн суманд жолоочоор ажиллах болсноор ажил амьдралынхаа гарааг эхлэн залуу жолооч нарын нэг болсон. 1963 онд Ховд аймгийн 1-р орлогч П.Лувсандоржийн жолооч, аймгийн 4-р морьт хорооны 123-р ангид механик жолооч, 107-р ангид багш, 1990 оноос Хилийн цэргийн 20-р ангид шатахуун тээврийн цистерийн жолооч, СОТ-2-д жолооч, 1991 онд автомашины сэлбэгийн худалдаа эрхлэн “Мөнгөн аяга” нэртэй компанийг байгуулан захирлаар, “Сутайн Асгат” ХХК-д авто гражийн даргаар нь ажиллаж байсан. Одоо хүү Д.Болдбаатарын хамт авто шилний үйлдвэр байгуулан ажиллаж байна. “Онгоцны шатахуун тээвэрлэж Ховд, Булган, Дорнодийн Сүмбэр, Говь-Алтайн цэргийн анги, Баян-Өлгийн Цагааннуур гэх зэрэг газарт хүргэж өгч байв. Залуу жолооч гэхээр намайг хүмүүс голдог байлаа. Нэгэн өвөл Ховд аймагруу яваад шөнийн 3-4 цагийн орчим, Мөрөн сумаас 6 км газарт машин маань цасанд сууж, хүрз байхгүй гараараа цасаа ухаж байлаа. Шөнө байсан болохоор хажууд хүн дуугарах шиг болоход их айж дуугарч ч чадахгүй зогсож байж билээ. Гэтэл энэ үед авга ах Лхагважавынх маань ойрхон өвөлжиж байсан нь таарч машины дуугаар хүрч ирж туслаж машиныг минь цаснаас гаргаж өгч байсан нь санаанд тодхон сайхан дурамж болж үлджээ. Миний аав Т.Даваа, хүү Болдбаатар нар маань “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан нь сайхан үйл явдал болж билээ” хэмээн дурссан. -2013 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан. 233
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
СОДНОМЦЭРЭНГИЙН САНГИДОРЖ - 1921 онд “Дэлгэр” багийн нутагт төржээ. - 1939-1945 онд Халх голын чөлөөлөх дайнд оролцож, цэргээс халагдан нутагтаа ирж, мал эмнэлгийн сантиарчаар ажиллаж байгаад 1956 оноос тэмээ маллан, 1964 оноос мал туун амьдарч байжээ. Дайны тухай Хятадын нутагт ороход уух ус идэх хоол олдохгүй мориныхоо шээсээр цангаа тайлах, борооны шавартай усыг цэнгэг мэт залгилж явж дайны хүчир хатууг туулсанаа дурссан нь бий. Цэргээс халагдаж ирэхдээ “Бид ялав”, Халх голын хүндэт медалиар энгэрээ мялаажээ. 1946 онд Д.Хишигттэй гэр бүл болж 4 хүүхэд төрүүлжээ. Эхнэр Д.Хишигт нь тэмээ маллаж байхдаа зуун ингэнээс зуун ботго бойжуулсаны учир 1958 оны 5 сарын 28 нд “Сүхбаатарын одон”-гоор шагнагдаж БНМАУ-ын “Тэргүүний малчин” цол тэмдэг 30 насандаа авсан нь Дарви сумандаа анхдагч нь байлаа. 1959 онд “Алтангадас” одонгоор шагнагджээ. 1964 оноос туувар тууж Ховд-Баян-Өлгий, Ховд-Улаанбаатарын хооронд олон жил мал туухдаа малын хорогдолгүй, үс ноосны дутагдалгүй тарга хүчийг сайн авахуулдаг хүн байв. ИШЭЭГИЙН ЛОДОЙДАМБА 1963 онд “Булган хошуу” гэдэг газар төрсөн. 19801982 онд Эрдэнэт хотын У.Б.Ү-ийн шүүн хатаах цехэд ажиллаж байгаад 1982-1985 онд ардын цэргийн алба хаасан. 1986-1988 онд Эрдэнэт хот дахь Отгонбилэгийн нэрэмжит техникийн сургуулийн цахилгаан техникчийн ангийг төгссөн. 2002 онд УБ хотын Барилгын коллежийн цахилгааны инженерийн ангийг төгсөн, одоог хүртэл Эрдэнэт хотын ЦДҮСТӨХК-ийн хангайн бүсийн салбар Хялганат тосгоны 110 кв-ийн дэд станцын эрхлэгчээр ажиллаж байна. Эхнэр Эрдэнэбилэгтэй гэр бүл болж 2 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Охин Оюун-Эрдэнэ нь МСSийн Эрдэнэт салбарт худалдааны төлөөлөгч, хүү ГанЭрдэнэ нь СУИС-ийн кино драм найруулагчийн төгсөх ангийн оюутан. 2001 онд АХ-ын ойн медаль, 2010 онд Эрчим хүчний тэргүүний ажилтан, 2012 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан. НАНЗАДЫН ГИМБИЙНОВ - 1959 онд төржээ. - 1978-1981 онд Ховд аймгийн ХААС-ийг төгсөн малын эмч болжээ. 1981-1982 онд Дарви суманд малын эмч, 1985-2000 онд сумын малын эмч, 2001-2004 онд АТЗЭХ төвд автын байцаагч болон төрийн байгууллагад ажиллаж байжээ. Эхнэр 2 хүүхдийн хамт амьдардаг. Улаанбаатар хотын хүндэт иргэн, АХ-ын ойн медаль, ХААЯ-ны тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ.
234
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДЭНДЭВИЙН НЯМДАВАА 1940 онд төрсөн. 1959 онд АУДуС-ийг Эх барих-бага эмчийн мэргэжлээр төгсөж, 1959-1961 онд Төв аймгийн түргэн тусламжийн станцыг анх байгуулан бага эмчээр,1961-1963 онд Төв аймгийн Баянцагаан сумын их эмчийн салбарын эрхлэгчээр ажиллаж байгаад АУДэС-д орж суралцан хүүхдийн эмчийн мэргэжил эзэмшжээ. 1968-1974 онд Налайх хотын нэгдсэн эмнэлэгт хэсгийн эмч, эмчлэгч эмч, тасгийн эрхлэгчээр, 1974-1977 онд Улаанбаатар хотын Хүүхдийн нэгдсэн II эмнэлэгт түргэн тусламжийн эмч, эмчлэгч эмч, тасгийн эрхлэгч, 1977-1981 онд эмнэлэг эрхэлсэн орлогч дарга, эрчимт эмчилгээний эмчээр, 19822002 онд Хүүхдийн нэгдсэн II эмнэлэгт Зөвлөх эмчээр, 2002 оноос “Баянгол” ХХК эмнэлэгт хүүхдийн эмч, зөвлөх эмчээр одоог хүртэл ажиллаж байна. 1986 онд ЗХУ-д хүүхдийн эмчийн мэргэжил дээшлүүлэх курс, 1993 онд ДЭМБ, НҮБ Хүүхдийн сангийн АЗЦХ, суулгалт өвчний курс, 1994 онд Уламжлалт Анагаах Ухааны курс, 1975 онд Хүүхдийн эмчийн мэргэжил дээшлүүлэх курс, ДЭМБ, НҮБ-ийн хүүхдийн сангийн АЗЦХ, суулгалт өвчний курс, ХӨЦМ-ийн сурагч багшийн курс тус тус амжилттай дүүргэсэн, хүүхдийн эмчийн ахлах зэрэгтэй. Хүүхдийн II эмнэлэгийн бага насны хүүхдийн нас баралт 8,2% байсныг 0,7% болтол, хоног болоогүй эндэгдлийг 81 байсныг 11 болтол тус тус бууруулж, 209766 хүүхдийг эмчлэн эрүүлжүүлж, дуудлагаар 3971 өвчтөнг үзэж эмчлэн, эмгэг анатомийн эмч нарын конференцийг 115 удаа удирдан зохион байгуулж, эцэг эхчүүд, хөдөлмөрчдөд 406 удаа буюу 609 цагийн ярилцлагаар зөвлөмж өгсөн байна. Эмч, дунд мэргэжилтний онол практикийн бага хурлыг нийт 19 удаа зохион байгуулж, 54 илтгэлд оролцон, хамтран боловсруулахаас гадна удирдан зохион байгуулж байлаа. Мөн эмч, дунд мэргэжилтний ажил мэргэжлийн сонгон шалгаруулах уралдааныг 23 удаа зохион байгуулан удирдаж байлаа. Лекц, ярианы сэдэв, эмчийн зөвлөгөө, зөвлөмж 13-г бичиж, үйлчлүүлэгч, хөдөлмөрчдийн гарын авлага болгожээ. Шинэ залуу эмч, сувилагч, дунд мэргэжилтнүүдийг хүлээн авч дагалдуулан сургаж, дадлага туршлагатай мэргэжилтэн болгохын төлөө ажиллаж байсан эмч нараас ЭХ тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр 15 эмч шагнагдаж, тэргүүлэх болон ахлах зэргийг 14 эмч хамгаалсан байна. Ам бүл 9, эхнэр, хүүхэд, ач нарын хамт амьдардаг. 1972 онд Налайх хотын Хөдөлмөрийн аварга, хүндэт самбарт, 1973 онд МХЗЭ-ийн тэргүүний ажилтан алтан медаль, 1981 онд Ардын Хувьсгалын 60 жилийн ойн медаль, 1983 онд Хүүхдийн нэгдсэн II эмнэлгийн хөдөлмөрийн аварга, V, VI, VII таван жилийн гавшгайч, 1984 онд ЭХЯ-ны хүндэт, Жуух Бичиг, 1987 онд Байгууллагын хүндэт самбарт, 1988 онд УБ хотын АДХЗГ-ны хүндэт үнэмлэх, 1989 онд Эрүүлийг Хамгаалахын Тэргүүний Ажилтан цол тэмдгээр, 1990 онд Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, 1990 онд ЭХЯ-ны Хүндэт самбарын эзэн, 1991 онд Ардын Хувьсгалын 70 жилийн ойн медаль, 2000 онд Нийслэлийн ЭМТэргүүний ажилтан, МҮЭ-ийн Их Хурлын төлөөлөгч, 2003 онд “Алтан гадас” одон, 2012 онд “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одон, МУ-ын Эрүүл мэндийн алба байгуулагдсаны 80 жилийн ойн медаль, Хүүхэд, эх барих-эмэгтэйчүүдийн улсын анхдугаар зөвлөгөөнд төлөөлөгчөөр оролцсон. 235
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БАНДИЙН ДАВАГДОРЖ - 1933 онд төрсөн. - Мал эмнэлгийн техникум, Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль, Намын дээд сургуулийн курс, Москва хотод “Темирязовын академи”-д удирдах ажилтны дамжааг дүүргэжээ. - Дарви, Зэрэг суманд малын эмч, Мал эмнэлгийн лаборторид эрхлэгч, ХААЯ-нд мэргэжилтэн сайдын референт, гадаад хэргийн референт болон боловсон хүчний газрын даргыг 11 жил, Хотын мал эмнэлгийн газарт байцаагч, эмч, шинжээч эмчээр ажиллаж байжээ. Тэрээр “1933 онд Бумбат хайрханы “Дунд буудал” хэмээх шилэрхэг сайхан нутагт төрж, Дүмээ гавжаар угаалгаа хийлгэн нэр хайрлуулж, ирээдүйн амьдралыг тааварласан гэдэг. Аав минь эрт бурхны орондоо явж бид хэдэн хүүхэд ээжийнхээ асрамжинд хүмүүн болж дээд, дунд сургууль, техникум төгсөж, төр улсдаа зүтгэж, ажиллаж амьдарч ирсэн. Миний эгч Цэрэнбал, дүү Дулам, Янжинсүрэн, Балжинням нар бүгд хань бүлтэй, олон хүүхэд төрүүлж өсгөн багш, эмч, сувилагч зэрэг түмний төлөө ажиллаж, амьдарч ирснийг буян хурааж тэмдэглэеэ. Миний нагац ах Т.Түдэв гэж угаасаа малчин, тариаланч, цөлх ажилладаг, зүтгэлтэй, шудрага, эрэмгий, зоригтой хүмүүн байсан. Батдэлгэр, Цэрэнбүтэд, Загдсүрэн нарыг төрүүлж өсгөн, эхнэр Дарьтайгаа насан туршдаа амьдарч, Сутай хайрханыхаа бэлд мөнхөрсөн. Биднийг бага байхад нагац Түдэв үргэлж хаяандаа авч явж, намайг сургууль соёлоо төгсөж гайгүй ажиллаж, амьдарч яваад тэр юмуу нэгэн удаа “чамайг ирэхээр огторгуйн нар мандах шиг болох юм даа” гэж хоолой нь зангирч байсныг насан туршдаа санаж биширч яваа билээ. Элдэвийн Бадамтай 60 шахам жил амьдарч 2 хүүхэд төрүүлж өсгөж, одоо ач, гуч, зээ нар өсгөж байна. Эхнэр маань сүүлийн 20 гаруй жил Улсын дээд шүүхэд ажиллаж, “Хууль зүйн тэргүүний ажилтан”, “Шүүхийн тэргүүний ажилтан”, “Алтан гадас” одон, медалиудаар шагнуулж байлаа. Нэг удаа Зэрэг сумын Бод бригадын дарга Зумбаа “манай нэгдлийн тэмээ хатиартсан тул тэмээчин С. Баатарынд очиж тэмээг эмчилж аль” гэсний дагуу очоод сүрэгт үзлэг хийж “наганин” гэдэг эмээр судсанд нь тарилга хийх гэтэл суманд нэрмэл ус байдаггүй. Яадаг билээ гэж байтал нэг хашир малчин “Сайрын амны ус”-ыг буцалгаж байгаад тарьчих гэлээ. Хатиартай тэмээд бүрэн эдгэрч” билээ. Мөн нэг удаа нэгдлийн дарга Чулуун (Их эрдэмтэн Далайгийн аав) нэгдлийн 60 гаруй үрээ хөнгөлнө, тэр айлуудад очиж хоно гэвээ. Малын санитарч Жамба жаажын хамт өглөөн нарнаас үдийн бүрэнхий хүртэл аяга цай амсалгүй ажиллаж билээ. Манай ХААЯ нэг үе жилдээ 6000-аад хүнийг төв, орон нутагт томилж, би гарын үсэг зурдаг байв. Атар эзэмшсэний 20 жилийн ой, нэгдэлжих хөдөлгөөн ялсны 20 жилийг тэмдэглэх их ажил өрнөж 2 ойгоор ХАА-д 37 баатар, гавьяат төрж, 700 гаруй хүн төрийн дээд шагнал, одон медалиар, яам, газрын шагналаар 800-гаад малчин, тариаланч нарыг шагнуулж байв. Миний бие 1967, 1968 оны ургац хураалтанд оролцож зөвлөлтийн мэргэжилтэн нартай хамтран их ургац хураан авч будаа багтах агуулах савгүй болж Голын цэнгэлдэх, Дархан хотын хар зам дээр нуруулдаж байсан явдал өнөө ч сэтгэлд тодхон байна. Атрын 2 аянг эхлүүлэх Намын Төв Хорооны 11-р бүгд хуралд оролцож, атрын 11 сангийн аж ахуй байгуулах шийдвэр гарахад боловсон хүчнээр хангах үүргийг хүлээж ажилласан 236
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
намын ахмад гишүүн юм. төрж өсөж өндийсөн Мөнх цастай сүрлэг уулс, гавьяат нэгдэлчин Ч.Даваа, нэгдлийн дарга Жадамбаа, нябо Банзрагч, Ц.Гунгаа, санитар Жигжид, их эрдэмтэн эмч Жав, Сэд болон олон сэхээтэн, ангийн нөхөр Т.Лодон бааваа, хоньчин баатар Цогтгэрэл, Галсандорж, Лхагважав, Лхагва, Гэндэнпил нарын түмэн олондоо баярлаж талархаснаа илэхийлье” гэж дурсжээ. -“Атарчдын алдар” медаль, Засгийн газрын хүндэт жуух, гадаад дотоодод амрах эрхийн бичгээр 30 гаруй удаа, АХ-ын ойн медаль, ХАА-н тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. БАЯНХҮҮГИЙН АЮУШЖАВ - Дарви сумын уугуул хүн эмнэлгийн сувилагч Балжинням овогтой Баянхүүгийн 5 дахь хүү болон 1942 онд “Нүхт овгор” хэмээх газар төржээ. - 1963 онд АУДС-д элсэн орж хүний их эмч болжээ. Сургуулиа төгссөний дараагаас 2009 он хүртэл 43 жил Сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт ажиллахдаа тасгийн эрхлэгч, эмнэлэг эрхэлсэн орлогч дарга,дэд захирлын алба хашиж байжээ. 1971 онд байгуулагдсан сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэг өргөжин наркологийн, хүүхдийн хэл заслын, эмэгтэйчүүдийн, сүрьеэгийн, физик эмчилгээ, лабарторийн, хөдөлмөр эмчилгээний шинэ кабинетууд бий болоход мэргэжлийн удирдлагаар ханган ажиллаж байжээ. Эхнэр Д.Янжинбал нь А.Мягмарсүрэн, А.Баасанцэрэн, А.Наянжин, А.Лавдмаа, А.Мажигсүрэн, А.Хажидсүрэн, А.Батсайхан нарын 7 хүүхэд төрүүлэн өсгөн хүмүүжүүлжээ. Тэрээр “Миний аав Баянхүү нь 1912 онд өвөө аав Балжиннямын ганц охины ах “бутач” хүү болон мэндэлж өвөө ааваар овоглож тэдний гар дээр өссөн. Аавын минь нууц эцэг нь тэр үеийн Дарвийн хийдэд шавилан сууж байсан лам нэг гавж цолтой унзад Цэнцээгийн Дагдаа хэмээх лам байжээ. Цэнцээ өвөө хоёр эхнэрийн 4 охин, 3 эрэгтэй 7 хүүхэдтэй. Миний аав надад энэ тухай дурсаж яриагүй боловч миний эгч Дагийсүрэн, Бор нарт ярьж байсан юм. Багадаа аав Дагдаагаа бараадаж хийдэд сууж байсан. Өвөө аав сайхан унзад хоолойтой хуралд ном уншиж байхад дуу нь саахалт айлд сонсогдож байдаг урд нь байгаа тахилын тариа бөнжигнөн хөдөлж байдаг байсан гэж аав хуучилдаг байв. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтэнд өртөж цаазлагдсан юм. Аав миний ээж Э.Дуламтай гэр бүлж болж 1932 онд том охин Дагийсүрэн нь төрсөн. Аав хийдээс гарсан хэдий ч гэрээр ном уншиж, гүрэм засал хийж нутгийн зон олондоо тусалдаг байсан. 1930 онд Ховд аймагт хожим эрүүлийг хамгаалах яамны сайдаар олон жил ажилласан Туваан гэдэг бага эмч, орос мэргэжилтний хамт анхны сувилагчийн нэг жилийн курсд суралцаж, сувилагчийн мэргэжил эзэмшин төрсөн нутаг Дарви сумынхаа хүн эмнэлгийн салбарт ирж 1958 он хүртэл ажилласан. 1958-1963 онд Ховд аймгийн арьс өнгөний тасагт сувилагч, 1960-1970 онуудад Улаанбаатар хотын арьс өнгөний больницод сувилагчаар ажилласан. Аграмба Дагдаа болон төрсөн аав Баянхүү, ээж Дулам нартаа зориулан буян үйлдэж хоёр суврагыг сумын хийдийн хашаанд босгожээ. - Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонгоор шагнагдсан. Анагаах ухааны магистр, клиникийн профессор цолтой. /Дэлгэрэнгүй намтар нь “Сутайн олхонууд” /2008/ номд бий. 237
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЖУМБАБАЛДАНГИЙН ЦАГААН - 1950 онд Мөрөн багийн нутагт төржээ. - Холбооны техникум төгссөн. - Ховд аймгийн холбооны салбар, Улаанбаатар хотын холбооны салбарт 36 жил дарга эрхлэгч хийжээ. -Охин Ч.Наранцэцэг нь “Ирээдүй” цогцолборт багш, АБТА, магистр цолтой, охин Ч.Ариунцэцэг “Имела гүн” ХХК-нд захирал, шүдний эмнэлгийн ерөнхий эмч, хүү Ч.Нармандах Монголын шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн ёс зүйн хорооны ажлын албаны дарга, хүү Ч.Төрмандах Өмнөговь аймгийн “Таван толгой” ХК-д эдийн засагчийн алба хашиж байна. - “Онц холбоочин”, ”Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, “Алтан гадас“ одонгоор шагнагдсан. ЖАМБАЛЫН ДАШРАВДАН - 1922 оны үед төржээ. - 1952 онд нэгдлийн даргын курс төгссөн. - 1940-1945 онд Байтаг богдод цэргийн алба хаажээ. Нутагтаа шинэ үсгийн багш, багийн дарга, Мөрөн сумын “Шинэ амьдрал” нэгдлийн дарга, 1960-1965 онд Дарви сумын намын үүрийн орлогч дарга, Зэрэг, Дарви сумын ХБА-ын дарга зэрэг ажлыг хийж байжээ. Мөн “Мөрөн баг”-ийн сүү тасгийн эрхлэгч, 1990-1994 онд сумынхаа Эрээгэмбэл хийдэд нягтлан бодогч, гэсгүй лам хийж байв. Эхнэр Н.Дашмядаг нь Д.Батмөнх, Д.Баттүвшин, Д.Баярбямба, Д.Сүхбаатар, Д.Нийслэл, Д.Насантогтох, Д.Отгонцэцэг, Д.Алтансүх, Д.Цолмон, Д.Сүрэн нарын 10 хүүхэд төрүүлж хүмүүжүүлсэн, сумынхаа “дархан ээж” өргөмжлөл хүртсэн алдарт эх юм. - “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, ”Алтан гадас” одон, Худалдааны тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй. ДАМДИНГИЙН ДАШБАЗАР - 1941 онд төрсөн. - 1964-1999 онд барилгын цэрэгт ахлагч цолтой ажиллаж байв. Эхнэр З.Алагаатай гэр бүл болж Д.Цэрэндулам, Д.Одмаа, Д.Пүрэв нарыг төрүүлж өсгөсөн. -“Алтан гадас” одон, Байлдааны медаль, бусад шагналтай.
238
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БУДЫН ЭВШИНСҮРЭН - 1939 онд Будын том охин болж Хөвхөрын голд төржээ. - 1968-1972 онд Худалдааны техникумын нийтийн хоолны анги төгсчээ. - 1956-1972 онд Оёдлын артельд оёдолчин, 1972-1989 онд 27-р яслид тогооч, мөн Дашчойлин хийдэд оёдолчин хийж байна. 1955 онд нутгийнхаа Д.Нямдоржтой гэр бүл болж 6 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх. Хань Д.Нямдорж нь Монголын өмгөөлөгчдийн холбоонд өмгөөлөгчөөр 47 жил ажилласан “Хүндэт хуульч өмгөөлөгч” хүн юм. - 1957 оноос анх ажил эрхэлж Цамын бүжгийн дээл, хувцас, хэрэглэлийг түүхэн эх сурвалж дээр тулгуурлан ёс жаягийн дагуу сэргээн шинээр оёж, төрийн түүхэнд анх удаа цамын бүжгийн ёслолыг сүсэгтэн олонд хүртээл болгосон нь мартагдаж байсан шашны зан үйлийг сэргээхэд ихээхэн тустай ажил болжээ. - ХХҮЯ-ны тэргүүний ажилтан, Онц холбоочин, Хөдөлмөрийн алдар медаль, 2013 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ДАВААСАМБУУГИЙН ИВШИН - 1952 онд “Хар шанаган” хэмээх газар төрсөн. - 1971 онд Ховд аймаг дахь Багш нарыг бэлтгэх сургуулийг бага ангийн багш мэргэжлээр, 1982 онд Монгол Улсын Багшийн дээд сургуулийг Монгол хэл-уран зохиолын багш мэргэжлээр тус тус дүүргэсэн. Улмаар 1999 онд Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийг Боловсрол судлалын магистр, 2005 онд МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургуулийн клиник профессорыг амжилттай суралцан хамгаалсан байна. Багш бэлтгэх сургуулийг 1971 онд төгсөөд Дарви сумандаа багшаар ажиллан амьдралынхаа гараагаа эхэлжээ. Сумынхаа сургуульд бага ангийн багшаар ажиллаж байгаад 1977 онд дээд сургуулийн уралдаан шалгалтад орж Улсын багшийн дээд сургуульд элсэн суралцаж төгсөөд Нийслэлийн 10 жилийн 28, 36 дугаар дунд сургууль, Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн “Ирээдүй цогцолбор”-ын ахлах 1 дүгээр дунд сургуульд монгол хэл, уран зохиолын багшаар ажилласан. Ажиллаж байх хугацаандаа 8 дугаар ангид үзэх “Уран зохиол”-ын сурах бичиг, сурагчдын авьяас чадварыг хөгжүүлэх, мэдлэгийг шалгах гарын авлагууд, тест, эмхэтгэл, зөвлөмжүүдийг хэвлүүлэн нийтийн хүртээл болгосны зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо” зохиолын агууллагаар хялбаршуулан “Тэмүүжин Чингис хаан” нэртэйгээр 10 цуврал бүтээлийг уран зурагтай хоршин хийж хэвлүүлсэн. - Боловсролын салбарын 60, 70, 80, 90 жилийн ба түүхт ойн медалиуд, Боловсролын салбарын “Есөн эрдэнэ”, “Багшийн гавьяа” зэрэг одон медаль, “Алдарт эх”-ийн II дугаар одон, “Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, Төрийн дээд шагнал “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, “Алтан гадас“ одонгоор тус тус шагнагдсан байна.
239
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË НАЦАГИЙН ЦЭРЭНПИЛ - “Голын эхний өвөлжөө” гэдэг газар 1951 онд төрсөн. - 1967 онд СЭЗТехникумд суралцан нягтлан бодогчийн мэргэжил эзэмшсэн. - 1970-1978 онд ТЯ-ны харьяа нефть баазад тооцооны ня-бо, 1978-1997 онд Багануурын нүүрсний уурхайд нябо, орлогч, ерөнхий нягтлан бодогч, 1997 оноос ШивээОвоогийн уурхайн ерөнхий нягтлан бодогчийн ажил хийж байв. Ажиллах хугацаандаа нүүрсний салбарыг НББОУ-ын стандартад шилжүүлж, бүртгэл тооцоог олон улсын стандартад нийцүүлэх ажилд ихээхэн зүтгэл гаргасан байна. Хань Ж.Дашпунцагтай 1973 онд гэр бүл болж, Д.Чинбат, Д.Ганбат, Д.Оюунбат нарын гурван
хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. - АХ-н ойн медаль, Монгол Улсын тэргүүний уурхайчин цол тэмдэг, Банк санхүүгийн тэргүүний ажилтан, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, “Алтан гадас“ одонтой. ЛУВСАНГИЙН ЛХАГВАЦЭРЭН - 1936 онд төрсөн. - 1957-1990 он хүртэл Үйлдвэр комбинатад нормчиноор ажиллаж байв. Эхнэр Д.Дэлгэртэйгээ гэр бүл болж Л.Энхжин, Л.Болд, Л.Чинбат нарын хүүхдүүдийг төрүүлж өсгөсөн. Хүү Болд нь Мэгжиджанрайсаг бурхан бүтээхэд оролцсон уран бүтээлч бөгөөд Алтан гадас одонгоор шагнагджээ. - “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, ХХААЯ-ны ”Тэргүүний ажилчин залуу” алтан медаль болон бусад шагналтай. СОНОМЫН ДҮГЭРЭЭ - Баян-Өндөрийн “Цагаан шороот” гэдэг газар 1930 онд төржээ. - Эдийн засгийн дээд мэргэжил эзэмшсэн. Дарви сумын анхны сэхээтнүүдийн нэг юм. ХХҮЯ-ны тайлан тоо бүртгэлийн хэлтэст мэргэжилтэн, ахлах мэргэжилтэн, Арьс ширний үйлдвэрт хэлтсийн дарга, санхүү эрхэлсэн орлогч даргаар ажиллаж байжээ. 1950 онд Цэдэнгийн Янжинтай гэр бүл болж 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Нутгийнхаа уул, ус, өтгөс, дээдсээ хүндлэн, Дарвичууддаа зориулж өөрийн хамаатнуудын хамт нутагтаа “Бодь Цагаан” суварга бүтээсний зэрэгцээ сумынхаа хийдийг шинэчлэн босгоход үр хүүхдийнхээ хамт оролцсон. 2011 оны намар сум, багынхантайгаа хамтран “Баянголын овоо”-гоо сэргээн томруулж шашны жаяг ёсны дагуу тахисан байна. - “Банк-санхүүгийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, АХ-ын ойн болон ”Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, ”Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан байна. 240
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАМДИНЫ БАЛЬДИР -“Хөшөөт” хэмээх газар Сутай богдын Олхонууд овгийн Дамдин Амбаагийн дөрөвдүгээр хүү болон төрсөн. -1965 онд Дорнод аймгийн Чойбалсан хот дахь Хөдөө Аж Ахуйн Техникумд ажиллаж тус аймгийн “Залуу малчин” бэлтгэх курс, сургалтыг зохион байгуулж залуу малчдыг бэлтгэсэн. 1966-1975 онд Шинжлэх Ухааны Академийн хөдөө аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж, малын үргүйдэл, төлийн өвчин эмгэг судлалын талаар судалгаа хийж, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй эмчлэн сэргийлэх эм, вакцин, ийлдэс бэлтгэн эрдэс баялагтай “Бямба-1”, “Бямба-2” хорголжин тэжээлийн үйлдвэрлэлийг хөдөө аж ахуйд шинээр нэвтрүүлсэн. 1975-1980 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлд зохион байгуулагч, мэргэжилтэн, 1980-1990 онуудад БНМАУ-ын Ардын Хянан шалгах хорооны хөдөө аж ахуй, тээвэр холбооны салбаруудад улсын хянан шалгагч, 1990-2004 онд Монголын байгаль орчныг хамгаалах холбоонд Монгол улсад тахь нутагшуулах захиргааг байгуулан ажилласан. 1992 оны 6 дугаар сарын 5-нд анхны 15 толгой тахь адуугаа эх нутагтаа авч ирж суурьшуулсанаас Хустайн нуруундаа 300-д, Говь-Алтайн тахийн талд 100-д, Завханы Хомын талд 50-д толгой тахьнууд 500д хүрч байна. Гэр бүлийн хүн Лодончулууны Сүхээ мал зүйч мэргэжилтэй хөнгөн хүнсний үйлдвэрлэлийн салбар чанар стандартын албанд олон жил ажилласан чанарын албаны мэргэжилтэй, тахь нутагшуулах Хустай төвийн анхны галч тогооч, захиргаа аж ахуйн ажлыг хослон гүйцэтгэдэг зохион байгуулагчаар ажилласан. - “Алтан гадас”, “Чингисийн алдар” одон,” Шударга журам” медаль, ”Их Монгол улсын 800 жил”, АХ-ын ойн медаль, МХЗЭ-ийн алтан медаль, Төрийн хяналт, Байгаль орчин, Санхүү бүртгэл, Хүнс хөдөө аж ахуй, төрийн албаны зэрэг таван салбарын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгээр шагнагдсан. ЧОЙНЯМЫН ХҮРЭЛБААТАР - 1942 онд төржээ. - 1956 онд Монголын төмөр замд ажилд ороод 40 шахам жил сантехникч, жолоочийн ажил хийжээ. Монголын төмөр замын хангалтын албанд ажиллаж байхдаа Төмөр замын аварга ажилтнаар 2 удаа шалгарч социалист 5 орноор явж туршлага судалж байжээ. Жолоочийн ажил хийж байхдаа нярав, жолооч, ачигч, хянагч гээд олон хүний ажлыг ганцаар гүйцэтгэж олон мянган төгрөгийн хуримтлал бий болгож байсан байна. Ч.Хүрэлбаатар нь Х.Ундрах, Х.Эрдэнэ-Очир, Х.Батсүх, Х.Баянзул, Х.Гурван-Алтай, Х.Гурванхангай, Х.Гэрэлбаатар, Х.Баянжаргал нарын хүүхдүүдийг төрүүлж өсгөсөн. Хүүхдүүд нь өөр өөрийн ажил мэргэжилдээ өндөр амжилт гаргаж улсдаа хөдөлмөрлөж явна. - 2000 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ.
241
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БАЛДАНЦЭРЭНГИЙН ЯРИНПИЛ - “Үхэр чулуут” гэдэг газар 1942 онд төржээ. - Эрдэнэт хотын шав тавих цагаас эхлэн тасралтгүй 25 жил жолооч хийжээ. Мал малласан он жилүүддээ залуу малчин бэлтгэх, малгүй иргэдийг малжуулах, сумын нийгэм соёлын байгууллагад хандив тусламж үзүүлэх ажлыг тогтмол хийж яваа мянгат малчин бөгөөд улсын аваргын болзолыг 5 удаа хангаад буй юм. Яринпил нь өөрийн ажлаа сайн хийхийн тулд бусдаас их сурдаг хүн юм. Төрийн шагналт, хөдөлмөрийн баатар С. Цогтгэрэл, хөдөлмөрийн баатар хоньчин Б.Гэндэнпил /төрсөн ах нь/ нарын туршлагаар ажиллаж амжилтанд хүрчээ. Эхнэр Ц.Рэгзэдпил 1948 онд төрсөн. 1966 онд оёдлын үйлдвэр, 073, 166, 110,186-р цэргийн ангид 1968-1991 ангид жолооч хийжээ. Алдарт эхийн одонтой. - “Алтан гадас” одон, АХ-ын ойн медалуудтай. РЭНЦЭНДОРЖИЙН ЦЭРЭНДЭЖИД - 1943 онд “Хөвхөрийн гол”-д төржээ. - 1950 онд Цэцэрлэгийн багшийн сургууль, 1967-1970 онд Марксизм-Ленинизмийн оройн дээд сургууль, 19771978 онд орос хэлний дамжаа тус тус дүүргэсэн. 1987 онд Москва хотын багшийн дээд сургуульд боловсролын удирдах ажилтны курс, 2000-2001 онд Удирдлагын академид тус тус суралцан төгссөн. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн арга зүйч мэргэжлээр магистрын зэрэгтэй. - 56-р цэцэрлэгт багш, 24, 25-р цэцэрлэгт эрхлэгчийн ажил хийж байв. “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн оюун ухааны хөгжил”, “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг хүмүүжүүлэхүй”, “Монгол ёс заншил хориглох цээрлэх ёс”, “Санаж явах сургамж” зэрэг ном хэвлүүлжээ. - “Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас “ одонгоор шагнагджээ. ШАГДАРЫН ЧУЛУУНДОРЖ - Мөнгөн аяга багийн “Тахилтын дугираг“ хэмээх газар төржээ. - Сумандаа мал маллаж байгаад 1961 онд нийслэлийн 2-р станцын анхны ажилтан болж нээлтийн туузыг хайчлалцан, эрчим хүчний салбарт энгийн ажилчнаас удирдах ажилтан болтлоо тасралтгүй 43 жил хүчин зүтгэжээ. - Шилдэг залуу алтан медаль, Аж үйлдвэрийн тэргүүний мастер, Эрчим хүчний тэргүүний ажилтан, АХын ойн медаль, “Чингисийн одон”, “Алтан гадас” одонгоор энгэрээ мялаажээ.
242
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
НЯМЫН ТЭРБИШ - 1919 онд “Хөвхөрын гол” гэдэг газар төрсөн. - 1956 онд Марксизм Ленинизмын оройн дээд сургууль төгссөн. 1939 онд цэрэгт татагдаж 7-р дивизийн 20-р морьт хорооны 4-р сэлэмт суманд байлдагч улмаар ахлагч цолтой жагсаалын даргаар алба хааж байгаад 1944 онд халагдсан. 1944-1945 онд түр цэрэгт татагдаж чөлөөлөх дайнд оролцож явсан. 1945-1948 онд аж үйлдвэрийн комбинатад эсгий цэмбэний фабрикийн эвлэлийн үүрийн дарга, шинэ боловсон хүчний эрхлэгч, 1948-1949 онд үйлдвэрийн техникумд сурагч, 1949-1959 онд эсгий гутлын цехийн мастер, 1959-1965 онд УБ хотын Ус сувгийн газар бригадын дарга, нэгдсэн станцын ангийн дарга, 1965-1969 онд Дархан хотын ус сувгийн товчоонд инженер, 1969-1979 онд Дорнод аймгийн Ус суваг ашиглалтын товчоонд даргаар ажиллажээ. 1971 онд Ус сувгийн товчоонд өөрийн санаачлагаар “Социалист хөдөлмөрийн бригад” үүсгэн байгуулан ажиллаж хамт олноороо шалгарч байв. Тэрбишийн эцэг Ням нь 1889 онд Баянцагаан хэмээх газар Цамбын 3-р хүү болон төржээ. - Тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж байв. ЧИНГЭЭГИЙН БЯМБАСҮРЭН - 1953 онд Хөшөөтийн Дээд Ташуу гэдэг газар Хархайн сумын ард Базарын Чингээгийн хүү болон төрсөн. - 1979 онд ЗХУ-ын Ташкент хотын Политехникийн Дээд сургуулийг уулын инженер-геофизикч мэргэжлээр төгссөн. Барилгын яаманд мэргэжилтэн, Бетон Арматур” ХХК, БУК2”ХК, “Ноёд групп”, “OGL” ХХК зэрэг компаниудад ерөнхий инженерээр ажиллаж байсан. - Ховд аймгийн усны аж ахуйд усны хайгуулын инженерээр ажиллаж бэлчээр усжуулах ажилд хүч үзэн нийт зуу гаруй уст цэг тогтоосноос 102 худаг гаргасан. Анх Их нууруудын хотгорын даралтад уст үеийг нээснээр 270-374 м-ийн гүнтэй 12 худаг Ховд аймгийн Дарви, Чандмань суманд гаргасан. Орос мэргэжилтэнгүүдийн олон удаагийн оролдлогоор ус гаргаж чадаагүй Ховд аймгийн Дуут сумын Хар говь хэмээх газар тогтоосон уст цэгээс ус гаргасан нь тэр нутгийн малчин ардуудын чухал амин хэрэгцээг хангаж 20 гаруй жил ажиллаж байна. 24 ширхэг шинэ бүтээл оновчтой саналын гэрчилгээ авч, Олон овоотын алтны үндсэн ордны уулын баяжуулах үйлдвэр, Хүрэн толгойн уусган баяжуулалтын үйлдвэр, Шарга овоогийн уулын баяжуулах үйлдвэр, Хөтлийн эрдэс нунтгийн цех зэрэг 16 үйлдвэр цехийн зураг төслийг хийж, удирдан бариулж, ашиглалтанд оруулсан ба зарим нь 20 гаруй жил тасралтгүй ажиллаж байна. Мэгжид Жанрайнсиг. Нутгийн Бүсгүй Л.Дарьсүрэнтэй гэр бүл болж Б.Сүхбаатар, Б.Жаргалбаяр, Б.Эрдэнэчулуун, охин Б.Жавзандулам, Б.Үнэнбатзогсох нарыг төрүүлж өсгөсөн. Эхнэр Л.Дарьсүрэн нь МУИС-ийг Монгол хэл уран зохиолын багшийн мэргэжлээр 1980 онд төгсөж 32 жил багшилсан Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан цолтой. - Гандан хийдэд Мэгжиджанрайсэг бурхныг бүтээхэд оролцсон учир “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан. 243
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ГОНЧИГИЙН ЛХАГВА - Мөнгөн аяга багийн “Сэнгийн худаг” гэдэг газар 1954 онд төрсөн. Аав нь УБХ-ын гишүүн аймгийн орлогч дарга, сумын даргаар ажиллаж байсан Гончиг юм. - 1972-1977 онд МУИС-ийн физик-математикийн факультетийн математикийн ангийг програмист мэргэжлээр төгссөн. 1977 оноос эхлэн одоо хүртэл МУИС-д математик, компьютерийн багшаар тасралтгүй ажилласан. Шатрын спортын I зэрэгтэй. - Алтан гадас одонгоор шагнагдсан.
ЦЭЭХҮҮГИЙН ГАНХҮҮ - 1955 онд төрсөн. - 1978 онд Улаанбаатар хотын АУДС-ын эмчилгээний ангийг хүний их эмчийн мэргэжлээр, 1983 онд Оросын холбооны улсын Эрхүү хотын АУДС-д Хүүхдийн эмчийн мэргэжил дээшлүүлэх курс, 1987 онд Герман улсад эм судлалын мэргэжлээр, 2003 онд АУИС-ын докторантурт суралцан төгссөн. - 1978-1979 онд Манхан сумын эмнэлэгт хүүхдийн эмч, 1979-1986 онд Улаанбаатар хотын хүүхдийн II эмнэлэгт эмч, амбулаторийн эрхлэгч, 1986-1993 онд Эм био бэлдмэлийн улсын хяналтын газарт тасгийн эрхлэгч, 1994-2000 онд “Магда” ХХК-ны ерөнхий захирал, 2000 оноос Нийслэлийн эрүүл мэндийн газар ажиллаж байв. Монголын эмэгтэйчүүдийн академийн академич, Клиникийн профессор цолтой. Тэрээр боловсруулан батлуулсан бодлогын баримт бичиг 17, ном 8, вейб сайт 2, гадаад, дотоодын хэвлэлд нийтлүүлсэн бүтээл 13, редакторлосон ном товхимол 28, олон улс, нийслэлийн хурал зөвлөлгөөнд хэлэлцүүлсэн илтгэл 26, судалгааны ажил, практикт нэвтрүүлсэн зөвлөмж 8 гаргасан. -Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, худалдааны тэргүүний ажилтан, 2007 онд “Шилдэг эмэгтэй удирдагч”, АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдсан. МӨНХЖАРГАЛЫН ЧАДРААБАЛ - МУИС-ийг барилгын материал үйлдвэрлэлийн технологийн инженер мэргэжлээр төгссөн. - 1977-1984 онд Дархан хотын Байшин үйлдвэрлэх комбинатад илгээлтээр ангиараа очсоноор хөдөлмөрийн гараагаа эхлэн мастер, цехийн дарга, инженер, 1984 оноос Барилга, барилгын материалын яаманд СОТ-1, 2, 3, МЭС, БВС, ММС зэргийг хариуцсан мэргэжилтэн, 1988 онд Оросын Дон дахь Ростовт очиж үйлдвэр, сургалтын багшаар ажиллаж байжээ. “Алтан элс” компани байгуулан ажиллаж байна. - Тэргүүний барилгачин, Барилгын материалын мэргэшсэн инженер, зөвлөх инженер цолтой. 2013 онд “Алтан гадас” одон хүртсэн. 244
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
САМДАНГИЙН БААТАРЖАВ - “Цагаан булаг” хэмээх газар 1955 онд айлын ууган хүү болон төржээ. - 1979 онд одоогийн ШУТИС-ийг Ус хангамжийн инженер мэргэжлээр төгсчээ. - 1979-1980 онд Усны аж ахуйн яамны усны хайгуул төсөл, эрдэм шинжилгээний институдэд инженер, 19801992 онд Барилгын цэргийн 158-р ангид сантехникийн инженер, Барилгын цэргийн ерөнхий газар сантехникийн ахлах инженер, Барилгын цэргийн 021-р ангид ар талын орлогч даргаар ажиллаж байв. 1992 оноос бизнесийн салбарт “Голомт” ББХК, “Булган хошуу трейд” ХХК-ны захирлаар үр бүтээлтэй ажиллаж байна. ”Булган хошуу трейд” ХХК нь сургууль, эмнэлэг, хэвлэлийн тасаг, үсчин гоо сайхан, үндэсний хоолны газар зэрэг олон үйлчилгээ явуулж, 20-25 хүнийг ажлын байраар ханган ажиллаж байна. Эхнэр Ц.Долгорсүрэн нь МУИС-ийг бараа судлалын мэргэжлээр төгсөн одоо бизнесийн үйл ажиллагаанд туслалцан оролцсон. Алдарт эхийн 2-р зэргийн одонтой, Худалдааны тэргүүний ажилтан” цол тэмдэгтэй. Барилгын цэрэгт ажиллаж байхдаа улс ардын аж ахуй болон тусгай обьектийн 80 гаруй барилгыг ашиглалтанд оруулах ажлыг удирдан зохион байгуулсан хүн юм. - 1991 онд “Цэргийн хүндэт” медаль, 2014 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ДОРЖХҮҮГИЙН ЭНХТӨР - 1966 онд төрсөн. - 1984 онд Нийслэлийн 72 дугаар сургууль, 1988 онд Цэргийн Нэгдсэн Дээд сургуулийг Армийн доторх нам, улс төрийн ажилтан, 1998 онд ОХУ Иваново хотод үйлдвэрлэлийн удирдлага мэргэжлээр, 2002 онд ШУТИС-ийг хөнгөн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр, 2004 онд Удирдлагын академийг Төрийн удирдлагын менежерээр тус тус төгссөн. Нийгмийн ухааны магистр. - 1988-1992 онд Ардын Армийн 131 дүгээр ангид Салбарын улс төрийн орлогч, 1998-2000 онд “Ноёнхангай” ХХК-ийн менежер, 2000-2001 онд ЭНИГМА ХХК-ийн ерөнхий менежер, 2001-2002 онд БЗД-ийн МАХН-ын хорооны дэд дарга, 2002-2003 онд Нийслэлийн МАХН-ын хороонд улс төрийн ажилтан, 2003-2008 онд МАХН-ын Удирдах Зөвлөлд Улс төрийн ажилтан, ахлах ажилтнаар тус тус ажиллаж байсан. 2008 оноос Нийслэлийн МАН-ын хорооны дэд даргаар ажиллаж байна. - “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, НХХЯ-ны тэргүүний ажилтан, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль, АХ-ын ойн медалиуд, Нийслэлийн 370 жилийн ойн медалиар тус тус шагнагдсан.
245
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ДАЛЧИВЫН ДАРАМ - 1941 онд Хүйсийн говийн “Шарилжийн дунд” хэмээх газар төржээ. - 1965 онд УБТЗ-ын төмөр замын сургуульд сурчээ. 1965-1967 онд Замын IY ангид ахлах замчин, 1967-1975 онд Замын II ангид техникч, 1977-1979 онд УБТЗ-ын Техник мэргэжлийн сургуульд мастер багш, 1979-1980 онд ЗХУ-ын Москва хотод мэргэжил дээшлүүлжээ. 19821983 онд хөдөлмөр хамгаалалтын инженер, 1983 оноос УК-25/9 краны операторчнаар ажилласан байна. 1987 онд 101,6 км замд их засвар хийсэн нь төмөр замын дээд амжилт болсон. Эхнэр Н.Өлзийтогтох нь 6 хүүхэд төрүүлж
өсгөсөн алдарт эх юм. - Тэргүүний төмөр замчин, АХ-ын ойн медаль, УБТЗ-ын хүндэт төмөр замчин, ЗХУ-ын Тээвэр үйлдвэрлэлийн яамны хүндэт жуух, “Алтан гадас” одон зэрэг одон медалиар шагнуулсан. ДАМДИНЧОГСОМЫН НАЦАГ - 1934 онд “Гурван толгой” хэмээх газар төржээ. - Техникум, МУИС төгсөж дээд боловсролтой болсон. - Бага насандаа мал маллаж, тариа тарих ажил хийж 1953 онд нутгаасаа гарч Дорнод аймаг дахь МонголОросын хамтарсан уул уурхайд ажиллаж байгаад, Налайх дүүргийн Худалдаа нийтийн хоол, төр захиргааны байгууллагад нийтдээ 40 гаруй жил ажилласан. Эхнэр Г.Янжинлхам нь багш мэргэжилтэй, Чойжхорлоо, Баярцогт, Бадамхорлоо нарын 3 хүүхэд төрүүлсэн. - АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонгоор шагнагджээ. .ШАРАВЫН ПЭРЭНЛЭЙ - 1936 онд Дэлгэр багийн нутагт төржээ. - Улсын хэвлэлийн комбинатад үсэг өрөгч, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийн засварчны мэргэжил эзэмшин 6-р зэрэгтэй болж тус байгууллагадаа тасралтгүй 35 жил ажиллажээ. Гэргий Т.Баасанхүү нь улс нийгэмд олон жил үр бүтээлтэй ажилласан, 10 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. Ш.Пэрэнлэй нь Монголын Улаан Загалмайн нийгэмлэгийн гишүүн бөгөөд “Хүндэт донор” юм. - “Хэвлэлийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медалиар шагнагдсан. “Хүндэт донор” цол тэмдгээр 2 удаа шагнагджээ.
246
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАВААСАМБУУГИЙН БАЯНХҮҮ - Мөрөн багийн нутаг “Зүрх” хэмээх газар 1959 онд төрсөн. - 1979 онд Архангай аймгийн багшийн сургууль төгсөж Зэрэг сум, аймгийн 10 жилийн сургууль, Увс, Дархан, Улаанбаатар хотын 16, 6-р сургууль, одоо Мон-Гень сургуульд багшилж байна. Ховд, Увс аймагт багшилж байхдаа хариуцаж авсан ангийнхаа сурлагын чанарыг 90 - 91 хувьд хүргэж аварга багшаар шалгарч гайхагдам өндөр амжилт гаргаж боловсролын салбарт 35 жил ажиллаж байна. 1983 онд аймгийн депутатаар сонгогдож байсан. Тэрээр Увс аймгийн Ховд сумын харьяат МУ-ын начин Гэлэгийн хүү улсын харцага Намсрайжавтай гэр бүл болж 3 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Хүү Н.Батсуурь нь 2013 онд АХ-ын 92 жилийн ойгоор МУ-ын харцага цол хүртэж аавынхаа цолонд хүрч наадамчин олноо баясгасан юм. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медаль, Ардын Боловсролын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. НАСАНГИЙН ОРОСОО - 1938 онд Бумбат хайрханы бэл Шар хамрын зусланд төрсөн. - ХАА-н нэгдлийн нягтлан бодогчийн курс, МУИС-ийг худалдааны эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. - 1957 онд нэгдэлд элсэж, мал хөрөнгөө нийгэмчилж, нэгдлийн МХЗЭ-ийн үүрийн дарга, тоо бүртгэгч хийж байгаад 1959 оноос нэгдлийн туслах нягтлан бодогч, 1962 оноос Чандмань сумын нэгдэлд ерөнхий нягтлан бодогч, 1964 оноос аймгийн АДХ-ын гүйцэтгэх захиргаанд санхүүгийн ажилтан, Ардын Боловсролын хэлтэст ерөнхий нягтлан бодогч, 1972 оноос аймгийн АДХ-ын гүйцэтгэх захиргааны Ардын Боловсролын Хэлтэст ахлах мэргэжилтэн, 1982-1996 он хүртэл Ховд дахь Улсын багшийн дээд сургуульд ерөнхий нягтлан бодогчоор ажиллаж байсан. Д.Чадраабалтай 1958 онд гэр бүл болж 9 сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөн хүмүүжүүлсэн. Бөхийн спорт сонирхохоос гадна шатар сайн тоглодог, улсын 2-р зэрэгтэй, шатрын 1-р зэргийн шүүгч, гар бөмбөг, сагсан бөмбөгийн спорт сонирхдог байжээ. Мөн аймаг орон нутаг, бүсийн бөхийн уралдаан тэмцээн зохион байгуулж шүүгчээр ажилладаг, бөхөө дасгалжуулж багаа ахлан улс, бүсийн тэмцээнд оролцдог, аймгийнхаа бөхийн холбооны нарийн бичгийн даргын албыг 20 гаруй жил хашиж, “Монгол бөх”-ийн өргөөний бүтээн байгуулалтанд аймгийнхаа ард иргэд, байгууллага, хүмүүсийг оролцуулахад голлон ажиллаж, нутаг усандаа “Бөх”-ийн Оросоо гэж хүндлэгдсэн хүн байв. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медаль, МҮЭ-ийн хүндэт тэмдэг, Ардын боловсрол, Биеийн тамир спорт, Санхүү-эдийн засгийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, “Алтан гадас” одонгоор тус тус шагнуулж байв.
247
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ЧҮЛТЭМИЙН САМДАН - 1925 онд төрсөн. - Багш Ч.Самдангийн ажил хөдөлмөрийг төр засгаас үнэлж “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одон, “Алтан гадас”, “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, АХ-ын 40, 50, 60, 70, 80 жилийн ойн медалиар шагнажээ. Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан МАХН-ын ахмад зүтгэлтэн, òýðã¿¿íèé ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ þì.
НЯМЫН ЛОДОЙ - 1929 онд төржээ. - Хууль цаазны дунд сургууль төгсчээ. - Цагдаагийн байгууллагад 30 жил ажилласан. Их дэлгүүрийн барааны мэргэжилтнээс цагдаагийн “хошууч” цол хүртэл үнэнч шудрага ажилласан эрхэм. Монгол Улсын начин Эрхбаяр, Энхбаяр хоёрын аав юм. - “Цэргийн гавьяа”-ны одон, “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонгоор шагнагджээ. ЛХАШИДНЯМЫН ДАМДИНСҮРЭН - 1950 онд төрсөн. - 1969 -1972 онд ардын цэрэгт алба хааж, 22-р авто баазад жолооч, 1981 онд илгээлтээр автобус баазад жолооч, 1983 оноос такси үйлчилгээний баазад жолооч хийж байлаа. Тээврийн байгууллагад 43 жил ажиллахдаа байгууллагын хөдөлмөрийн аваргаар олон удаа шалгарч байжээ. Биеийн тамир спортод нэн сонирхолтой, үндэсний бөхийн сумын начин цолтой хүн юм. - “Онц тээвэрчин”, “Осолгүй манлай жолооч”, АХын ойн медаль, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж байсан байна.
ДОВДОНГИЙН ЧОЙЖАМЦ - 1941 онд “Шар булаг” гэдэг газар төржээ. - 1965 онд ХААДС, 1973 онд Намын дээд сургууль төгсөж малын эмч, улс төрч болжээ. - 1975 оноос Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сум САА-н дарга, 1987 оноос Хонгор сум, Дархан САА-н дарга захирлаар ажиллаж байжээ. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд гэрээ түрээс нэвтрүүлэх, бордооны аж ахуйг хөгжүүлэх зэрэг 20 гаруй шинэ санаачлага гарган ажилд нэвтрүүлж патент авчээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонтой. 248
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ÏҮÐÝÂÄÎÐÆÈÉÍ ÐÀÄÍÀÀ - Áàÿíõóòàã ãýäýã ãàçàð 1955 онд ìàë÷èí àðä Ñ.Ï¿ðýâäîðæèéí óóãàí õ¿¿ áîëîí òºðñºí. - 1970 îíä 7-ð àíãèà òºãñººä Õîâä àéìãèéí ÕÀÀ-í òåõíèêóìèéí äýðãýäýõ çàëóó ìàë÷íû ñóðãóóëüä ìàë÷èí ìýðãýæèëýýð, 1975 îíä Óëààíáààòàð õîòûí 12-ð äóíä ñóðãóóëèéã 10-ð àíãè, 1978 îíä Äàðõàí õîòûí Ïîëèòåõíèêóìûí äèçåëü öàõèëãààíû àíãèéã Äèçåëèéí òåõíèê÷, 1989 îíä Ïîëèòåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëèéã Öàõèëãààíû èíæåíåð ìýðãýæëýýð òóñ òóñ òºãññºí. 1978 îíîîñ Ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìíû õóâèàðààð îäîîãèéí Ýð÷èì õ¿÷íèé áàðèëãà óãñðàëòûí òðåñòýä îðæ àæèëëàñàíààñ õîéø òàñðàëòã¿é îäîî õ¿ðòýë 36 æèë àæèëëàæ áàéíà. Ìèíèé ààâ Ï¿ðýâäîðæ íü áèäíèé ýýæ Äîëãîðòîé 17 íàñòàéäàà ãýð á¿ë áîëæ 7 õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ºñãºñºí. Ä¿¿ Íîðîëõîî íü íåôòü áààçàä, Æ¿ãäýðìàà ÒÝÖ-2, Öîãçîëìàà öýðãèéí 013 àíãèàñ òóñ òóñ ãàâüÿàíûõàà àìðàëòàíä ãàðñàí. Ìÿãìàð, Óëàìáàÿð, Ñîäíîì íàð ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò îäîî àæèëëàæ áàéíà. Ìèíèé ààâ Ï¿ðýâäîðæ íü ñóì íýãäýëäýý îëîí æèë àäóó ìàëëàæ íóòãèéí çîí îëîíäîî àäóó÷èí “Æààõàí á¿æýý” íýðýý àëäàðøñàí ìàë÷ õ¿í áàéëàà. Áè ÷ ãýñýí ààâ ýýæèéíõýý ìàë÷ óõààíûã ºâëºí àâ÷ ìàë÷èí áîëîõîîð øèéäýæ, ìàë÷èí ìýðãýæèë ýçýìøèí 1970-1974 îí õ¿ðòýë àäóó ìàëòàé íîöîëäîæ ýìíýã, õàíãàë ñóðãàæ íóòãèéíõàíäàà “Øîíõîð” íýðýýð àëäàðøñàí õ¿¿õýä áàéëàà. Íóòãèéí àäóó÷èä íèéëýýä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Õºõìîðüò ñóìûí ýëñ ð¿¿ àäóó îòîðëîõ, ̺ðºí áðèãàä äýýð àäóó öóãëóóëàõ çýðýã îëîí àäóó öóãëàðñàí ãàçàð àäóó÷èä õàìãèéí ýìíýã õàíãàë àäóóíä Øîíõîðûã ë ìîðäóóëæ ñóðãàäàã áàéëàà. Èíãýýä àäóó ìàëòàé íîöîëäîæ ÿâæ áàéòàë 1974 îíä õîòîîñ àâãà ýã÷ Õîðîë ìààíü íóòàãò î÷èí íàìàéã Óëààíáààòàð õîòîä øóóäàíãèéí ìàøèíààð àâ÷ èðñýí þì. Èíãýýä ýðäýì íîì õººëãºõººð Òîëãîòûí 12-ð äóíä ñóðãóóëüä îðóóëñàí þì. Íîì ýðäýìýýñ õýäýí æèë õºíäèéðñºí ÷ 1975 îíä 10-ð àíãèà ñàéí òºãñººä òóõàéí ¿åèéí Öýðãèéí äýýä ñóðãóóëüä øàëãàëò ºã÷ òýíöñýí÷ îðîëã¿é Äàðõàí õîòûí Ïîëèòåõíèêóìûí äèçåëü öàõèëãààíû àíãèä ýëñýí îðæ 1978 îíä òºãñºæ Ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìíû õóâèàðààð îäîîãèéí ÝÕÁÓÒðåñò ÕÕÊ-ä àæèëëàñàí. Ýíý õóãàöààíä 15 àéìàã, 100 ãàðóé ñóìäûã öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàõ áóÿíòàé ¿éëñýä õàìò îëíîî óäèðäàí ãàð áèå îðîëöñîí. 2012 îíä ãàâüÿàíûõàà àìðàëòàíä ãàðñàí ÷ òóñ áàéãóóëëàãàäàà çºâëºõººð àæèëëàæ õºäºëìºðëºñººð áàéíà. Àæèëëàõ õóãàöààíä ýõíýð Ö.Ï¿ðýâñ¿ðýíòýéãýý ãýð á¿ë áîëæ 4 õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ áîëñîí. Õ¿¿õä¿¿ä ìààíü á¿ãä ãýð á¿ë áîëöãîîæ óëñ ýõ îðîíäîî õºäºëìºðëºæ áàéãàà áºãººä îäîî áèä õî¸ð, õ¿¿õýä, à÷, çýý íàðûíõàà õàìò àç æàðãàëòàé àìüäàð÷ áàéíà. -Ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìíû æóóõ, Çàñãèéí ãàçðûí æóóõ, Àæ ¿éëäâýðèéí òýðã¿¿íèé ìàñòåð, Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí òýðã¿¿íèé àæèëòàí, Õºäºëìºðèéí õ¿íäýò ìåäàëëü, Àëòàí ãàäàñ îäîí, îéí ìåäàëиóäààð øàãíàãäàæ áàéñíààñ ãàäíà. 2007, 2012 îíóóäàä áàéãóóëëàãûí õºäºëìºðèéí àâàðãà áîëæ áàéñàí.
249
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
РАДНААГИЙН ДАВААХҮҮ - 1961 оны төрсөн. - Анх 1969 онд Улаанбаатар хотын 23 дугаар сургуульд элсэн орж, улмаар УБИС-ийг багш мэргэжлээр төгссөн. Математик мэргэжлээр боловсролын магистр хамгаалсан. Нэрт яруу найрагч Мишигийн Цэдэндоржийн нэрэмжит математик гадаад хэлний гүнзгийрүүлсэн, урлагийн төрөлжсөн сургалттай Нийслэлийн Чингэлтэй дүүргийн хошой тэргүүний 50 дугаар сургуулийн захирлаар ажиллаж байна. Боловсролын байгууллагад тасралтгүй 34 дэхь жилдээ үр бүтээлтэй ажиллаж байгаа, мэргэжил боловсрол, удирдахуйн ур чадвар сайтай, боловсролын шинэчлэлийг хөгжүүлэхэд бүтээлч санаачлагатай хөдөлмөрлөж хэдэн арван багш нарын ажил хөдөлмөрийн гарааг удирдан ажиллаж амжилтанд хүргэсэн. Олон залуу багш нарыг заах аргын өндөр ур чадвартай болгож, сум, дүүрэг, аймаг нийслэл, улсын ур чадварын уралдаан, сурган хүмүүжүүлэх уншлага, мэргэжлийн аваргууд төрүүлсэн удирдахуйн ур чадвар төлөвшсөн хөдөлмөрч, хамт олныхоо төлөө зүрх сэтгэлээ зориулж ажилдаг эмэгтэй удирдагч. Мөн эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил тогтмол хийдэг ба “Цээжээр бодох чадварыг хөгжүүлэх нь” 1998 он, “Унших чадварыг сайжруулах гол арга зам” 1999 он, “Сурагчдын хэл ярианы чадварыг хөгжүүлэх нь” 2000 он, “Зөв бичих дүрмийн гарын авлага” 2000 он, “Сэтгэх бодох чадварыг хөгжүүлэх нь” 2001 он, “Авьясыг нээн илрүүлж хөгжүүлэх нь” 2002 он, “Ажиглах чадварыг хөгжүүлэх нь” 2003 он, “Арифметикийн бодлого бодуулж сургах нь”. 2005 он, “Орчин үеийн хичээл гэж юуг хэлэх вэ?” 2006 он, “Хүүхдээ хэрхэн хүмүүжүүлэх вэ” 2007 он, “Математикийн дасгал ажлын дэвтэр” 2005 он, “Математикийн бодлогын хураамж” 2000 он, “Анхаарал хөгжүүлэх дасгал ажил” 2005 он зэрэг ном, гарын авлагуудыг эмхтгэн бичсэн ба эдгээр нь багш сурагчдын гарын авлага, ширээний ном болон ашиглагдаж байна. -“Хөдөлмөрийн аварга”, “Шилдэг удирдагч”, оны сургуулийн “Бүтээлч удирдагч”, “Оны тэргүүний удирдагч”, “Арга зүйч багш”, “Ахлах багш”, “Багшийн алдар”, “Тэргүүний сэхээтэн залуу” алтан медаль, “Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч”, “Засгийн газрын хүндэт жуух”, “Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан”, “АХ-ын ойн медаль”, “Хөдөлмөрийн алдар”, Боловсролын 90 жилийнойн медаль”, “Засаг даргын нэрэмжит хүндэт тэмдэг”, Монгол улсын төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонтой. ДАВААГИЙН ЛХАГВАЦЭРЭН - 1949 онд төржээ. - 1972 онд АУДС-ийн эмчилгээний анги, 1975 онд эх барих эмэгтэйчүүдийн эмч мэрэгжил эзэмшжээ. 1982 онд Бүх холбоотын эх нялхасын эрдэм шинжилгээний төвд эх барих, эмэгтэйчүүдийн клиникординатурт суралцаж төгссөн. - 1972-1981 онд Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын их эмчийн салбарт эрхлэгч, 1982-1996 онд Говь-Алтай аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт тасгийн эрхлэгч, зөвлөх эмчээр ажиллаж байв. 28816 хүнд эрүүл мэндийн сургалт явуулж, яаралтай дуудлаганд 484 удаа явж, малчин айлд гэрийн нөхцөлд яаралтай хагалгаа хийж байсан явдал өргөсөн тангарагтаа үнэнч чадвартай эмч гэдгийг харуулж байна. - АХ-ын ойн медал, “Алтан гадас” одонтой. 250
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЁНДОНГИЙН ПҮРЭВЦЭРЭН - 1953 оны 9 дугаар сарын 18-нд “Хөвхрийн голын эх хэмээх газар төрсөн. Ё.Пүрэвцэрэнгийн аав Ёндон ээж Я.Цэрэндэжид нь Дарви сумын Сутайн хөгжил нэгдлийн 2 дугаар багт олон жил мал маллаж. ариун цагаан хөдөлмөрөө нэгдэл. нийгэмдээ зориулсан сайхан сэтгэлтэй. буурал сутай хангай шигээ өмөг түшигтэй, эгэл даруухан малчин хүмүүс байлаа - 1972-1974 онд Сангийн яамны харъяа Санхүү эдийн засгийн төхникумыг нягтлан бодогч” мэргэжлээр 1978-1983 онд МУИС-ийг “санхүү эдийн засагч” мэргэжлээр тус тус дүүргэжээ. - 1974-1993 он хүртэл Сайд нарын Зөвлөлийн харъяа Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хорооны Улсын нийгэм хангамжийн газарт хяналт, шалгалтын байцаагч, нягтлан бодогч. улсын байцаагч тус газрын дэргэдэх мэргэжлийн сургуульд багш. хичээлийн эрхлэгч, захиралаар 1993 оноос 1998 онд Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн нийгийн даатгалын хэлтэст байцаагч, хэлтсийн даргаар, 1998 оноос хсйш Нийгмийн даатгалын ерөнхий газарт хэлтсийн дарга. газрын дарга, орлогч дарга, албаны дарга, ахлах мэргэжилтнээр тус тус ажиллаж байна. - 1978 онд Цэмбэлийн Хоролсүрэн бүсгүйтэй гэрлэж, энэхүү нутгаас нэгэн сайхан гэр бүл төрсөн бөгөөд энэ хугацаанд 5 сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөн хүмүүжүүлсэн. Ц.Хоролсүрэн нь Хүүхдийн хувцасны үйлдвэрт олон жил ажиллаж, төлевлөгөөгөе тасралтгүй биелүүлж “VII, YIII таван жилийн гавшгайч цол тэмдэг”ээр. 1990 онд зохион байгуулсан Зөөлөн оёдлын мэргэжлийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож улсад 3-р байр эзэлж. “Зөөлөн оёдлын аварга цол, хүрэл медаль-аар шагнуулсан бөгөөд улс орон зах зээлд шилжснээс хойш буюу 1993 оноос хувиар хөдөлмөр эрхлэн Монгол үндэсний хувцас “Монгол дээл” оёж эх орныхоо хөгжил дэвшилд өерийн хувь нэмрээ оруулан ажиллаж байна. - Улсын нийгэм хангамжийн болон нийгмийн даатгалын системд тасралтгүй 40 шахам жил ажиллаж байгаа бөгөөд төрийн захиргааны болон нийгмийн даатгалын салбарын мэргэшсэн ажилтан юм. Монгол Улсад нийгмийн даатгалын шинэ тогтолцоог боловсронгуй болгох, бүрдүүлэх төлөвшүүлэх, нийгмийн даатгалын салбарын ажилтнуудыг сургаж дадлагажуулах, мэргэжил арга зүйн удирдлагаар хангах, нийгмийн даатгалын сангийн орлогын бүрдүүлэлт, зарцуулалтад тавих хяналтын үр дүнг дээшлүүлэх. ажил олгогч даатгуулагчид хууль тогтоомжийг сурталчлах зэрэг ажлуудыг өвөрмөц арга хэлбэрээр зохион байгуулан ажиллаж улмаар салбарын хамт олондоо “НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫН ЛАВЛАХ” хэмээн хүндлэгдсэн, мэргэшсэн гавъяатай ажилтан юм. - 1991 онд “Хөдөлмөр нийгэм хангамжийн тэргүүний ажилтан” 2000 онд “Нийслэлийн хүндэт иргэн”. 2001 онд “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль” -аар, 2002 онд ”Төрийн хяналтын тэргүүний ажилтан”-аар, 2003 онд Монгол Улсын Засгийн газрын “Хүндэт өргөмжлөл”-өөр 2005 онд “Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан”аар. 2005 онд “Алтан гадас” одонгоор, 2012 онд “Төрийн албаны тэргүүний ажилтан” -аар тус тус шагнагдсан.
251
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАВААЦЭРЭНГИЙН ХҮРЛЭЭ - 1947 онд Хөх толгой хэмээх газарт малчин ардын 3 дах хүү болж төрсөн. - 1964-1969 онд МУИС-ийн Эрчим хүчний факультетийн дулааны инженерийн ангид суралцан дулааны инженерийн мэргэжил эзэмшсэн. 1972 онд Эдийн засгийн ардын их сургуульд Удирдлагын эдийн засагч 1983 онд ЗХУ-ын Новосибирск хотын Сибирийн ОРГРЭСийг дулаан хангамжийн горим тохируулга автоматикийн мэргэжлээр 1989-1990 онд Новосибирск хотын Намын дээд сургуульд удирдлагын ухаанаар 2005 онд Герман улсын Берлин хотод Эрчим хүчний удирдах ажилтны сургуульд тус тус суралцан төгссөн. - 1969-1986 онд Түлш эрчим хүчний яамны томилолтоор Улаанбаатар хотын дулаан шугам сүлжээний газар цех, алба хэлтсийн дарга, 1986-2008 онд Яамны томилолтоор Эрдэнэт хотод шинээр баригдаж байсан дулааны цахилгаан станцад очиж дулаан хангамжийг хариуцсан цехийн даргаар тасралтгүй 22 жил ажилласан. 2008-2010 онд МСS компанийн Энерко компани, 2011 оноос одоог хүртэл Төмөр хийц ХХК, “БСД Од” ХХК, “Олз мандал” ХХК, “Ургамал Энх” ХХК, “Даниста Од” ХХК гэх мэт 10 аад компанид зөвлөхөөр ажиллаж байна. 1969 он Дулааны шугам сүлжээний газрын анхны инженер, зөвлөх инженер цолтой, 1986 он Эрдэнэт хотын дулааны цахилгаан станцын анхны удирдах ажилтан юм. - УБ хотын дулааны шугам сүлжээний дэлгэрэнгүй схемийг боловсруулсан, УБ хотын дулааны шугам сүлжээний дулаанжуулалтын РР, РД, УРРД, УРРД-М, зэрэг автоматыг халаалт хэрэгцээний халуун усанд нэвтрүүлэх эрдэм шинжилгээний багт оролцон гүйцэтгэж үр дүнг гаргасан, Эрдэнэт хотын дулааны шугам сүлжээнд Эрдэнэтийн дулааны станциас хот хүртэлх ДУ 700, 600 мм-ийн голчтой шугам сүлжээнд УБҮ-ийн дулааны станциас зэрэгцээ холбох схем, Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станцын техникийн усны шугамыг шинэчлэн өөрчлөх, 1969-2008 онд ЗХУ аас уригдаж ирсэн ЭВ Хиж МС Романов, АС Рогошкен зэрэг 10 аад мэргэжилтэнтэй хамтран ажиллаж байв. Техникийн ухааны магистр, МУ-ын анхны зөвлөх инженер (2000 онд авч, одоо хугацаагүй эрхтэй зөвлөх инженерээр 2011 онд болсон). - Тодруулах нь: Миний элэнц өвөө Амба нь нилээд өндөр хүн байсан тул Дарви суманд морьтой явахад хөл нь газар шүргэдэг тул тэр газрыг Амбын улаан толгой гэж нэрийддэг гэсэн. Ээжийн аав бөх Жамбал гэдэг бөх байсан ба Цагаантанд алуулсан гэж ээж багадаа эмээ ээж Сураасэдээс сонссон юм байна. Одоо миний бие өөрийн төрөл саданг бүрэн мэдэхгүй боловч аавын төрсөн ах Жамбаажамцын эхнэр Самбуугийн Цэрэнпил 90 гарсан хөгшин, төрсөн эгч Алтанхүүгийн хүү 80 гарсан Лувсан овогт Гомбосүрэн нараас лавлагаа авч ургынхаа түүхийг бичиж байна. - “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, Чингисийн 800 жилийн ойн медаль, Эрчим хүчний тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, 5, 6, 7, дугаар таван жилийн гавшгайч, Эрчим хүчний ахмад ажилтан, Эрчим хүчний 80, 90 жилийн хүндэт тэмдэг, Эрдэнэт хотын хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах хүндэт өргөмжлөлөөр тус тус шагнагдсан. 2013-2014 онд Монголын эрчим хүчний шилдэг 100 инженерийн нэгээр шалгарч батламж тамга бүхий инженерээр одоог хүртэл ажиллаж байна. 252
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
НЯМХҮҮГИЙН НАРАНГЭРЭЛ - 1953 онд төрсөн. - 1971-1977 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургуулийг уул уурхайн инженер-эдийн засагчийн мэргэжлээр суралцаж төгсгөсөн. - Сайд нарын Зөвлөлийн Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хороонд мэргэжилтнээр ажиллаж хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж, 1977-1980 онд Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хороонд түлш-эрчим хүчний салбарын хөдөлмөр зохион байгуулалт, цалин хөлсний асуудал хариуцсан мэргэжилтэн, 1981 оноос хойшхи хугацаанд Хөдөлмөр, нийгэм хангамжийн улсын хорооны Нэгдсэн эдийн засгийн хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, 1990 оноос Хөдөлмөрийн яаманд Хөдөлмөрийн харилцааны хэлтсийн дарга, 1992-1996 онд Хүн амын бодлого, хөдөлмөрийн яаманд газрын дарга, 1996-2001 онд үйлдвэрлэлхудалдааны Маргад ХХК-ийн дэд захирал, 2002-2005 онд Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яаманд газрын дарга, 2005-2012 онд Хан-Уул дүүргийн Нийгмийн даатгалын хэлтсийн орлогч дарга, дарга, 2012 оноос шинээр байгуулагдсан Хөдөлмөрийн яаманд ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байна. Энэ хугацаанд шинээр ашиглалтад орсон Багануурын нүүрсний уурхайн орон тоо, цалин, хөдөлмөр зохион байгуулалт, говь нутагт мэргэжилтэй боловсон хүчнийг тогтвор суурьшилтай, үр бүтээлтэй ажиллуулахад чухал хөшүүрэг болсон говийн нэмэгдэл авдаг мэргэжилтний хүрээг өргөтгөх зэрэг улс орны хэмжээний томоохон асуудлыг судалж боловсруулан шийдвэрлүүлж байсан. 1992 оны 2 сарын 1-нээс Засгийн газрын авч хэрэгжүүлсэн мөнгөний масштабт оруулсан өөрчлөлтийн асуудлыг боловсруулж Засгийн газраар шийдвэрлүүлсний гадна Хөдөлмөрийн хуулийг шинэчлэн боловсруулахад багаар ажиллаж Улсын Бага Хурлаар хэлэлцүүлэн батлуулж, хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдож Засгийн газраас баталсан 12 дүрэм, журам, зааврыг боловсруулах ажлыг удирдан зохион байгуулсан. Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт заасан зорилтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд “Цалин хөлсний талаар үндэсний хэмжээнд баримтлах бодлого”-ын баримт бичгийг боловсруулж батлуулан, хэрэгжилтийг зохион байгуулж байна. Эхнэр, 3 хүүхэдтэй. Гэргий Д.Чулуунхишиг математикч-тооцоолох техникийн программ зохиогч мэргэжилтэй. Одоо Мэдээллийн технологийн Үндэсний паркад судалгаа, төсөл, хөтөлбөр боловсруулах ажил эрхэлдэг. Ууган хүү Н.Цэгц маань АНУ-ын Мидллбури коллежийг улс төр-эдийн засгийн мэргэжлээр төгсгөж, Тэнгэр санхүүгийн нэгдлийн “Тэнгэр капитал” ХХК-ийн дэд захирлаар ажиллаж байна. Охин Н.Урангоо Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийг Байгаль хамгаалалэкологийн мэргэжлээр төгсгөж, одоо байгаль орчны үнэлгээний Эко трейд ХХК-д мэргэжлийнхээ ажлыг хийж байна. Бага хүү Н. Цэцэн маань АНУ-ын Бостоны Массачусетсийн их сургуульд биотехнологичийн мэргэжлээр суралцаж байна. - 2001 онд “Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн салбарын тэргүүний ажилтан” цол тэмдгээр, 2003 онд “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медалиар, 2012 онд “Алтан гадас” одонгоор тус тус шагнасан билээ. 253
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ГОМБОДОРЖИЙН БАДАРЧ 1941 онд Ховд аймгийн Дарви сумын “Их цахир” гэдэг газар Ч.Галсанцэвэг овогтой Гомбодоржийн ууган хүү болон төрсөн. Г.Бадарчийн хөгшин аав Ч.Галсанцэвэг 1922 он хүртэл Ховд аймгийн Дарвийн хошууны “Дэд ноён”-оор, 19231924 онд “Хошууны ноён”-оор томилогдон ажилласан, “Тайж” цолтой хүн байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлджээ. Г.Бадарч 1959 онд Ховд аймгийн төвийн 10 жилийн сургуулийг төгссөн. 1959-1963 онд эдийн засгийн дээд сургуульд суралцаж худалдааны эдийн засагч мэргэжил эзэмшжээ. Г.Бадарч Улаанбаатар хотын Сүхбаатар дүүргийн худалдааны конторын эдийн засагчаар ажлын гараагаа эхэлсэн. 1965 онд,24 насандаа БЗД-ийн худалдааны 7-р конторын даргаар дэвшин ажиллажээ.Г.Бадарч 1975-1989 онуудад УИД-ийн даргаар олон жил, үр бүтээлтэй ажиллаж, хамт олныг удирдан зохион байгуулах авьяас чадвараа нээн харуулж, худалдаанд олон төрлийн шинэ арга барилыг нэвтрүүлэн, олон залуучуудыг халамжлан хүмүүжүүлэн, хамт олондоо “Бадарч дарга” хэмээн хүндлэгддэг хүн байсныг одоо хүртэл хүндэтгэлтэйгээр дурсан ярилцдаг юм. 1989-1993 ондуудад Улаанбаатар хотын Худалдаа Удирдах газрын даргаар, 1993-1997 онуудад Найрамдлын районы 1-р орлогч даргаар ажиллаж, нийслэл хотын хөгжилтөнд өөрийн үнэтэй хувь нэмрийг оруулан ажиллаж байв. 1998 онд худалдаа, үйлчилгээний “Мөнх хэрэглээ” компаниа байгуулан, захирлаар нь ажиллах болсон. Удирдлаганд нь хамтран ажиллаж байсан хамт олон, найз нөхдүүд нь: Бадарч дарга хурц харцаар цоо ширтсэн нүдтэй хүн байсан бөгөөдөндөр шаарддагатай, өнгөн дээрээ ширүүн. Албан ёсны зэмлэл, шийтгэлдээ хүрвэл маш зөөлөн, өрөвч сайхан сэтгэлтэй, голч шударга хүн, олон хүний амьдралыг дэвжин өөдлөхөд нь дэмжиж тусалж, урмын сайхан үг хэлдэг хүн байсан хэмээн одоог хүртэл дурсан ярьж, магтдаг юм. МХЗЭ-ийн XV-р их хурал, МҮЭ-ийн X их хурал, МАХН-ын XIX иххурлуудадтөлөөлөгчөөр сонгогдон оролцсон. Хотын намын бага хурлаас хотын намын хорооны гишүүнээр,Улаанбаатар хотын хурлын гишүүн (депутат)-ээр олон удаа сонгогдон ажиллаж байжээ. Дүүргийн хурлын гишүүнээр залуу наснаасаа олон удаа сонгогдсон байна.Г.Бадарч “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, улс хувьсгалын 50, 60, 70 жилийн ойн медалиуд, IV, V,VI таван жилийн гавшгайч, Улаанбаатар хотын хүндэт иргэнээр өргөмжлөгдөн шагнуулж байжээ. Социалист нийгмийн үед Коммунист намын их сургуульд явах санал хүсэлтээ өгөх, Худалдааны яамнаас дээд шатны байгууллагуудад худалдааныяамны сайдад 2 удаа нэр дэвшүүлэхэд “Феодалын удам угсаа” хэмээн тухайн нийгмийн гадуурхлыг амсаж байсан тухай дурдахгүй байхын аргагүй юм. Нөр их ажлын хажуугаар шатрын спортыг сонирхон, “Шатрын спорт”-ын дэд мастерийн болзлыг хангаж байжээ. 1963 онд нутгийн уугуул Найдангийн Амарбаясгалантай гэр болон 6 сайхан хүүхдийн эцэг болсон элбэрэлт аав юм. Охин Б.Жаргалсайхан АШУҮИС, охин Золзаяа Чехословак улсад инженер-технологийн дээд сургууль, хүү Б.Батцэнгэл Эрхүүгийн УААА-н их сургууль, хүү Б.Чингис, Б.Төрбат нар МУИС-ийг эдийн засагч мэргэжлээр төгсөн, хайрт аавынхаа үйл хэргийг нэрт төртэй залгамжлан, 254
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ажиллаж, амьдарч байна. Ууган ач хүү Ч.Буяндэмдэрэл 2014 онд МУИС-ийг төгсөж, ач охин, АШУҮИС-ийн оюутан Ч.Түвшинбилэг Цахим спортын дэлхийн аваргаас Монгол улсын анхны “Дэлхийн аваргын хүрэл медаль”-хүртсэн юм. Ач охин Б.Ариунтунгалаг АНУ-д Анагаах ухааны их сургуульд оюутан, зээ охин Ш.Бригитта “Cambridge School of English”- сургуулийн 10-р анги, ач хүү Ч.Мөнхтулга 77-р сургуулийн 10-р анги, ач охин Т.Тэрхэн“Хобби” сургуулийн 7-р анги, ач хүү Б.Золбоо “English school of Elit” сургуулийн 7-р анги, хамгийн бага ач хүү Т.Ханбилэг 3 настай цэцэрлэгт тус тус суралцан, хүмүүжиж байна. Г.Бадарч минь амьдралдаа өөдрөг, алиа хошин яриа харилцаатай, цог золбоотой сэргэлэн хүн байв. Хань минь амьдралынхаа бүхий л үед нэр шигээ мандан бадарч, олноор хүрээлүүлэн, тэдний хайр хүндлэл, итгэлийг хүлээсэн нэр төртэй хүн байлаа хэмээн эхнэр Н.Амарбаясгалан, үр хүүхдүүд, ах дүүс, найз нөхөд, хамтран ажиллаж байсан хүмүүс, урирдлагууд нь одоог хүртэл дурсан ярьдаг. ШИРЧИНГИЙН ГАЛСАНЦЭДЭН - 1906 онд төржээ. - 1924-1936 онд Улиастайн товчлох хороонд бичээч, зааварлагч, 1936-1942 онд Ховд аймгийн үйлдвэрчний эвлэлийн зөвлөлийн дарга, 1942-1954 онд Дарви сумын дарга, намын хорооны даргын ажлыг хийжээ. - 1946 онд “Алтан гадас” одон, Ардын хувьсгалын 25 жилийн ойн медалиар шагнагдаж байв. САНДАГИЙН ДАВАА - “Тайжийн цахир” гэдэг газар 1910 онд төржээ. - 1928-1934 онд цэргийн алба хаажээ. 1959 онд нэгдэлд элсэн мал аж ахуй эрхэлж, Нэгдэлчдийн 3-р их хуралд төлөөлөгчөөр оролцож “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж байв. БАЛЧИНГИЙН БААТАРХҮҮ - 1921 онд Баянцагааны нуруунд төржээ. - 1954 онд Хууль цаазны дунд сургууль, 1963 онд Ломносовын их сургууль төгсөн хуульч болжээ. - Улсын дээд шүүхийн иргэний хэрэг эрхэлсэн коллегийн дарга, дээд шүүхийн коллегийн даргаар ажиллаж байв. - “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагджээ. БАЛЖИННЯМЫН БАЯНХҮҮ - Дарви сум, Улаанбаатар хотын төв эмнэлэгт ажиллаж байжээ. 1958-1970 он хүртэл эмнэлэгт сувилагч хийхдээ нутгийн олонд “Доовтор” гэж хүндлэгдэж байсан байна. 1959 онд нэгдэлд гишүүнээр элсэхдээ 130 гаруй толгой мал нийгэмчилсэн. - “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ЛОДОНГИЙН НЯМЗУНДУЙ - 1909 онд Бумбат хайрханд төржээ. - Дотоод яамны сургууль төгсчээ. - Дотоод яамны хэлтэст төлөөлөгч, ХААЯ-ны усны аж ахуйн удирдах газар боловсон хүчин намын дарга хийж байжээ. - “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагджээ. 255
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ПҮРЭВЖАВЫН ДАГВАЖАМЦ - 1923 онд “Цагаан ар” хэмээх газар төржээ. - 1965-1969 онд Намын дээд сургууль төгсөн улс төрийн дээд боловсрол эзэмшжээ. - Ховд аймгийн барилга угсралтын конторт намын үүр хорооны дарга хийж байжээ. 1945-1948 онд цэргийн алба хааж Гоминданы дээрэмчидтэй удаа дараа тулалдаж явжээ. Дарви сумандаа багийн дарга, нэгдлийн дарга, Мянгад, Буянт суманд намын үүрийн дарга хийж байжээ. Барилга трестийн даргаар ажиллаж байхдаа системийн аваргаар 3 удаа бүх ард түмний социалист уралдаанд олон удаа түрүүлж байжээ. - “Байлдааны гавьяаны улаан туг”-ийн одон, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ГАЛСАНЦЭДЭНГИЙН ЭРДЭНЭ-ОЧИР - 1935 онд төржээ. - 1958 онд жолоочийн мэргэжил эзэмшжээ. Тэр жолоочийн мэргэжил эзэмшээд нэгдлийн Газ-51 машиныг барьсанаас хойш жолооч хийж байжээ. 1973 онд намрын ургац хураалтын аварга, 5-р таван жилийн төлөвлөгөөг 4 жил 6 сарын дотор, 6 таван жилийн төлөвлөгөөг 2 жил 8 сарын дотор биелүүлжээ. - Улаанбаатар хотын барилгын цэргийн удирдах газар жолооч хийж байжээ. - 1981 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ДАГВЫН ДАМДИНСҮРЭН - Цагаан-Ар хэмээх газар 1930 онд төржээ. - 1973-1975 онд Намын дээд сургуульд суралцжээ. - 1975-1984 онд Спортын төв ордоны дарга, 1985-1990 онд Намын дээд сургуулийн аж ахуйн дарга хийж байжээ. Дамдинсүрэн нь туйлын ажилсаг, санаачлагатай, ямарч ажлыг чамбай хийдэг хамт олныг удирдан зохион байгуулах их авъяастай хүн байлаа. Түүнийг нутаг орон хамт олон нь “Дэргээ найнаа” гэдэг байжээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ОДХҮҮГИЙН ДАГВАДОРЖ - 1944 онд Хөвхөрийн голд төржээ. - 1964 онд Санхүү эдийн засгийн техникумыг нягтлан бодогч мэргэжлээр төгсөж, 1983-1989 онд Удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх институдтад суралцжээ. 1975-1979 онд МУИС-ийг худалдааны эдийн засагч тус тус төгсчээ. - 1989-1992 онд Сэлэнгэ аймгийн Сант сум, Цагаан толгойн сангийн аж ахуйн дарга, 1992 оноос хойш “Ноён уул” ХХК-ийн захирлаар ажиллаж байна. “Ноён уул” ХХК нь 1996 онд Улсын аварга “Тэргүүний тариаланч” хамт олон болж 12 удаа аймгийн аварга болжээ. ХХААЯ-ны шийдвэрээр төмсний үр үйлдвэрлэгч 5 компанийн нэгээр шалгарч тусгай зөвшөөрөл авч хүн амыг сайн чанарын төмсөөр хангаж байна. -“Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ.
256
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БАТ-ОЧИРЫН ДОРЖ - Бумбат хайрханы “Шар булаг” гэдэг газар 1912 онд төржээ. - 1935 онд Жаргалантын морин заводын сургуулийг дүүргэжээ. - 1935-1947 онд Ховд аймгийн ардын цэргийн 4-р морьт хороонд мал эмнэлгийн дарга, 1954-1957 онд Био үйлдвэрийн дарга, 1962-1972 онд Улаанбаатар хотын мал эмнэлэгт эмчээр ажиллаж байжээ. - “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одон, “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медалаар 2 удаа шагнагдаж байв. РЭНЦЭНГИЙН ГАЛСАН - 1916 онд төржээ. - 1940 оноос сумандаа нарийн бичгийн дарга, Хайрхан сумын дарга, орлогч даргын ажил хийж байжээ. - “Алтан гадас” одонгоор шагнагдсан байна. ПАЛАМЫН ДАВААЖАВ - 1920 онд төржээ. - 1938-1941 онд Урлагийн техникум, 1958-1963 онд МУИС-ийг төгсөн хүний их эмч мэргэжил эзэмшсэн. - 1948 онд Бөмбөгөр ногоон театрт жүжигчин, 1942-1946 онд Дарви сумын “Улаан гэрийн” эрхлэгч, 1954-1958 онд рашаан сувилалд, 1965-1979 онд эмчийн ажил хийжээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонгоор шагнагджээ. ДАЛЧИВЫН ЖАМБАЛДОРЖ - 1942 онд Алтанхунгашт төржээ. Солонготын даваа, Туул овоотын гүүр, Гуртын гүүр, Хэрлэнгийн гүүр, Дулаанхааны 75 км замын ажил дээр ажиллаж байжээ. Эрдэнэтийн захиалгаар Улаан уулын нүүрсний уурхайд ажиллаж байв. 1969 оны 3-р сард 3 хоногийн томилолтоор Төв аймгийн Өндөрширээт суманд модон гүүр цөмрөөд суусан хоёр трактор татаж гаргахаар очоод Туул-Овоотын гүүрийг барих ажилд 3 жил 6 сар ажиллаж хүндтэй амжилт гаргаж байжээ. 1973 оноос анхны гидро ажиллагаатай автогрейдер авч ажилласнаар анхдагч болж байжээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар 2 удаа, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдсан. ПҮРЭВИЙН ГАЛСАНДОРЖ - 1934 онд “Баянгол”-д төржээ. - Марксизм-Ленинизмийн оройн дээд сургууль, Намын дээд сургууль төгсчээ. - Дотоод яамны 8-р хэлтэст төлөөлөгч, Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд төлөөлөгч хийж байжээ. Төв аймгийн Бороогийн алтны уурхайд ахлах төлөөлөгчөөр ажиллаж байхад нь хүдэр олборлох ажилчдын 90% хоригдол байжээ. Алтаа хайлуулж гулдмай болгож аваад гар буугаа бариад замдаа зогсолтгүй явж Төв банкинд тушаан баримтаа авсаны дараа санаа амардаг байсан гэж хуучилжээ. Улаанбаатар хотын хороо хорины зохион байгуулалтыг өөрчлөн 30 хороо болгоод 1 хорооны даргаар томилогджээ. - “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагджээ.
257
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ОЧИРЫН СЭРЖ - 1921 онд “Эл” гэдэг газар төржээ. - МУИС, Намын дээд сургууль төгсчээ. - Дарви сумын сургуульд багш захирлын ажил хийж байжээ. Ховд хотын 8 жилийн 2-р сургууль, Төв аймгийн Батсүмбэрийн 10 жилийн сургуульд захирлаар ажиллаж байжээ. Дарви сумын бага сургуулийн суурин дээр хөдөлмөр политехникийн 8 жилийн сургууль байгуулагдахад захирлаар нь очин улсын төсвөөр хичээлийн байр, нэгдлийн төсвөөр 75 хүүхдийн дотуур байр, эцэг эх, багш ажилчдын хүчээр 180 хүүхэд хооллох зоогийн газар, агуулах, уншлагын танхим бариулж байжээ. Туршлагын талбай байгуулан хүнсний ногоо тариалах, малчдын залуу халааг бэлтгэх ажилд тодорхой амжилт олж аймагтаа жил бүр эхний байранд шалгарч байсан ажээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ҮРЖИНГИЙН ЦЭРЭНДОРЖ - 1938 онд төржээ. - 1958-1965 онд Москва хотын Барилга Архитектурын дээд сургуулийг архитектурч мэргэжлээр төгсчээ. - 1965-2002 онд УБ хотын барилга зургийн институтад товчооны дарга, газрын дарга хийжээ. Хуучны барилга гэдэг хэдэн зууны түүхийг өөртөө хадгалсан дурсгал юм. Сэргээн засварлах газрын дарга хийж байхдаа монгол орныхоо үрэгдэж алга болох шахсан олон нандин дурсгалыг устахаас хамгаалан хойч үедээ үлдээжээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнуулж байжээ. ЦАНЖИДЫН БУРИАД - 1948 онд “Хөвхөрийн гол”-д төржээ. - 1967 онд Ховд аймгийн багшийн сургууль, 1975 онд УБДС-ийг физиктехникийн багш мэргэжлээр, МЛ-ийн оройн дээд сургууль төгсөн Франц, ОХУ-д мэргэжил дээшлүүлжээ. - 1968-1975 онд Ховд аймгийн 10 жилийн сургууль, УБ хотын барилгын техникумд багш, 1986 оноос дээд тусгай боловсролын хороонд ажиллажээ. Монгол улсын их сургууль, дээд сургуулиуд, коллежийн сургалтын стандартыг зах зээлийн эргэлтэнд нийцүүлэх, мэргэжлийн номын сан, эзэн хичээвэл заяа хичээнэ зэрэг сэдэв чиглэлээр 10 гаруй ном, өгүүлэл бичиж нийтлүүлжээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонтой. ЛУВСАННЯМЫН БЯМБАДОРЖ - 1939 онд “Мөнгөн аяга” гэдэг газар төржээ. - Малчин. 31 жил “Хар цохио” багийн малчин хийхдээ төлийн хорогдол гаргалгүй, мал нэг бүрийн ашиг шимийг дээшлүүлэх тал дээр ихээхэн туршлага хуримтлуулж, өөрийн арга туршлагаа залуу халаа болсон малчидад эзэмшүүлэн үлдээхэд хүч хөдөлмөрөө зарцуулжээ. - 1983 онд “Алтан гадас” одон, 1987 онд “Сүхбаатар”-ын одон хүртжээ. ЦЭНДИЙН БАДАМСҮРЭН - 1943 онд “Бургастайн уулзвар” гэдэг газар төрсөн. - Ховд аймгийн барилга конторт барилгачин. - “Алтан гадас” одонтой. 258
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДОВЧИНГИЙН ТҮДЭВДОРЖ Миний аав 1917 онд Ховд аймгийн Дарви суманд төрсөн хонь жилтэй, 1927 Хошууны сургуульд орж 1940-1945 онд халх голд цэргийн алба хааж, 1946-1951 онд Ховд аймгийн Дарви, Зэрэг, Мөст суманд намын үүрийн дарга, 1952-1960 онд Ховд аймгийн Шүүхэд Прокурорын орлогч, 1961 онд Хууль цаазын дунд сургуульд суралцан, 1962-1985 он хүртэл Улсын их дэлгүүрийн боловсон хүчин, зааварлагч, нярав зэрэг ажлуудыг хийж байгаад өндөр насны тэтгэвэрт гарсан. Миний аав Д. Түдэвдорж нь 1946 онд Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат Ядамжав овогтой Өлзийдаштай гэр бүл болон 7 хүүхэд төрүүлж, өсгөж, хүмүүжүүлсэн. Эхнэр Я. Өлзийдаш Ховд аймгийн Драмын театр, Улаанбаатар хотын хүүхдийн хувцасны үйлдвэрт оёдолчин хийж байгаад 1971 онд гавьяаны амралтанд гарсан. Манай ээж 7 хүүхэд төрүүлж 24 ач, 20 гаруй ачинцар, зээнцэртэй. Том охин Т.Цэрэндумаа нь Улс төрийн дээд боловсролтой, хүүхдийн хувцасны үйлдвэрт оёдолчин, мастер, бригадын дарга 1981-1986 онд УИХ-ын депутат, 19861992 хүртэл Улаанбаатар хотын депутат, том хүү Т.Эрхэмбаатар хүний их эмч мэргэжилтэй, МУ-ын хүний гавьяат эмч, Монголын анагаах ухааны академийн гишүүн, академич, Анагаахын Шижлэх Ухааны доктор (ScD), профессор, охин Т.Цэрмаа нийтийн хоолны технологи инженер, хүү Т.Далхаасүрэн жолооч, хүү Т.Хуяг-Очир модны үйлдвэрийн инженер, охин Т.Долгормаа, охин Т.Отгонсүрэн эдийн засагч мэргэжилтэй. Миний аав Д. Түдэвдорж нь нутаг усандаа нэр хүндтэй хамаатан, төрөл төрөгсөддөө байнга тусалдаг, үр хүүхдээ боловсрол мэдлэгтэй, төлөв даруу хүмүүжилтэй болгон хүмүүжүүлсэн. Миний аавын хөдөлмөрийг үнэлж Худалдааны тэргүүний ажилтан, 5,6,7р таван жилийн гавшгайч, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль/1957/, “Алтан гадас” одонгоор /1960/ тус тус шагнуулж байсан. /Хүү Эрхэмбаатар/ ШИРБАЗАРЫН МЯГМАР - 1944 онд “Зүүн булаг” хэмээх газар төржээ. - 1963 онд Санхүү эдийн засгийн техникум, 1971 онд МУИС төгсөн нягтлан бодогч, эдийн засагч мэргэжил эзэмшжээ. - Дорнод аймгийн АДХГЗ-ны санхүү хэлтсийн дарга, 1978-1980 онд Сангийн яамны нэгдсэн төсвийн газар зааварлагч, 1980 оноос боловсон хүчин, 1991-1994 онд сайдын туслах хийж байв. 1995 онд УИХ-ын шийдвэрээр Монгол Улсын төрийн хянан шалгах хороонд томилогдон ажиллахдаа улсын төвлөрсөн төсвийн орлогын бүрдүүлэлт, хөрөнгийн хувиарлалт зарцуулалт, хөрөнгийн хадгалалт хамгаалалтанд тавих шалгалтыг хэрхэн хэрэгжүүлж байгаа байдал, албан тушаалтан, төрийн албан хаагчийн ёс зүйн хэв хэмжээг зөрчиж байгаа эсэхэд анхааран ажилладаг хүнлэг энэрэнгүй, шудрага, нягт нямбай чанаруудыг өөртөө шингээсэн хөдөлмөрч ажилтан байлаа. - АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж байв. ЦЭРЭНДОРЖИЙН ЦЭЦЭГЧУЛУУН - ЗХУ-ын Эрхүү хотын их сургууль дүүргэсэн сэтгүүлч мэргэжилтэй. - “Улаанбаатарын мэдээ”, “Ардын эрх”, “Засгийн газрын мэдээ” сонинд сурвалжлагч, ХНБ-ийн дарга, ерөнхий эрхлэгчээр ажиллаж байгаа. - “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. 259
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЁНДОНЖАМЦИЙН МӨНХБААТАР - 1953 онд төржээ. - 1975 онд ХААДС төгсөн эдийн засагч мэргэжил эзэмшжээ. ОХУ-н Темяразовын нэрэмжит ХАА-н академийн удирдлагын дээд сургууль, 1996 онд АНУ-ын Жорж Тауны их сургуулийн хуулийн салбарт хууль тогтоомжийн дээд курс төгсчээ. - 1994 оноос УИХ-ын тамгын газарт зохион байгуулагч, ахлах зохион байгуулагч реперэнтээр ажиллаж байна. Монгол улсын эдийн засаг нийгмийн хөгжүүлэх Үндсэн чиглэл, Төрийн мөнгөний бодлого, Улсын төсвийг төлөвлөн хэрэгжүүлэх ажилд тодорхой хувь нэмрээ оруулж иржээ. - “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ШАВДЫН МИНЖҮҮР - 1946 онд “Баясгалантын ам”-нд төржээ. - 1964 онд Санхүү эдийн засгийн техникум, 1980 онд МУИС төгсөн нягтлан бодогч-эдийн засагч мэргэжилтэй болжээ. - Найрамдлын район, УБТЗ-ын хэрэг эрхлэх газар, СХД-ийн тамгын газар, Нийслэлийн засаг даргын дэргэдэх Нийтийн үйлчилгээний газар ерөнхий нягтлан бодогчийн ажил хийж байжээ. Төсөвт байгуулагад давхар системийн нягтлан бодох бүртгэлийг 100% нэвтрүүлсэнээр төсвийн зарцуулалтын үр ашгийг дээшлүүлэх талаар тодорхой үр дүнд хүрч байжээ. - “Алтан гадас” одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медалаар шагнагджээ. ГЭНДЭНГИЙН НЯМДАВАА - 1943 онд Баянтолгойд төржээ. - 1963 онд Улаанбаатар хотын Политехникум, 1966-1971 онд МУИС төгсөн инженер эдийн засагч болжээ. - 1963-1988 онд Статистикийн төв газар инженер эдийн засагч, 1988-1991 онд Санхүү эдийн сургуульд багш хийж байжээ. Эрхэлсэн ажилдаа цаг үеийнхээ хамгийн шинэлэг санааг нэвтрүүлэн ажиллаж байсны дээр биеийн тамир спортын салбарт өөрийгөө сорин ширээний теннисний улсын шүүгч болж олон шинэ тамирчин төрүүлсэн хүн юм. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонтой. БАЛДАНГИЙН СОНОМ - 1940 онд төржээ. - 1963 онд Политехникум, 1971 онд МУИС-ын Политехникийн дээд сургуулийг төгсөн инженер эдийн засагч болжээ. МУИС-ийг 1982 онд үйлдвэрийн эдийн засагч мэргэжлээр, Намын дээд сургууль, ЗХУ-ын нийгмийн ухааны академийн удирдах ажилтны дээд курсыг тус тус төгссөн. - 1963-1966 онд Авто тээврийн техникумд багш, 1972-1985 онд Найрамдлын районы үйлдвэрлэл үйлчилгээ хариуцсан нарийн бичгийн дарга хийжээ. “Орон нутгийн чанарын удирдлагын бүрэн систем”, “Ажилчны районы намын байгууллагаас боловсон хүчинтэй ажиллах үндсэн чиглэл чанар үр ашиг эрчимжүүлэлт-90” программ боловсруулан хэрэгжүүлэх ажлыг өөрөө зохион байгуулсан нь үр дүнгээ өгчээ. - АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдсан байна.
260
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЖАДАМБЫН РЭНДОРЖ - 1937 онд “Мөстийн ам” гэдэг газар төржээ. - Жолоочийн мэргэжилтэй. - Мал маллаж байгаад жолооч болж 29-р баазад жолооч хийжээ. 1955 онд “Сутайн хөгжил” нэгдэлд элсэхдээ 200 гаруй адуу, бог бод нийлсэн 1200 толгой мал нийгэмчилж явжээ. Жолооч болоод очоогүй сум, яваагүй газаргүй ард түмнийхээ хэрэгцээт барааг хүргэн өгөхдөө 37 жил осолгүй явсан “Осолгүй манлай онц тээвэрчин” юм. - АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ДАМДИНГИЙН САНЖАА - 1949 онд “Намжил” хэмээх газар төржээ. - 1968 онд Санхүү эдийн засгийн техникум, 1985 онд МУИС төгсөн ня-бо, эдийн засагчийн мэргэжил эзэмшжээ. 1996 онд ХБНГУ-д мэргэжил дээшлүүлжээ. - 1968-1995 онд Ховд аймгийн АДХГЗ-д төсвийн мэргэжилтэн ахлах нябо, 2003 он хүртэл аймгийн ХНХ-т улсын байцаагчаар ажиллажээ. Зах зээлийн эдийн засгийн шаардлагад аймгийн төсвийн болон аж ахуйн нэгжүүдийн бие даасан байдлыг хөхүүлэн ард түмний өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээг хангахад аймгийн эдийн засгийн бодлогыг чиглүүлэн ажилласнаар 1990-1996 онд орлогын төлөвлөгөөг 28,7 сая төгрөгөөр давуулан төсөвт зардлаас 4,7 сая төгрөг хэмнэж ажиллажээ. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. ГОНЧИГИЙН БЯМБАСҮРЭН - 1946 онд төржээ. - Багшийн сургууль, УБИС төгссөн түүхч. - Ховд аймагт 1, 2-р сургуулийн захирал, хичээлийн эрхлэгчийн ажлыг 39 жил хийжээ. 1996 оноос МУИС-ийн Ховд аймаг дахь салбарт санхүү аж ахуй хариуцсан дэд захирлаар ажиллажээ. Тэр сургалтын материаллаг нөхцөлийг сайжруулах төсөвт хөрөнгийн үр ашгийг дээшлүүлэхэд анхаарлаа хандуулж, судалгаа тооцоог нарийн гаргаж ажилласнаар ажиллагсадын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэж чадсан байна. - АХ-ын ойн медаль, “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ. НОРОВСАМБУУГИЙН БОР - “Нурамт” гэдэг газар 1934 онд төржээ. - 1956 онд Санхүү эдийн засгийн техникумыг нягтлан бодогч мэргэжлээр,1981 онд Намын дээд сургуулийг тус тус төгссөн. - Налайхын уурхай, Аж үйлдвэрийн комбинатад нягтлан бодогч, аж ахуй хариуцсан орлогч дарга хийж байгаад Ардын хянан шалгах байгууллагад ажилласан. Ардын хянан шалгах тогтолцоог орон нутагт төлөвшүүлэх, хяналт шалгалтын үр нөлөөг дээшлүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулжээ. - “Алтан гадас” одонгоор 2 удаа шагнагджээ.
261
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДОВЧИНГИЙН ДАШЗЭВЭГ - 1942 онд “Уртын хөндий” гэдэг газар төржээ. - Хараагүйчүүдийн үйлдвэрт Үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга, 1995-2003 онд менежерээр ажиллажээ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд анхаарч МҮЭ-ийн хөрөнгөөр 48 айлын орон сууц, Хүүхдийн төлөө фондын хөрөнгөөр 100-р цэцэрлэгийг бариулсан нь түүний ажлын гол үзүүлэлт юм. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан туг”-ийн одон, “Алтан гадас” одонтой. ЧОЙЖАМЦЫН ЛХАГВА - 1942 онд төржээ. - Архангай аймгийн ХАА-н техникумыг төгсчээ. - Улаанбаатар хотын галын газарт 27 жил ажиллажээ. Галын аюулаас улс ард түмний хөрөнгө, хүний амь насыг олон удаа аварч байв. - “Алтан гадас” одонтой. ГАЛСАНГИЙН ЦЭВЭЭНДОРЖ - 1941 онд төржээ. - Архангай аймгийн ХАА-н техникумыг малын бага эмч, ХААДС-ийг судлаач мэргэжлээр 1970-1974 онд төгсч, ОХУ-ын Новосибирск хотын худалдааны Академд удирдах ажилтны курс дүүргэжээ. - Худалдааны техникумд багш, Зах зээлийн коллежид орлогч захирал, Худалдаа, Үйлдвэрлэлийн дээд сургуулийн проректороор ажиллаж байна. Өлөн гэдэс боловсруулах технологи, ангийн үсэнд анхан шатны боловсруулалт хийх технологи боловсруулан амьдралд хэрэгжүүлжээ. - 2001 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнагджээ.
262
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ПҮРЭВИЙН ДОРЖНЯМ - 1930 онд Баянцагааны Өлзийт гэдэг газар Ж.Пүрэв, Дулам нарын хүү болон төржээ. - 1980 онд Удирдлагын академи төгсөн улс төрийн боловсрол эзэмшжээ. - Бага насандаа мал аж ахуйд ажиллаж байгаад 1950 онд сумын нарийн бичгийн даргаар төрийн албанд орж, 1983 он хүртэл нэгдлийн орлогч даргаар 30 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Б.Бортой гэр бүл болж 6 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн нь улс эх орондоо амжилт бүтээлтэй ажиллаж байна. Хүү Түмэндэмбэрэл нь сумын ИТХ-ын дарга 8 жил, сумын засаг дарга 12 жил, нийт 20 жил тасралтгүй ажиллаж сумаа улсын тэргүүний сум болгосон. - Нэгдэлд ажиллаж байхдаа сум нэгдлээ бэхжүүлэх, ХАА-г хөгжүүлэхэд амжилт бүтээл гаргасныг нь төр үнэлэн Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медалиудаар шагнажээ. ДОРЖНЯМЫН ТҮМЭНДЭМБЭРЭЛ - 1969 онд төрсөн. -1992 онд ХААИС-ийг малын их эмч мэргэжлээр, 2005 онд Удирдлагын академийг төрийн захиргааны менежер, 2010 онд Эрдэм-Оюу дээд сургуулийг бизнесийн удирдлагын магистраар тус тус дүүргэсэн байна. - 1992-2012 онд сумандаа ИТХ-н нарийн бичгийн дарга, сумын иргэдийн хурлын дарга, сумын засаг даргаар ажиллажээ. 12 жил сумын засаг даргаар ажиллахдаа сумын соёлын төв, сургуулийн өргөтгөлийн барилгыг шинээр бариулж, сургууль эмнэлэг, цэцэрлэгийг бүрэн тоног төхөөрөмжөөр хангасан болно. Малын үүлдэр, таваарлаг чанарыг сайжруулахын тулд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагааны үзэмчин хонь, Баян-Өлгийн улаан ямаа авч цус сэлбэсэн нь үр дүнтэй болсон. Хурдан удмын адуу бий болгох зорилгоор УБ хотын нутгийн зөвлөлийн дарга Д.Баатар, гишүүн Д.Батмөнх нарын дэмжлэгтэйгээр Сүхбаатар аймгаас хурдан удмын адуу 80 гаруйг авч сүргийнхээ бүтэцийг сайжруулсан юм. Алслагдсан билчээрийг усжуулах, газар тариаланг хөгжүүлэх жижиг дунд үйлдвэр байгуулах, Хөшөөтийн уурхайг түшиглэн сум орноо хөгжүүлэх иргэдийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалах зэрэг олон төсөл хэрэгжүүлэн ажилласан билээ. Гэргий Р.Чулуунчимэг багш мэргэжилтэй. Сумын сургуульд багш, хичээлийн эрхлэгч, захирлаар ажиллаж байсан болно.
263
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДОРЖИЙН ЖАНЧИВ - 1920 оны 11 сарын 7-нд “Бага хүнхэр“ гэдэг газар Малчин ард Доржийн 2-р хүү болон төржээ. - 1934-1938 онд цэрэгт байхдаа “Цэргийн дарга нар бэлтгэх” сургууль, 19681969 онд намын улс төрийн анхан шатны сургуульд суралцаж улс төрийн анхан шатны боловсролтой болжээ. - 14 насандаа ардын цэрэгт татагдан 1938 онд халагдсан боловч 1945 онд цэргийн албанд дахин татагдаж эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс хамгаалж яваад хүндээр шархаджээ. Эх орондоо өргөсөн тангарагтаа үнэнч байсаар 1948 онд цэргээс халагджээ. 1940-1944 онд Дарви сумын 4-р багийн дарга, 1963 оноос Дарви сумын худалдаа бэлтгэл ангийн дарга, 1964-1972 онд 1-р багийн дарга, 1972-1974 онд сумын АДХЗГ-ны орлогч дарга, нэгдлийн эдийн засагчаар ажиллаж байв. Жанчив аажаа сумандаа ажиллаж байхдаа “Манай аажаа” гэж олон түмэнд хүндлэгдсэн хүн байсан гэж өнөө ч гэсэн нутгийн түмэн сайнаар дурсаж байна. Багийн дарга байхдаа цүнх ташаандаа зүүн гэртээ орох завгүй малчдынхаа отор нүүдэл, өвөлжилтийн бэлтгэл, өвс хадлан гэж явдаг байсан бол түүхий эдийн эрхлэгч хийж байхдаа давсалсан нэхийтэй өдөр шөнөгүй “ноцолдож” гарын алга нь давсанд түлэгдэн хагарчихаад байхад “Миний ажил” гээд тоодоггүй байсан гэлцэх. Дуу цөөнтэй ч хэлэх үгээ хэнд ч хэлчихдэг шударга зантай энэ хүний хүчин зүтгэл сумынхаа хөгжил цэцэглэлтэнд ихээхэн хувь нэмэр болж явжээ. Д.Жанчив нь 1951 онд С.Дуламсүрэнтэй гэр бүл болж 10 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. - “Бид ялав”, Халх голын ялалтын 30 жилийн ойн медаль, Халх гол медаль, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, АХ-ын ойн медалиудаар шагнагджээ. ЯДАМЫН СҮРЭН - 1927 онд Булаг багийн нутаг “Холбоо” хэмээх газар төрсөн. - 1947-1950 онд Ардын армид хугацаат цэргийн алба хааж, гэр бүлийн хамт 19521959 онд сумын артельд бэлтгэгч, нормчин, 1959-1961 онд “Сутайн хөгжил” нэгдэлд хонь хариулж байгаад 1961 оноос сумын төвийн үйлдвэр бригадад шилжин ирж ажиллажээ. 1976 оноос 13-р сургуульд 20 гаруй жил ажилласан байна. 1960-1970 оны үед сумын төвд баригдсан бүх байшин барилгад энэ хүмүүсийн хүч хөдөлмөр шингэжээ. Зун намартаа тоосго цохих, барилга барьж, өвөл хавартаа сумын төвийн албан газруудын түлээ, мод бэлтгэх малын хашаа барьж суваг шуудуу татдаг байв. Сүрэн тухайн үедээ яггүй ажилтай “бизнесмен” байжээ. Үүр хаяарах үер туйпууны шавар зуурч ажил тарсаны дараа туйпуу цохиж түүгээрээ (4х3м) хэмжээтэй “пүг” нэртэй байшин барьж малчдад идэшний бодоор жилд 2-оос доошгүйг зарж амьдрал ахуйгаа өөд татаж явсан байна. 1969 онд сумандаа хамгийн анхны хувийн орон сууц барьж байжээ. “Бэрхшээл тохиолдвол бүсээ чангал”, “Хөдөлж байж хүрнэ”, “Халуунд халж, хүйтэнд хөрч сур” гэж үр хүүхдүүдээ сурган, амьдралдаа барьж явсан зарчимтай байжээ. Эхнэр Д.Ачмаа нь 4 хүү, 2 охин төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. 264
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАВААСАМБУУГИЙН СОНОМ - 1950 онд төрсөн. - 1969 онд багшийн сургууль төгссөн. Дөргөн, Буянт сумын сургуульд багшилж байв. - 1971 оноос Армид алба хааж улмаар ЗХУ-ын Одесса хотод цэргийн сургуульд сурч 1976 онд төгсөж, АА-ийн 120, 207-р ангид салаа, салбар, штабын дарга, ЦНД Сургуульд хэлтсийн туслах, багш, ЗХЖШ-д ерөнхий зохицуулагчаар ажиллаж байгаад 1996 онд чөлөөндөө гарч, мөн оноос Гаалийн ерөнхий газарт хангамжийн газрын орлогч, хэлтсийн дарга, УБГГ, Увс Г.Г-т байцаагч, Сэлэнгийн гаалийн Алтанбулагт ШН цогцолборын менежер хийж байжээ. Улсад 42 жил ажилласан. Эхнэр Т.Шүрхүү нь Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат, 2 хүү төрүүлж өсгөсөн. Хүү С.Цогоо нь БНБУ-д консуль, С.Галбадрах нь АТГ комиссар юм. - 1980 онд Монгол-ЗХУ-ын хил тогтоох ажилд орчуулагч, нарийн бичгээр ажиллан ЗХУ-ын онц хилчин хүндэт тэмдэг I,II зэргээр шагнагдсан. Бэлтгэл дэд хурандаа, хүндэт гаальчин цол тэмдэгтэй. - 10 гаруй дууны шүлгэнд ая зохиолгон заримыг радиогийн алтан фондод бичүүлжээ. Төвийн хэвлэлүүдэд 200 гаруй асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл, сурвалжлага шүүмж бичсэн байна. - АХ-ын ойн медалиуд, Цэргийн гавьяаны медаль, одон, МХЗЭ-ийн цэргийн алдар-Алтан медаль, яамын жуух, оны хөдөлмөрийн аварга зэрэг шагнал, урамшуулал хүртжээ. САНДАГИЙН САМДАН - “Дэлгэрийн ам” хэмээх газар 1922 онд төржээ. - Шавилан сууж, бие даан уншиж бичиж сурсан тэрээр 10 настайдаа Сутай уулын хошууны тал бичээчээр ажиллажээ. 1942-1947 онд Ахлагч Дүүдээгийн салаанд цэргийн алба хаахдаа Баянцагааны тал, Жанчхүүгийн даваа хүртэл тулалдаж явсан гавьяаг нь гэрчилж БХЯ-наас 1986 онд 6435 тоот батламж олгосон байна. Сумандаа 1957 он хүртэл багийн дарга, 1958 онд Мөст сумын хоршоонд нягтлан бодогч, сумынхаа ХБА-д ня-бо, Улсын хэмжээний мэргэжил олгох сургалтанд хамрагдан 1966 онд “Байцаагч нягтлан бодогч” болж, аймгийн худалдааны трест, удирдах газрын байцаагч-нягтлан бодогч, бөөний бараа баазын тооцооны нягтлан бодогчоор 1982 он хүртэл ажиллажээ. Самдан 24 эрхтэй Хятад сампинд уртын тоо (олон оронтой тоог хэлнэ) солгой гараараа хийхдээ дуудаж буй хүмүүсээ “хурдал” түргэл гэдэг байсан агаад алдаа гаргадаггүй байжээ. Санхүүч Шагдарын Сэдийн зохиосон “Буурлуудынхаа голомтыг үр хүүхэд нь өвөлдөг учиртай” (2008 он) номонд “Одоо бодоход энэ хүний чадвар орчин үеийн цахилгаан тооны машинтай зүйрлэм хятад сампинг бүрэн төгс эзэмшсэн аймагтаа нэрд гарсан хүн байсан. Би дуурайж сурах гээд тийм болж чадаагүй” гэж дурсан бичсэн байдаг нь хүний оюуны чадамж сурсан эрдэм хоёр хичнээн мундаг болохыг илтгэж байна. Хань С. Цэвээнжид нь 4 хүү, 3 охин төрүүлж хүмүүжүүлсэн алдарт эх юм. 265
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
МААМ ОВОГТ ТОГТОХЫН МИШИГ - 1903 онд “Чулуут” хэмээх газар төржээ. - 1924 онд нутгийн түр цэрэгт татагдан алба хаажээ. Тэрээр мал аж ахуй эрхлэх, тариа тарихын зэрэгцээ, сайн анчин байжээ. Цагаан нуураар дамжин Бески хүртэл олон жил жин тээж байв. Музангийн хөндийн эхэнд “Маамын өвөлжөө“ гэж хар модон гуалинг зөөж, хашиж гаргасан өвөлжөө байдаг. Хань Т.Мишиг нь 1906 онд Бумбат Хайрханы “Хүртэн”-гийн өвөлжөөнд төрсөн. 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх, өөрийн болон нутгийн ах дүү нарын олон хүүхэд эх барьж авсан ачтай буурал юм. ДОРЖИЙН ДАНЗАН - 1927 онд Дэлгэрийн аманд “таван морины” хүчтэй таван хүүгийн нэг болж төржээ. - 1947-1950 онд Байтаг богдод цэргийн алба хаажээ. - 1959 онд малаа нийгэмчлэн нэгдлийн гишүүнээр эрсэж, өртөөний морь маллах, үйлдвэр бригадын өвс хашаа, барилга байшин барих бүх ажилд оролцон агент хийж байлаа. Суманд талхны цех байгуулагдахад талхчин болж, сумын төвд гүний худаг байгуулагдахад моторчин болж анхдагч нь болж байлаа. 1969 оноос АҮК-ын эсгий эсгий гутлын үйлдвэрт ажиллан Хөнгөн аж үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан болж байлаа. Ээж Довчингийн Ванчигням суманд анхны артель байгуулагдахад оёдолчин сумын гуанзанд тогооч зэрэг ажил хийж байсан бөгөөд Улаанбаатар хотод ирсэнийхээ дараа Эсгий эсгий гутлын үйлдвэрт ажиллан Ажилчны районы депутатаар 3 удаа сонгогдож байлаа. Аав ээж хоёр минь охин хүү хоёр өсгөн хүмүүжүүлсэн буянтан билээ. САМБУУГИЙН ЦАГААН - “Холбоо толгой” гэдэг газар 1940 онд төржээ. - 1961 онд цэрэгт татагдан Дархан хотын тулгын чулууг тавилцан улмаар тус хотын Цахилгаан станцад илгээлтээр ажилчин болж зуухны машинистын мэргэжил эзэмшин станцын анхны галыг асаалцсан анхдагчдын нэг болжээ. Станцад ажиллахдаа үйлдвэрийн 8 удаагийн аварга болж, ШБОС тавыг гарган үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж, өөрийн мэргэжилдээ 10 гаруй ажилчдыг дагалдуулан сургажээ. 1966 онд хань Ч.Жанчивтай гэр бүл болж 3 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. Том хүү Ц.Тогтох нь Мандах Бүртгэлийн дээд сургуулийн Дархан-Уул аймаг дахь салбарын захирал, дунд охин Ц.Батцэцэг нь шатрын спортын олон улсын мастер цолтой, Ц.Батсүрэн Мандах Бүртгэлийн дээд сургуулийн Дархан-Уул аймаг дахь салбар сургуульд компьютерийн багш мэргэжилтэй. 266
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ТӨМӨРИЙН ЛХАГВАЖАВ /ЖААЖАА/ 1917 онд Мөнгөн аяга багийн нутагт төрсөн. Бага насандаа лам болохоор авга ах ламдаа шавь орж хийдэд сууж байгаад хийдээ орхин ээж, ах нарын хамт мал маллан амьдрах болжээ. 1940 онд цэрэгт татагдан албаа таван жил хааж ирээд нутгийн олны адилаар Хойт голын “Хөдөө бух” гэдэг газарт тариа тарьж, мал маллаж амьдрах болсон. Дүгэрийн Нямтай 1946 онд гэр бүл болжээ. Д.Ням нь Л.Дамдиндорж (төрийн шагналт мал зүйч), Л.Бямбаа, Л.Дарьсүрэн, Л.Марууш, Л.Гомбо, Л.Оюунгэрэл, Л.Хоролсүрэн, Л.Лхамжав, Л.Наранцэцэг нарын 9 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эхийн I, II одонт ээж юм. Жаажаагийн хүүхдүүд сурлага сайтай сумандаа дээгүүрт ордог хүмүүжилтэй байсан. Жаажаа, Аагиа хоёр 1957 онд нэгдэлд элсэж нэгдэлдээ агент хийх, туувар туух, жин тээх, мал маллах ажлыг хийж 1984 оныг хүртэл сумандаа амьдарч байв. Жаажаагийнх өвөг дээдсээсээ уламжлагдаж ирсэн давхар саран тамгатай, тэр тамгаараа бод малаа тамгалдаг байсан нь үр хүүхдүүдэд нь өвлөгдөн үлдсэн. Жаажаа ойр зуурын мод, төмрийн дархны хэрэглээгээ өөрөө хийчихдэг гарын дүйтэй, байсны дээр 1960аад оны эхээр хурдан хээр үрээ нь сумандаа айраг алдаж үзээгүй. Анд хорхойтой, хүнд нэр хоч өгчихдөг, алиа марзандуу хүн байсан. Ням Аагиа нь одоо Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул суманд үр хүүхэд, ач зээ нарын хамт энх тунх амьдарч байна. ШАГДАРЫН ГАЛСАНДОРЖ - “Шар булаг” газар 1927 онд төржээ. - 1947-1952 онд Улаанбаатар хотноо Хужирбулангийн цэргийн ангид 5 жил цэргийн алба хааж, 1952 оноос Мөрөн, Мөнгөн аяга суманд багийн ухуулагч, агент зэрэг ажил хийж байгаад сум нэгдлийн 500 гаруй эм хонь авч 1989 он хүртэл маллажээ. Цэрэг байхдаа Сүхбаатарын талбайн бүтээн байгуулалтанд оролцож олзны япон цэргүүдийг харгалзаж байжээ. Байгаль дэлхийтэй зөв зохистой харьцаж хайрлах талаар залуу малчдад байнга сурган захидаг байжээ. Тэрээр урсац нь муудсан гол горхины чулууг цэвэрлэх, сар мичид, тэнгэрийн байдлыг ажиглан цаг агаар ямар байхыг яг таг хэлдэг, хүн малд, хатгуур хийх жирэмсэн эхийн хүүхэд эх барьж авах, төрж түдсэн эхэд бариа засал хийн хүүхдийг нь төрүүлэх гээд олон эрдэм мэдлэгтэй ахмад буурай байв. Жороо морь ихэд сонирхож, жороо хар морь нь сумын наадамд тогтмол түрүүлдэг байсан төдийгүй ихэнх морьд нь жороо, сайвар удамтай байжээ. Хань П.Бадамгарав нөхрийнхөө ажил үйлсэд хамгийн ойрын туслагч байж Г.Лхагвасүрэн, Г.Нина, Г.Жаргал, Г.Бямбацогт, Г.Ганбаатар, Г.Алимаа, Г.Чимгээ, Г.Цэцгээ, Г.Дагвасамбуу, Г.Сайнбилэг, Г.Одгэрэл нарын 11 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх, буянтай буурал өдгөө Улаанбаатар хотод энх тунх амьдарч байна. - Ш.Галсандорж нь Засгийн газрын хүндэт жуух бичгээр 2 удаа, сумын аварга мэнд сүрэгтэн, АХ-ын ойн медалиудаар тус тус шагнагдаж байжээ. 267
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ӨЛЗИЙГИЙН ТҮДЭВ - 1915 онд төрсөн. - Ардын хувьсгал ялсаны дараа эвлэлийн гишүүн байж улс төр нийгмийн бүхий л ажилд оролцож байгаад нэгдэл байгуулагдахад анхны гишүүдийн нэг байсан бөгөөд нэгдлийн даргаар сонгогдон ажиллаж байжээ. Тариалан эрхлэх, сургуульд ажиллах, 1960 оноос өмнө баригдсан бүх барилгын ажилд хүчин зүтгэж байгаад 1960 оноос хойш нэгдлийн мал маллан төлөвлөгөөт даалгавраа бүрэн биелүүлж байсан байна. Эхнэр нь Дагважанцан мээрэнгийн тавдугаар охин болон төрсөн. Ажилч хичээнгүйгээрээ нутаг усандаа алдартай нэгэн явсан билээ. ШАГДАРЫН СОДНОМДАШ - 1953 онд “Хөхөөн хөндий” хэмээх газар төржээ. - 1973-1977 онд УБ хотод төмөр замын техникум төгсжээ. 1977-1978 онд Төмөр замын Сүхбаатар өртөөнд жижүүр хийж байгаад нутагтаа очиж 1978-1991 онд сумын холбооны салбарт оператор, “Сутайн хөгжил” нэгдэлд сүүн заводын мастер, түүхий эдийн эрхлэгч, Дэлгэр, Буянт багийн дарга, нэгдлийн боловсон хүчин, 1992 оноос хувийн аж ахуйтан болжээ. МХЗЭ-ийн төв хорооны тэргүүний оюутан алтан медаль, Төмөр замын мэргэжлийн залуу аварга медаль, АХ-ын ойн медалиар шагнуулжээ. Эхнэр Ё.Оюун нь сумын ХБА-д нябо зэрэг ажил хийж, С.Сайнсөр, С.Дариймаа, С.Энхбаясгалан, С.Нансалмаа, С.Заяат нарын 4 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. ЛУВСАНГИЙН ШИЙДАЙ - 1927 онд Мөнгөн аяга багт төрсөн. - Дарви суманд ямаа хонь маллаж байсан бөгөөд 1975 онд бэлтгэлийн 1000 гаруй хонь маллаж нэг бүрийг 48 кг хүндийн жинтэй тушааж 144 хонь хэмнэж 11900 төгрөгний цэвэр нэгдэлдээ оруулж аймгийн аварга малчин цол, Хөдөлмөрийн баатар хоньчин С.Цогтгэрэлийн нэрэмжит шагнал, 1981 онд мал сүргийг онд мэнд оруулан төл бүрийг бүрэн бойжуулах ажилд идэвх гаргаж, 1982 онд 100 хээлтэгч тутмаас 98,7 хувийн төл бойжуулан Засгийн газрын жуух бичгээр 2 удаа шагнуулж байжээ. Моринд хайртай сайхан эд хэрэглэдэг хүн байв. Цагаан гаансандаа Цэцэг сумын Хоролсүрэнгээс 90 хониор цэвэр мөнгөөр урлаж хийсэн гаансны хэрэглэл авсан нь одоо ч үр хүүхдэд нь хадгалагдаж байдаг ажээ. Түүний малч удамыг өвлөхөөр зээ хүү З.Ганбаяр нь төрөлх сумандаа эхнэр хүүхдийн хамт мал маллан амьдарч байна. 268
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
СУНДУЙН ДАВААСАМБУУ - “Цагаан арын суурин“ хэмээх газар 1916 онд төржээ. - Цэргийн албыг Хужирбуланд хааж, төрсөн ах С.Дамдин /Улаан од сонины эрхлэгчээр ажиллаж байгаад хэлмэгдсэн/ -гийндээ байж байгаад байдал биш болоход ахынхаа эхнэр Ж.Ундрамтай Улаанбаатараас 2 тэмээтэй нутгийн зүг гарч 27 хоног дээрээ нутгийн бараа харж явсан түүхтэй. 1954 онд нэгдэлд элсэн 1965 он хүртэл сумандаа адуу, хонь маллаж байлаа. “Сутайн хөгжил” нэгдлийг байгуулсан анхны 16 гишүүний нэг бөгөөд 2 ч удаа малаа нийгэмчилж байжээ. Шар 2, 14 адуу, хонь, ямаа 131 мал нийгэмчилжээ. Мөрөн сумын төвийг тохижуулахад хол газраас чулуу зөөж бүх барилгын суурийг тавилцаж атар газар эзэмших аяны хүрээнд 10 км шахам газар суваг шуудуу татаж тариа, эрдэнэ шиш зэрэг олон ургамал тариалж сумынхаа иргэдийн хэрэгцээнд нийлүүлцэж явжээ. Бусад нэр нэгтнээс нь “Баа” гэдэг ахлагаар нь ялгадаг. Далаар мэргэлэх, ховлого татахдаа гаргуун сайн байжээ. Эхнэр П.Цагаан нь ажилсаг зан сайтайгаараа нутагтаа алдартай 8 хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн. “Алдарт эх”-ийн 1, 2 одонтой. Хүү Д.Нямдаваа нь бага наснаасаа аав ээжийн хамт мал маллаж байсан ба 1965 оны аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт аж ахуйн дарга нярав хийж байв. /Зураг дээр Анагаах ухааны дээд сургуулийн оюутан асан Эрдэнэбаатарын хамт/ - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, ЭХТ-ний ажилтан цол тэмдэгтэн юм. - Ууган охин Д.Ившин мал маллаж байгаад Дархан хотод үйлдвэрийн нормчин, хүү Д.Соном багш, офицер Д.Баасандорж барилгачин, тээвэрчин, охин Д.Долгорсүрэн хүний эх эмч, бизнесмен, Д.Баянхүү багш, Д.Мягмарсүрэн нэхмэлчин, багш, бизнесмен зэрэг ажил хөдөлмөр эрхэлж явна. - Ихэнх нь хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одон, Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, Худалдааны тэргүүний ажилтан цол тэмдэг хүртсэн байна. САМДАНГИЙН ЦАГААН -1931 онд Хайрхан суманд Самдангийн 2-р хүү болон төрсөн. Ах дүү наймуулаа. 1955 онд эцэг Самдан сургуулийн байр барьж, ах Шагдарсүрэн эвлэлийн үүрийн дарга, Гоогоо нь багийн нарийн бичгийн дарга, Цагаан галчаар ажиллаж байсан. 1953 онд эхнэр Д.Мядагтай гэр бүл болж 9 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. 1956 онд Ховд аймагт ирж суурьшин 4-р баазад галч, дагалдан жолооч, жолоочоор ажиллаж хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж аймгийн захиргааны орлогч даргын, холбооны даргын жолоочоор ажилласан. Эцэг Самдантайгаа хамт барьсан байшин Мөнгөн аяга багийн нутагт одоо ч байдаг. -Ховд аймгийн авто тээврийн 4-р баазын ачаа тээврийн 1980 оны аваргаар хоёр удаа шалгарч, олон жил сарын төлөвлөгөө нормоо тогтмол биелүүлж баярын бичиг дипломоор шагнагдсан. 4, 5, 6, 7, 8-р таван жилийн гавшгайч, Осолгүй манлай, Онц тээвэрчин цол тэмдгээр шагнагдсан. 269
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
РЭНЦЭНХҮҮГИЙН НАСАН - 1939 онд Хайрхан сумын “Уртын цагаан эрэг” гэдэг газар эцэг Рэнцэнхүү, эх Цэгмидийн дөрөвдэхь хүү болон төрсөн бөгөөд эгч Р.Ившинноров, Р.Даваабал, ах Р.Батаа, дүү Р.Мядаг, Р.Цэндсүрэн нарын хамт өсөж торнисон. Тэрээр 1948 онд Хайрхан сумын бага сургуульд орж суралцан 1952 онд онц дүнтэй төгсч улмаар Ховд аймгийн мал эмнэлгийн техникумд суралцаж байгаад аав нь хүнд өвчтэй болсны улмаас сургуулиас гарч, эцэг эхдээ туслан мал маллах болсон. 1954 оны 1-р сараас эхлэн орон нутагтаа албан хаагч болж хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн. 1954-1956 онд Хайрхан сумын захиргаанд бичээч, 1956-1968 онд Дарви сумын Малчин нэгдэл, Шинэ амьдрал хөгжилт нэгдэлд тоо бүртгэгч, нягтлан бодогч, нэгдлийн орлогч, МХЗЭ-ийн үүрийн дарга зэрэг ажлыг 13 жил хийсэн билээ. 1969-1970 онд СЭЗ техникумд суралцан төгссөн. - 1970-1972 онд Ховд аймгийн АДХ-ын гүйцэтгэх захиргаанд мэргэжилтэнгээр ажиллаж байгаад Улаанбаатар хотод шилжин ирсэн. 1972-1985 онд Барилгын болон тээврийн хэрэгслийн хангамжийн ерөнхий газарт хэлтсийн орлогч, орлогч нягтлан бодогчоор, 1985-1993 онд Тээврийн яамны барилга трестэд хэлтсийн дарга, ерөнхий нягтлан бодогчоор ажиллаж байгаад өндөр насны тэтгэвэрт гарч одоо Улаанбаатар хотод гэр бүл үр хүүхдийн хамт амьдарч байна. Тэрээр 1959 онд нутгийн бүсгүй Баасангийн Доржсүрэнтэй гэр бүл болж долоон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Хүү Н.Бямбадорж БХЯ-ны хурандаа, Н.Лхагвадорж нь “Жигүүрт хөлөг” ХХК-ийн менежер, Н.Мөнхбат, Н.Ганбаатар нь “Жигүүрт хөлөг” ХХК-ийн захирал, Н.Ганболд нь цахилгаанчин, охин Н.Дэлгэрбаяр нь нягтлан бодогч, Н.Отгонбаяр (“Бумбат хайрхан” ХХК-ий захирал) нь нар нь гэр бүл үр хүүхдийнхээ хамт амьдарч байна. Р. Насангийн авга талын хүмүүс Ховд аймгийн Буянт суманд Шонхоон Дэндэв Үнэгэн гэдэг хурдан удмын адуутай морьд нь аймагт “түрүү айраг” авдаг хүмүүс байлаа. Түүний аавын өөрийн удамт хурдан морьдоос нутагт Пунцаг айнайгийн хээр, Бууч Загдын халиун, Соомон халтар гэдэг морьд нутаг хошуундаа алдартай морьд байсан. Нагац уран дархан Загд Найнаа (дугуй), түүний хүү Бямбажал, уран Рэнцэндорж гэдэг урчууд байсан. Улсын уралдаанд оролцож Загд нь 2-р байр эзэлж байсан бөгөөд дээрхи урчуудын бүтээл, хэрэглэж байсан багаж хэрэглэл нь өнөөг хүртэл Чандмань суманд хадгалагдаж байдаг. Ах Батаа нь уран зураач, сийлбэрчин хүн байсан түүний сийлсэн 12 жил буюу Хорол тоглоом нь одоо Насангийн хүү Н.Ганбаатарт хадгалагдаж байна. Мөн шүдэнзний хайрцагт багтдаг шатар 270
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
хийсэн байдаг юм. Тэрээр бидэнтэй ярилцахдаа 1956 оны 7 дугаар сарын 1-нд нэгдлийн бүх гишүүдийн хурлаас нэгдлийн нягтлан бодогчоор сонгогдоод ажлаа хүлээж авч байхдаа актив пассив, дебет кредитийн ялгааг мэдэхгүй эдгээр нь адилхан юм шиг санагдаад гайхаж байсан тэр үеийг эргэх санахад тунч инээдтэй үйл явдал байсан. Үүнээс гадна яг энэ 7 дугаар сард нэгдлийн хадланчдыг сонгино түүлгэхээр хариуцана ажиллаж байгаад маш өндөр уулнаас морьтойгоо бөмбөрч унаад ямарч бэртэл гэмтэлгүй хаданд өлгөгдөөд амьд үлдсэн юм даа. Энэ нь намайг бурхан л аварсан байхаа. Харин морь минь хэдэн хэсэг болсон байлаа гэж хуучлаж байлаа. Одоо тэрээр үр хүүхэд, хүргэн, бэр, ач гуч, зээ нараа тойруулан дөч гаруй болон өсөж, өнөр өтгөн Улаанбаатар хотноо ажиллацгааж байна. Р.Насан нь улсад 40 гаруй жил ажилласаныг нь үнэлж төр засгаас Засгийн газрын хүндэт жуух, АХ-ын ойн медиалиуд болон Санхүү банкны тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр тус тус шагнасан. ТҮДЭВИЙН БАТАА -Сум нэгдийн анхны жолооч нарын нэг тэрээр сум нэгдэлдээ тасралтгүй 35 жил жолоочоор ажилласан. Аймаг сумандаа барилдаж сумын начин цол хүртэж байсан ба хурдан морь уяж уралдуулдаг моринд хорхойтой нэгэн байв. Түүний уясан хурдан бор морь, хүрэн халзан морь, даагандаа түрүүлсэн алаг даага зэрэг морьд нь сумандаа тасралтгүй айраг, түрүү авч хурдалжээ. Сүүлд Улаанбаатар хотод амьдарч байхдаа алдарт уяач Даваахүү, Түвдэн нартай нөхөрлөн, Галшар нутгаас хурдан морьдыг шинжин олж ирж уяж уралдуулдаг байжээ. 1960 онд Б.Дариймаатай гэр бүл болж 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Эхнэр Дариймаа нь 1939 онд төрсөн. Тэрээр нэгдэлд нийгэмчилсэн малаас саалийн 14 үнээ авч эхийн хамтаар “Сүүн тасаг” байгуулан ажиллаж 300 гаруй болтол өсгөсөн. Түүний туршлагыг “Залуучуудын үнэн”, “Үнэн” сонинд бичихийн зэрэгцээ “Саальчин Дариймаагийн туршлага”, “Саальчдын гарын авлага” гэсэн нэртэй хоёр номыг хэвлэн гаргажээ. Аймгийн алдарт саальчин цом хүртэж Архангай аймагт болсон улсын тэргүүний саальчидын зөвлөлгөөнд оролцож Хомбоодой, Авирмэд зэрэг саальчидтай туршлага солилцож явжээ. Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Хүндэт жуух бичиг, Тэргүүний залуу алтан медаль, Тос алт тэмдэг зэргийг төр засгийн тэргүүн Ж.Самбуу даргаас гардан авч байсан.
271
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЦЭРЭНДОРЖИЙН МӨНХБААТАР - УБ хотноо Тэнгэр Дээд сургуулийг Монголын гүн ухааны багш мэргэжлээр 2001 онд, ШУА, ФСЭХ-ийн магистрыг 2004 онд, 2010 оноос МУИС-ийн докторантад суралцаж байна. - 2001-2005 онд СУИС-д багш, 2002-2006 онд Улаанбаатар-Эрдэм судлал Дээд сургуульд багш, ахлах багш, тэнхмийн эрхлэгч, 2006-2007 онд НАЗГ-т хүний нөөцийн мэргэжилтэн, 2008-2012 онд Глобал удирдагч дээд сургуульд багш, 2012 онд www.olloo.mn сайтын ерөнхий редактор, 2013 оны 1 сараас www.ugluu.mn сайтын захирлаар ажиллаж байна. “Өглөөний өртөө” ХХК-ийн захирал, “Иргэний оролцоот ардчилал” ТББ-ын тэргүүн, Ховд аймгийн Дарви сумын Нутгийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Онлайн парламентийн Ховд аймгийг хариуцсан төлөөлөгч зэрэг сонгуульт ажилтай. - 2003 онд “1931 онд батлагдсан Биеийн хүчнээ үнэлэгчийн хууль” /Хөдөлмөрийн хууль/-ийг монгол бичгээс хөрвүүлэн, 2006 онд “Амьдралын тухай афоризмууд” ном, 2007 онд “Чингис хааны Их засаг судлалын эмхтгэл” ном, 2010 онд “Сэтгэлд хоногших Сутай хайрхан” 2 ангит нэвтрүүлэг, 2011 онд “Цуутай нутаг Сутай” 3 ангитай баримтат кино, 2012 онд “Тэрслүү үгс...” зэрэг ном хэвлүүлсэн. - 2001 онд МОХ-ны “Манлайлагч оюутан” алтан медаль, 2005 онд НХЗШ-ын “Нийслэлийн шилдэг залуу” медаль, 2007 онд Чингэлтэй дүүргийн парламентийн мэтгэлцээний аварга, 2009 онд “Оюуны олимп” илтгэх урлагийн тэмцээний дэд байрын шагналт, 2010 онд “Глобал Удирдагч” дээд сургуулийн Шилдэг багш өргөмжлөл, 2011 онд “Монгол омогшил” илтгэх урлагийн уралдааны “Үндэсний шилдэг илтгэгч” өргөмжлөл зэрэг шагнал хүртсэн. ЛУВСАН-ИШИЙН БЯМБАА - “Сутайн хөгжил” нэгдлийг үүсгэн байгуулсан анхны гишүүдийн нэг. Бага залуудаа цэргийн албанд татагдаж баатар Хайрхан гэдэг газар Османы цэрэгтэй тулалдаж явсан. Эх орны дайны үед Их Онхын агуйд цагаан зээрийн мах нөөцлөн бэлдэж хүнс нийлүүлэх ажлыг хариуцан хийх, хувиасаа хурдан морь, мал фронтод хандивласан учир алтан үсэг бүхий сайшаалын үнэмлэхээр шагнуулж байсан. Нэгдэлд орсон даруйдаа морь тэмээгээр газар хагалж, хөх тариа тарих ажлыг хийж эхэлсэн бөгөөд “Өндөр бургас” гэдэг газрын бут сөөгийг цэвэрлэж, Хөвхөрийн голоос суваг шуудуу татан тариалангийн талбай бий болгож тариа тариалан арвайн гурил хийж байсан. Нэгдэлд адуу, тэмээ маллаж байгаад дараа нь үхэр даганан хариулах болсноор нутгийн олондоо “үхэрчин Бямбаа” гэж дуудагдах болсон. Тэрээр Суурийн Ившинтэй гэр бүл болж олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн юм.
272
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЧОЙЖИЛЖАВЫН ЁНДОН - 1909 онд Говь-Алтай аймгийн Дарви (шинэ засаг захиргааны хувиараар) сумын нутагт төрсөн. Бага насандаа Есөн зүйлийн хүрээнд шавилан сууж байгаад 1938 онд хар болж малчин болжээ. Нэгдэл нийгмийн малыг насаараа маллаж байсан энэ хүн олон сайн жороо морьдтой хүн байжээ. Манай нутагт жороо морийг төдөн алдын гэж ярьдаг бөгөөд, найман алд сур чирээд хөдлөхөд сурны үзүүр газар хүрдэггүй агаарт намирч байдаг унаган жороо хар морьтой хүн байсан байна. ЁНДОНГИЙН ШАГДАР - 1927 онд “Дэлгэр” багийн нутагт төрсөн. - 1947-1952 онд ардын цэрэгт алба хааж, намын ухуулагч, тоо бүртгэгч, багийн дарга, түүхий эдийн эрхлэгч, ХАА-н банкны мөнгөний нярав зэрэг ажил эрхэлж байжээ. “Дадар” гэж авгайлдаг энэ эрхэм хазаар ногт, чөдрийг урлагийн бүтээл шиг сайхан хийдэг нарын ур сайтай, хятад сампин гаргуун эзэмшсэн нэгэн байжээ. Багын нь найз Философийн ухааны доктор Д.Содномгомбо “Миний найз чинь хятад, орос сампингийн хаан байсан юм шүү” гэж дурссан нь нэгийг хэлнэ. Эхнэр Б.Маахүү нь бариач, домч, 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. ТҮДЭВИЙН ЗАГДСҮРЭН - 1949 онд “Баясгалантын ам” гэдэг газар Түдэвийн 3-р охин болж төрсөн. - 1972 онд УБДС-ийг хими-биологич мэргэжлээр төгссөн. 1972-1992 онд сумын сургуульд мэргэжлээрээ багшилж байсан. Б.Сэнгэтэй гэрлэж 7 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. - “Багшийн гавьяа”, Ардын Боловсролын тэргүүний ажилтан, АХ-ын ойн медалиудаар шагнагджээ. ЁНДОНГИЙН ЛХАСҮРЭН - 1944 онд Их сайрын ”Улаан толгой” хэмээх газар төрсөн. - 1958 онд Архангай аймгийн багшийн сургууль төгсөн сумандаа 25 жил бага ангийн багш хийжээ. Монгол хэл уран зохиолын хичээлийг заахдаа төлөөлөн заах аргыг хэрэглэж хүүхдийг номонд дуртай болгохыг голчлон анхаарч олон ном уншсан хүүхдийг шалгаруулдаг байжээ. Сумын начин цолтой. Дүү гавж Амгалангаараа төвд хэл заалган сурсан ажээ. 1959 онд хань Ж.Дуламсүрэнтэй гэр бүл болж 8 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ.
273
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАМБЫН ЛОСОЛ - 1901 онд төржээ. - Д.Лосол 20 гарсан насандаа Дамбадаржаа хийдэд лам байгаад баривчлагдаж оргон хар болж нутагтаа ирж малчин болжээ. Хонь, адуугаа хариулж явахад нь нэг улаан дээлтэй монгол хүн “Нааш ирээ” гэж дуудаад байхаар нь явж очтол буу тулган туугаад явжээ. Нэг гүн жалганд олон монгол хүн баривчлагдан сууж байна гэнэ. Лосолыг тэдэн дээр тууж ирсэн хүн нэг монгол хүнтэй гарыг нь холбоод суулгасан байна. Дээрэмчид олзолсон хүмүүсээ туун явсаар нэг худаг дээр ирж ус авчээ. Ойр байсан улсад ус уулган хортой хоргүйг нь мэдсэний дараа өөрсдөө уугаад бусдад нь эс өгөхөөр Лосол цангаж зовж явсандаа босч буудвал буудаг амруугаа заан ус гуйсан байна. Тэгтэл осмоны дээрэмчидийн нэг нүүрлүү нь аягатай усаа цацаж хажууд нь байсан хүн аягатай усаа өгсөн байна. Тэр 3 удаа балгаад хамт байгаа хүндээ өгөөд цааш өгч чадаагүй ажээ. Дээрэмчид олзныхоо хүнийг цааш хэд хоног явах замдаа туйлдсан нэгнийг дор нь буудчихаад л яваад байж. Замд нь хоёр өдөр хүйтэн бороо орж хэн хүнгүй туйлдан ядарч байсан үед өөртэйгөө хамт хүлэгдсэн хүнтэй сэм тохирч оргохоор шийджээ. Сар орохыг хүлээж сэрүүн байхад нь осмончууд хадны ёроолд буугаа түшин хурхирч байсан ажээ. Хүлээж суухдаа Лосол зүйрмэглэсэн байна. Тэгтэл лам багш нь түүнд “Цаг чинь боллоо одоо яваач” гэж хэлэх шиг болж мөлхөж холдоод цааш гутлаа тайлан том үхэр чулуун дотор нуугдан суужээ. Төд удалгүй буун дуу гарч морьтой хүмүүс тэдэнд ойртож ирсэнээ холдон явжээ. Энэ үед үүр хаяарч байсан бөгөөд уулын хяр дээр хэд хэдэн удаа буун дуу гараад чимээ тасарчээ. Тэдний дуран хол хардаг шиг байсан учир өдөр нь бүгж байгаад шөнө нь явдаг байжээ. Хувь заяаныхаа эрхээр тэр хоёр амь гарч бараг л шороо идэхээс бусдыг үзэн байж нутгийн бараа харжээ. Хожим энэ түүхийг аймгийн даяар яриулан тэмдэглэн авчээ. ХҮРЭЛИЙН ЧИМЭД Дарви сумын Баянголын Цагаан шороот хэмээх газарт 1944 оны 5-р сард Хүрэлийн ууган хүү болон мэндэлсэн. 1964 онд Улаанбаатар хотын 10 жилийн 6-р дунд сургуулийг төгссөн. 1964-1969 онд Анагаах ухааны дээд сургуулийг Их эмчийн мэргэжлээр төгссөн. 1969-1971 онд Анагаах Ухааны дээд сургуульд багш, 1971-1972 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын сум дундын эмнэлэгт Мэс заслын эмчээр, 1972-1974 онд Цацраг туяа эмнэлэг одоогийн Хавдар Судлалын төвийн мэс заслын тасагт мэс засалчаар, 1974-1982 онд Хавдар Судлалын төвд Дурангийн их эмч, 1982-1992 оныг дуустал туяа эмчилгээний эмчээр ажилласан. 1995 онд тэтгэвэрт гарсан. Х.Чимэд нь Монголд дотуур дуран шинжилгээний кабинетийг байгуулж, дурангийн анхны эмчээр ажиллаж байсан. Чимэд нь МАХН-ын үүрийн нарийн бичгийн даргаар 4 жил, эмчилгээ эрхэлсэн орлогчоор 2 жил, мэс заслын тасгийн болон туяа эмчилгээний тасгийн эрхлэгчээр 12 жил тус тус давхар албыг хашиж байсан. -VI, VII таван жилийн гавшгайч, 60, 70 жилийн ойн медаль, 2007 онд Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнагдаж байжээ. 274
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ГОМБЫН САНЖСҮРЭН - 1924 онд төрсөн. - 1950-1966 онд бригадын малын эмч, 1966-1990 онд Биокомбинатад ажилласан. 1943 онд цэрэгт татагдан Хэнтий аймгийн мото буудлагын хороонд алба хаажээ. Жанчхүүгийн даваанд болсон байлдаанд оролцож “Бид ялав” медалиар шагнагджээ. Эхнэр Чимэддорж овогтой Бадамжав нь 1929 онд Дарви суманд төрсөн. С.Рэгзэн, С.Лонжид, С.Соодойхүү, С.Даваа, С.Мөнхжаргал, С.Тунгалаг, С.Мөнх-Эрдэнэ, С.Базаррагчаа, С.Отгонхишиг, С.Цоодол, С.Цогзолмаа нарын 11 хүүхэд төрүүлсэн алдарт эх юм. ЦОГИЙН ЯДАМЖАВ - 1927 онд “Цагаан ар” хэмээх газар төрсөн. - 1945 онд цэрэгт татагдан “Өндөр хоршоо” гэдэг газар “Одон тэмдэгт” тусгай хороонд холбоочин хийжээ. Тэрээр Батсуурь аваргатай мөр зэрэгцэн 4 жил цэргийн алба хаажээ. Цэргээс халагдаад тариа тарих, мал маллах ажил хийж байгаад 1959 онд нэгдлийн гишүүн болжээ. Улсын бэлтгэлийн малыг олон жил тууж, 1969 онд сумын төл бойжуулалтын аварга болж байжээ. С.Ившинноровтой гэр бүл болж Я.Цэрэн, Я.Бадамханд, Я.Даваа, Я.Цэцэгзул, Я.Цооз, Я.Алимаа, Я.Баярмаа нарын 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. С.Ившинноров нь сумын эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн дарга зэрэг олон ажил хашиж байжээ. БАЛЖИННЯМЫН БЯМБАЦЭРЭН - 1937 онд “Дөтийн муруй”-д төрсөн. - 1965 онд МУИС-ийн цахилгаан хангамжийн инженерийн оройн ангийг дүүргэсэн. 1954-1971 онд УБТЗ-ын эрчим хүчний хангамжийн ангид монтер, гэрлийн байцаагч, мастер, 1971-1987 оноос тус ангид инженер, ерөнхий инженер, ангийн дарга, УБТЗ-ын удирдах газар ерөнхий инженер зэрэг ажлыг хашиж байжээ. 1961 онд Дарви сумын харьяат Н.Бадамсүрэнтэй гэр бүл болж, Б.Лхагвасүрэн, Б.Нямсүрэн, Б.Эрдэнэпүрэв, Б.Лхамцэрэн нарын дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Н.Бадамсүрэн нь их барилгын салбарт ажилласан, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”ийн одонтой хүн юм. Эрчим хүчний тэргүүний ажилтан, АХ-ын ойн медаль, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медальтай.
275
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ШАГДАРЫН МӨНХБААТАР - 1956 онд “Дэлгэр” хэмээх газар төрсөн. - 1973-1977 онд Багшийн сургууль, 1986-1991 онд УБДС-ийг арга зүйч мэргэжлээр тус тус дүүргэжээ. - 1977-1989 онд Дарви суманд бага ангийн багшаар ажиллаж I-III ангийг 7 удаа төгсгөж олон сайхан шавь төрүүлсэн. Эхнэрийн хамт 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. 1996 онд ур чадварын уралдаанд аймагтаа түрүүлж, 1984, 1995 онд сумын аварга багш, 1985, 1996 онд аймгийн аварга багшаар шалгарчээ. - Арга зүйч багш, заах аргач багш, багшийн алдар тэмдэг, Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, Алтан гадас одонгоор тус тус шагнагдсан.
ПУНЦАГИЙН ДАМДИНСҮРЭН Нас ахихын хирээр аав ээж минь бодогдон, тэднийхээ төрсөн нутаг руу сэтггэл тэмүүлэх болсон нь эх байгалтайгаа хүйн холбоотойн учир биз ээ. Миний аав Дамдинсүрэн нь 1930 онд Пунцагийн ууган хүү болон төржээ. 1949 онд цэрэгт явж жолоочийн мэргэжлийг эзэмшин Ховд аймгийн төвд автобаазын жолоочоор, 1967 онд МАХН-ын илгээлтээр Улаанбаатар хотын автобус баазад ирж улсад тасралтгүй 30 жил ажилласан. Жолоочийн хүнд ажлын хажуугаар автобус баазын намын үүрийн дарга, Сүхбаатарын районы намын хорооны сонгуульт ажлыг хийдэг байсан. Цалин буух бүрийдээ шинэ ном хоёроос доошгүйг худалдан авч гэрийнхээ номын санг байнга баяжуулдаг. Үүний ачаар манайхан бүгд л ном унших дуртай болон хүмүүжсэн. Аав хуучин монгол бичгээр жигтэйхэн хурдан гоё бичнэ. Олон сайхан тэмдэглэлийн дэвтрүүдээс нь үлдээгүйд одоо харамсаж явдаг юм. Ховдод байхад хүүхдүүдээ дагуулан театрт гэр бүлийн концерт тоглуулна. Өөрөө баян хуур, аккардеон хөгжим сайн тоглоно. Намайг бага байхад манай гэрт баян хуур, аккардеоноос гадна шанз, мандолин, хийл хөгжим байдаг байж билээ. Аав маань Ардын хувьсгалын 50,60 жилийн ойн медаль, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагдаж байсан. Миний ээж Цэгмид 1931 онд Дамдины ууган охин болон төрсөн. 1948 онд аавтай минь гал голомтоо бадрааж есөн сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн ачтан билээ. Манайх 1951 онд аймагт шилжэн ирж суурьшсанаар ээж минь Ховд аймгийн хүн эмнэлэгт асрагч, саналаараа жолоочийн курст суралцан жолооч болж эмнэлэг түргэн тусламжийн машины жолоочоор ажиллаж байсан. Ээж жолооч болсноор аав ээж хоёр Дарви нутгаас хамгийн анхны жолооч хос болсон юм. 1967 онд хотод шилжиж ирээд ээж 1979 он хүртэл Хотын түргэн тусламжийн станцад жолоочоор ажиллаж хүн ардын эрүүл энхийн үйлсэд олон жил хөдөлмөрлөсөн. Ээж минь Эрүүл мэндийн яамны “Хүндэт дэвтэр”-т 1972, 1979 онуудад бичигдэж “Эрүүл мэндийн байгууллагын Тэргүүний ажилтан” цол тэмдгээр шагнуулсан. Ээж яриандаа зүйр цэцэн үг их хэрэглэнэ. Аав, ээжийн минь нутгийн хүүхэд залуучууд эрдэмтэй номтой, ажилч хөдөлмөрч болоход бага ч болтугай хувь нэмэр болох үүднээс авгууд, эгч, дүү нарынхаа нарын хамт номын сангийн фонд баяжуулалт, тохижилтонд анхааран чадах зүйлээ хийж яваадаа сэтгэл хангалуун явна. /Охин Д.Оюунбилэг/ 276
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЧОЙМЖИРЫН ДАМДИНСҮРЭН - 1936 онд төрсөн. - Нэгдэлд элсэн олон жил тэмээ маллаж байгаад 1960 онд “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонгоор шагнагджээ. 1963 онд цэрэгт татагдан барилгын цэрэгт алба хаагаад тэндээ улирч ажилласан байна. Д.Чимэдцэвэгтэй гэр бүл болж 6 хүүхдийн эцэг эх болсон.
БУЯНГИЙН БАЛЖИННЯМ - 1908 онд “Зайлган” голд төржээ. - Хөвхөр голын тамгын жасаан дээр 1924 онд байгуулагдсан анхны тэнхимд шавь орж 3 жил болоод тэнхимээ төгсөн сумын бичээчийн ажлыг 5 жил, Цэцэг суманд түр сургуулийн багшаар 3 жил ажилласан. Байтаг богдын “Элст мянган” хэмээх газар харуул бичээчийг 2 жил, Баян-Өлгийн Улаан хус сумын гааль хураах газар бичээчээр 2 жил, Хайрхан сумын хоршооны дэлгүүрийн салбарын эрхлэгч, барааны нярав, агент, салбарын эрхлэгч зэрэг ажлыг 18 жил хийжээ. Анх “Шинэ амьдрал” нэгдэл байгуулагдахад 500 гаруй толгой мал нийгэмчилсэн. Б.Юндэн, Б.Бямбацэрэн, Б.Раадан, Б.Далай, Б.Цэвэл, Б.Бадамсүрэн, Б.Жавзан, Б.Сүрэнхүү, Б.Мажигсүрэн нарын есөн хүүхэдтэй. БАЛЖИННЯМЫН РААДАН - 1942 онд “Улаан” хэмээх газар төржээ. - 1962 онд Багшийн сургууль, 1976 онд УБДСийг монгол хэл уран зохиолын багш мэргэжлээр дүүргэжээ. Хотын боловсролын газар байцаагч, ерөнхий боловсролын 49, 72-р сургуулийн захирлын албыг хашиж явжээ. Чингэлтэй дүүргийн Хайлаастын 72-р сургуулийн анхны захирлаар ажиллах хугацаандаа сургуулийн тохижилт, сургалт хүмүүжлийн ажлыг дээшлүүлэхтэй холбоотой олон сайхан ажлыг хийж тэргүүний захирлаар шалгарч Боловсролын яамны хүндэт самбарт тавигдаж Болгар улсад явах эрхийн бичгээр шагнагдаж байжээ. Эхнэрийн хамт хүү Р.Одгэрэл, Р.Одбаяр, Р.Очбаяр, охин Р.Одбилэг, Р.Оргилмаа нарын таван хүүхдийг өсгөж хүмүүжүүлсэн. Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, МХЗЭ-ийн тэргүүний залуу алтан медаль, 7-р таван жилийн гавшгайч, АХ-ын ойн ойн медаль, залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч зэрэг шагналуудаар шагнагджээ. 277
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË РАВСАЛЫН АЛТАНГЭРЭЛ - 1937 онд “Гурван толгой” хэмээх газар төржээ. - 1958 онд “Шинэ өсөлт” нэгдэл байгуулагдахад МХЗЭ-ийн үүрийн дарга, 1959-1961 онд сумын улаан булан номын санч, 1961-1993 онд нэгдэл, мал эмнэлэг, хүн эмнэлэгт жолооч хийж байжээ. 1960 онд сумын заан цол авчээ. Эхнэр Б.Довджав нь 1941 онд “Баянцагаан” хэмээх газарт төрсөн. 1958 оноос худалдагч, захиргаанд бичээч, 1962-1991 онд хүн эмнэлэгт сувилагчаар ажиллаж байсан. Монголын Залуучууд оюутны анхдугаар их наадмын хүндэт төлөөлөгч, аймгийн депутат, сумын эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн дарга зэрэг ажлуудыг хийж байв. - АХ-ын ойн медалиудаар шагнагдсан “Онц тээвэрчин” хүн юм. ЗАГДЫН ГЭНЦЭН - 1923 онд Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт төржээ. - 1946 онд нөхөр Д.Галсантайгаа хамт “Сутайн хөгжил” нэгдэлд элсэн нэгдлийн малыг 1980 он хүртэл 21 жил маллаж байжээ. Г.Цэрэндэжид, Г.Цэрэнбүтэд, Г.Халтар, Г.Думаа, Г.Энхбиш, Г.Дэлэгмаа нарын зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм.
ГЭНДЭНГИЙН ДАРЖАА - 1916 онд Хөвхөрийн гол хэмээх газар төржээ. - 1934 онд цэрэгт явж, 1939 онд цэрэгт татагдан Халх голын дайнд оролцож явжээ. Мал маллаж байгаад 1955 онд аймгийн төвд барилга анги гэж байхад мужаан болж аймгийн 12 жилийн 1-р сургууль, Орон нутгийн музей, Хөгжимт Драмын театр, 36 айлын орон сууц зэрэг олон барилга байгууламжийг барихад оролцсон байна. 1943 онд эхнэр Н.Цэрэндаштай гэр бүл болж Д.Оюунчимэг, Д.Баасандорж, Д.Баасанхорол, Д.Рагчаадорж, Д.Ганцоож нарын 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. - “Халх гол”-ын байлдааны медаль, “Бид ялав”, “Цагаан морь”, АХ-ын ойн медалиудтай.
278
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЛХАШИДНЯМЫН БАТЧУЛУУН - 1962-1967 онд Анагаах ухааны техникумыг суралцан төгсчээ. - 1967-2003 он хүртэл Эрүүл мэнд, Боловсролын байгууллагад тасралтгүй 35 жил ажиллажээ. Цэцэрлэгт эмчээр ажиллаж байхдаа нийслэл дүүргийн аварга, улсын тэргүүний цэцэрлэгээр удаа дараа шалгарч байв. - АХ-ын ойн медаль, Эх орны төлөө медаль, Боловсролын яамны Эрдмийн цагаан лавай хүндэт тэмдэг, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медалиар шагнагджээ.
ДАВААСАМБУУГИЙН БААСАНДОРЖ - 1953 онд төржээ. - 1969 онд ЗХУ-д барилгын ТМС-ийг төгсчээ. - 1972 он хүртэл Ховд аймгийн Барилга угсралтын конторт ажиллаж байгаад 1972 оноос Ховдын 4-р баазад жолооч хийжээ. Тээврийн байгууллагад 40 гаруй жил ажиллахдаа нэг удаа ургац тээврийн аварга болж, Зэрэг сумын хадлангийн төлөөлөгчтэй хамт зөвхөн мориор давдаг байсан “Баатрын нуруу” гэдэг ууланд анх машин зам гаргаж, 1988 онд Алтайн их, бага хоёр “Улаан даваа”-гаар Камаз-5320 маркийн машинаар 2 чиргүүлтэй мод ачин давж малчдын өвөлжилтийн бэлтгэл хангуулж байжээ. Аймгийн зургаан удаагийн аварга тээвэрчин юм. - “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одон, АХ-ын ойн медалиудаар шагнагдаж байсан. ЛУВСАН-ИШИЙН СУРМАА - 1923 онд “Дэлгэрийн ам”-нд төрсөн. - Эх орны их дайны үе 1942 онд Сонгинын аманд цэргийн алба хааж, улмаар цэргийн газартаа тогооч хийсээр 1989 онд тэтгэвэрт гарсан. 10 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Цэрэгт явахаасаа өмнө адуу маллаж байв. Адуу бугуйлдан барьдаг, сайхан барилддаг, овооны наадамд хэд хэдэн удаа түрүүлж байжээ. - 1943 онд ”Бид ялав” медаль, 1975 онд Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагджээ.
279
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ЁНДОНГИЙН ПҮРЭВ - “Мандалтын яврын ам” хэмээх газар төржээ. - 1961 оноос Ховд аймгийн эмийн санд агент, тооцооны нягтлан бодогч, Чандмань сумын эмийн сангийн эрхлэгч, Сэлэнгэ аймгийн эмийн сан, Тусгай үйлчилгээний авто баазад нягтлан бодогч, урчуудын эвлэлийн хороонд байцаагч, хэвлэл чимэглэлийн үйлдвэрт ерөнхий нягтлан бодогч зэрэг ажил хийж явжээ. АХ-ын ойн медаль, санхүү банк, урчуудийн эвлэлийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй. БАЛДОРЖИЙН ДУЛАМ - 1928 онд төрсөн. Нутгийн ард Ширбазарын хүү Пунцагбалжиртай гэрлэж П.Чулуунбаатар, П.Балчинпүрэв, П.Янжинбал, П.Ганбаатар, П.Цэрмаа, П.Алтаннавч, П.Баярбаатар, П.Цогтбаатар, П.Хандсүрэн, П.Болдбаатар, П.Отгончимэг, П.Отгонбаатар нарын 12 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. Бугантын орд газарт Монгол оронд алт олборлон боловсруулах орчин үеийн Монгол-Оросын хамтарсан ууган үйлдвэр байгуулалцан, хайгуул хийж нөөцийг нь тогтооход оролцож явжээ. 1961 онд Бугантын геологи хайгуулын ангийн алтны Монгол-Оросын хамтарсан уурхайд үйлчлэгч, дизельчинээр 20 гаруй жил ажилласан байна. ТАЙЖ ЛАГААНЫ РАГЧААБАЗАР - Л.Рагчаабазар 1901 онд Засагт хан аймгийн Эрдэнэ бэйсийн хошуу одоогийн Ховд аймгийн Дарви сумын нутаг “Баян-Өндөр” гэдэг газар Лагааны 2-р хүү болон төржээ. - Гэрийн сургалтаар боловсрол эзэмшиж 16 наснаасаа эхлээд Дарви сумын тал бичээч, бичээч, сумын дарга, санхүүгийн хэлтсийн дарга, байцаагч зэрэг ажлыг 1942 он хүртэл тасралтгүй хийж байгаад мал аж ахуй дээр ажиллаж байжээ. БЯМБЫН СОДНОМГОМБО - 1929 онд төржээ. - 1952 онд Хайрхан сумын малын сенитор, 1953 онд Хайрхан сумын дарга, 1958 онд Дарви сумын Малчин нэгдлийн орлогч дарга, Тариалан нэгдлийн дарга, 1959 онд Мөрөн сумын тоо бүртгэгч, 1961-1966 онд Дарви сумын орлогч даргаар ажиллаж байжээ.
280
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЧОГСОМЖАВЫН ДАВАА - 1906 онд төржээ. - Нутагтаа мал маллаж байгаад 1953 оноос УБ хотын Үйлдвэр комбинатад аж ахуйн ажил хийж байжээ. Эхнэр Л.Даваа нь Ноос угаах үйлдвэрт ажиллаж байв. 1936 онд гэр бүл болж хүү Д.Бямбадорж, охин Д.Бадамсүрэн, Д.Дэлгэр, Д.Долгор нарыг төрүүлж өсгөсөн. ЖУМБАБАЛДАНГИЙН ЛХАГВАПҮРЭВ - 1941 онд төржээ. - Амьдралынхаа турш “Сутайн хөгжил” нэгдэлд мал маллажээ. Төллөх эм хонь үхэр маллах тал дээр туршлага хуримтлуулж 1978, 1979 онд аймгийн хошой аварга малчин болж байжээ. Эхнэр Дарьсүрэн нь “Энх төлчин сумын аварга саальчин” болж байсан. 8 хүүхдийн эх “Алдарт эх” ажээ. ДАМДИНГИЙН ҮРЖИННЯМ - 1935 онд “Цагаан ар” хэмээх газар айлын 2-р хүү болон төрсөн. - 1959 онд офицерийн курс төгсөн дэслэгч цол авчээ. 1965 онд жолоочийн курс төгссөн. - 15 наснаасаа эхлэн Цагаан нуураас жин тээж, тариа тарьж байгаад, 1959-1962 онд цэргийн алба хаажээ. 1965-1998 онд 22-р баазад жолооч ажил хийжээ. 1959 онд нэгдэлд гишүүнээр элсэж 700-аад мал нийгэмчилж байсан. Аавын аав Даш гэдэг хүн байсан ба Дашийн аавыг өртөө Дамба гэдэг хүн байжээ. Хишигтийн дэнгийн өвөрийн буханд морин анжисаар хөх тариа тарьдаг байсан ба өвөл нь Урд шувуу балын булаг, Овоот улаан хад, хавар нь Баян толгой, Ар дөт, зун нь Музан, Хөшөөтийн хөндийд нутагладаг байсан. Аав Д.Дамдин намайг 15 настай байхад бурхан болсон, ээж маань Ч.Үвдэл гэдэг хүн байсан, 85 настайдаа 1990 онд бурхан болсон. Аав ээжээс бид 6 лаа өссөн хамгийн том эгч Цэрэнхүү 2 дахь нь хүү нь би, дараах дүү нар Жавзан, Бальдир, Дулам, хамгийн бага дүү маань хүний гавьяат эмч Авирмэд юм. - 1959 онд нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж айл өрхийн малыг нийгэмчилж эхэлсэн. Энэ үед манайх хонь, үхэр, тэмээ, ямаа, адуу зэрэг 5 хошуу, бүгд 700гаад малаа нэгдэлд өгсөн. Насны хань Я.Норов нь 8 хүүхэд төрүүлж, хүмүүжүүлсэн алдарт эх юм. 1965 онд Улсын Их Дэлгүүрт тогоочоор 8 жил, дараа нь Ус сувгийн удирдах газар 15 жил ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтанд суусан. Алдарт эхийн 1,2-р одон, Ус сувгын удирдах газрын 50 жилийн ойн медаль, бусад баярын бичиг үнэ бүхий зүйлээр шагнагдаж явсан. - Дөрвөн таван жилийн гавшгайч, Онц тээвэрчин цол тэмдгээр шагнагдсан. 281
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЦЭРЭНДУЛАМЫН НЯМДОРЖ - 1927 онд Цэрэндуламын гурав дахь хөвгүүн болон мэндэлсэн. - Бага балчир наснаасаа эхлэн аав ээж хоёртоо туслан мал дагаж малчин болсон. 22 насандаа нутгийн бүсгүй Баасангийн Лхамсүрэнтэй гэр бүл болж Н.Доржпүрэв, Н.Цэвээнжид, Н.Лхагвадорж, Н.Даваасамбуу, Н.Равданпүрэв, Н.Хандсүрэн, Н.Хоролсүрэн, Н.Ганболд нарын найман хүүхэд төрүүлж өсгөсөн бөгөөд өдгөө хүүхдүүд нь бүгд ажил төрөл нь амжилттай, сайхан амьдарч байна. Ц.Нямдорж, Б.Лхамсүрэн хоёр нэгдлийн 600 гаруй малыг маллаж өвөлдөө Цагаан чулуут, зуны цагт Дэвшлийн булаг гэдэг газраар нутаглаж байв. Мөн хувиараа газар тариалан эрхлэж үр шимийг нь хүртэн амьдарч байжээ. РАГЧААБАЗАРЫН ПЭРЭНЛЭЙ - 1926 онд “Баянгол” хэмээх газар төржээ. - 1946-1950 онд цэрэгт алба хааж, 19511955 онд сумын багийн ахлах ухуулагч, сумын нарийн бичгийн дарга зэрэг ажил хийж байгаад нэгдэлд малчин болжээ. - Эхнэр Б.Билэг нь “Татаал” гэдэг газар төрсөн. 1962-1965 онд сумын гуанзанд тогооч, 165-1969 онд УБ хотын ахуй үйлчилгээний урт цагаанд оёдолчин, 1969-1970 онд УБ хотын хүүхдийн больницад тус тус ажилласан байна. Дөрвөн хүүхэд төрүүлж хүмүүжүүлсэн алдарт эх юм. ДОРЖИЙН ЖАЙМАЙ - 1925 онд “Булганы үзүүрт” ард Доржийн 3-р хүү болон төржээ. - 1945-1948 онд Байтаг богдод цэргийн алба хаажээ. - “Хөгжил” нэгдэл байгуулагдахад нэгдлийн няравын ажлыг хийж байгаад, 1973 онд УБ хотын мебелийн үйлдвэрт няраваар оржээ. Улс нийгэмдээ 40 гаруй жил нярав хийхдээ өр дутагдал гаргаагүй тусархаг олонтой хүн явсан юм. - Сумын заан цолтой, Сангийн яамны тэргүүний эд хариуцагч, АХ-ын ойн медальтай. Эхнэр Ш.Соном нь 9 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм.
282
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАНЗАНГИЙН БААСАНЖАРГАЛ - 1969 онд төржээ. - 1979-1982 онд АУ-ны сургуульд суралцан сувилагчийн мэргэжил эзэмшжээ. 1982 оноос Шастины нэрэмжит 3-р эмнэлэгт сувилахуйн ажил хийж байгаад 1990 оноос хувийн хэвшилд ажиллаж байна.
ДАВАГЖАМЦЫН НЯМЦЭРЭН - 1971 онд Ховд аймгийн АХ хэлтсийн гал унтраах ангид гал сөнөөгчөөр ажлын гараагаа эхэлж, 1976 оны НАХЯ-ны сайдын 1008 тоот тушаалаар Увс аймгийн НАХЯ-ны хэлтэст галын байцаагчаар томилогдон 1979 он хүртэл ажилласан. Увс аймагт явагдсан баруун бүсийн аймгуудын галын техник спортын тэмцээнд багийн ахлах дасгалжуулагчаар оролцож саадтай 100м-т хувийн амжилтаараар 1-р байр, багаараа түрүүлж алтан медаль, цомоор шагнагджээ. 1979-1981 онд Ховд аймгийн НАХ хэлтэст галын байцаагч, сэргийлэн хамгаалах ахлах байцаагч, 1990-1994 онд хэсгийн төлөөлөгч, боловсон хүчин, хүүхдийн ахлах байцаагч, 1994-1999 онд хэв журмын ахлах байцаагч, тасгийн дарга, 1999-2003 онд Булган сумын цагдаагийн тасгийн даргаар ажиллажээ. Монголын залуучуудын жилийг тохиолдуулан зарласан уран бүтээлийн уралдаанд хөгжмийн зохиолч Х.Мөнхнасантай хамтран зохисон “Монголын цагдаагийн марш” дуу тэргүүн байранд шалгарч ЦЕГ-ын баярын бичиг, мөнгөн шагнал хүртсэн. Эхнэр Оюунчулуун нь 30 гаран жил худалдааны байгууллагад ажилласан 3 хүүхдийн ээж юм. - МХЗЭ-ийн цэргийн алдар, АХ-ын ойн медаль, “Цэргийн гавьяа”-ны одонтой. 2001 онд ноцтой дээрмийн болон ихээхэн хохиролтой хэргүүдийг илрүүлсний учир ХЗДХЯ-ны сайдын тушаалаар “Цагдаагийн алдар” тэмдгээр, Монголын цагдаагийн 90 жилийн ойгоор “Цагдаагийн гавьяат үйлстэн” тэмдгээр шагнуулсан. Цагдаагийн бэлтгэл дэд хурандаа цолтой. ТҮДЭВИЙН ПҮРЭВ - 1946 онд Булагт төрсөн. Эрүүлийг хамгаалах салбарт бага эмч, мэс засалч, ерөнхий эмч, уламжлалт анагаах ухааны эмчээр 40 жил ажиллаж, үүнээс төрөлх сумынхаа хүн ардыг эрүүлжүүлэх үйлсэд 10 гаруй жил үр бүтээл гарган хөдөөгийн нөхцөлд цөсний хүүдий, сав, нүд, шулуун гэдэсний зэрэг нарийн мэргэжлийн хагалгааг амжилттай хийж байсан. Ард түмний гавьяат эмч, клиникийн профессор, хүндэт доктор, Т.Пүрэв нь “Эрүүл байх гайхамшиг”, “Оюуны чадамж аз жаргалын нөөц”, “Аливаа өвчнийг анагаах арга зүй”, “Монголын уламжлалт ангаах ухаан” зэрэг 10 гаруй ном туурвижээ. 283
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
САНДАГИЙН ЧОГЖ - 1899 онд төрсөн. - Бага наснаасаа эхлэн дарханы ажил эрхэлж байсан. Түүний урласан амгай, мөнгөөр урласан товч, эрвээхэй /үсний гоёл/ аяга нь өнөө хир нутгийн буурлуудад үе дамжин хэрэглэгдсээр ирсэн. Шатар сайн тоглодог хүн байв. Хань Дальчивийн Дашцэрэн нь 1905 онд Далчивийн 4 дэх хүүхэд болж мэндэлсэн. Бага залуудаа барилгын мэргэжил эзэмшин улс орныхоо бүтээн байгуулалтанд гар бие оролцох болсон. Ч.Давааням, Ч.Дамдинсүрэн, Ч.Базарханд, Ч.Базардарам, Ч.Дарамбазар нарын 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн “Алдарт эх” одонтой, 101 наслан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди, Н.Энхбаяр нараас гарын бэлэг авч байжээ. ЦАНЖИДЫН БЯМБАЖАВ - 1933 онд Цанжидын 5-р хүү болон төржээ. - 1960 оноос Хууль цаазны дунд сургууль төгсчээ. - 1950-1960 онд сумын эвлэлийн үүрийн дарга, Хишигт багийн дарга, УБ хотын сэргийлэх, хотын прокурорын газар, худалдааны 6-р конторт боловсон хүчин хийж байжээ. Эхнэр Б.Эвшинсүрэнтэй 1953 онд гэр бүл болж, Б.Цэрэндолгор, Б.Цэцэгээ, Б.Тунгалаг, Б.Батхорол нарын 4 хүүхдийн эх юм. Гутлын үйлдвэрт ажиллаж байжээ. - “Амьдрал бол тэмцэл”, Мөнгөний үнэтэй мөнхийн сургааль, “Миний шүтээн Сутай” зэрэг 5 ном хэвлүүлжээ. ШАГДАРЫН РАДНААБАЗАР - 1937 онд төржээ. - 1970-1977 онд Барилга засварын нэгдсэн трест, 1978-1990 онд Геологийн төв лаборторид ажиллаж байжээ. Эхнэр Л.Дуламжид нь 1938 онд Лхагвагийн том охин болон төрсөн. 1971-1980 онд хүүхдийн хувцасны үйлдвэр, 1980-1989 онд Геологийн Төв лаборторид ажиллаж байсан. 7 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. 1992 оноос Партизаны САА-н Нарийний фермд хувиараа мал маллаж байгаад 2000 оноос аж ахуйгаа өргөжүүлэн 70-80 үхрийн ферм байгуулан ажиллаж байна. Ажиллах хугацаандаа байгууллагын аварга 5 жилийн гавшгайч цолоор шагнуулж, Мянгат малчдын зөвлөлгөөнд оролцож байсан.
284
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЖАНЧИВИЙН ЦАГААН - 1954 онд Жанчивийн 2-р хүү болон төржээ. - 1979 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын хэлний бэлтгэлд суралцан улмаар Москвагийн эрчим хүчний дээд сургуулийг “Дулааны процессын автоматжуулалтын инженер” мэргэжлээр төгссөн. 1986 онд Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Их сургуулийн оройн дээд сургуулийг дүүргэж “Улс төрийн боловсрол” эзэмшсэн. 1989 онд Улс төрийн институтын менежментийн дээд курс дүүргэсэн. - 1976 оноос Эрчим хүчний туршилт тохируулгын үйлдвэрт, 1986 оноос 4-р цахилгаан станцад засварчин, мастер, засварын инженер, намын үүр хорооны дарга, төлөвлөлт хөдөлмөр харилцааны мэргэжилтэн үйлдвэрлэлийн эдийн засагчаар ажиллаж байв. - “Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч” медаль, “Эрчим хүчний тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагдаж байв. ЖАНЧИВИЙН ЦОГЗОЛ - 1955 онд “Булган хошуу” гэдэг газар төржээ. - Цэцэрлэгийн багшийн сургуулийг хүмүүжүүлэгч багш мэргэжлээр 1973 онд төгсчээ. Дарви сумын цэцэрлэгт багш, 1974-2004 он хүртэл Дархан хотын цэцэрлэгүүдэд багш хүмүүжүүлэгчийн ажлыг тасралтгүй 30 жил хийгээд одоо УБ хотод ард түмний үр хүүхдэд эрдмийн шим хүртээсээр явна. Мэргэжил нэгт багш нартаа зориулсан гарын авлага гурвыг зохион түгээсэн зөвлөх багш юм. - “Багшийн гавьяа” одон, АХ-ын ойн медаль, Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй. САМДАНГИЙН ХАЛТАРХҮҮ - 1950 онд “Улаан харгана” хэмээх газар төржээ. - 1967-1970 онд Ховд аймгийн багшийн сургууль, 1977-1981 УБДС-д суралцан монгол хэл уран зохиолын багш мэргэжилтэй болсон. - 1970 оноос Дарви сум, аймгийн төвийн 8 жилийн дунд сургууль, 1984 оноос нийслэлийн 23-р сургууль, 1990 оноос СХД-ийн “Ирээдүй” цогцолбор сургуульд багшилж байв. - “Монгол бичигт суралцах арга зүй”, “Монгол хэлний сургалтанд тулгуур дохионы аргыг хэрэглэх нь”, “Бичихэд адармаатай үгийн лавлах”, “Монгол хэлний хичээлийн тест” зэрэг ном товхимол хэвлүүлсэн нь багш сурагчдын гарын авлага болсон юм. 1998 онд ерөнхий боловсролын 8-р ангийн хувилбарт сурах бичиг зохиосон нь нийт сургуулиудын хүртээл болж Англи, Монгол (шинэ хуучин) хэлээр ”Чингис хаан” хамтарсан бүтээл хэвлүүлсэн нь өнөө ч үнэ цэнэтэй байна. - 1990 онд “Ардын боловсролын тэргүүн”-ий ажилтан цол тэмдэгтэй. Зөвлөх багш зэрэгтэй. 285
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ВААНЧИГИЙН БАТСҮРЭН - 1937 онд “Хүрэн толгой” гэдэг газар төржээ. - 1957-1962 онд ЗХУ-ын Ленинград хотын Төмөр замын дээд сургуулийг ашиглалтын инженер мэргэжлээр төгсжээ. - 1963-1964 онд Дархан өртөөнд орлогч дарга, 1964-1968 онд Толгойт өртөөний дарга, 1968-1970 онд ашиглалтын албаны ахлах инженер, 1970 оноос Улаанбаатар төв буудлын даргаар үр бүтээлтэй ажиллаж байжээ. - “Хүндэт төмөр замчин”, “Тэргүүний төмөр замчин” цол тэмдэг, 5,6-р таван жилийн гавшгайч, АХ-ын ойн медалиудаар шагнагджээ.
СОДНОМЫН ДОРЖ - 1981 онд АУДС төгсчээ. - Сургуулиа төгсөөд Цэцэг сумын хүний их эмчийн салбарын эрхлэгч эмч, 1992 оноос Дарви сумын хүний эмчийн салбарт эрхлэгч их эмч, 2008 оноос аймгийн засаг даргын тамгын газарт Эрүүл мэнд, биеийн тамир спортын асуудал хариуцсан түшмэл, нийгмийн хөгжлийн ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байна. Хөдөө орон нутагт 21 жил эмчийн ажил хийхдээ Дарви сумынхаа эмнэлгийг 100 сая төгрөгөөр засварлуулан бохир цэврийн устай, дотроо ОО-той, усанд ордог тохилог болгон эмнэлгийн түргэн тусламжийн машинийг хоёр удаа шинэчилэн, багийн эмч нартаа иргэдээсээ ноолуур цуглуулан эмч тус бүрийг 4-5 морьтой, сүүлийн жилүүдэд мотоциколтой болгох ажлыг хийжээ. - Эрүүл мэндийн байгууллагын ойн медаль, АХ-ын ойн медаль, “Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг болон бусад олон шагналаар шагнагджээ. .ПЭРЭНЛЭЙН ЧУЛУУНБААТАР - 1956 онд “Гурван толгой ” хэмээх газар төржээ. - 1973-1977 онд Цэргийн дээд сургуулийг төгсөн. Авто инженерийн мэргэжил эзэмшжээ. 1977-1978 онд УАТХШБГ газарт байцаагч, 1978-1990 онд Ардын армийн авто жолоочийн сургуульд автомашины цахилгаан тоноглол, авто ашиглалт засварын хичээлийн багш, 1990-1992 онд Зэвсэгт хүчний 150-р ангид авто техникийн албаны дарга, 1992-1993 онд Зэвсэгт хүчний 089-р ангид ашиглалтын инженер, 1993-1997 онд БХИС-ийн авто техникийн албаны дарга, 1997-1998 онд БХИС-ийн Авто инженерийн тэнхимд багшаар ажиллаж байжээ. Одоо хувийн хэвшилд ажиллаж байна. - Зэвсэгт хүчний 60 жилийн ойн медаль, Байлдааны медаль, “Цэргийн гавьяа”ны одон, АХ-ын ойн медаль, Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй.
286
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ХАЙНЗАНГИЙН ДАМБА - 1914 онд “Сутай богд”-ын бэлд төржээ. - 1933-1938 онд баруун хязгаарт цэргийн алба хааж, 1938-1942 онд Цагаан нуурын дамжлага баазад нярав, Дарви суманд хоршоо байгуулагдахад анхны нь дарга, сумын орлогч дарга, багийн даргаар ажиллажээ. 1951 онд нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөхөд 900-1100 малтай байсан “Ойн” хэмээх Ням амаа, “Панз” хэмээх Дорж бужаа нарын таван хүний нэг бөгөөд эх орны дайны үед фронтод сайн дураар агт морь бэлэглэж байсан баримт одоо ч хадгалагдан байдаг ажээ.
ЖАМЦЫН ЛХАГВАСҮРЭН - 1956 онд “Мөнгөн аяга баг”-ийн нутаг Салаа дугуйн бор толгой хэмээх газар төржээ. - 1975 онд Баян Чандманы ТМС-д суралцан жолооч болжээ. Цэргийн алба хаасан ангидаа 1978-2008 онд жолооч хийжээ. Энэ хугацаанд оны аварга, гавшгайч цол, “Цэргийн гавьяа”-ны одон медаль хүртэж байсан. 2013 онд Монгол улсын онц тээвэрчин цолоор энгэрээ мялаасан.
ЗАГДЫН РЭНЦЭНДОРЖ - 1914 онд “УрдӨлзийт” гэдэг газар төржээ. - Бага насандаа Дэлгэрийн хүрээнд шавилан сууж, жин тээх, ”Хөгжил” нэгдэл байгуулагдахад, 100 орчим бог, азарга адуу, 10-аад тэмээ нийгэмчлэн нэгдлийн адуучин болжээ. Адуучин Рэнцэндоржийн “алаг адуу” өнгөлөг байдлаараа нутагтаа шагшигдаж байв. Эхнэр Г. Цэрмаа нь Д.Дашням, Р.Цэрэндэжид, Р.Рэгзэдмаа, Р.Пэлхүү, Р.Сүрэнням, Р.Дашпил, Р.Эрдэнэчимэг нарын 7 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн “Алдарт эх”-ийн 1, 2-р одонтой хүн юм. Хүүхдүүд нь “Алтан гадас” одон, хөдөлмөрийн хүндэт медаль, таван жилийн гавшгайч гээд бүгд энгэрээ цоолуулсан гавьяатнууд билээ. 287
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ГОМБО-ОЧИРЫН НАЦАГ - 1913 онд төржээ. - 1933-1935 онд баруун хязгаарт цэргийн алба хаажээ. Нутагтаа мал маллан, тариа тарьж байгаад 1955 онд нэгдэлд элсэн 1 азарга адуу, 71 үхэр, 3 тэмээ, 150 хонь,10 ямаа нийгэмчилж байжээ. 1959 онд 24 адуу, 31 тэмээ, 480 хонь ямаа нэгдэлд өгчээ. 1967 он хүртэл нэгдлийн мал маллаж байжээ. Хань Л.Долгор нь 10 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. ЖУМБАБАЛДАНГИЙН ТҮДЭВДАГВА - 1931 онд “Мөрөн баг”-ийн нутагт төржээ. “Сутайн хөгжил” нэгдлийн гишүүн болж адуу маллаж байжээ. 1951 онд галын аюулаас хүүхдийн амь нас аварч “Шудрага журам” медалиар шагнагдаж байжээ. Эхнэр Довдмаа нь 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. ЗАГДЫН РЭНЦЭНДОРЖ - 1911 онд Дэлгэр багийн нутагт төржээ. Үйлдвэр комбинатад аж ахуйн няраваар 20 жил ажиллажээ. Б.Дашнямтай гэр бүл болж 7 хүүхдийн эцэг эх болжээ. - З.Рэнцэндорж Монгол улсын үндэсний бөхийн засуул, үндэсний бөхийн улсын шүүгч 30 гаруй жил хийжээ.
РЭНЦЭНДОРЖИЙН ОЛОНБААТАР - 1953 онд төрсөн. - 1974-1979 онд ЗХУ-ын Одесс хотын цэргийн нэгдсэн дээд сургуулийг радио лакаторын инженер мэргэжлээр төгссөн. 19791980 онд МАА-ийн 065-р ангид сургууль ротын операторын салааны захирагч, 1980 оны 3 сараас мөн ангийн Ховд аймгийн Алтай суман дахь 129-р тусгай салбарт техникийн орлогчоор, 1985-2007 онуудад МАА-ийн ЗХийн 036-р ангид зенит батерейн удирдах байр ПУ 12-ын дарга, 121-р ангид засварын дарга, 225-р ангид ротын захирагч, 032-р ангид хүмүүжүүлэгч офицероор ажиллаж байжээ. 2012 онд цэргийн үүргээ нэр төртэй биелүүлсэн учраас ЗХ-ийн жанжин штабын даргын тушаалаар дэд хурандаа цолоор шагнуулсан. МАА-ийн 50, 60, 70 жил, АХ-ын ойн медальтай. - Эхнэр Оюунчулуун нь 30 гаран жил худалдааны байгууллагад ажилласан 3 хүүхдийн ээж юм.
288
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАВААСАМБУУГИЙН ИВШИН - 1941 онд “Нуурын шанаа” хэмээх газар Даваасамбуугийн ууган охин нь болон мэндэлсэн. Нутагтаа мал маллаж байгаад Банзрагчийн Дашбумбатай ханилан сууж 5 хүүхдийн эх болсон байна. Найрамдлын Дархан хот байгуулагдахад илгээлтээр ирж тус хотын хүнсний үйлдвэрт насаараа ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтанд гарсан. Тэрээр хөдөлмөрийн хүндэт медаль, ойн медалиуд, хүнсний тэргүүний ажилтан, 4, 5 жилүүдийн гавшгайч цол тэмдэг зэргээр шагнагдаж байсан.
СОДНОМГОМБЫН ДАГВАДОРЖ - 1941 онд хуучнаар Баянгол буюу 3 дугаар багийн нутагт төрсөн. - 1964 онд Эдийн засгийн дээд сургууль, 1968 онд ЗХУ-ын төлөвлөгөөний хорооны дэргэдэх эдийн засгийн дээд курс, 1970 онд намын дээд сургууль төгссөн. - 1964-1969 онд Улаанбаатар хотын Махконсервын комбинатад эдийн засаг, тасаг, хэлтсийн дарга, 19691970 онд Дорнодын махкомбинатад орлогч дарга, 19701982 онд СнЗ-ийн ХЦХУ-ын хороонд мэргэжилтэн, эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1982-1990 онд Мах импекст хөдөлмөр зохион байгуулалтын инженер, туслах аж ахуйн дарга, Буянт мал ХЭА-н эрхлэгчээр ажиллажээ. Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медальтай. 1966 онд нутгийн МУГЖ Доржийн Найдангийн охин Гэрэлтэй гэр бүл болж 4 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Эхнэр нь Ховд, Дорнод аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт эмч 1971-1998 онд Улаанбаатар хотын 2-р амаржих газар эх барих-эмэгтэйчүүдийн эмчээр ажиллаж байсан. Эмнэлгийн тэргүүний ажилтан, АХ-ын ойн медалиар шагнагдаж байсан. ДАВААГИЙН БЯМБАДОРЖ - 1939 онд төржээ. - 1959-1965 онд Ленинград хотын хүн эмнэлгийн дээд сургуулийг төгсөн хүүхдийн эмч болж Дундговь аймаг, УБ хотын хүүхдийн больниц, хүүхдийн төв поликлиник, ажилчны районы 4-р ясли, ЭНЭШҮТ-д хүүхдийн эмч, хотын ЭХГ-т мэргэжилтэн орлогч дарга зэрэг алба хашиж байжээ. 1960 онд М.Жаргалтай гэр бүл болж Б.Сэргэлэн, Б.Баясгалан, Б.Жавхлан нарын хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. - “Эрүүл мэндийн тэргүүний ажилтан, АХ-ын ойн медальтай.
289
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ГЭНДЭНГИЙН ЦЭРЭНДАГВА /ШАТАНГИЙН ЦАГААН/ - 1926 онд төрсөн. - Залуудаа жороо сайн морь, сайн гаанс үнэлэн авахдаа гар татдаггүй, Цагааннуур, Хатгалд 10 гаруй тэмээтэй тэмээн жинг жилдээ 1-2 удаа тээдэг, жингээс ирээд гэрийн модны наймаанд явдаг байжээ. Хамгийн сүүлчийн тэмээн жинг Хайрханаас 1963 онд ах Ц.Бүдсүрэн, Г.Сэсээр, О.Лхасүрэн нар тээснээс хойш дахин тэмээн жин хөдлөөгүй түүхтэй. Тэрээр 1944 оны улсын мал тооллогоор 7 тэмээ, 23 адуу, 22 сарлаг, 210 хонь, 40 ямаа бүгд 327 мал тоолуулж байсан баримт улсын архивт хадгалагдаж байна. 1943 онд Эрдэнийн Ившинноровтой гэр бүл болж Ц.Бүдсүрэн, Ц.Цэнд, Ц.Дүгэрээ, Ц.Дэнсмаа, Ц.Дэжид, Ц.Цогзолмаа, Ц.Нямсүрэн, Ц.Туяа, Ц.Ганчимэг, Ц.Даваасүрэн, Ц.Саран нарын 11 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. ДОВДОНГИЙН ДАВААЦЭРЭН 1947 онд төрсөн Дарви сумын уугуул. 1965 онд Ховд хотын арâàí жилийн сургуулийг “Алтан медаль”-тай төгссөн. ЗХУ-ын Киевын политехникийн дээд cypryyëийг 1970 онд барилгын инженер, зохион бүтээгч мэргэжлээр төгссөн. Улмаар Өвөрхангай аймгийн Барилга конторын инженер, 1972 оноос Ховд аймгийн Барилга конторын барилга үйлдвэрлэлийн баазад инженер, 1976-1982 онд Ховд аймгийн Барилга угсралтын трестэд ерөнхий инженер, 1982-1986 онд тус трестийн дарга, 1986-1991 онд Ховд аймгийн барилга эрхэлсэн 1-р орлогч дарга, 1991-2007 онд барилга үйлдвэрлэлèéí “Ховдын өргөө” ХХК-ийн захирал, 2008-2009 онд “Авга ач нар” ХХК-ийн ерөнхий инженерээр тус тус ажиллаж байлаа. ДАРАМЫН БАТЦЭНГЭЛ - 1975 онд төржээ. - 1994 онд Ховд дахь ХАА-н коллеж төгсөн мал зүйч, 2000 онд ХААИС төгсч малын их эмч, мал зүйч, 2007 онд Удирдлагын академийг тус тус дүүргэжээ. 2007-2008 онд МУБИС-д сурган хүмүүжүүлэх боловсрол эзэмших сургалтанд суралцан багшлах эрх авсан байна. - 1994-2003 онд Дарви сумын “Сутай” омгийн хонины ферм улсын үйлдвэрийн газарт мал зүйч, сумын мал эмнэлгийн тасгийн эрхлэгч, үржлийн нэгжийн захирал, 2003 оноос аймгийн мэргэжлийн хяналтын газар улсын байцаагч, 2008 оноос аймгийн мэргэжлийн хяналтын газрын даргаар ажиллаж байна. Д.Батцэнгэл нь малыг бага эмч мэргэжилтэнүүдэд малын эмийн технологи зарим өвчнийг анагаах гарын авлага боловсруулж гаргажээ. - Мэргэжилийн хяналтын газрын “Тэргүүний ажилтан”, ХАА-н “Тэргүүний ажилтан” цол тэмдэгтэй. АХ-ын ойн медальтай. 290
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ХОРОЛСҮРЭНГИЙН ЦЭРЭНДОРЖ -1954 онд Ховд аймгийн Дарви суманд төрсөн. - 1973-1976 онд Ховд аймгийн ХААТМСийг малын бага эмчээр төгсөөд 1976-1977 онд Дарви сумын Дэлгэр багт малын бага эмч, 19771978 онд Мөрөн багт малын эмчээр ажиллаж байгаад 1978-1984 онд Мөрөн бригадын даргаар ажилласан. 1984-1989 онд Улаанбаатар хотноо ХААДСийг малын их эмч мэргэжлээр суралцаж төгссөн. 1989-1991 онд Ховд аймгийн Мал эмнэлгийн газрын орлогч даргаар ажиллаж байгаад 1992 онд төрөлх Дарви сумандаа гэр бүлээрээ шилжин 1998 он хүртэл сумын Мал эмнэлгийн тасгийн эрхлэгч, их эмчээр ажилласан. 1998 онд мал эмнэлэг хувьчлагдан Улсын үйлдвэрийн газар байгуулагдахад түүний захирлаар ажиллаж байгаад 2000 онд мал эмнэлгийн үйлчилгээний “Хишиг сүрэг” ХХК-ийг байгуулан 2004 он хүртэл захирлаар нь ажилласан. 2004-2013 онд Ховд аймгийн Мал эмнэлгийн халдвартын их эмч, улсын байцаагч, халдвартын тасгийн орлогч даргаар ажиллаж байгаад 2013 онд тэтгэвэртээ гарчээ. Х.Цэрэндорж нь 1977 онд Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын харьяат Баярмагнайн Оюунчимэгтэй ханилан сууж Ц.Мөнхбаатар, Ц.Нямдаваа, Ц.Гэрэлчимэг, Ц.Баярсайхан, Ц.Батсайхан, Ц.Батчимэг нарыг төрүүлж өсгөсөн. Түүний гэргий Б.Оюунчимэг нь малын бага эмч мэргэжилтэй бөгөөд мэргэжлээрээ 30 гаруй жил ажилласан байдаг. /Б.Оюунчимэгийн талаарх дэлгэрэнгүй намтарыг сумын төлөө хүч хөдөлмөрөө зориулсан бусад аймаг, сумын хүмүүс хэсгээс харна уу/
Х.Цэрэндорж нь төрөлх сумынхаа малын удмын санг хамгаалах, таван хошуу малыг эрүүлжүүлэх үйлсэд 30 жил үр бүтээлтэй хөдөлмөрлөсөн сумын тэргүүний сэхээтнүүдийн нэг юм. - Аймгийн хөдөлмөрийн аварга малын эмч /1979 он/, АХ-ын 70, 80, 90 жилийн ойн медаль, Ховд аймгийн “Хүндэт иргэн” өргөмжлөл тэмдэг, ХААын тэргүүний ажилтан, Хууль зүйн тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, МАХН-ын / хуучнаар/ хүндэт тэмдгээр тус тус шагнагдаж байжээ. БААСАНГИЙН САМБУУ -Мөнгөн аяга багт төржээ. - Бага насандаа Дэлгэрийн хүрээнд шавилан сууж байгаад Яруугийн хүрээнд сууж зиндаа хэргэм ахихаар яваад 1937 оны хэлмэгдүүлэлтээр нутагтаа ирсэн байна. Нутагтаа ирээд Бийск, Цагаан нуур, Цагаан олом хүртэл жин тээж амьдрах болжээ. Самбуу нягт нямбай ажилтай сайн жинчин байсныг нь 1948 онд олгосон “Аймгийн шилдэг жинчин” №3 тоот үнэмлэх батлаж байна.
291
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДЭМБЭРЭЛИЙН ЖАМЦ - Миний аав Дэмбэрэл овогтой Жамц нь 1921 оны тахиа жил төрсөн, эх Паламын Гэнцэнбал нь 1929 оны могой жил төрсөн. Манай аав ээж хоёр хоёулаа Мөнгөн аяга баг Хайрхан нутгийн хүмүүс. Аав маань цэргийн албыг таван жилээр хаасан байдаг. Олон жил туувар туусан гэдэг. Бүх насаараа нэгдлийн мал малласан. Малын тарга хүчийг сайн авахуулдаг, малын хажуунаас салах дургүй их сайхан буурал байсан. Мөн үг дуу цөөтэй томоотой, хашир хүн байсныг одоо ч нутгийн улсууд ярьдаг. Аав маань дээхэн үедээ Мөнгөн аяга багийг Хайрхан сум гэж байхад наадмаар нь бор зүсмийн даага түрүүлгэж байсан гэдэг. Ээж маань зан сайтай, их сайхан сэтгэлтэй, орсон, гарсан хүмүүсийг байгаа цай хоолоороо сэтгэл харамгүй дайлж цайлдаг уян зөөлөн хүн байлаа. 11 сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Үр хүүхдүүд бид ч эцэг эх хоёрынхоо нэр хүндийг өндөрт өргөж явна. Манай аав ээж хоёр маань биднийгээ төр нийгэм болоод цаг үеийн хүнд бэрх он жилүүдэд өмсөх, идэх уух, юугаар ч дутаалгүй өсгөж хөлийг минь дөрөөнд, гарыг минь ганзганд хүргэж сайхан хүмүүжүүлж өгсөн ач буяныг нь үеийн үедээ дурсаж явах ёстой гэж боддог. Тэмээнд ачаалсан нүүдлийн айлыг тосож очоод цай уулгадаг ээжийн минь сайхан сэтгэл, тэнгэр хангай, уул усандаа залбирч зөвхөн үрс биднийгээ л гэсэн аавын минь агуу сэтгэл үр ач бидэнд мөнхөд орших болтугай. /Аймгийн начин Ж.Пүрэвжав/ Ц.АМГАЛАН 1979 онд Анагаах ухааны дунд сургууль төгсөн Эрдэнэт хотын хүүхдийн больницийн сэхээний тасгийн сувилагчаар 25 жил ажилласан. Норовцэрэн, ШүрэнЭрдэнэ, Сугар нарын 3 хүүхэдтэй. 1980 оноос хойш Эрдэнэт хотод амьдарч байна. -Эвлэлийн төв хорооны тэргүүний ажилтан алтан медаль, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй. ЧОГЖИЙН ДАВААНЯМ - 1940 онд Чогжийн том охин болон төрсөн. - ХАА-н салбарт жолооч, гагнуурчнаар улсад 35 жил ажилласан. Хүү Дамдинсүрэн нь Сүлжмэлийн II үйлдвэрт, хүү Базардарам нь тракторч, охин Базарханд Улаанбаатар хотын Төв засварын газар нярав, хүү Дарамбазар нь Төв аймгийн Баянчандмань суманд ажиллаж амьдарч байгаа юм.
292
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ËÀÌÆÀÂÛÍ ÀËÃÀÀ - Õîëáîîíû òåõíèê÷ - ýäèéí çàñàã÷ ìýðãýæèëòýé. 1960 îíîîñ õөäөëìөðèéí ãàðààãàà ýõýëæ òөëөâëөã÷òîî бүðòãýã÷, òîîöîîíû íÿ-áî, òåõíèê÷, áîëîâñîí хү÷èí, äèñïåò÷åð зэðýã àæèë, àëáûã 31 æèë òàñðàëòгүé хашсан. - Òýðýýð өөðèéí àæèë үéëñèéíхээ òàëààð äóðñàí ÿðèõäàà: 1960 îíä Политехникумын холбооны салбарыг техникч-эдийн засагч мэргэжлээр òөãñөөä Ñýëýíãý àéìãèéí õîëáîîíû газðààñ õөäөëìөðèéí ãàðààãàà ýõëýæ, òөëөâëөã÷, òîîöîîíû íÿáî зэðýã àæèë õèéæ áàéãààä 1963 îíä 500 íîìåðèéí àëõàìûí ÀÒÑ-ûí óãñðàëòûí àæлûã Á.Òîæèë, Í.Ïèîäîð, Ð.Äý÷èíëхүíäýâ íàðûí хаìò гүйцэтгэж 1964 îíä àøèãëàëòàíä хүлээлгэн өгсний дараа òåõíèêèéí àæèëä илүү ñîíèðõîëòîé áîëæ òүүíýýñ õîéø òåõíèê÷èéí àæëûã òýòãýâýðò ãàðòëàà õèéõ áîëîìæ îëñîí áилээ. 1964 îíû 8-ð ñàðä íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä øèëæèí èðæ улс хот хоорондын телефон сүлжээний дамжуулах төвд òåõíèê÷ýýð 1981 он хүртэл àæèëëаад 1981-1984 онуудад Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí õîëáîîíы газар боловсон хүчин, 1984-1989 îíä Õîëáîîíû ßàìíû ÷àíàðûí óäèðäëàãûí õýëòýñò диспетчерээр тус тус ажилласан билээ. Ìàíàéõ ãýäýã àéë-ãýð бүë, òөðөë ñàäàíãààðàà õîëáîî÷èä. Ìèíèé òөðñөí ýã÷ Ë.Íîðæìàà õîëáîîíû ñàëáàðò 30 ãàðóé æèë àæèëëàñàí, ìèíèé íөõөð Ð.Äý÷èíëхүíäýâ холбооны инженер òүүíèé ýã÷ Ð.Øàðàâäîðæ радио засварчин бөгөөд õîëáîîíû ñàëáàðò 40 гаран æèë àæèëëаад гавъяаныхаа амралтыг эдэлж байгаа мөн ìèíèé том хүү Д.Ганбаатар инженер-программист, õүү Ä.Ãàíсүõ кабельчин, îõèí Д.Ганчимэг хэвлэлийн эх бэлтгэгч-дизайнер, охин Ä.Ãàíöýöýã нябо-эдийн засагч, охин Д.Ганцэлмэг маркетингийн менежер мэргэжилтэй бөгөөд нөхөр Р.Дэчинлхүндэв, хүү Д.Гансүх, охин Д.Ганчимэг, Д.Ганцэлмэг нар нь “Онц холбоочин” болцгоож холбооны түүхэнд гэр бүлийн таван хүн энэ цолыг хүртсэнд бахархалтай байдаг. Èíãýæ áèä íàð õîëáîî÷èí áîëñîíäîî öàã ÿìàãò áàõäàæ õýíèé ÷ өмнө нүүр áàðäàì, ñýòãýë õàíãàëóóí, õýëýõ үгтýé, õèéñýí àæèëòàé ãýãäýæ ÿâäàã äàà хэмээн хуучилж байсан. -Îíö õîëáîî÷èí, Õүнäýò õîëáîî÷èí, Алдарт эхийн 2-р зэргийн одон, Àðäûí õóâüñãàëûí 70, 80 æèëèéí îí ìåäàëèàð øàãíàãäñàí, 5,6,7-ð òàâàí æèëèéí гавøãàé÷ цолтой. РАДНААСЭДИЙН САНДУЙЖАВ - 1949 онд Мөнгөн аяга бригадын “Овоон шил” гэдэг газар төрсөн. - 1965 онд Улаанбаатар хотод ирж 1965-1968 онд Барилгын Техникумын сантехник дулааны мэргэжлээр суралцан төгссөн. Анагаах ухааны дээд сургууль, Цагдаагийн академид мэргэжлээрээ ажиллаж байсан. 1972 онд Булган аймгийн Могод сумын уугуул Сэрээнэнгийн Жавзандуламтай гэр бүл болж С.Ганбат, С.Азтөр, С.Азбат, С.Солонго, С.Азжаргал, С.Нарантунгалаг нарын 6 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн.
293
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ËÀÌÆÀÂÛÍ ЦЭВЭЛМАА - “Хөхүүртэй” гэдэг газар төрж бага дунд сургууль төгсөөд нутагтаа малчин байгаад 1956 онд Улаанбаатар хот дах Аж үйлдвэрийн комбинатын гутлын үйлдвэрт ажилчнаар орж 40-өөд жил ажилласан. Нацаг гэдэг хүнтэй ханилж 6 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн бөгөөд алдарт эхийн 1 ба 2-р зэргийн одонгоор шагнуулжээ. Том хүү Н.Буянтогтох, охин Н.Туул, Н.Туяа нар хувиараа бизнес хийдэг, хүү Н.Тунгалагтамир Вагон депод засварчнаар тус тус ажилладаг. Хүү Н.Буянбаатар Төмөр замд цагдаа, Н.Буяннэмэх АНУ-д амьдарч байна. -Тэр хөдөлмөрийн баатар Амгалангийн туршлагыг эзэмшигч болж, 5,6,7-р таван жилийн гавшгайчийн болзлыг хангаж АХ-ын ойн медаль, Арьс ширний үйлдвэрийн тэргүүний ажилтнаар шагнагдсан байна. ЛАМЖАВЫН ТҮДЭВДОРЖ -Үйлдвэрийн ажилчин, жолооч зэрэг ажил хийж байлаа. Довчингийн Цэрэндаштай ханилж 6 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Ууган хүү нь Т.Батчулуун нь Алтанбулагын Хөдөө Аж Ахуйн Техникумыг төгсөж одоогоор Сүхбаатар дүүргийн тамгын газарт ажиллаж байна. Охин Т.Баярмаа нь холбооны салбарт ажиллаж Холбооны тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнагдсан. Хүү Т.Батмөнх 3-р цахилгаан станцад ахлах машинист, хүү Т.Бат-Өлзий нь хувиараа бизнес эрхлэж байна. Хүү Т.Баяраа нь орон сууц нийтийн аж ахуйн тэргүүний ажилтан, Нийслэлийн тэргүүний ажилтанаар шагнуулан тухайн салбартаа одоог хүртэл ажиллаж байна. Отгон хүү Т.Батаа нар нь Орон сууц нийтийн аж ахуйн системд инженерээр ажиллаж байна. -Худалдааны тэргүүний ажилтан, 5 жилийн гавшгайч тэмдэг, АХ-ын ойн медалиудаар шагнагдаж байлаа. ËÀÌÆÀÂÛÍ НОРЖМАА -1940 онд төрсөн. -1960 онд Политехникумын холбооны салбарыг хîëáîîíû òåõíèê÷-ýäèéí çàñàã÷ ìýðãýæëээр төгсөж Ховд аймгийн холбооны газар болон Улаанбаатар хотын Төв шуудангийн ялган боловсруулах тасагт тасралтгүй салбарын тэргүүний ажилтан болтлоо 34 жил ажилласан юм. Тэрээр тасаг, байгууллагын норм, төлөвлөгөөт зорилтыг давуулан биелүүлж нөхдөө хошуучлан манлайлж байсан бөгөөд түүний мэргэжлийн өндөр ур чадвар, хамт олонч, нөхөрсөг зан чанарыг хүндэтгэн биширдэг байжээ. Норжмаа нь Бор гэдэг хүнтэй ханилж 2 хүү төрүүлж өсгөсөн. Хүү Б.Баттулга нь хувиараа хөдөлмөр эрхлэж, хүү Б.Батзориг нь Улаанбаатар төмөр замд засварчнаар ажиллаж байна. -АХ-ын ойн медалиуд, Îíö õîëáîî÷èí цол, таван жилийн гавшгайч тэмдгүүдээр шагнасан байна. 294
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЛОДОНГИЙН ДАВААСАМБУУ - 1931 онд “Цагдуул” булаг гэдэг газар төржээ. - 1950-1953 онд Улаанбаатар хотод тусгай хороонд цэргийн алба хаажээ. 1953 онд БНХАУ-д нарийн мужааны мэргэжил эзэмшиж ирээд Гэр ахуйн модон эдлэлийн үйлдвэр, Төр засгийн үйлчилгээ аж ахуйн газарт мастер, нярав зэрэг ажил хийж явжээ. 1954 онд нэг нутаг усны Д.Бальдиртай гэр бүл болж 9 хүүхэд төрүүлж өсгөн хүмүүжүүлсэн алдарт эх юм. Д.Бальдир нь Гэр ахуйн модон эдлэлийн үйлдвэрт 30 жил ажилласан. - “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, МХЗЭ-ийн тэргүүний алтан медаль, АХ-ын ойн медалиудтай. САНДУЙЖАВЫН ГОМБОВАНЖИЛ - 1929 онд Дарви сумын Мөрөн бригадын нутагт төрсөн. Сумын бага сургуулийг дүүргэж, улмаар цэргийн алба хааж ирээд “Цагаан ар” багийн даргаар ажиллаж байсан. 1958 онд Ар Хустайн тракторч-комбайнчийн курсийг дүүргэж ирээд нутагтаа анхны тракторч, комбайнчаар ажиллаж эхэлсэн байна. Дарви сумын дизель хөдөлгүүртэй машин механизмууд болон дизель моторуудыг ажиллуулж, хөдөө аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлэх үйлсэд бүх амьдралаа зориулсан хүн юм. Төр засгаас гавъяа зүтгэлийг нь үнэлж, Тэргүүний тариаланч, БНМАУ-ын Засгийн газрын хүндэт Жуух бичиг, Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойн медалиар шагнаж байжээ. МАХН-ын гишүүний үүргээ нэр төртэй биелүүлж, хамт олноо тэргүүлэн ажиллаж байлаа. Эхнэр Дамдины Мядаг нь 1932 онд Дарви сумын Дэлгэр багийн нутагт төрсөн. Дарви сумын хүн эмнэлгийн тогоочоор олон жил тасралтгүй ажиллаж байсан. Ажиллаж байх хугацаандаа 5 болон 6-р таван жилийн гавшгайч, ХүнсХөдөө аж ахуйн “Тэргүүний ажилтан” цол тэмдгээр шагнагдсанаас гадна 6 хүүхэд төрүүлэн өсгөж, хүмүүжүүлэн Алдарт эхийн 1-р болон 2-р одонгоор шагнагджээ. Үр хүүхдүүд нь эх орныхоо өнцөг булан бүрт үр бүтээлтэй ажиллаж байна. Ууган хүү Бямбацэрэн “Сутайн хөгжил” нэгдэлд жолооч, малчин, Хоршоонд няраваар ажиллаж байлаа. Охин Цэнд АУДС-ийг дүүргэж Ховд аймгийн нэгдсэн 2-р эмийн санд эм зүйчээр, Дарви сумын Эргэлтийн эмийн сангийн эрхлэгчээр ажиллаж байна. Эрүүл Мэндийн Яамны “Жуух бичиг”, Эмнэлгийн “Тэргүүний ажилтан” цол тэмдгээр шагнагджээ. Охин Оюунпил Улаанбаатар хотын ТЗ-ын техникум дүүргэж, Улаанбаатар Толгойт өртөөнд пүүлэгчээр ажиллаж байна. Охин Өлзийбаяр Хүн эмнэлэгт асрагч, Мөрөн багт малчнаар, Охин Жаргалсайхан Ховд дахь УБДС-ийг дүүргэж, “Ач” Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд тэнхмийн эрхлэгчээр ажиллаж байна. Биологийн ухааны доктор (Ph.D) зэрэгтэй. Отгон хүү Бат-Очир Цагдаагийн академи дүүргэсэн. Дархан-Уул аймгийн ерөнхий прокуророор ажиллаж байна. Хууль цаазын итгэмжит зөвлөх, Хуулийн тэргүүний ажилтан цолтой, “Алтан гадас” төрийн одонгоор шагнагдсан байна. 295
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ГААМАА - 1888 онд төржээ. 1910 онд 22 настайдаа Насантөгсийн Хасаахүүтэй гэр бүл болжээ. Хасаахүү нь 1886 онд Насантөгсийн хоёрдугаар хүү болон төржээ. Тэд мал аж ахуй эрхлэн амьдарч байсан ба эр нөхөр нь тайж угсааны хүн байсан учир 1937 онд хамаг мал хөрөнгөө хураалган хэлмэгдэж байсан байна. Гаамаа нь 7 хүүхдээ энх тунх өсгөн бойжуулсан алдарт эх юм.
ХАСААХҮҮГИЙН НАМСРАЙ - 1930 онд “Улаан худаг” хэмээх газар Хасаахүүгийн 7 дугаар хүү болон төржээ. 15 настайдаа сумын бичээч, 17 настайгаасаа аймгийн Бага хурлын бичээчийн ажил хийж байгаад 20 насандаа ардын цэргийн албанд дайчлагдаж Авто ротод алба хаажээ. Цэргээс халагдаад сумандаа 1955 он хүртэл эвлэлийн үүрийн дарга хийжээ. 1955 онд Улаанбаатар хотод ирж худалдааны байгууллагад дэлгүүрийн орлогч даргаар ажиллаж байсан. 1957-1959 онд Налайхын уурхайд цахилгаан монтажийн ажил, 1959 онд Хөвсгөл аймгийн Эг-үүрийн тариалангийн САА зэрэг газар илгээлтээр ажиллаж байгаад 1968-1983 онд худалдааны байгууллага, Ажилчны районы Ардын боловсролын хэлтэст нягтлан бодогч, 1990 он хүртэл Азийн Бүддистүүдийн холбоонд ажиллаж байжээ. Цэвэрч нямбай, гарын ур сайтай сайн мужаан байсан байна. Эхнэр С.Даариймаа нь гутлын үйлдвэрт 30 жил ажилласан “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”ийн одонтой. Охин Н.Энхжаргал, Н.Энх-Амгалан, Н.Энх-Амар, Н.Энхтуяа, Н.Энхтуул, хүү Н.Батсайхан, Н.Бат-Эрдэнэ, Н.Баттулга, Н.Батнасан зэрэг 10 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эх юм. НАМСРАЙН ЭНХ-АМАР - 1966 онд Намсрайн 3-р охин болон төржээ. - 1984 онд Анагаах ухааны дунд сургууль, 19901992 онд Улс төрийн дээд сургуулийг сэтгүүлч, 2011 онд АНУ-ын Рочвиллийн их сургуульд философийн ухааны мастер цол хамгаалж, Улс төр менежментийн Академийг нийгмийн ажилтны удирдлага мэргэжлээр тус тус төгссөн. 1988-1989 онд Төлөвлөгөөний эдийн засгийн улсын хорооны харьяа тооцоолох төвд шиферлэгч, оператороор, 1989-1994 онд Гутлын үйлдвэрт оёдолчин, тооцоо гаргач, 1994-199 онд Монголын худалдаа үйлдвэрлэл үйлчилгээний Комплекс импорт компанид, 1999-2009 онд “Б Э олхонууд” ХХК байгуулж захирлаар, 2009 оноос Дэлхийн тэнгэр ухаан судлалын их хүрээлэнгийн дэд тэргүүнээр ажиллаж байна. Н.Энх-амар нь тэнгэр судлалын шинжлэх ухааныг судлаач, удган хүн юм. 1991 онд төрийн соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Х.Билэгжаргалтай гэр бүл болсон. Хонгорзул, Б.Мөнхбилэг нарын хоёр хүүхэдтэй. 296
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЛОДОНГИЙН ДАВГАЖАНЦАН - 1936 онд “Буянт” хэмээх газар төржээ. - 1949 онд Д.Сүхбаатарын нэрэмжит офицерийн сургуульд суралцан төгсчээ. 1954 оноос Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Вольфромын уурхайд засварчин, Тээврийн яаманд жолоочоор 30 жил ажиллажээ. Эхнэр Р.Гэзгээ нь 1965-1992 онд Ахуй үйлчилгээний газарт үндэсний болон европ гутлын эсгүүрчнээр ажиллаж байсан 9 эрдэнийн ээж өргөмжлөлтэй буянт ээж юм. - АХ-ын ойн медалиудтай. ПҮРЭВЖАВЫН ВАНЧИНДОРЖ - 1940 онд Дэлгэр багийн нутагт төржээ. - 1961 онд Ховд аймгийн ХАА-н техникумыг зоотехникч мэргэжлээр төгсчээ. - Дундговь аймгийн Дэрэн, Өвөрхангай аймгийн ХБТ-д нярав, нягтлангаар ажиллаж байгаад 1967 онд нутагтаа ирж Дарви, Мөрөн суманд зоотехникчээр 1989 онд хүртэл тасралтгүй 22 жил ажилласан. 1989 онд Дорноговь аймгийн Хажуу-Улаан суманд “Монголросцветмет” нэгдэлд ажиллаж байсан. Эхнэр Довчингийн Нямхүү нь 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн манлай ээж юм. - Мал аж ахуйн тэргүүний болон Тэргүүний сэхээтэн цол тэмдэгтэй. ВАНЧИНСЭРЖИЙН ХҮРЭЛ 1912 онд Ванчинсэржийн 6-р хүү болон төрсөн. Эцэг эхийн хамт мал маллаж байгаад 1955 онд Улаанбаатар хотод нүүж ирсэн. 19571985 он хүртэл Дархан цаазат Богд хаан уулын Хүүшийн аманд 27 жил ойн хамгаалагчаар ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарчээ. Хүүшийн амны баруун энгэрт В.Хүрэл нь 17 га газарт модны үр суулгаж, арчилсаны үр дүнд 45 жилийн дараа битүү ногоон төгөл болсон. 6 хүүхэд нь өнөр өтгөн айл болон амьдарч байна. - Ардын хувьсгалын 40, 50 жилийн ойн медаль, Ойн тэргүүний ажилтан тэмдгээр шагнагджээ.
297
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАВААГИЙН ”ААГ” ДОВЧИН - Мөрөн багийн нутаг “Хөшөөт”-д 1920 онд төржээ. - 1940 онд цэрэгт татагдан Дарьганга, Матад, Баянтүмэнд эх орны дайны үед 7 жил цэргийн албаа нэр төртэй хаажээ. Дайны талбараас энгэртээ “Бид ялав” медальтай ирсэн ажээ. Цэргээс халагдаад Цагаан нуурын дамжлага баазад мал тууж байгаад, 1957 оноос Дарви, Мөрөн суманд багийн дарга, намын хэсгийн зохион байгуулагч сүү тосны заводад мастер зэрэг ажил хийж байв. Наадмын морины комиссоор олон жил ажиллаж, жороо халиун морио унан төрийн далбаагаа өргөн наадмын талбай тойрч яваа нь түмний бахархал байдаг байлаа. Д.Мөнх-Очир, Д.Нямхүү, Д.Батмөнх, Д.Пүрэвжав, Д.Дуламсүрэн нарын зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. ГАЛСАНДАШИЙН СОДНОМГОМБО - 1915 онд төрсөн. 1934 онд нутгийн Довчингийн Цэрэнхандтай гэр бүл болж 3 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Залуудаа хошууны танхим төгсөж улмаар Улаанбаатарт ирж, орос жолоочийн дагалдангаар жолооч болж МонголТех-д жолооч хийж байсан. Нутагтаа очиж аймгийн яаманд эх зохиогч, Ховд аймгийн 5 дугаар морьт отрядад эх зохиогч, Санхүүгийн хэлтсийн даргын ажлыг 1938 он хүртэл хашиж байв. Энэ үед аав Галсандаш нь 1938 онд улс төрийн хэргээр цаазлагдсан учир ажлаасаа халагдаж 1951 он хүртэл Дарви, Хайрхан, Цэцэг суманд хоршооны нягтлан бодогчоор ажиллах болжээ. Аймгийн дарга байсан Дармаа аажаа аймагт ажиллах зөвшөөрөл өгсөнөөр 19511954 онд аймагт 4 дүгээр баазад ахлах нябо хийж байгаад нас баржээ. Сумын хоршооны нягтлан байхдаа аймаг ордоггүй, түүний тайлан балансыг хоршоодын холбооноос хүн ирж авдаг байсан, Ховд орох зөвшөөрөл олгож байснаас үзэхэд нутаг заагдсан байжээ гэж үзэх болох талтай юм. Г.Содномгомбо нь бичиг үсгийн чадвар өндөр, орос хэлтэй, машин сайхан барьдаг, шатар, гар бөмбөг тоглодог, 1954-1952 онд аймгийн шатрын аварга, 1953 онд улсын аваргын 5 дугаар байрт шалгарч байжээ. - Засгийн газрын хүндэт жуух, ардын хувьсгалын 25 жилийн ойн медаль, хоршоодын холбооны үнэмлэх, мөн фронтод морь бэлэглэсэн тухай алтан үсгийн үнэмлэхээр шагнуулжээ. 298
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЖАМЦАЙН ЛУВСАН - 1944 онд Хайрхан сумын нутагт төрсөн. - 1962-1968 онд АУДС-д суралцан хүний их эмч болжээ. - 1968-1972 онд Мөст сумын сум дундын эмнэлэгт дотрын эмч, аймгийн ЭХГ-т байцаагч эмч, 1972-1991 онд МУЗН-ийн гүйцэтгэх хороонд зааварлагч, эрхлэгч гадаад асуудал хариуцсан ажилтан байв. 1991 онд Хавдар судлалын төвд гадаад асуудал хариуцсан ажилтан байжээ. ДЭМБ-ын шугамаар болон Австралийн УЗН дэмжлэгээр Англи хэлний сургалтанд хамрагдаж, 30 гаруй оронд улаан загалмайн олон улсын арга хэмжээнд оролцсон байна. АНУ-ын Вашингтон хотноо зохиогдсон олон улсын курст суралцан “Хавдраас урьдчилан сэргийлэх үндэсний хөтөлбөр” боловсруулахад оролцжээ. Нагац ах М.Гончиг нь УБХ-ын гишүүн аймгийн орлогч дарга, сумын даргаар ажиллаж байсан. Бөх Лозын удамын хүн юм. - “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, АХ-ын ойн медальтай. ХҮРЭЛИЙН СЭСЭЭР - 1950 онд Их-Сайр хэмээх газар Хүрэлийн 3-р хүү болон төрсөн. 1958-1968 онд Улаанбаатар хотын 10-н жилийн 6-р дунд сургуулийг суралцаж төгссөн. 19681974 онд Улсын авто техникийн хэргийг шалган байцаах газарт зохицуулагч цагдаа, 1974-1977 онд Цэргийн тусгай дунд сургуулийг хуульч мэргэжлээр төгссөн, 1977-2006 он хүртэл Хэнтий аймгийн Цагдаагийн хэлтэс, Иргэний бүртгэл мэдээллийн улсын төвд ахлах байцаагч мөн Нийгмийн хэв журам хамгаалах газрын гэрээт цагдаагийн албаны дарга зэрэг ажлуудыг 30 гаруй жил хийж байгаад 2006 онд цагдаагийн бэлтгэл дэд хурандаа цолтойгоор цэргийн байнгын тэтгэвэрт гарсан. - Байлдааны гавьяаны одон, Байлдааны медаль, АХ-ын ойн медаль, Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн хүндэт медаль, Хууль зүйн албаны тэргүүний ажилтан, Цагдаагийн гавьяа тэмдэг зэрэг одон медалиар шагнагдсан. ЛУВСАНШАРАВЫН БЯМБАА - 1940 онд төржээ. Худалдааны техникум төгсөн Эрээнцавын дамжлага баазад нягтлан бодогч, Номын дэлгүүрт нярав, авто тээврийн 41,38-р баазад жолооч хийж байжээ. Т.Баатархүүтэй гэр бүл болж Б.Баяраа, Б.Аззаяа, Б.АлтанОчир, Б.Алтантуяа нарын дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. - АХ-ын ойн медаль, Осолгүй манлай, Онц тээвэрчин зэрэг шагналаар шагнагджээ.
299
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЖАЙМАЙН ЦЭРЭНДЭЖИД Миний ээж Цэрэндэжид олон жил сургууль, хүн эмнэлэг, ясли, цэцэрлэгийн тогооч хийж байлаа. Ижийгээ санахад Дарвийн хөх тариа санагдана. Манайх Ховдын Дарвиас нүүн Угтаалцайдам суманд суурьшихад ээжийн минь аав Жаймай бидэнд хөх тарианы гурил явуулна. Хөвхөр голын хөх тарианы үнэр амт өег нь юутай ч зүйрлэхийн аргагүй байдагсан. Бидний эмээ Долгорсүрэн өөрийн үндсэн өмч болох чулуун тээрэм, модон уур хоёртойгоо Ховдын Дарвиас ирж билээ. Хэдэн жарныг дамжин хэн хэний гараар элэгдсэн нь мэдэгдэхгүй мөлийж элсэн чулуун тээрэм, харлаж холцорсон модон уур бидэндээ хамгийн нандин өмч юм. Ээж минь МУ-ын гавъяат багш Сунравтай ханилан сууж олон сайн хүүхэд төрүүлсэн билээ. Ар өвөрт нь дэрвэж өссөн 7 хүүхэд ач зээ нартаа аугай их нөмөр нөөлөг, дэндүү өгөөмөр уужим, ажилч хичээнгүй ээжээсээ бидэнд сурч өвлөсөн олон эрдэм бий билээ. Таны сайн сайхан хүн байсныг санан дурсах хүн хүмүүс биднээс гадна ямар олон байдаг гэж бодно. Төрсөн нутгаа санан очих мөчид Баян-Өндөр хайрхан минь энгэртээ биднийг эрхлүүлж ээжээ таньтай минь ямар их адилхан санагддаг гэх билээ. /Охин С.Ундармаа/ СҮХЖАВЫН ТӨМӨРБААТАР - 1931 онд “Хөх бух” хэмээх газар мэндэлсэн. - 1949-1953 онд Улаанбаатар хотод санхүүгийн техникумын нябо-нягтлан бодогч мэргэжлээр дүүргэсэн. 1953-1961 онд Чихэр боовны үйлдвэрт нярав, нягтлан бодогч, 1961-1965 онд Геологи шинжилгээний зургийн ангийн тооцооны ня-бо, 1965-1984 онд Талхны үйлдвэрт нягтлан бодогч, тус үйлдвэрийн авто баазд диспитчер хийж байсан. - Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медаль, Худалдаа бэлтгэлийн яамны хүндэт тэмдгээр шагнагдаж байв. ЦЭДЭНГИЙН НАЙДАН - 1957 онд төрсөн. - 1980 онд Эрдэнэт хотод илтгээлтээр ирж авто тээврийн 35-р баазад жолооч, уулын баяжуулах үйлдвэрийн авто тээврийн цехэд автобусны жолоочоор ажиллаж байна. Охин Хандсүрэн нь Авсрали улсад сурч амьдарч, хүү Банзрагч нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн жолооч хийж байна. - Осолгүй манлай жолооч, Онц тээвэрчин, Тэргүүний уурхайчин, АХ-ын ойн медалиар шагнагдсан.
300
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ВАНЧИНГИЙН ЗЭЭРЭН - 1948 онд “Ар сүүж” хэмээх газар төрсөн. - Сумандаа малчин байгаад, 1967 оноос Улаанбаатар хотод ирж гутлын үйлдвэрт ажилчнаар ажиллаж улмаар 1978 онд жолооч мэргэжил эзэмшин, Барилгын 3-р баазад ажиллах болсон. Гүйлтийн норм дуусан ЗИЛ130 маркийн авто машиныг өөрийн саналаар хүлээн авч засварлан ашиглалтанд оруулж хол ойрын тээвэрт бүрэн ашиглаж, баазад ажиллах хугацаандаа саятан бригадын ахлагч болж төлөвлөгөө нормоо биелүүлж явжээ. Эхнэр Д.Дулам нь ШУТИС-ийг барилгын технологич инженер, ХААДС-ийг нягтлан бодогч инженер мэргэжлээр төгссөн хүн юм. - “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль, “Онц тээвэрчин”, Ургацын 2 удаагийн аварга тээвэрчин юм. ЗЭВЭГИЙН ДАМДИНСҮРЭН - 1911 онд төрсөн. 1921 онд аймгийн төвийн бага сургуульд элсэн суралцаж төгсөж улмаар 1927 онд аймгийн шүүхэд бичээч, 1958-65 онд Холбооны яаманд үнэт цаасны нярав, 1965-1969 онд Авто засварын заводод ерөнхий дежурээр ажиллаж олон түмэндээ, нутаг усандаа шударга итгэлтэйгээр хүндлэгдэж байжээ. 1948-1950 онд өөрийн хурдан удмын азарга, дааганаас сонирхлынхоо дагуу морь уяж 1951 онд улсын наадамд уясан морь нь айргийн тавд багтаж ирж байжээ. 1936 онд Ванчинсүрэнгийн Ичинхорлоотой гэр бүл болж 6 хүүхдийн эцэг эх болсон. Улмаар 2 хүүхдээ эдийн засгийн дээд сургууль, 1 охиноо анагаахын дээд сургууль төгсгөсөн. Үр хүүхдээ зөв ухаантай хүмүүжүүлж амьдралтай нь золгуулсан ачлалт ухаант эцэг, эх хоёр минь билээ. Сутай, буурал богд шигээ хүрч боломгүй юм шиг хирнээ ариухан, сүрлэг, үр хүүхдүүддээ нөмөр түшигээ хайрладаг ачит 2 буурлыгаа үр ач, бид нар нь үргэлж дурсаж хайрлаж явна. /Охин Д.Ханд/ ДАМДИНГИЙН ЛУВСАНДОРЖ - 1933 онд төржээ. - 1950 онд цэрэгт татагдан бага даргаас хошууч цолтой болтлоо дэвшин ажилласан. Барилгын цэргийн 275-р ангид ар талын орлогчоор ажиллаж байсан. Нутгийн ард Ч.Даваагийн охин Бадамсүрэнтэй гэр бүл болж Л.Энхсайхан, Л.Энхтөр, Л.Ням-очир, Л.Лхагвасүрэн, Л.Оюунбилэг нарын 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. - Байлдааны гавьяаны одон, Байлдааны медаль, бусад ойн медиалаар шагнагджээ.
301
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
НЯМЫН ЦЭДЭНДАШ 1925 онд төрсөн. 1943 онд таван жилийн цэргийн албанд явж 1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцож Орос цэргийн санитараар ажиллаж байсан. Халх голын 30 жил, Ахмад дайчин, Зэвсэгт хүчний 60 жил, АХ-ын ойн медаль, Тамирчин дайчин, Бид ялав, Онц буудагч, 5, 6, YII таван жилийн гавшгайч зэрэг одон медалиудыг хүртэж байжээ. 1942 онд нутгийн бүсгүй Даваагийн Ившинноровтой гэр бүл болж, Ц.Цэнд, Ц.Ёндонжамц, Ц.Цэгмид, Ц.Дондовдорж, Ц.Эрхэмбаяр, Ц.Мягмарсүрэн, Ц.Янжинсүрэн, Ц.Энхтайван, Ц.Цэрэнхүү нарын 9 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн алдарт эхийн I, II одонтой. БААСАНЖАВЫН ЛХАГВАСҮРЭН - 1949 онд төржээ. - Ховд аймгийн багшийн сургуулийг 1969 онд дүүргэжээ. - 1969-1973 онд цэргийн алба хааж, 1973 оноос сумынхаа сургуульд бага ангийн багш, пионерийн удирдагч, багын хичээлийн эрхлэгчийн ажлыг 34 жил хийжээ. Зураг зурах, шүлэг зохиох авьяастай байжээ. Сумын ИТХын төлөөлөгчөөр 2 удаа сонгогдон ажиллаж байсан. Эхнэр Д.Батмөнх нь 1952 онд төрсөн. 1969-1973 онд СЭЗ техникум төгсөн нягтлан бодогч-эдийн засагч мэргэжилтэй. 1973-1977 онд Ховд аймгийн “Хөдөлмөр” сонинд ня-бо, 19782006 онд Дарви сумын 10 жилийн сургуулийн лаборант, ня-бо, санхүү тасгийн дарга, ЗДТГ-ын сум хариуцсан татварын улсын байцаагчаар ажиллажээ. Сумын ИТХуралд хоёр удаа, сумын эмэгтэйчүүдийн Зөвлөлийн тэргүүлэгч, сумын засаг даргын зөвлөлд сонгогдож ажиллаж байсан. Д.Батмөнх нь АХ-ын ойн медаль, санхүү-эдийн засгийн яамны хүндэт жуух, хөдөлмөрийн алдар медель, 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн “Алдарт эх”-ийн 1,2-р одонтой. - Б.Лхагвасүрэн нь Y, YI таван жилийн гавшгайч багш, Улсын тэргүүний пионерийн удирдагч Алтан медаль, АХ-ын ойн медаль, ахмад зүтгэлтэн багш, Ахмад зүтгэлтэн багш, Боловсролын яамны тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй. ЦЭРЭНЖАМЦЫН НАНСАЛМАА 1950 онд “Чандмань толгой” гэдэг газар Цэрэнжамцын хоёрдугаар охин болж төрсөн. 1965 оноос 1968 онд Улаанбаатар хотын худалдааны техникумын номзүйчийн анги төгссөн. 1968 оноос Улаанбаатар хотын номын худалдааны газар ажлын гараагаа эхлэж салбарын байгууллагадаа ажил хөдөлмөрөөр шалгарч залуусаа төлөөлөн алтан Москвагийн улаан талбай дээр алхаж явсан. Ц.Нансалмаа нь уран зохиолын сайн сайхныг залуу үед ойлгуулж номд хүүхэд багачуудыг дуртай болгоход олон жилийн нөр их хөдөлмөрөө зориулсан хүн юм. Тэрээр хоёр охин төрүүлж өсгөсөн ачит ээж билээ. 302
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЧИМЭДДОРЖИЙН ХОРОЛ - 1939 онд “Нуурын шанаа” хэмээх газар төржээ. - 1962 онд АУ-ны техникумыг сувилагч мэргэжлээр төгссөн байна. - Сумын хүн эмнэлэгт 1962-1972 онд сувилагч, эх баригч бага эмч, 1972-1974 онд Дэлгэр бригадад хүний бага эмч, 1974-1992 онд сумын яслийн эрхлэгчээр ажилласан. Ч.Хорол нь ажиллах хугацаандаа 90 гаруй хүүхэд эх барьж авсаны зэрэгцээ 20 хүүхэдтэй яслийн үйл ажиллагааг анхлан бий болгож ясли-цэцэрлэгийн төв болтол өргөжүүлэн хөдөлмөрөө зориулжээ. Сумын депутат, ардын төлөөлөгч, эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн даргаар сонгогдон ажиллаж байсан. - “Эх нялхасын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, АХ-н ойн медаль, “Алдарт эх”-ийн одонтой. ИШЭЭГИЙН ГАНТӨМӨР - 1961 онд “Булган хошууны” өвөрт төржээ. - 1977-1984 онд Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулагийн ХААТ-ыг малийн эмч, 1993-1997 онд ХААИС-ийг төгсөн малын их эмч болжээ. - Сумынхаа Дэлгэр багийн малын бага эмчээр 13 жил, Био үйлдвэр мал эмнэлгийн эм бэлдмэл шалгах улсын нэгдсэн лаборторид 1997-2003 онд шалгагч их эмч, 2003 оноос нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газар улсын байцаагчаар ажиллаж байна. Хурдан морь уях сонирхолтой бөгөөд орон нутгийн чанартай уралдаанд 5 удаа айраг түрүү авч байжээ. Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий, Баян-Өлгий аймагт гарсан малын гоц халдварт өвчинтэй тэмцэх Улсын онцгой комиссын бүрэлдэхүүнд оролцож байсан манай туршлагатай малын эмч юм. - АХ-ын ойн медаль, ХААЯ, ОБЕГ, Байгаль орчны “Тэргүүний ажилтан” цол тэмдэгтэй. БАТЧУЛУУНЫ ЧИНСҮРЭН - 1957 онд төржээ. - 1975-1979 онд УБ хотноо Төмөр замын техникум төгсчээ. - 1980-1987 онд Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэлтэст цагдаа, 1987-2005 онд ЧДийн цагдаагийн хэлтэст цагдаа, тасгийн дарга хийсэн байна. Эхнэр Цэмбэлийн Янжинхорол нь 1967 онд төрсөн. 1976 оноос Оёдлын төв үйлдвэрт оёдолчин, 1989-1990 онд Чех улсад мэргэжил дээшлүүлж, 1990 оноос хувийн хэвшилд монгол дээлээр дагнан ажиллаж байна. 2011 онд Чинсүрэнгийнх сумандаа “Их алтан гадас” бөөний төв байгуулан ажиллуулдаг байна. 5 хүүхэдтэй айл юм. 303
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
СЭНГЭЭГИЙН БЯМБАЦЭРЭН - 1946 онд “Хишигтийн дэн” гэдэг газар төрсөн. - Сумын бага дунд, Архангай аймгийн бага ангийн багшийн сургуулийг тус тус дүүргэсэн. 1965-1992 онуудад Ховд аймгийн Цэцэг, Дарви сумын дунд сургуульд бага ангийн багшаар тасралтгүй 28 жил ажилласан байна. Ажиллах хугацаандаа 1-4 дүгээр ангийг 4 удаа, мөн 1-3 ангийг 5 удаа анги даан 100 хувийн суралгын амжилттайгаар төгсгөсөн. С.Бямбацэрэнгийн төгсгөсөн шавь нараас өнөөдөр эрдэмтэн доктор 13, гавьяат цолтон 4 төрөн гарсан нь багшийн амжилтын нэгээхэн хэсэг юм. Ахмад сурган хүмүүжүүлэгч С.Бямбацэрэнгийн ажлын туршлагаас дурьдвал: - Сурагчдын эцэг эхтэй хамтарч ажиллах, гэрээр явах, харилцах дэвтэр ажиллуулах, аялуулах, сурлагын дэвтэр аялуулах, сурлагаар хоцрогдож буй сурагчдад нэмэлт хичээл заах, зайнаас сургах, боловсролын системийг өөрчилж анхны гурван жилээр төгсгөх туршилтын ангийг хөдөө орон нутагт анх амжилттай төгсгөсөн байна. - Өөрийн туршлага, бүтээлээ ном зохиолд хэвлүүлэн олны хүртээл болгосон билээ. С.Бямбацэрэн нь багшлахаас гадна сум орныхоо хөгжилд өөрийн авъяас чадварыг дайчлан ажиллаж, урлаг спортоор бүс аймгийн тэмцээнд олон удаа оролцож тэргүүн байруудыг эзэлж байсан ахмад тамирчин багш билээ. - Аймгийн БСТ-ын “Ахлах багш” цол тэмдэг, Багш нарын холбооны “Багшийн гавъяа” тэмдэг, Монгол улсын Гэгээрлийн яамны “Жуух бичиг”, БСШУЯамны “Боловсролын тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, Ардын боловсролын 80, 90-н жилийн медалиар тус тус шагнагдсан. БЯМБААГИЙН ЧОГСОО Миний аав Бямба овогтой Чогсоо нь Ховд аймгийн Дарви суманд Бямбаагийн 3- р хүү болон төрсөн. Бага насаа эцэг эхийн гар дээр өсөн бойжсон. Миний аав Б.Чогсоо нь Ө.Янжмаатай гэр бүл болон 6 хүүхэд төрүүлэн өсгөсөн. Б.Чогсоо нь 1939-1945 оны дайнд оролцож явсан. 1939 оны ахмад дайчин. Охин Ч.Наранцэцэг нь ХанУул дүүргийн ИХТөлөөлөгч, 2-р хорооны Засаг даргаар ажилладаг. Хайрт ааваараа бахархан явдаг.
304
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЭРДЭНЭЦОГТИЙН БУЯНБАДРАХ -1985 онд төрсөн. 2003-2007 онд ШУТИСийн МатС-ийг Инженер математик-Эдийн засгийн загварчлал мэргэжлээр дүүргэсэн. - 2007-оноос эхлэн ХААНБанкинд нярав, мэргэжилтэн, менежер, 2013 оноос эхлэн “Алтайн Өв Соёлыг Хамгаалах” ТББ-ийн Тэргүүнээр тус тус ажиллаж байна. Эхнэр Л.Оюун-Эрдэнэтэй гэр бүл болж том хүү Б.Хишигдорж, хоёр ихэр охин Б.Тэмүлэн, Хүү Б.Тэмүжин нарыг төрүүлж өсгөсөн. Л.Оюун-Эрдэнэ нь 1985 онд төрсөн. 2003-2007 онд ХААИС-ийн ЭЗБС-ийг эдийнзасагч-статистикч мэргэжлээр дүүргэсэн. 2008-2010 онд нийслэлийн статистикийн газарт судалгааны ажилтан, 2010-2011 онд ХУД-ийн боловсролын хэлтсийн мэргэжилтэн, 2011 оноос хойш Төрийн банкны зээлийн эдийн засагчаар ажиллаж байна. Том хүү Б.Хишигдорж нь Нийслэлийн тэргүүний 40-р цэцэрлэгийн Шилдэг хүүхэд, Монголын хүүхдийн ордний “Эрдэм” алтан медаль, Ирээдүй цогцолборын сургуулийн Тэргүүний сурагч өргөмжлөлтэй. Алтайн Өв Соёлыг Хамгаалах” ТББ-ийн нь: 2012.12.20-нд Монгол бөхийн өргөөнд “Онгодын дуудлагатай Хөөмэйн түрлэг” нэртэй бөө, хөөмийн хамтарсан уран бүтээлийн цэнгүүнийг Монголд анх удаа зохион байгуулсан. 2011-2013-онд ОХУ-ын Алтайн Бүгд Найрамдах Улсад ОУ-ын байгаль хамгаалах бага хуралд, 2012 онд БНСУ-ын Чежү аралд Дэлхийн байгаль хамгаалах их хуралд, 2013 онд Киргистан улсад ОУ-ын Ирвэс хамгаалах бага хуралд төлөөлөгчөөр, 2013 онд Франц улсад ОУ-ын Байгаль хамгаалах бага хуралд, 2013 онд Монгол улсад Тэнгэр судлалын олон улсын бага хуралд, 2014 оны 2 сард Африк төвийн Кени Улсад ОУын байгаль, соёлыг хамгаалах бага хуралд тус тус төлөөлөгчөөр оролцож байсан. НАНСААГИЙН БАЗАРРАГЧАА Базаррагчаа нь 1940 онд Ховд аймгийн Дарви сумын Мөнгөн аяга бригадад Түмбээгийн Нансаагийн ганц хүү нь болон төрсөн. 19501958 он хүртэл Ховд аймгийн төвд 8 жилийн сургуульд амжилтай суралцаж төгсөөд Архангай аймгийн багшийн сургуульд 1958 онд элсэн орж 1962 онд төгссөн. Аймгийн төвд 2-р 8 жилийн дунд сургуульд бага ангийн багш, 3-р 10 жилийн дунд сургуульд багшаар тус тус ажиллаж байлаа. 1962 оноос 1992 он хүртэл 30 жил боловсролын салбарт тасралтгүй ажиллаж, хүүхэд багачуудыг сурган хүмүүжүүлэх ажилд томоохон хувь нэмрээ оруулан оюун ухаан, ухамсарт амьдралаа зориулсан боловсролын тэргүүний ажилчин юм. Ардчилал зах зээлд шилжсэнээс хойш 1993 оноос Ховд аймгийн Буянт сумын Наран хайрхан багт хувиараа таван хошуу мал өсгөн үржүүлэх мал аж ахуйг амжилт бүтээлтэй эрхэлж ажиллаж байлаа.
305
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЭРДЭНИЙН ГАНЖИН 1911 онд Засагт хан аймгийн Эрдэнэ бэйс, Сүрэн гүний хошуу, “Дэлгэр” хэмээх газар Эрдэнийн нэгдүгээр хүү болон төржээ. Тэрээр нутаг усандаа Ганжин жаажаа хэмээн абугайлагддаг ахан дүүс, олон түмэндээ нэр хүндтэй хүн байсан. Түүний эхнэр Банчингийн Балжин нь 1921 онд Ховд аймгийн Дарви суманд төрсн. 1938 онд ханилан сууж 10 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Ууган хүү Балжир нь 1939 онд төрсөн. Барилгын байгууллагад кранчинаас эхлээд инженер, улмаар удирдах албан тушаал хашин 40 гаруй жил үр бүтээлтэй ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Хүү Доржсүрэн нь 1944 онд төрсөн. Цэргийн байгууллагад 30 гаруй жил ажиллахдаа Замын цагдаагийн газрын Мэргэжил, техникийн хэлтсийн дарга, Батлан хамгаалах яамны цэргийн шалгах албаны дарга, барилгын цэргийн Тээвэр, механизмийн хэлтсийн дарга зэрэг хариуцлагатай ажлуудыг хийж байгаад хурандаа цолтой тэтгэвэрт гарсан. Хүү Лувсандорж нь 1950 онд төрсөн. Тэрээр 30 гаруй жил жолооч, мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх багшаар ажилласан. Үүний дотроос армийн 107 дугаар ангид офицер багшаар ажиллаж байгаад 1994 оноос ”Луу гүн” авто сургуулийг үүсгэн байгуулж, 2013 он хүртэл амжилттай ажиллуулсан. Охин Даштогтох нь олон жил сургуулийн өмнөх боловсролын салбарт цэцэрлэгийн багшаар ажиллаж байсан. Хүү Дагдандорж Монголын Залуучуудын Эвлэлийн Төв Хорооны авто баазад олон жил жолоочоор ажиллаж байгаад зах зээлд шилжсэн үеэс хувийн аж ахуй эрхэлж, эдүгээ “Од-Хүнс” хүнсний үйлдвэрийг байгуулж, ард олныг эрүүл хүнсээр хангах үйлсэд хүчин зүтгэж байна. Түүний хүү Нямсүрэн нь Японы мэргэжлийн сумогийн дээд зиндаанд амжилттай барилдаж, нутаг усныхаа нэрийг өндөрт өргөж явна. Охин Балжинням худалдаа, үйлчилгээний салбарт хувийн аж ахуйгаа амжилттай эрхлэж байна. Бага хүү Отгонбаяр нь авто тээврийн салбарт бизнес эрхэлдэг. Хүүхдүүд нь ээж, аавдаа олон ач, зээг төрүүлж өгсөн бөгөөд тэд нь төрийн болон хувийн хэвшилд бүгд амжилт, бүтээл арвинтай ажиллаж, амьдарч байна. Ганжингийнх гэдэг айл өнөөдөр ач, жич, гуч, нарыг оруулан тооцвол зуу гаруй гишүүнтэй өнөр бүл болжээ. ГОМБЫН ЦОГ - “Уртын ам” хэмээх газар төржээ. Эхнэр Ж.Дарийн хамт мал аж ахуй, тариа тарих ажил эрхэлж байжээ. Эмээл хазаарын мөнгөн тоноглол, хэт хутга, эмэгтэй хүний үсний даруулга, авдар сав туйлын сайн хийдэг нэрт уран дархан, нутаг усандаа ганган Цог хэмээн нэрлэгдсэн найранд гурван дуутай, наадамд наргианч ганган хээнцэр хүн байжээ. 1945 онд Японы импералистуудыг бут цохиход хувь нэмрээ оруулж агт морьдоо бэлэглэж байсныг өндрөөр үнэлж Маршал Чойбалсангийн гарын үсэгтэй алтан үсгийн үнэмлэх үр хүүхдэд нь хадгалагдаж байна. САНГИДОРЖИЙН БАТЖАРГАЛ - 1959 онд Шар чулууны тохойд төржээ. - 1977-1979 онд ХААТМ сургууль төгссөн - 1980-1983 онд цэргийн алба хааж, 1980-1991 онд тариаланч хийж байна. 306
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ШИРЭМИЙН ДАВААЦЭРЭН - Миний өвөг эцэг Ширэмийн Даваацэрэн нь 1905 онд Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт малчин ард Ширэмийн гэрт хоёрдугаар хүү болон төржээ. Жамбалын Дарьтай ханилан сууж 6 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Жамбалын Дарь нь 1915 онд Ховд аймгийн Дарви суманд өндөр өвөг эцэг Жамбал, өндөр эмэг эх Сураасэдийн 3-р охин болж төрсөн. Ах Нямдорж Сэлэнгэ аймагт их эмч, Ах Гүрсэд Статистикийн мэргэжилтэн, дүү Нэргүй, Зоригт Отгон нар дор бүрнээ ажиллаж байна. Амьдралынхаа хугацаанд Ховдод мал аж ахуй эрхлэн, жин тээж амьдарч байгаад 1952 онд Улаанбаатар хотод нүүж ирээд 1-р төрөх газар Тээвэр холбооны яамны техник туслалцааны конторт галч, дежурын ажлыг 1952-1975 он хүртэл тасралтгүй хийж байсан. Боловсролын хувьд шинэ бичгийн дугуйлан төгссөн. - Ажиллаж байсан байгууллагын баярын бичиг, сайшаалын үнэмлэх, АХ-ын ойн медалиар шагнагдаж байсан. С.ДАМДИН - Ховд аймгийн Дарви сумын нутаг Дэлгэр багт төрсөн. - 1939-1945 онд Байтаг богдод цэргээс ирээд Сутайн хөгжилд малчинаар ажиллаж байсан.
ЖАНЦАНГИЙН БУЯН Ховд аймгийн Сутай уулын хошууны “Бумбатай” хэмээх газар 1865 онд төрсөн. Эцэг эхийн хамт мал маллаж, тариа тарьж амьдарч байгаад 1904 оноос эхлээд мужааны ажил хийж, сайн мужаан гэгдэж байжээ. Мужаан байхдаа одоогийн Дарви суманд байдаг хошууны дацангийн сүмийг барилцаж явжээ. ДАНДАРЫН ГЭНДЭН /ШАТАН/ - 1879 онд төрсөн. - Д.Гэндэн нутаг орондоо хамгийн өндөр хүн байсан учир өндөр банди, шатан банди зэргээр нэрлэгдэж байгаад хожмоо “Шатан” нэрээр нэршсэн. Шатан нь 1933 оны улсын мал тооллогоор тэмээ 12, адуу 35, сарлаг үхэр 31, хонь 188, ямаа 44 бүгд 310 толгой мал тоолуулж нутагтаа малын тоогоор 8-д орж байжээ. Б.Должинтой гэр бүл болж Г.Гончиг, Г.Даваабал, Г.Цэрэндагва нарыг төрүүлж өсгөсөн. Тэрээр Ардын хувьсгалаас зугтсан цагааны цэргүүд айл амьтан түйвээж явааг сонсоод адуугаа цагаантны унаа болгохгүй гэж яваад цагаантантай халз тулан нутгийн анд Шар Пүрэвийн хамт олзлогдон Ховдын Өөшийн үзүүр хүртэл явсан гэнэ. Тэр нэгэн шөнө адууны манаанд гарч байхдаа оргохоор шийдэн өөрийн шар халтар морийг нь унаж явсан цагааны цэргийг цулбуураа атган унтаж байхад нь цулбуурыг тас огтлон авч, хэсэг адуу таслан хөөгөөд зугтжээ. Түүний араас цагаантан хөөсөн боловч гүйцэлгүй алджээ. Амь мултарсан тэд нэгэн хөндийг өгсөн эхэнд нь хүртэл битүү хад асганд боогджээ. Адуугаа шахаж байтал өөрийнх нь бор азарга хад асга дамжин гарсан ажээ. 307
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
АРЦЫН НЯМХҮҮГИЙН ҮР САД Миний аав Арцын Нямхүү 1924 онд Цагаан арын Модон тан гэдэг өвөлжөөнд төрсөн. 1943-1948 онд цэргийн алба хаагаад нутагтаа очиж Дарви сумын нарийн бичгийн даргаар хэсэг хугацаанд ажиллаж байв. 1949 оноос Монголын эд хэрэглэгчдийн хоршоодын төв холбооны Хянан шалгах хэлтэст байцаагчаар ажилд орсноор улс орны хэмжээний асуудал боловсруулах, шийдвэр гаргахад оролцох болсон байна. Миний аав Хэнтий аймгийн Хоршоодын холбооны дарга, Улаанбаатар хотын Аж үйлдвэрийн барааны трестийн дарга, Улсын их дэлгүүрийн дарга, Улаанбаатар хотын Худалдаа удирдах газрын дарга, Архангай аймгийн Худалдаа удирдах газрын дарга зэрэг худалдаа, нийтийн хоолны салбарт хариуцлагатай албан тушаалыг тасралтгүй хашсан байдаг. 1924 оны хүн амын тооллогын дүн мэдээгээр Хантайшир уулын аймгийн Эрдэнэ бэйл Гүнсэнсүрэнгийн хошууны өрхийн дансны 383 дугаарт Чоймчог хар 70, эхнэр Жамба 65, хүү Ойдов лам 22, охин Янжин 17 настай гэсэн 4 ам бүлтэй айлаар миний өвгийн өвөг эцгийнх бүртгэгдсэн байдаг. Энэхүү Чоймчог болвоос миний дээд өвөг юм. Мөн дансны 384-т Арц хар 31, эхнэр Ичинхорлоо 23, хүү Лхагва 3 настай гэжээ. Ховд аймгийн Хайрхан сумын 1933 оны хүн амын дансанд Цагаан ар 10 дугаар багт Чоймчогийн Арц, эхнэр Буянгийн Ичинхорлоо нар хүү Лхагва 12, Нямхүү 9, Дамдин 3 настай, охин Дэжээхүү 13, Дулам 6 настай гэж бүртгэгдэн, өнөр айл болсон байв. Улс орноо батлан хамгаалах, бүтээн байгуулах их үйлсэд түүний байгуулсан гавьяа зүтгэл, оруулсан хувь нэмрийг үнэлж төрийн 6 одон, медалиар шагнаж алдаршуулсан. Бид эцэг эхээс гурвуулаа. Эгч Н.Сарантуяа нөхөр, 4 хүүхэдтэй, насаараа эрчим хүчний эрдэм шинжилгээ-зураг төслийн байгууллагад олон жил үр бүтээлтэй ажилласан. Монгол Улсын зөвлөх инженер хүн. Дүү Н.Сарангэрэл нөхөр, 4 хүүхэдтэй, олон жил Швейцар, Англи Улсад НҮБ-ын Цагаачлалын байгууллагад ажилласан, одоо Швейцарийн Холбооны Улсын Женев хот дахь НҮБ-ын төвд санхүүгийн асуудал эрхэлсэн удирдах албан тушаалын ажил хийж байна. /Дурсамжийг Нямхүүгийн Нарангэрэл/
ЦЭВЭГИЙН ЛХАМЖАВ - 1903 онд “Чулуут” хэмээх газар төржээ. - 1924 онд хил хязгаарыг хамгаалах түр цэрэгт явж, тариа тарих мал маллах, Цагаан нуураар дамжин Бийски хүртэл жин тээж амьдарч байжээ. Эхнэр нь 7 хүүхэд төрүүлсэн алдарт эх юм.
308
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БАЛЖИННЯМЫН ПҮРЭВГОНЧИГ (1943-2005) 1943 оны намар Ховд аймгийн Дарви сумын Мөнгөн аяга багийн нутаг Тунгалагын худаг дээр намаржиж байсан ард Балжиннямынд нэгэн хөвүүн мэндэлсэн нь бидний аав Пүрэвгончиг байлаа. Аав минь айлын долоо дахь хүүхэд байсан бөгөөд бага наснаасаа эцэг эхийн гар дээр өсч хүмүүжин, улмаар Хайрханы бага сургууль, Аймгийн төвийн арван жилийн сургуулийг дүүргэж, Улаанбаатар хотод Багшийн дээд сургуулийг тоо физикийн багш мэргэжлээр төгсөж улсдаа 38 жил тасралтгүй ажиллаж байгаад 2005 онд бурханы оронд заларсан билээ. Аав минь 1968 онд бидний ээж болох Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын харьяат Самбуудоржийн Рэнцэнхандтай ханилан сууж гурван хүү нэг охин төрүүлж өсгөн хөлийн нь дөрөөнд гарыг нь ганзганд хүргэж хүүхдүүдээ хүн болохын ухаанаар хүмүүжүүлж өсгөсөн ачтан билээ. Аав минь багаасаа дуу хөгжим, урлагт сонирхолтой, авьяастай байсныг найз нөхөд нь дурсацгаадаг юм. Аймгийн арван жилийн сургуульд байхдаа сургуулийнхаа концертонд гартаа баян хуур, амандаа аман хуур, хөлдөө бөмбөртэй зэрэг тоглодог, Зангад гуайг дуурайж сайхан дуулдаг байсныг аавын минь багын найз МУГ багш С.Базар ах одоо ч гэсэн дурсан ярьдаг билээ. Аавын минь авга ах Мяасүрэн ах (Манай аавын аав Балжинням, Мяасүрэн ахын аав Даш амбаа хоёр ах дүү хоёр байсан юм. Бид Ааяа гэж авгайлдаг байлаа) манайхаар олон алдартай хүмүүсийг дагуулж ирдэг байлаа. Тухайн үед манайх зохиолчдын хороотой ойрхон буюу хуучин пионерийн ордны ард гэрт амьдардаг, аав минь арван жилийн 5-р сургуульд математикийн багшаар ажилладаг байсан юм. Намайг 4-р ангид байдаг жил буюу 1978 оны өвлийн орой Ааяа манайд дөрөв таван хүн дагуулж орж ирээд аавтай чинь уулзсан Авдранд чинь ганц шил юм байгаа гаргаад ир гэхэд нь би айлын том хүүхэд, том мэдэлтэй хүн болох гэж Ааяад авдар цоожтой байхад арынх нь фанерийг хөндийлж байгаад (хадаасы нь суллачихсан байсан, учир нь дүү бид нар тавгийн юм хуурайлдаг байлаа) ганц шил юм гаргаж өгөөд дараа нь аав ээж хоёроосоо банга хүртэж байлаа. Тэр дөрөв, таван хүмүүс нь Бэгзийн Явуухулан, Пунцагийн Бадарч, Мишигийн Цэдэндорж, Сэнгийн Эрдэнэ нар байсан бөгөөд дүү бид нар гал хөсөө ч түлээгүй хоорондоо ноцолдож тоглоцгоож байсан билээ. П.Бадарч гуай манай галыг түлчихсэн, Явуу гуай тухайн социализмын үеийн матмал дүбэн сандал дээр суучихсан ганц нэг жүнз юм уугаад, суугаагаараа унтаад ч байгаа юм шиг байж билээ. Одоо санахад тэдгээр монголын яруу найргийн луухгарууд ганц шил архийг мөн ч удаан ууж байждээ. 1980 онд аав минь намын томилолтоор Хайлаастын арван жилийн 72-р сургуульд хичээлийн эрхлэгчээр томилогдож тэндээ тэтгэвэрт гартлаа ажилласан. 1980-иад оны дундуур аав, ээж хоёрын минь найз МОНЦАМЭ-д сурвалжлагчаар ажилладаг байсан Цэрэннамжил ах манайд анх Бавуугийн Лхагвасүрэн ахыг дагуулж ирж танилцуулж байж билээ. Аав минь нутгаа их санадаг өглөө босоод л нутгаа зүүдэлсэн зүүдээ их яридаг хүн байж билээ. 1988 онд зуны амралтаараа нутагтаа очиж нутагаа санасан цангаагаа тайлаад буцаж ирээд Лхагваа ахад 309
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
хэдэн гол ус, уул толгодын нэр бичиж өгсөнд тухайн үеийн ЦОГ сэтгүүлийн 3-рт Товшуурын хоёр утас буюу Ац богдын мөчлөг Балжиннямын Пүрэвгончигт зориулав нэртэй шүлэг хэвлэгдэн гарч аав минь их л баярлаж байж билээ. (Олхонууд овгийн Балжиннямын Пүрэвгончигийн ууган хүү Цог)
ТОВШУУРЫН ХОЁР УТАС БУЮУ АЦ БОГДЫН МӨЧЛӨГ Бавуугийн Лхагвасүрэн Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат Балжиннямын Пүрэвгончигт зориулав.
1.НЭГДҮГЭЭР УТАС Өнө удсаны дараа нутагтаа ирэхэд Өөгий минь дарж хашраасан Өхөөрдөж эрхлүүлж давраасан Эмээлийн бүүргэнд хүрэхэд минь Өргөж өгсөн Эрдмийн мөр хөөхөд минь Үнсэж үлдсэн Өвгөд хөгшид минь алгаа... Хонь малаа борлуулчихаад Хот бараадаж хүүхдүүдээ дагасангүй... Сүү ивэлсэн ууландаа Сүрэг дэлхсэн талдаа Өлгийн живхий нь сэврээсэн нутагтаа Өөд болцгоожээ. Уул болжээ. Чулуу болжээ. Туулайн зоо шиг зөөлхөн Тунгалагын тал Таана цас шиг хөрлөсөн газар Тухалж буусан нар хурхирсан намаржаа Биенд багтаагүй дуртгал Нулимс болон асгарах энэ газар Би төрсөн юм. Бүрэг намхан ухаа толгод Бүлээхэн салхинд найгах цагаан дэрс Үлийд бүдэрсэн мориноосоо ойчоогүйн баяр Үүргэнтийн ард нийлсэн хонины найр Шүлэг найраглал шиг бага насны минь Шад мөрүүд шиг гэгээн дуртгал Яс янгинуулсан хүйтэн Чулуутын голын ус Яасан ч сайхан юм бэ дээ, Нутаг минь! Сэвлэгий нь үргээхэд зулайг нь үнссэн Сургуульд ороход нь, харандааг нь үзүүрлэж өгсөн Уулын чулуунд бүдрэхэд нь өвдөгний нь шороог гүвсэн Уйлж туньж зогсоход нь, чихэр өгч аргадсан Унаган нутгийн минь хүүхдүүд том болжээ. Сэтгэлийн зоригтоо захирагдаж Сэлүүн нутгаа орхисонгүй... Дээдсийг тавьсан нутагтаа Дэрвэж өдөлсөн нугадаа Хана шийрлэж Гэр толгойлж 310
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Хат сууж Нэр өргөжээ. Хорвоогийн энэхэн зайд Хоёр үеийг гагнаж би төрсөн Цал буурал Цэл залуу нутаг минь. 2.ХОЁРДУГААР УТАС Идээний эх нь цай Эдийн эх нь хадаг Амьтны эх нь загас ( Ертөнцийн гурван эх ) Эргэцэж хоргодсон буцах шувууд Үүлсийн цаана гангар, гунгар, Ижий бид хоёр аргал түүн Үүргэнтийн араар дүнгэр, дангар, Ижил мянган уулс Зэнхэн-занхан. Ижийн минь үүрсэн араг Дэнхэн,данхан. Ижии, сайхан сайхан Холбоо үлгэр ярина. Би, сонсон сонсон Хормойдож дагана. -Энэ их уулс Далай байсийм гэнэ лээ. Эвийн хоёр загаснаас Хүн төрсийм гэнэ лээ. Нэг уулнаас нь Сүү гарсийм гэнэ лээ. Нөгөө уул нь Дуу дуулсийм гэнэ лээ. Ижийн ярьсан үлгэр Сүүмэн сүүмэн Эрх бага насанд минь Сонин хачин. Үлгэрийн сайханд баярлахдаа Үүрсэн арганд нь аргал нэмтэл -Араг хүндэрчих чинь... Нойтон аргал хийчихэв үү? Миний хүү Амь амьдрал залгасан Гал голомтоо хуурах нь уу? ”Хүний хүү” гээд Ижийн яриа түг таг... Энүүхэн дороос ногтруу дэр, дар! Намрын хонгор салхи сэр,сэр! Намайг зэмлэсэн нүд сэрвэс, зэрвэс! Ижийнхээ уцаарыг хүргээгүйсэн болуужин Эрхэм уулсынхаа тухай бүтэн сонсох байжээ. Алдрай багад- ай хайран Ахимаг насанд- бүүр хайран. (Энэ шүлэг “Цог” сэтгүүлийн 1988 оны №3-д хэвлэгджээ)
311
УРАН БҮТЭЭЛЧИД, УРАН ЗОХИОЛ
Дарви сумын сайн дурын уран сайханчид
Уран бүтээлийн бараг л бүх төрөл (жанар)-аар туурвиж буй уран бүтээлчид бичгийн сайхан хүмүүс Дарви нутгаас маань цөөнгүйгээр тодорч байна. Энэ хэрээр Дарви нутгаас цаг үетэйгээ нийцсэн, ой ухаанд тэжээл болохуйц уран бүтээлүүд ундарсаар байна.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
УРАН БҮТЭЭЛЧИД, УРАН ЗОХИОЛ Дарвиас төрөн гарч буй уран бүтээлчдийнхээ баринтаглан гаргасан ном, жүжиг, кино, концертыг үзэж сонор, сэтгэхүйгээ мялаасаар байгаа уншигч танаа олныг нурших юун. Аливаа уран бүтээл нь сэтгэл, зүрхнээс төрж, уураг тархинд боловсрон бойжиж, олны хүртээл болдог. Цэцэг байгалаас тоос хүртдэг бол хүн уран бүтээлээс тоос хүртдэг гэж болно. Дарви сумаас маань тоосоо хүртээсэн олон томоохон уран бүтээлчид төрсөөр, үржсээр тэнгэрийн од лугаа болох болтугай. 1. Мишиг гүн - Ганжуур, Даанжуурыг хөрвүүлсэн бичгийн их хүн 2. Жамъянгийн Болд-Эрдэнэ - МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч 3. Цагааны Даваадорж - МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч 4. Довдонгийн Данзан - МУСГЗ-тэн, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч 5. Данзангийн Лхасүрэн - Яруу найрагч 6. Балчингийн Соном - Кино зохиолч 7. Гэндэнгийн Бямбажал - Сэтгүүлч, ахмад уран бүтээлч 8. Бальдирын Бямбадорж - Телевизийн найруулагч 9. Чинсүрэнгийн Баярлах - Кино найруулагч 10. Цэвээнжавын Намжил - Түүхч, зохоилч 11. Галсангийн Жамъяндорж - Шог зохиолч 12. Батмөнхийн Батзаяа - Яруу найрагч 13. Довдонмашийн Дагвадорж - Шүлэгч, нийтлэлч 14. Дондогийн Бямбадорж - Зайран, яруу найрагч 15. Чүлтэмийн Далхсүрэн - Жүжгийн зохиолч 16. Даваагийн Долгор - Кино найруулагч 17. Чойндонгийн Содномдорж - Сэтгүүлч, яруу найрагч 18. С.Хүрэлбаатар - МУГЖ, яруу найрагч, дуучин 19. Төмөрбаатарын Мөнхтунгалаг - Хөгжмийн зохиолч 20. Бальдирын Батнасан - Найруулагч 21. Дамдингийн Шараа - Яруу найрагч 22. Жамбын Магсар - Яруу найрагч 23. Дэчинравдангийн Балчинпүрэв - Кино зураглаач 24. Чогжмаагийн Нянгар - Хөгжмийн зохиолч 25. Хайнзангийн Шагдар - Түүхч, яруу найрагч 26. Дамдинпүрэвийн Батжаргал - Дуурийн дуучин 27. Жавзан - Дуучин 28. Хойлогдоржийн Чойдогжамц - Утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч 29. Сандуйжавын Нарантунгалаг - Дуучин зэрэг хүмүүсийг нэрлэж болно.
313
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ЖАМЪЯНГИЙН БОЛД-ЭРДЭНЭ - 1990-ээд онд монголын утга зохиолд залуу уран бүтээлчдийн нэг үе хүчтэй түрлэг болж орж ирсэн билээ. Чөлөөт сэтгэлгээний уран бүтээлчид гэж нэрлэгдсэн тэдний дунд Жамъянгийн Болд-Эрдэнэ иргэний уянгын намуухан атлаа хүчтэй “амьд” яруу найраг содон байв. Орос, Зөвлөлтийн олон сонгодог яруу найрагчийн хөрөг бичсэн түүний амьддаа гаргасан хамгийн эхний бөгөөд эцсийн ном “Гоо Марал” ард түмний сэтгэл зүрхэнд оршсоор байх болно.
ЦАГААНЫ ДАВААДОРЖ - 1947 онд Дэлгэрийн амны ”Хүнт хашаа” гэдэг газар төрсөн. - 1974-1978 онд УБДС-ийн Кино драмын анги төгсчээ. - 1965-1974 онд Ховд аймгийн ХДТ-т бүжигчин, 19781983 онд Сүхбаатар, Төв аймгийн театр, Соёлын ордонд найруулагч, уран сайхны удирдаач хийж байв. Яруу найргийн “Алаг хорвоо” зэрэг 5 ном хэвлүүлжээ. - “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонтой.
ГЭНДЭНГИЙН БЯМБАЖАЛ - 1940 онд “Цахир огторго”-ын дээд буланд төрсөн. - Багшийн сургууль, НДС, ОХУ-ын Новосибирск хотод сэтгүүлчийн дээд курс төгссөн байна. Боловсролын яамны хэвлэлийн хэлтэс, “Үнэн”, “Ардын эрх”, “Өнөөдөр” сонинд хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга хийж байв. - Баримтат кино, “Далай цагаан өргөө” зэрэг нийтлэл уран сайхны олон зохиол нийтлүүлжээ. - “Алтан гадас” одон, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг”-ийн одонгоор шагнагдаж байлаа. БАЛЬДИРЫН БЯМБАДОРЖ - 1949 онд “Хөндлөн булаг” гэдэг газар төрсөн. - ЗХУ-ын Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургууль төгссөн. Монгол телевизид найруулагч хийж байв. Гуч шахам баримтат кино, “Бэр цэцэг” уран сайхны кино, “Нутаг”, “Шилний эмгэн”, “Их хатан” зэрэг 20 гаруй бэсрэг жүжиг бүтээсэн болно. “Нүүдэл” баримтат киногоороо Берлиний олон улсын кино наадмын гуравдугаар байрын шагнал авч байв. - “Алтан гадас” одонтой.
314
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
МОНГОЛ УЛСЫН СГЗ-ТЭН ДОВДОНГИЙН ДАНЗАН - “Түшээт хааны Намхай аварга”, “Манлай заан”, “Гэртээ ирлээ”, “Насны хайр”, “Монгол эрийн жавхаа”, “Цуутай нутаг сутай”, “Сутай цагаан богд”, “буурал богд” зэрэг олон дуу зохиож түмэнд хүргэсэн. Яруу найргийн “Эгшиглэнт нас”, “Босоо дэлтэй бор”, “Дэлхийд ганц наадам”, “Дэлхий чимсэн нутаг”, “Бөхийн ертөнц”, “Уран мэх уралдуулсан Ховдын бөхчүүд”, “Ховдын физикч эрдэмтэд”, “Монгол бөхөд анхлан сурах бичиг”, “Монгол бөхөд хийсэн 25 шинэ зүйл”, “Зодог жудаг”, “Бөх араншин” зэрэг 30 гаруй номыг хэвлүүлэн гаргасан. Д.Данзан 2003 онд “Насны хайр”, 2013 онд “Сайхан хүмүүс” уран бүтээлийн бие даасан цэнгүүнээ нийслэлд, 2005 онд “Гэртээ ирлээ” цэнгүүнээ Ховд хотод хийсэн. Монголын үндэсний бөхийн холбоог үүсгэн байгуулалцаж, дэд тэргүүнээр 1990 оноос хойш тасралтгүй ажиллахын зэрэгцээ, “Манлайн баясгалан”, “Үндэсний бөх” сэтгүүл, “Бөх” сонинг санаачлан гаргаж эрхлэгчээр нь ажиллаж байна. МЗЭ-ийн шагналт МУСГЗ-тэн цолтой. Намтрын дэлгэрэнгүйг гавьяат цолтон хэсгээс үзнэ үү. МУГЖ С.ХҮРЭЛБААТАР Намтрын дэлгэрэнгүйг гавьяат цолтон хэсгээс үзнэ үү.
ТӨМӨРБААТАРЫН МӨНХТУНГАЛАГ - “Сонсогчийн алдар”, ”Хилчин баатрууд“ зэрэг марш дан хөгжмийн зохиол 10 гаруй, цэрэг эх орон, утга уянгын 60 гаруй дуу зохиосон, 2003 онд “Морин хуур” наадамд “Чи бидэн хоёр” дуугаараа тэргүүн байр, Халх голын ялалтын 70 жилийн ойд зориулсан цэрэг эх орны сэдэвт дууны улсын уралдаанд “Цэрэг бүсгүй” дуугаараа 3-р байранд шалгарч байлаа. - Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй, Хөгжмийн зохиолчдын холбооны дээд шагнал, Цэргийн хөгжмийн нэрт зохиолч Н.Цэрэнпилийн нэрэмжит шагналтай. Намтрын дэлгэрэнгүйг цэргийн хурандаа нарын хэсгээс үзнэ үү.
БАЛЧИНГИЙН СОНОМ - 1918 онд төржээ. - Сүүн заводын эрхлэгч, цаг уурч, клубийн эрхлэгч хийж байжээ. - “Пүрэв гуайн баруун хөл жиндсэн нь”, “Моринд хөнгөн машинд хүндхэн”, “Түйвэргэн хүн” зэрэг олон бүтээл хийсний дотор “Ард Аюуш” кино зохиол түүний жинтэй бүтээл юм. ДАВААГИЙН ДОЛГОР Тэрээр “Намрын халуун өдрүүд” кино, “Эдлэх эрхгүй эрх” жүжиг зэрэг 40 гаруй бүтээл туурвисан кино найруулагч юм. ДОВДОНМАШИЙН ДАГВАДОРЖ - 1937 онд “Голын адагт “ төржээ. - ХАА-н техникум, ХААДС-ийг төгссөн малын эмч мэргэжилтэй. - “Сэтгэлд уяатай Сутайхан минь”, “Үлэмжийн сайхан Үенч нутаг” зэрэг олон ном, найраглал нийтлэл хэвлүүлжээ.
315
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ДАНЗАНГИЙН ЛХАСҮРЭН - Хөвхөр голд 1951 оны туулай жил төрсөн. - Эдийн засагч мэргэжилтэй. Уран бүтээлээ 1980 оноос эхэлж МЗЭ-ээс зарласан анхны номын уралдаанд “Гал өнгө” шүлгийн түүвэр нь шалгаран 1986 онд хэвлэгдсэн бол 1996 онд “Нүцгэн сар”, 2004 онд “Уужим сэрүүн” шүлгийн түүврүүдээ, 2006 онд “Хадагт хар цагаан тууж оршвой”, 2008 онд “Нохойн дуудлага” өгүүллийн номуудаа тус тус хэвлүүлсэн байна. Тэрээр 1982 онд Эрдэнэтийн залуу зохиолчдын бүтээлээр “Есөн эрдэнэ” номыг эмхэтгэн гаргаж, орчуулагч Х.Бямбадоржийн “Ирээдүйн өнөөдөр бий болно” номыг ариутган шүүжээ. ЧИНСҮРЭНГИЙН БАЯРЛАХ - 1953 онд төрсөн. - 1980 онд УБДС-ийн Кино драмын ангийг найруулагч, жүжигчнээр төгссөн байна. Булган, Өвөрхангай, Ховд аймгуудын театруудад найруулагч, 1999 оноос одоо хүртэл МОНҮТ-ийн найруулагчаар ажиллаж байна. 40 гаруй жүжиг, 200 гаруй концерт найруулж, олон ангит кино “Алтан хөрш”, ”Босго тотго”, ”10 анги, “Санан санан дурсана” тэлээ зохиомж хийсэн. - Соёлын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагдсан байна. ЦЭВЭЭНЖАВЫН НАМЖИЛ - 1932 онд “Цагаан даваа “ гэдэг газар төржээ. - Улс төр, эдийн засгийн дээд боловсролтой. 1954 оноос цэргийн алба хааж хошууч цолтон болтлоо Ардын армид алба хаажээ. - “Олхонууд овгийн түүх” гэдэг ном бүтээсэн нь Дарвичуудын ширээний ном төдийгүй Олхонууд түмний 400 гаруй жилийн түүхийг архивын материалд үндэслэн уг номдоо оруулсан байдаг.
ГАЛСАНГИЙН ЖАМЪЯНДОРЖ - 1943 онд “Ганц худгийн ам” гэдэг газар төржээ. - 1967 онд МУИС-ийг Монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжлээр төгсчээ. Ховдын ХАА-н техникум, Багануур, Улаанбаатар хотын ерөнхий боловсролын сургуульд багшилж байв. “Дээс тоглодог эмээ”, “Алганы амт” зэрэг олон ном бичжээ.
316
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
МОНГОЛ БӨӨ МӨРГӨЛИЙН ТӨВИЙН ТЭРГҮҮН, ЯРУУ НАЙРАГЧ ДОНДОГИЙН БЯМБАДОРЖ - 1946 онд Ховд аймгийн Дарви суманд Баясгалантын аманд Могой чуулах цагаан хадны ойролцоо зуны эхэн сард малчин ард Дондогийн 7-р хүү болж төрсөн. Бага насандаа аав ээжийн гар дээр хүмүүжин сургууль соёлын мөр хөөж, 1967 онд УБ хотын Политехникумын механикийн ангийг механикч мэргэжлээр улсад тасралтгүй 32 жил ажилласан. Монгол бөө мөргөлийн төвийг албан ёсоор байгуулж, 14 жил бөөгийн үйл ажиллагааг явуулж ирлээ. Төрийн их зайран гэдэг төр түмний хүндэтгэл хүлээж 20 гаруй жилийн тэнгэрийн үйлээ товчхон танилцуулвал: - 1999 онд Дэлхийн бөө судлалын 5-р хуралд уригдан оролцож Тэнгэр уулын хийморийн овоог тахиж түмэн олны хүндэтгэлийг хүлээсэн зайран болов. - 2001 онд Монгол улсын ерөнхийлөгч Н.Багабандийн төрийн тахилга, Бурхан халдун хайрханы тэнгэр тайх тахилгыг биечлэн хийж Төрийн зайран болсон. - 2000 онд Далай ламын урилгаар Дэлхийн шашны их хуралд Монгол бөөгийн зан үйлээр оролцож дэлхийд танигдсан бөө болохоо харуулсан. - 2003 онд Хөдөө аралд Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор төрийн гурван өндөрлөг оролцсон Чингис хааны онгон шүтээнийг амилуулах их ёслолд Хааны гал тахих зан үйлийг биечлэн хийж “Төрийн их зайран” хүндэтгэлийг түмэн олноосоо хүртсэн. Их засаг сургуулийн Чингис хааны онгон шүтээний төвд Мөнх тэнгэрийн тэнгэр тайх ёс зүйг багтаасан ном номлол, дэг журам зохиож оюуны томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн тул ректорын 121 дүгээр тушаалаар “Мөнхжүүлэх үйлстэн” гэж Их Засаг Их сургуулийн эрдмийн зөвлөлөөс онцгойлон тэмдэглэсэн юм. - 2004 онд Монгол улсын ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын Бурхан халдуны тэнгэр тайх бөөгийн ёслол хийж төрийн их зайран болохоо дахин баталсан. - 2006 онд Герман улсад Чингис хааныг Мянганы суут хүн болгосон түүхт ойг тэмдэглэж “Чингис хааны олон улсын музей” нээх ёслолд олонд нэрд гарсан эрдэмтэн Чоймаа, Болдбаатар зэрэг докторуудын хамтаар 5 давхар байшингийн орой дээр галын тахилга хийж дэлхийд танигдсан бөө болохоо харуулсан. - Хэнтий аймгийн Биндэр суманд эрдэмтэн доктор Базаргүрийн удирдлагаар олон улсын эрдэмтэн мэргэд ирж Их Монгол улс байгуулагдсан түүхт газрыг тодорхойлж “Модон онгод” хөшөөг анх амилуулан босгож бөөгийн зан үйл хийж олон түмэнд хүндлэгдэн зөвшөөрөгдсөн зайран болохоо харуулсан. - Монгол түмний уламжлалт ёс заншлыг залуу үедээ өвлүүлэн уламжлуулахыг зорин өөрийн онгод, авъяас билгийг дайчлан яваа бөө төдийгүй бөө мөргөлийн дуудлагаа онгодоор хөглөн “Тэнгэр шүтлэгийн амин судар”, “Мөнх тэнгэрийн амин судар”, “Бурхан Халдун хайрханы тэнгэр тайх тахилга, бөөгийн ёс”, “Мөнх тэнгэрийн шашин, бөө мөргөл” зэрэг номуудыг хэвлүүлэн уншигч олондоо толилуулсан билээ. Түүнчлэн “Сутай ээж”, “Чингис хааны дуулал”, “Хоёр буурайдаа”, “Гимбий богд”, “Миний сайхан ээжий”, “Тал нутаг минь”, “Ааваа дурсахуй”, “Дарвидаг хээр”, “Зүйрлэшгүй сайхан нутаг”, “Саран ээжий” зэрэг дуунуудыг нь манай нэртэй дуучид дуулж ард түмний дуулах, сонсох дуртай бүтээл болсныг энд дурдууштай. Мөн “Домогшил”, “Би шүлэг”, “Аав нутаг хоёр”, “Их Монголын сүлдэт дуулал”, 317
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
“Дурсамж дүүрэн намтар” зэрэг шүлэг найраглалын олон бүтээл туурвисан билээ. - Энэтхэг, Өмнөд Солонгос, Герман, Орос, Хятад зэрэг улс орнуудад айлчилж “Мөнх тэнгэрийн шүтлэгээ” олон улсын тавцанд Монгол түмнээ төлөөлөн хүргэснийг хэлэхэд таатай байна. Д.Бямбадорж нь онгодтой зайран төдийгүй Монголын Үндэсний Чөлөөт Зохиолчдын Холбооны шагналт яруу найрагч, уран бүтээлч юм. - Засгийн газрын “Хүндэт жуух”, ойн медалиуд, Эрх чөлөөний одон, Ард түмний гавьяат, Зохиолчдын хорооны шагнал, Цагдаагийн одон медалиуд, Чингис хааны одон, “Алтан гадас” одонгоор шагнагдсан. БАТМӨНХИЙН БАТЗАЯА - 1954 онд төржээ. - Кино урлагийн дээд сургуулийг кино зохиолч мэргэжлээр төгсчээ. “Дэлхийн мэдээ” сонин, “Хувийн мөрдөгч” сонинд редактор, ЕМ 106 радиод редактороор ажиллаж байв. - “Жавартай нарны нутаг”, “Нөхөгдөхгүй хайрын нэхэл” зэрэг арваад ном бичжээ.
ЧҮЛТЭМИЙН ДАЛХСҮРЭН - 1941 онд Чүлтэмийн 2-р хүү болон төржээ. - Ховд аймгийн ХАА-н техникумыг 1960-1962 онд, 1967-1971 онд УБДС-ийг төгсчээ. Ховд аймгийн АДХГЗ-ны Соёлын хэлтэс, Соёлын яаманд мэргэжилтэн, Улсын хүүхэд залуучуудын театрын дарга хийж байв.
ЧОЙНДОНГИЙН СОДНОМДОРЖ - 1952 онд “Дунд уулзвар” гэдэг газар төржээ. - 1971 онд Багшийн сургууль, 1982 онд ОХУ-д утга зохиолын дээд сургууль дүүргэжээ. 1971-1975 онд Ховд аймгийн 10 жилийн сургуульд пионерийн удирдагч, ХЗЭийн хорооны дарга, 1989 он хүртэл эвлэлийн ажил хийж байгаад 1989-1998 онд “Залуучуудын үнэн”, “Ардын эрх”, “Үнэн” сонинд, 2002-2005 онд Баянзүрх дүүргийн Халамж үйлчилгээний газрын дарга хийж байв. - “Гангар цагаан сутай”, “Нутгийн сайхан бэр”, “Ханилснаас дутуугүй найзууд”, “Сүлдэнд заяатай хүлэг”, “Хаданд ургасан цэцэг”, “Хоёр эхнэртэй байж болох уу”, “Хайрын цэнхэр нулимас” зэрэг яруу найраг, сэтгүүлчийн нийтлэлийн 10 шахам ном хэвлүүлжээ. - Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналтай. 318
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАМДИНГИЙН ШАРАА - “Хөндлөн булаг” хэмээх газар 1943 онд төрсөн. - 1973-1976 онд Санхүү эдийн засгийн техникумын ХАА-н нягтлан бодохын ангийг эчнээгээр, Марксизм-Ленинизмын оройн их сургуулийг 1980-198 онд эдийн засгийн чиглэлээр төгсөж, улс төрийн дээд боловсрол эзэмшсэн. - 1967-1970 онуудад уран зохиол бичиж төв орон нутгийн сонин сэтгүүл, радиод 50 гаруй шүлэг найруулал бичиж нийтлүүлсэнээс гадна 40 гаруй дууны шүлэг бичжээ. Түүний бичсэн “Ханийн дуу”, “Илгээлтийн эзэд”, “Үйлчин бүсгүй”, “Богд Дүнжингарав”, “Сүүтэй сүмбэр Алтай” зэрэг олон дууг Адарсүрэн, Сарантуяа, Дуламсүрэн, Амаржаргал нарын олон дуучид дуулж түмний сонорт хүргэсэн байна. Д.Шараагийн “Дайн энх”, “Шүхэрчин”, “Эх орондоо хэлэх үг”, “Сутай” зэрэг олон шүлэг найраглал төвийн хэвлэлд хэвлэгдсэн. НАЙРАГЧ ЖУМБЫН МАГСАР - 1953 онд Мөнгөн аяга багийн нутаг “Тосон” гэдэг газар төрсөн. - 1973 онд БНБС-ийг төгсөөд багшлаж байгаад МУИСийн түүхийн ангид элсэн суралцсан. Яруу найраг, хурдан морь сонирхдог. Л.Галмандахтай хамтран “Сургууль минь”, Б.Чинзоригтой хамтран “Уянгын дуу” зэрэг хэд хэдэн дуу зохиосон. Данзанравжаагийн нэрэмжит яруу найргийн наадамд удаа дараа амжилттай оролцсон МЧЗЭ-ийн гишүүн юм. ЦАНЖИДЫН БЯМБАЖАВ - 1933 онд төрсөн. - Хуульч мэргэжилтэй. Яруу найрагч. “Миний шүтээн Сутай” номоо Дарви сумынхаа 80 жилийн ойд зориулан гаргаж байсан. Түүний бичиж түмэндээ өргөсөн 41 дууны шүлгэнд уугуул нутаг, уул усаа, байгаль дэлхийгээ хайрлаж, хамгаалах тухай хүмүүн ёсны сайхан сэтгэлийг харуулсан байдаг.
ХОЙЛОГДОРЖИЙН ЧОЙДОГЖАМЦ - 1992 онд төрсөн. - Одоо Монгол улсын их сургуулийн Утга зохиол, судлал шүүмжлэлийн ангийн төгсөх оюутан. МУИС-ын уран зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч. 2013 онд “Тайлахуйн чинад” уран сайхны шүүмжлэл судлалын тэмдэглэлийн ном гаргажээ.
319
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БАЛЬДИРЫН БАТНАСАН -1976 онд төрсөн. -1992-1995 онд Дүрслэх Урлагийн Коллеж, Зураач, 1995-1997 онд Дүрслэх Урлагийн Дээд сургууль, График дизайнер-Баклавр, 2011 онд ШУТИС, МИСургууль, ТээвэрЛогистик Менежмент, Магистр суралцан төгссөн. -1998-1999 онд Англи улс, Лондон хот “Preimer College” Англи хэлний коллеж, 2000 онд Англи улс, Манчестер хот, Нийтийн хоол, эрүүл ахуй, тогоочийн мэргэжил дээшлүүлэх курс, 2001 онд Израйл улс, Теле-Авив хот “Ziva Tal Antique Shop” Эртний эдлэл сэргээн засварлах курсэд мэргэжил дээшлүүлсэн. -1995-1997 онд Дэлхийн Зөн Монгол Олон Улсын байгууллага, “Нярай хүүхдийн хоол тэжээл” төсөл, Хэвлэлийн дизайнер, 1997-1998 онд “Алтан алим” хэвлэлийн компани, зураач дизайнер, эх бэлтгэгч, 1998-1999 онд Англи улс, Стокфорд хот, “Highland Antiques Export” диллер компани, Эртний эдлэл сэргээн засварлагч, 2003 онд МРТХЭГ-ын дэргэдэх Х-Ten ТВ продакшн, гүйцэтгэх захирал, 2003 онд “Only” ХХК, ТВ продакшн, үүсгэн байгуулагч, 2003 онд “Аалз” уран сайхны кино нээлтийн шоу тоглолт, eрөнхий продюсер, 2006-2007 онд “Үхэж үл болно-Чингис хаан” уран сайхны киноны маркетинг ОНХарилцах албаны дарга, 2007-2009 онд “Goviin od” ХХК-ны “Beverly hills villas” хотхон, маркетинг, борлуулалтын албаны дарга, 2009 онд “Цагдаагийн тангараг” уран сайхны кино, продюсер, 2009 онд “Хүн гүрэн” ХХК, гүйцэтгэх захирал, 2009 онд “Моодун” уран сайхны кино төсөл, продюсер, 2011-2012 онд “Монгол 999” Үндэсний нэгдэл ХК, ТУЗ-ийн гишүүн, 2012 онд Монголын Логистикийн Парк ХХК-ны ерөнхий захирал, 2010 оноос одоог хүртэл “Монголын Логистикийн Холбоо” ТББ, Гүйцэтгэх захирал, зэрэг ажил эрхэлж байжээ. САНДУЙЖАВЫН НАРАНТУНГАЛАГ - 1985 онд төрсөн. - 1993-2003 онд Нийслэлийн “Шавь” цогцолбор сургуулийг онц дүнтэй суралцаж алтан медальтай төгссөн. 2003-2008 онд СУИСийг Ц.Ерөө багшийн удирдлаган дор дуулаач буюу дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцан төгссөн. - 2006 онд “Дуун хээтэй нэгэн үеийнхэн”, 2008 онд “Чамдаа би хайртай шүү” бие даасан тоглолт, өөрийн уран бүтээлээр CD гаргаж, олон арван хит уран бүтээлүүд гаргаж нийтийн дууны ертөнцөд өөрийн гэсэн байр суурьтай эзлэх болсон. Хань Ц.Мөнх-эрдэнэ, хүү М.Маргад нарынхаа хамт амьдарч уран бүтээлээ үргэлжлүүлж явна.
320
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
УРАН БҮТЭЭЛИЙН ДЭЭЖИС Хөлгөн их судар Гаанжуур, Даанжуурыг бурхны орноос залан авч ирээд утга номын сүлдийг нь тайлан уншиж, дуудан хэлж бичүүлсэн, хожим Богдын зарлигаар Нийслэл хүрээнд ирж Гаанжуур, Даанжуурыг орчуулалцсан манжич Мишиг гүнд богдоос “Тосон янтай, торгон бийртэй тод бичээч” цол шагнасан ажээ. Мишиг гүн олон сайхан дууг өөрөө зохион дуулсан гэдэг бөгөөд манай хошууныхан тэр дуунуудыг их дуулдаг байсан ажээ. Манай хошууныхан “Хөшөөтийн эрвээхэй”, “Говийн наран богд”, “Бичигтэй уул” гээд олон дуу аялан зохиосон бэлэг авьяастай улс байсан түүхтэй. Богдын бэлээс харахад Мишиг гүн Цангаж явахад Цангаа тайлахгүй Цастын орны Хур юм даа Цамцтай явахад Сэвжээ татахгүй Цагаа дагасан Нар юм даа Тэнгэрт харахад Тэсгэм хүйтэн Газарт гандах Гангар халуундаа Нэгэн нутаг байтлаа Хоёр улирал дунд Цаст богд Цайраад байна даа Нэг толгойд Хорин бадаг Нэмж хасаад Тунгаагаад байна даа Бүлтгэр халиун Бүлтгэр бүлтгэр булагт нь Буган халиунаа услана даа Вангийн хошууны АшнаагийнБалчир аашийг эвдүүзэй Задгай задгай булагт нь Зоргол халиунаа услана даа Зүүн хошууны Ашнаагийн Журамтай аашийг эвдүүзэй Сураг холын замд нь Хүлгийн сайныг унана даа Хүмүүн биеийг бартлаа Хүний дээдтэй ханилана даа Хошууны та олны буяныг Эвийн сайнаар хямгадана даа Эр биеийн тэнгэрийг Ханийн сайнаар түшүүлнэ дээ 321
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Төрсөн нутагтаа өргөх дуу Үг. Балжиннямын Пүрэвгончиг Ая. Дашийн Мяасүрэн (МУАЖ, МУУГЗ) Будан манан хөлөлсөн Бумбат хайрхан уулаа хө Буман сүрэг бэлчээрлэсэн Буурал аавын минь нутаг аа хө Ээ, Буяны ерөөлтэй нутаг аа Бурханаас заяасан Аав, ээж минь ээ Таанын толгой цавцайсан Дөргөн, Тунгалагийн талаа хө Тоосны үзүүрээс саравчилсан Хайртай ээжийн минь нутаг аа хө Ээ, Буяны ерөөлтэй нутаг аа Бурханаас заяасан Аав ээж минь ээ Янгирын сүрэг дүүлсэн Өлзийт, Хараатын уулсаа хө Ямагт наддаа санагдсан Буянтай хоёрын минь нутаг аа хө Ээ, Буяны ерөөлтэй нутаг аа Бурханаас заяасан Аав ээж минь ээ Сутайн магтуу МУ-ын гавьяат нэгдэлчин Ишээхүүгийн Даваа Мянган бээрээс нүд булаам харуустай Мөнгөн буурал Сутай бумбат уулстай Хөвхөрийн голоос шимийн ундраа бялхаастай Хөрсөн дороо буман эрдэнэс хадгалаастай Хоньчин баатруудын төрсөн нутаг Хойч үедээ дурсам өлгий Сүрэг малаар говь тал нь хучаастай Сүрлэг уулсаар ан гөрөө нутаглаастай Атрын хөрсөнд тариан тэнгэс найгаастай Отрын бэлчээрт төлийн дуу цуурайтай Хоньчин баатруудын төрсөн нутаг Хойч үедээ дурсам өлгий Хөгжлийн эрэнд армаг хүлгийн хурдтай Хөдөлмөрийн эрчимд ган зориг жолоотой Бярлаг гараар хөгжлийн залуур атгаастай Түрлэг дуугаар өнө үе нь жавхаатай Хоньчин баатруудын төрсөн нутаг Хойч үедээ дурсам өлгий
322
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сутай Хайрхан уул СГЗ, яруу найрагч Б.Хүрэлбаатар
Сутай хайрхан уул Суусан ч боссон ч харагдана Харагдах гэж өндөлзөхгүй Харанхуй манан дундаас ч харагдана. Сутайн цагаан салхи Дөрвөн сумын нутагт салхилна Сутайн цагаан үүл Дөрвөн сумын нутагт зүмбэрлэнэ Онгоц дээгүүр нь нисэхэд Далавчий нь цантуулж байдаг Оргил цагаан тэргүүн нь Хоногийн газраас цайвалзана Оройн цагаар, Сутайг харахад Оргилын нь мөнх цаснаас Одод хальтран гулсаж Ороод ирэх шиг санагддагсан Аавынхаа тэрлэгэнд багтаж Авдрын урдуур унтдаг байсан Алдрай бага насандаа Од өвөртлөн унтаж Оргилоос нь унан зүүдлэж, Өөдөө явахын хүсэлтэй өссөн Өндөр Алтайн хүү билээ би Сутай хайрхан уул Суусан ч боссон ч харагдана Харагдах гэж өндөлзөхгүй Харанхуй манан дундаас ч харагдана. Гангар цагаан сутай Ч.Содномдорж
Гангар цагаан Сутай минь ээ хө Гандах ч vгvй онгох ч vгvй уул юмаа хө Ганцхан насны хайр минь ээ Гашлах ч vгvй ээдэх ч vгvй сэтгэлээ хө Хөөмийн дуутай Тунгалаг минь ээ Хөндvvр ч vгvй цэвдэг ч vгvй тал юмаа хө Хувьхан заяаны од минь ээ Хувирах ч vгvй хуучрах ч vгvй янагаа хө Шимийн эхтэй Хөвхөр минь ээ Ширгэх ч vгvй дундрах ч vгvй гол юмаа хө Сэтгэлийн шvтээн хань минь ээ Сэвтэх ч vгvй цөвтөх ч vгvй ааштай даа Даамай дассан дэлгэр минь ээ Давтагдашгүй мартагдашгүй нутаг юмаа хө Насны хайлан Дарь-эх минь ээ Намбалагхан чиг эрхэмсэг чиг хадагтай яа хө Буман сvрэгт Бумбат минь ээ Будан ч vгvй манан ч vгvй Хангай яа хө Vvрдийн тvшиг хань минь ээ Vйлийн vргvй хайрын ч харгvй хань юмаа хө 323
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сэтгэлд мөнхөрсөн Сутай Ая. МУСТА, хурандаа Т.Мөнхтунгалаг Үг. Д.Соном Бумбан цагаан Сутай даа Бумбатайн тал нь тольдоно хө Хөшөөтийн гол нь хөвөлзөөд Хүйсийн говь нь зэрэглээлнэ шүү Өүлэн ээжий нутагласан Энгүүн сайхан хангай яа хө Өнөд буянаа хайрласан Эзэн Чингис зээтэй дээ хөө Сүүний үнэртэй тоосноо Сэтгэлд нэг л таатайяа хө Дарвидаг хээрийн нутгаар Тойроод өнгөрдөггүй шүү дээ хө Дахилт Таван хошуу маландаа Билчээр сайтай нутгаа хө Төрийн шагналт хоньчинтой Баатаруудын өлгий түмэндээ хө Дахилт Сэтгэлд мөнхөрсөн Сутай нь Суутны цуутай нутаг шүү хө Олхонууд овгийнхон олноороо Онгон Сутайн сахиустай шүү хө Дахилт “Амбаа Жаажаагийн өлгий нутаг” Ховд аймгийн Дарви сумын 90 жилийн ойд зориулав бэлэгдэлийн 99 мөрт сэтгэлийн өргөл Ар Халхынхаа хаана ч явсан Амбаа жаажаа, адиа найнаа гэхэд Андахгүй дээ андахгүй дээ Аа тийм Дарвийнх уу гэнэ Түм бумаар нь хонио өсгөн Төр улсдаа алдараа үнэлүүлсэн Төрийн шагналт, баатар Анхны алдарт хоньчин Амбаа Цогтгэрэлийн алдарт мөнхөрсөн Дарви Хөрвийн аргаар төлөө бойжуулж Хэдэнтээ нүүж отроор таргалуулдаг Хөдөлмөрийн баатар Цогтгэрэл амбаа Булган сүүлээрээ бусдыгаа дагуулсан Буянтай хүн мөнөөс мөн Баатар хоньчин Лхагважав найнаа Буруун гарынх нь шавь шүү дээ Сутай нутаг Монголд ганцхан Цуутай алдартнууд Дарвид олон 324
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Хөдөө, хээр, тал, говь Хөвч хангай, уулс нурууд Хослон сүлэлдэн тогтсон Хачин гайхалтай нутаг - Дарви Олон ястан, үндэсний Оройн дээд халхчууд Өүлэн эхийн овгийн Олхонууд Дарвид нутагшсан юм Аялга сайтай дуудлагаар Амбаа, жаажаа, адиа найнаа гэж Авгайлж хүндэлдэг нь Дарвичуудаа Дарвидаг хээр морины Түүх домгоос улбаалан Дарви гэдэг нэрээ авсан Төрийн нэгэн тасархай даа Хамгийн олон хоньчин баатартайгаараа Халх даяарт гайхуулагдсан Хувьсгалт тэмцлийн түрүүнд магнайлан Хойч үедээ хүндтэй гавьяатай Эх оронч эрэлхэг баатарууд Энэ нутгаас тодорсон юм Бүхий л салбарт алдартантай Бичигдэхгүй юмгүй баялаг түүхтэй Ижилгүй ганцаараа гэмээр Ийм л нутгийнхан бид Сансрын нисэгч баатар Сутай нутагт минь одоохондоо алга Ухаан сийрэг удам сайтай Өүлэн эхийн үр хөврөл Ураг барилдан үржсээр Өлгий дамжин бойжсоор Амьдрал ахуй нь дэгжин дээшлэхэд Алт эрдэнэс хангалттай бий Ухаан сийлж, уралдан хөгжиж Улсын тэргүүний сум боллоо. Сутайн шовх сарьдагууд шиг Сунигар, ханагар эрчүүдээс хэлвээс Алдарын титэмтэй Амбаа Цогтгэрэл Алиа хошин яриатай Ааг Довчин ах Холоос бараатай ханхар Цэдэн-Иш жаажаа Ховорхон дуутай хоршооны Дашравдан дааяа Сарваа, даага өргөдөг Сундуйн баа Даваасамбуу Онигоо ихтэй Чадраа ааяа Одон Самбуу амбилаа Олимпийн медальт Даваадалай Ойн цагдаа Жигжид жижээ 325
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Эрдэм заадаг Ээвчиг багш Эмнэж домчлохдоо гарамгай Лунжгай Цадиг түүхэнд мөнхөрсөн Цагаан Пүрэвжав партизан Халх даяар алдартай Хадагт хар Рэнцэндорж Уран мэхт молиго Сандуйжав ах Удам дагасан Гомбованжил жавиа Гунын эвэр хугарам Гурван есын хүйтэнд Малгай өмсөж үзээгүй Мундаг жаажаа гайхалтай Номын хүчээр бороо хариулдаг Норж үзээгүй Самбуу амбаа Чадахгүй мэдэхгүй юмгүй Чөмөгтэй эр Жанцан жаажаа Шургуулагатай ширээ хийдэгээрээ Шар Давагаа жаажаа алдартай Ор, элгүүр хийдэгээрээ Онцгойрдог мужаан Дэмбээ содон Яарсан тэвдсэн үедээ Яггүй нэг үг урсгадаг Ядамжав умбаагаа мартамгүй ээ. Идтэй, шидтэй юм шиг Иртэй, бяртай эрчүүдийн нь Өндрийг нь таамаглан бодвол Өлхөн метр ер хүрнээ Булиа биерхүү эрчүүдийг Бичээд байвал барагдахгүй ээ Амьдрах ухаанд нэвтэрхий дадсан Ахмад үеэ дурсан мөргөмүү ум мани бад ми хум. Өвгөдийн буурийг өгөршүүлээгүй Өнөөгийн залуусдаа талархая аа Сайн Шийравын хүү Хар Пүрэвжав түүний Охин Цагаанаас төрсөн Найман хүүхдийн дунд хүү Даваасамбуугийн Соном. 2013.03.09
326
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Ò¯¯ÕÝÍ Õ¯Ì¯¯Ñ-Ò¯ÌÍÈÉ ÁÀÕÀÐÕÀË (íàéðàãëàë) ÌÇÝ-èéí ãèø¿¿í, ÌÓÑÒÀ ÿðóó íàéðàã÷ Ä.Øàðàà Äàðâè ñóìûí 90-í æèëèéí îéä Ýðäýíý áàÿëãàà ò¿ìýíäýý äýëãýñýí Ýöýã ºâãºäèéí õàéðòàé ºëãèé Ýâèéí ñýòãýëòýé ò¿ìýí îëíû Ýíõèéí ¿éëñýýð õºãæñºí íóòàã ÍÝÃ. Ò¯¯ÕÝÍ Õ¯Ì¯¯Ñ Îëõîíóóä îëîîí Îëîí îëîí àëäàð öóóòàí áààòðóóäòàé. Àç æàðãàëûí ¿¿äèéã íýýëöýæ Àðä ò¿ìýíäýý õ¿íäëýãäñýí Ýðýëõýã ýõ îðîí÷ Ýðõýò òºðèéí Ìîíãîë óëñûí áààòàð Ï.×îãäîí Àõìàä äàé÷èí àðäûí õóâüñãàëûí ïàðòèçàí À.Ñàìáóó, ×.Ëîäîí, Â.Ñîíîì, Ñ.Öàíæèä ¨.Ò¿äýâ, Í.Äýëýã, ß.Äýíäýâ, À.Ñàìáóó, Á.Ï¿ðýâ íàðûí 40-ººä Àðäûí æóðàìò öýðã¿¿äýýðýý áàõàäíàì. Ñóòàéí õºãæèë íýãäëèéí Ñóóðü òóëãûí ÷óëóóã òàâüñàí Àíõíû íýãäëèéí ãèø¿¿í Ë.Áÿìáàà, Ø.Áàë÷èí, Æ.Öýíä, Ã.Òºìºð Ä.Äàìäèí, Ð.Òºìºð íàðûí 11-í ãèø¿¿í Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý áèäíèé áàõàðõàë Áóÿí õèøãýý õàðàìã¿é õàéðëàñàí Áóóðàë Áîãä ãàçàð òýíãýðèéí ø¿òýýíòýé Ñàðàí ñààòàæ, ¿¿ëñ ñóóäàëñàí Ñ¿ìáýð öàãààí Ñóòàé õàéðõàíòàé Áààòàð õîíü÷èí Ñ.Öîãòãýðýëèéí Áàéãóóëñàí èõ ãàâüÿà ò¿¿õòýé Àëäàðò õîíü÷èí òºðèéí øàãíàëò Ñ.Öîãòãýðýëèéí Àðààñàà äàãóóëñàí îëîí áààòðóóäòàé Àäóó÷èí òàðèà÷èí, õîíü÷èí Ñ.Ëõàãâàæàâ, Á.Ãýíäýíïèë, Ã.×óíàã, Ã.Ãàëñàíäîðæ, Ø.Ëõàãâà íàðàà äóóëàí äóóäíàì. Ýðèéí ãóðâàí íààäàìòàé Èõ Ìîíãîë óëñûí çààí “Õàòàãò õàð”, “Áóëèà” õýìýýí îëíîî àëäàðøñàí Ä.Ðýíöýíäîðæ, Ìîíãîë óëñûí íà÷èí Í.Á¿ðýíçýâñýã, Ø.Ëõàãâàñ¿ðýí, Àéìãèéí àðñëàí ×.Ìàãâàí, Í.Æàíöàí, Ä.Áàòáàÿð Õ.Áààòàð, Ý.Íàìæèë, Õ.Áÿìáàà, Ýðäýíýï¿ðýâ, Ð.Ãàëñàíäàâàà Ñóìûí äîìîãò çààí Ä.Öýäýíäîðæ, Ñ.Íÿì, Ä.Äàìäèíõ¿¿ Ä.Áàòöýíä, Ð.Àëòàíãýðýë íàðûí 30 ãàðóé õ¿÷èò áºõ÷¿¿äýýðýý Àëòàí òºðèéíõºº ñ¿ëäýíä äýýäýëñýí Àæíàé õóðäàí õ¿ëã¿¿äèéí ýçýí Àëòàí æîëîîãîî ºðã¿¿ëæ Àëäàð öîëîî äóóäóóëñàí Óëñûí àëäàðò òîä ìàíëàé Óÿà÷ Äàìäèíõ¿¿ãèéí Ò¿âäýí 327
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Àëàã ìîðüòîé Ò¿âäýí Àëäàðò óÿà÷ Ò¿âäýí Óëñûí àëäàðò óÿà÷ Ä.Áàòöýíä Óäìàà äàãàñàí óÿà÷ Ò.Öîîæ ×.Öîâîî, Á.̺íõòºð íàðàà Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý ò¿ìíèé áàõàðõàë àà Õºõ òàðèàíû õºðñ øèìòýé Õºõíèé ñ¿¿ øèã Õºâõºðèéí ãîëòîé Õèøèã õàéðëàõ áóÿíû äàëëàãàòàé Õèøèãòèéí äýí ò¿ìíèé îâîîòîé Àðäûí æ¿æèã÷èí Äàøèéí Ìÿàñ¿ðýíãèéí Àÿëãóó ñàéõàí äóó õóóðòàé Ýãøèãëýíò õºãæìèéí çîõèîë÷èéí Ýíãèéí òàíñàã àÿëãóóòàé “Àëòàí íàìàð”-ûí Ìÿàñ¿ðýí “À÷èéã íü õàðèóëüÿ”,Ìÿàñ¿ðýí “Áóóðàë ààâ”-ûí Ìÿàñ¿ðýí “Áóìáàò õàéðõàí”-íû Ìÿàñ¿ðýí “Ìàíëàé çààí”-íû Ìÿàñ¿ðýí ”Ìàë ìàëëàõ ñàéõàí”-íû Ìÿàñ¿ðýí “Ýíãýð äóëààí ýýæ”-èéí Ìÿàñ¿ðýí Ýãøèãëýíò õºãæìèéí ýöýã Ìÿàñ¿ðýí Àÿà ìèíü äýý Àÿà ìèíü Àÿ äóóíû ýãøèãëýí ìèíü äýý “Óëààíáààòàðûí ºã뺺” óÿíãàò õºãæèì “Æàëàì õàð” äýëõèéí õºãæèì “Ýõ îðîí” ýãøèãëýíò õºãæèì ”Õºãæìèéí ýãøèã” á¿òýýëýýðýý Òºðèéí øàãíàë õ¿ðòñýí Ðýíöýíãèéí ×îéäîã Ýð¿¿ë ýíõèéí ýýëæã¿é ìàíààíä Ýì÷ýýñ íü ýõëýýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéä Ýõ íÿëõàñ Ýð¿¿ë ìýíäèéí Æàâ Ýõ÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí Æàâ Àíàãààõ óõààí àðä ò¿ìíèé Æàâ Àëòàí ãàðòàé àëäàð ãàâüÿàòàé Àíàãààõ óõààíû äîêòîð “Àðäûí ýì÷” ãýæ Àðä îëîíäîî àëäàðøñàí Æàâ ýì÷ ýý. Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý ò¿ìíèé áàõàðõàë àà ÕΨÐ. ҪРÍÈÉÃÌÈÉÍ Ç¯ÒÃÝËÒͯ¯Ä Îëõîíóóä îëîîí Îëîí îëîí òºð íèéãìèéí ç¿òãýëòýí Òºðèéí ò¿øýýäòýé. Àðä îëîíäîî õîøóó íî¸í õýìýýãäñýí Àþóðñýääàíçàíæàìö áóþó Àþóðäàà ã¿íòýí Òºð íèéãìèéí ç¿òãýëòýí Òºâ õîðîî óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Ä.Ãîìáîæàâ 328
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Óëñûí áàãà õóðàë áîëîí óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿í Òºðèéí ò¿øýý Áÿìáàäîðæ Óëñûí áàãà õóðàë áîëîí óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿í Àéìãèéí çàñàã äàðãà, àéìãèéí íàìûí õîðîîí äàðãà Ñàíãèéí àæ àõóéí äàðãààñ Ñàíãèéí àæ àõóéí ñàéä Æ.Íîðîâñàìáóó Àâòîáóñ áààçûí èíæåíåð Àíäàõã¿é ñàéí ìýäýõ Òýýâðèéí ÿàìíû ñàéä Ðàâäàíäîðæ ãýõýýð Òàíèõã¿é õ¿í áàéõã¿é ýý. Èíæåíåð ýäèéí çàñàã÷ Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð Ýðõýò òºð íèéãìèéí ç¿òãýëòýí Ýë÷èí ñàéä Ð.Æàìö àà Áóóðàë áîãä øèãýý Áóóðàë “Ãààÿà” íýðòýé Äàé÷èí øàðãóó õºäºëìºð÷ øèãýý Äàé÷èí “Ãààÿà” àëäàðòàé Áàãø çàõèðëààñ ýõëýýä Áàðàã õèéãýýã¿é àæèëã¿é Íàì òºðèéí àæèëòàí Íàðãèà õººðºº õºã溺íòýé Àéìãèéí íàìûí õîðîîíû äàðãà Àëäàð ãàâüÿà õ¿íäýòãýëòýé Ëõàìæàâûí Ãààÿà Ãàëñàíäîðæ îî. Àéìãèéí äàðãà Ð.Äàðìàà ãýæ Àðä îëîíäîî õ¿íäëýãäñýí Íàìûí òºâ õîðîîíû ãèø¿¿í ãýæ Íàì òºð人 ¿íýëýãäñýí Äàðìàà äàðãàà ãýæ Äàðóóõàí íýãýýí Îëäîõ äàðãàà ãýæ Îëîíäîî õ¿íäëýãäñýí Àéìãèéí äàðãàà ãýæ Àðä îëîíäîî õàéðëàãäñàí Òºð íèéãìèéí ç¿òãýëòýí ãýæ Ò¿¿õýíä òîäîîð áè÷èãäñýí Îëäîõ äàðãà àà Àíõíû ñóìûí äàðãà Àíõäóãààð èõ õóðëûí òºëººëºã÷ Òºðèéí ò¿øýýäèéí íýã Òýãøýýãèéí Ãîìáî íàðûí Òºð íèéãìèéí 20 ãàðóé ç¿òãýëòýíýýðýý áàõàðõíàì. Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý ò¿ìíèé áàõàðõàë àà ÃÓÐÀÂ. Îëõîíóóä îëîîí Îëîí îëîí ãàâüÿàò àëäàðòíóóäòàé. Àëòàéí íî¸í îðãèë øèãýý Óðëàãèéí òýíãýðò ìºíõºðñºí Àõ ä¿¿ õî¸ð ãàâüÿàòààðàà 329
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Óëñ îðîí äàÿàð áàõàðõäàã Çóíäóéí õ¿¿ Ãàëñàíäàíçàí Ï¿ðýâ íàð ãýõýýð Çóóí çóóíäàà ÷ ìàðòàãäàõã¿é ýý Ñóì íýãäëèéí äàðãà Èøýýõ¿¿ãèéí Äàâàà ãýõëýýð Ñóòàé íóòãèéíõàí àíäàõã¿é ýý Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò íýãäýë÷èí ãýâýë Ìîíãîë äàÿàð àíäàõã¿é ýý Õ¿ðãýí õ¿¿ãèéí Æàìö áàÿí պ人ãèéí áàÿñãàëàíãèéí Øèðíýí Íàìòàð ò¿¿õýýð àðâèí èõòýé Íàéäàí Æààæàà ãàâüÿàòàà Áàãûí õýðñ¿¿ Áàë÷èíãèéí Äàãâàäîðæ Õàð áîð ãýõã¿é àæëûã áàãààñ íü õèéæ ñóðñàí Õýðñ¿¿ óõààëàã íýãýí Ýíý ë çàí ÷àíàðààðàà ýõ îðãèëä õ¿ðñýí Ýãýë æèðèéí ãàâüÿàò õóóëü÷ àà Ìýý Æààæàà Ìèæèääîðæîî ãýæ Ìèíèé ìýäýõ ñàéõàí áóóðàé áàéñàí Öýðýíõàíä ãàâüÿàò àà ãýæ Öýöýã öýâð¿¿ øèã ¯éëýíä óðàí ¿ãýíä öýöýí á¿ñã¿é çàÿà Äààëèìáà èíýýëãýæ òîðãî óéëóóëæ Äîòðîî áàÿñàæ ÿâäàã ãàâüÿàò áàãø àà. Äàðâèéí íî¸í ñ¿ðëýã õºõ óóëñ øèãýý Äàëàé áàÿí óóæèì óõààíòàé Ìàë÷ óäàì õè÷ýýíã¿é ç¿òãýëýýðýý Ìàðøàë ×îéáàëñàíãààñ øàãíàë õ¿ðòñýí Àíõíû 2000-ò ìàë÷èí Àéìàã ñóìûí àðäûí äåïóòàò Ñàéí ìàë÷èí àæèëëàãààðàà Ñ¿õáààòàðûí îäîí õ¿ðòñýí Áàÿí Æààæàà õýìýýõ Äàìäèíõ¿¿ íàðûí 30 ãàðóé ãàâüÿàòóóä Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý ò¿ìíèé áàõàðõàë ĪЪ Îëõîíóóä îëîîí Îëîí îëîí ýðäýìòýí äîêòîðóóäòàé. Áàãûí õýðñ¿¿ Õàéíçàíãèéí Øàãäàð Áàéëäàã÷ààñ õóðàíäàà öîëòîé Òóñãààð òîãòíîë ñîíèíãèéí Øàãäàð Ò¿¿õèéí óõààíû äîêòîð Öýðãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Çýðýã íýìñýí äîêòîð ñýòã¿¿ë÷ ýý Ñàìáóóï¿ðýâ äîêòîð ãýâýë Ñàéí ìýäýõã¿é áàéõ àà Õàâäàð ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð ãýâýë Õàðèí ñàéí ìýäíý ýý. Äàðìàà äàðãûí õ¿¿ ãýâýë 330
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Äàðâè íóòãèéíõàí àíäàõã¿é ýý Õ¿íèé ãàâüÿàò ýì÷ ýý ãýâýë Õîò õºäººã¿é àíäàõã¿é äýý Äîâäîí ààæààãèéí Äàíçàí Äîòîîä øàòàëòòàé Äàíçàí Ôèçèê ìàòåìàòèêèéí óõààíû äîêòîð Áèëýã òàíõàé ÿðóó íàéðàã÷ Áºõèéí ºð㺺íèé Äàíçàí Á¿õíèé òàíèë Äàíçàí Ñóòàé óóëûí Äàíçàí Ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Äàíçàí Õºâõºðèéí ãîëûí õ¿¿ պ人 ìàë ìàëëàæ Õºâõºðèéí ãîëîîñîî óíäààëæ Õºõ òàðèàãàà òàðüæ ºññºí Àíàãààõ óõààíû äîêòîð À÷òàé áóÿíòàé Àëòàí ãàðòàé ýì÷ Äàðæàà Ìýý æààæàà Ìèæèääîðæèéí Öýðýíõàíä, Íîðîëõîî, Äýëýãìàà Ýã÷ ä¿¿ ãóðâàí àëäàðòàíààðàà Ýõ îðîí íóòàã óñ íü áàõàðõäàã Ýðäýìòýí äîêòîð 80 ãàðóé áèëýý Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý ò¿ìíèé áàõàðõàë ÒÀ Îëõîíóóä îëîîí Îëîí îëîí óðàí á¿òýýë÷ çîõèîë÷ ÿðóó íàéðàã÷èäòàé Äóóëãà öàãààí Ñóòàé õàéðõàí àà Äóóíä ìºíõºëñºí íàéðàã÷ Ãàíãàð öàãààí Ñóòàéãàà Ãàðãóóí áè÷ñýí íàéðàã÷ Íóòãèéí ñàéõàí áýðýý Íýðæ áè÷ñýí íàéðàã÷ Ñîäíîìäàðæàà Ñî íàéðàã÷ Ñîä àâüÿàñòàé íàéðàã÷ àà Öàãààíû Äàâààäîðæ ãýæ Öàäèã ò¿¿õòýé íàéðàã÷ “Íàìàð îðîéí òîãîðóó”, “Àëàã õîðâîî”, “Íàìðûí í¿¿äýë”, “Õàéðûí òàâèëàí” íîìóóäààðàà Óíøèã÷ ¿çýã÷ îëîíòîéãîî ó÷èðñàí íàéðàã÷àà Óóãóóë íóòàã óñàíäàà Óðàí Ñîíîì íýðòýé Õèéñýí á¿òýýñýí ç¿éëòýé Õýëæ ÿðèõ ¿ãòýé “Àðä Àþóø” êèíî çîõèîëîîðîî Àëäàð íýðýý äóóðñãàñàí á¿òýýë÷ ýý “Ãàë ºí㺔, “Í¿öãýí ñàð”, “Óóæèì ñýð¿¿í”, Ãàëòàé öîãòîé áàðèëäàæ ÿâñàí 331
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
“Õàäàãò õàð”, “Öàãààí òóóæ îðøâîé” “Õîòî÷ áàíõàð”, “Íîõîéí äóóäëàãà” Ø¿ëý㠺㿿ëëýãèéí îëîí íîìîîðîî Ø¿¿ã÷ óíøèã÷äûí òàíèë Äàíçàíãèéí Ëõàñ¿ðýí óðàí á¿òýýë÷ ýý. “Èëãýýëòèéí ýçäèéí äóó”, “Ýíãýð äóëààí ýýæèé” “Èõýðëýæ óðññàí Áóÿíò ãîë”, “Öàñò Ãèìàëàéí äóóëàë” “Ñ¿¿òýé ñ¿ìáýð Ñóòàé õàéðõàí”, “Õàíèéí äóó” “Ñàéõàí áóóðàë Àëòàéäàà”, “Ýðäýíýáóëãàí óóë” “Áîãää¿íæèíãàðàâ”, “Ãàëò øóâóó” “Áóðõàí ñýòãýëä á¿ñã¿é çàÿà”, “¯éë÷èí á¿ñã¿é” çýðýã Îëîí ñàéõàí äóóíû ø¿ëãýýðýý Îíãîäîî õºãëºæ îëíû ñîíîð ìÿëààñàí Äàðâè íóòãèéí óóãóóë õ¿¿ Äàìäèí æààæààãèéí Øàðàà íóòàã àìüòàé íàéðàã÷ àà. Òºðèéí èõ çàéðàí ãýãäýæ Òºð ò¿ìýíäýý õ¿íäëýãäñýí ̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð ̺ðãºë àéëäàæ îãøñîí Îíãîä íàéðãàà õàéëæ Îëîí á¿òýýë òóóðâèñàí Ä.Áÿìáàäîðæ íàðûí 30 ãàðóé óðàí á¿òýýë÷èäýý . Ýíý áîë ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ Ýä¿ãýý ò¿ìíèé áàõàðõàë ÒªÃÑÃªË Îëõîíóóä îëîîí îëîí Îþóíû îëîëò á¿òýýëèéí ýçýä ýý Äàâèðäàã Äàðâè íóòãèéíõàí Äàé÷èí øàðãóó õºäºëìºð÷ ò¿ìýí Óóë íü ºíäºð øèãýý Óõààëàã àðä ò¿ìýí Óñ íü òóíãàëàã øèãýý Óÿíãàëàã àðä ò¿ìýí Ñóòàé öàãààí óóë øèãýý Ñýòãýë öàãààí àðä ò¿ìýí Áóóðàë áîãä øèãýý Áóÿíòàé àðä ò¿ìýí Õºâõºðèéí ãîë íü Õººìèéëæ óðñäàãèéì. Õºõ òàðèà íü äàëëàæ óðãàäèéì. Õîëûí õîëäîî öóóòàé Õîâäûí Äàðâè íóòãèéíõàí Äàðâèéí õºõ íóðóó øèãýý Äàâèëóóí áîäîëòîé àðä ò¿ìýí Äàëàé õºõ òýíãýð øèã ýý Äýâð¿¿í ñýòãýëòýé àðä ò¿ìýí. Ä.Øàðàà 2014.05.15 Óëààíáààòàð õîò
332
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
НУУЦЫГ ЗАДРУУЛСАН ЗАХИА ...Манж жанжиныг дохимогц баатар нь Гөлөгдэй, Шуну хоёрын амнаас таглааг нь сугалаад: -Та нар хашиграад дэмий, манай цэрэг байлдахад бэлэн, та нарын хашгирвал тэр чимээгээр танай энд цугласан бүгдийг дайран орж хядан ална. Та нар хамгийн түрүүнд гэр хотлоороо алуулна гээд, Гөлөгдэй баатрын хатан, охин, хүүхдийн амны таглааг суга татаад, хатны хүлээстэй гар ч чинэрснийг ажиглан хүлээсийг нь тайлжээ. Өвгөн баатар хүүгийн өөдөөс хараад гунихарсан сул дуугаар: -Хүү минь, яав даа, чи. Дайн хөл ихтийн цаг, элчдээ итгэхгүй бичиг захидалд юунд итгэв дээ, чи. Шуну эцгийн өөдөөс харж чадалгүй толгойгоо дотогш даран: -Миний түмэн буруу. Очиж очиж, тэр захидал буруу гарт орно гэж мэдсэнгүй гэж шивнэн хэллээ. Гөлөгдэй баатрын өргөөнд ийм явдал гарч байх завсар гадна байсан манж цэрэг өвгөн баатрын ойр шадар хүний гэрт орж, нумны хөвч, сэлэм хураан авч, дуу тавьсан хүнийг ална. Гэрээс гарсан хүн амь алдана гэж чангалан тушаагаад, зэвсгийн сан, найрлах асрыг морьтон цэрэг бүслэн тэнд байсан хүнийг “сууцгаа, босвол харвана” гэж хотон дахь хонь шиг хашин хүрээлжээ. Үл мэдэх манж түшмэлийн үг, чимээгүй хэлмэгдсэн олны чихэнд харилхаг сонсдож, нэгэн хэсэг манж цэрэг мориноос буугаад, монгол аравтын зуутны сэлэм хурааж авахад өндөр биетэй, өргөн цээжтэй, урт соёо сахалт нэг өвгөн мянгатан” Гэнэн залуу Шунын захианаас боллоо” гэж гашуудан хэлээд есөн үеийн мисир болд юлдийг ингэж хураалгахыг үзлээ гээд жийжүү мөнгөн хуйд нь нал эрдэнэ шигтгэсэн юлдээсээ адис авч, манж цэргийн аравны даргад өглөө. -Закаанд илүү үг үгүй гэж бодоод, манж цэрэгт зам зуур баригдсанаа эс хэлсэн миний буруу боллоо гээд нэг залуу чийрэг цэрэг эр хутгаа суга татан, өвгөн Эргилийн илдийг авч сонирхон үзэж байсан манж аравтны хоолойн тус бариулд нь тултал шаагаад, мисир болд юлдийг шүүрэн авч хуйнаас суга татан, зэвсэг хурааж байсан манж цэргийг дайран орж агшин зуур хэдэн хүнийг цавчин унагав. Цоохор царайтай нэг солоон цэрэг морин дээрээсээ яаран эрээн нумаа шүүрч сумаа булцуунд нь хүртэл татаад харвамагц хар хийж, хавирга яс нэвт цохих чимээ сонсдон араас нь туссан сумын зэв залуу эрийн цээжнээс гялсхийн гарч, хөөрхий залуу юлдээ атган далайсаар ойчлоо. Цочсон олон уулга алдаж, манж цэрэг нум сумаа харвахад бэлдэн, манж цэргийн дарга: -Гар хөдөлбөл цөмийг харван ална гэж хахир дуугаар хашгиран тушаав. Чингээд Гөлөгдэй баатрын өргөөний зүг нэг цэрэг давхиулж, найрын талбайгаас үхэгсдийг зайлуулах тушаал өгчээ. Удалгүй өргөөний зүгээс нэг манж баатар давхин ирээд, өндөр дуугаар: -Чонос Гөлөгдэй баатар сүр бадруулагч жанжин Фү, тэнгэрийн цэрэг сэлтийг хорлох муу санаа өвөрлөн, сэм хуйвалджээ. Эзний сүлд харж, буруу санаат муу хулгай Гөлөгдэй жанжны гарт тушаан өгчээ. Муу хулгайн хорхой мэт амь хэрхэн болохыг аюун эмээн хүлээ, хөдөлбөл харвана гээд манж цэргийн дарга нарт ямархан тушаал өгч, даруй өргөөний зүг довтлон одов. “Көк тэнгэр тэнэг муу эм би, баатар ноёноо дайсантай элкэ нэгдлээ гэж килэнц хурааж явлаа. Көөркий баатар ноён минь, көөркий баатар ноён минь” гэж нэг өвгөн үнэн сэтгэлээс гаслан, олон хүний гашуудах чимээ зөөлөн салхинд хулс зэгсний шуугиан мэт, зарим хүн цг цг гэж гашуудан шагширч, зарим хүн гашуунаа шүүрс алдав. Гөлөгдэй баатрын гэрт, хойморт нь эрхэмсэг сүр үзүүлэн лаглайж суусан манж жанжин, найрын талбайд будлиан гарсныг сонсож дотор эмээсэн боловч цэргийн дарга хүрч ирэн, сэтгэл тайтгарах мэдээ сонсгосонд баруун хацартаа сэлмийн сорвитой хүрэн царайд нь ялсан баяр тодорч, соёо хар сахал доорх уруулын 333
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
завжинд бахархах мишээл нуугдан, Гөлөгдэй баатрын зүг ширтэсхийж: -Таны хар санаа өвөрлөснөөс болж миний хэдэн цэрэг, эвтэй сайхнаар найрсан найрамдах гэж ирээд, одоо амиа алдсанд үнэхээр гашуудалтай. Энэ цөм таны ял. Хэлтрүүлж үл болно. Самуун чагийн чэргийн чаажаар гүйцэтгэвээс, таны харьяат олны арван хүн дутмаас нэгийг чаажаар аваачин сүрдүүлж, хойчийн чээрлэл болговоос зохих билээ. Эх булингар ахул адаг тунгалаг байх ёсонгүй тул таны гэрийн хотлоор ял шийтгэл хүлээж есөн үе хүртэл албанаа зүтгэх хэрэг. Энэрэлт богд эжэн Энх-Амгалан хуандий хааны өршөөлт жарлигт, тэрслүүг цээрлүүлэн, номхон иргэнийг илбин тахинуул хэмээсэн учир, таны цэрэг ардаас ял үл асууна. Гагцхүү таны нэгэн гэрийн төдийхнийг цэргийн цаазаар аваачиж ялсан баатартай түмэн үед зүрхэлж тэмцэлдэх санаа сэдэхгүй болохын нь тулд эхнэр хүүхдийн нь нүдний өмнө хорон санаат хэргийн гол эжэн эцэг, хүү хоёрыг зоосны нүхээр сүвилэн цаазлаад дараа нь хайртынхаа зовохыг үзэж сэтгэлээр тарчитлсны нь бодож үлдсэн хүмүүсийг нь жүгээр сэлэмдэн чаажилна гэхэд Гөдлөгдэй, Шуну сэтгэл түмэн түшүүртэй боловч харь хүнд муугаа үзүүлэхгүй гэж, хоёр бага хүүхдээ тэврэн, хатуужиж суусан хатны царайг ажин суув. -Уг хэргийг үүсгэн сэдэвчилсэн эзэн би билээ. Зүүнгар улсын цэргийг дарсан та нарыг хөгшин цэргийн эр би яахан боол мэт дагаж, зарц мэт сөгдөх билээ. Эр хүн гэрт төрөөд эрэлхэг баатраар дайсантай тулалдаж хээр үзэхэд гомдолгүй хэрэг. Харийн халдан түрэмгийлсэн этгээдтэй зэвсэг барин тулалдахаас үл эмээх миний бие таны гарт ороод толгой авахуулахаас өчүүхэн ч үл зовно. Гуйх үг амнаас гарах нь түмэн бэрх боловч үхлийн өмнө үг хэлж миний өвгөд дээдсийн гал голомт залгамжлах ганц хүү Шуну баатрын амь хэлтрүүлмуу гээд өвгөн Гөлөгдэй баатар Фү жанжны өөдөөс хариу юу хэлэхийг ширтэн хүлээв. -Аав, яаж болох вэ. Эртний мэргэн ёс алдаж, элчдээ итгэлгүй эрээн захидалд итгэж, нууцаа задруулснаараа хамаг ялыг би ганцаар эдлэх ёстой. Эцэг, эх гэгч биеийг нь төрүүлэхээс биш санааг нь төрүүлэх ёсгүй. Зоосны нүхээр сүвлэж хэрчин тамлах битгий хэл, хүний ухаан хүрч тамлах битгий хэл, хүний ухаан хүрч бодож сэдэж олж чадах ахул тэрнээс илүү ялаар ганцхан намайг л цаазалж эцэг эх, дүү нарын амийг хэлтрүүл гэж Шуну, манж жанжны зүг мэхийн хэлэв. -Төрсөн ганц хүүгийнхээ мууг үзсэнээс түрүүлж би үхье, үр хүүхдийнхээ мууг бүү үзье. Эх хүн гэж байхгүй бол энэ ертөнцөд хүү хаанаас төрөх вэ. Гэнэн болгоомжгүй өсгөсөн нь эх миний л мянган буруу. Үр хүүхдийн минь оронд зоосны нүхээр намайг л сүвлэж цаазал, үр хүүхдийг минь өршөө. Хөөрхий тэр минь алтан нарны гэрлийг ханатлаа үзэж амжаагүй яваа юм шүү гэж Гөлөгдэй хатан уярангуй дуугаар хэлэв. Манж жанжин тав ханасан байдалтай гэдийн сууж, баригдан олзлогдсон тэдний сэтгэлийн зовлонд бахархан харж нэгэн хэсэг дуу чимээгүй байснаа: -Эр хүн нэгэн сэтгэл, нэгэн амтай байвал зохино. Улс төрийн хүнд ял хэлтрүүлж үл болно. Гагцхүү Гөлөгдэй баатрын өвгөд дээдсийн тахилга тасарч, гал голомт балрахын гашууныг бодон, нэгэн болзол тавьж, гуйн хүссэн ёсоор Шунын амийг хэлтрүүлье. Шуну чи эцэг эх, дүү нарын толгойг өөрийн гараар авбал тэнгэрийн хишиг хүртэж эцэг, хүү хоёрыг зоосны нүхээр сүвлэх ялыг өөрчлөхөөр барахгүй чамайг амьд үлдээж, Чонос Гөлөгдэйн гал голомт залгамжлуулъя. Миний санал нэгэнт тогтов. Үүнээс өчүүхэн ч өөрчлөх ёсгүй. Бүгдээр цаазаар авахуулах, Шуныг амьд үлдээхийг та нар зөвлөн тогт гээд цаазаар аваачихын бэлтгэл хийх тушаал өгсөнд шадар баатрын нэг нь гадагш гарч, төдхөн манж цэргийн бүрээ хангинах чимээ гарав. -Хэрэг нэгэнт ийм болсноос хойш, хүү минь зориг хатуужин, бидний толгойг ав. Эр хүний жолоо урт. Чи амьд явбал нэг учир бий. Битгий гутар. Сэтгэлээ хатамжил гэж Гөлөгдэй баатар Шуну хүүдээ энхрийлэн зоригжуулж хэлэв. -Би та нарын түрүүнд толгойгоо авахуулъя гэж Шуну намхан дуугаар хэллээ. 334
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
-Тугалган жад мэт битгий зориг шантар. Үхлээс залсан хүн энэ ертөнцөд байдаггүй. Чамайг амьд явбал нэг учир бий гэсэн аавынхаа сургамжийг дага. Хүний гарт эцэг, хүү хоёроо зүрх хагарам тамлуулахыг үзсэнээс хүүгийнхээ гарт үхье гэж бид санал тогтлоо. Эцгийнхээ тамлуулах эсэхийг үрийн минь зориг л мэдэх нь байна. жанжин та хэлсэн үгэндээ эзэн болдог юм бол Шунын биед гар л хүрэхийг цэрэг олны өмнө амладаа. Биднийг цаазаар аваачин, Шуныг үлдээ гэж сэтгэл хатамжилсан дуугаар хатны хэлмэгц, Шуну, эцэг эхийн өмнө сөгдөн мөргөж: -Эртний бичгийн ёс алдсанаас би та бүхэнд ийм гамшиг зовлон даллан ирүүлсэн болохоор би амьд явсны хэрэг алга. Энэ дэлхийд хүн болгосон хэмжээгүй ачтаныхаа өөдөөс юлд яаж далайх вэ. Яалаа ч сэтгэл төвдөхгүй нь гэж Шуну хэлэхэд: -Үрийн сэтгэлээр төрүүлж өсгөсний минь ачийг санаж мэдэж яваа бол үхэхийнхээ өмнө эцэг эхийнхээ захисан сургаалыг дагах нь ёстой дээд элбэрэл гэгч тэр шүү. За хүү минь зориг хатамжил. Энэнийг давж гүйцээж чадвал ёстой хүү төрүүлсэндээ ээж аав нь бахадсаар үхнэ гэж эх нь хэлэв. Аав ээжийн алтан сургаалыг үгүүлшгүй бэрх ч гэсэн чин их хайрлан сэтгэлээсээ хүндэтгэж “Яая гэх вэ, дагая даа” гэж зүрх алдан байж хэлээд манж жанжны зүг эргэж “Би бэлэн” гэж сэтгэл хатуужиж хэлсэнд, -Ингэвээс та нар харилцан хагацах ёс хийтүгэй. Цаазын газар хүргэхэд жүй нь та гарыг хүлбээс зохих бүлгээ. Зоригт баатрын гэр бүлийг хүндэтгэж гар хүлээсгүй явуулна гээд гарахад нь үүдний хацавчийн тэнд хоёр баатар, гэрийн гадна харуулын цэрэг үлдэн, сүрийг бадруулагч жанжин фү найрын талбайд шадар цэргээр хүрээлүүлэн очиж, Гөлөгдэй баатрын асарт цэргийн ноёдын хамт суув. Найрын газар цугласан олныг манж цэрэг гоё эрээн асрын өмнө этгээд нум мэт тойруулан суулгаад Фү жанжны тушаалаар манж цэргийн ноён асрын өмнө гарч ирэн, Гөлөгдэй баатрын ял тоочин, тэнгэрийн хишиг хүртээн, хүү Шунын гараар дайчин улсын Богд эзэн хааны дайсан Гөлөгдэйн гэр бүлийг цаазаар аваачих жанжны тушаал сонсгов. Олон цөм хирдхийн цочиж, сүрт тушаалын үгийг чив чимээгүй сонслоо. Манж ноён нэгэн хэсэг дуугүй зогсоод, дахин өндөр дуугаар сонсгон өвгөн баатар Гөлөгдэй, хатны хамтаар гуйж, хүүгийнхээ амь хэлтрүүлэхийг хүсэн илэрхийлснийг сүрийг бадруулагч жанжин Фүлэ эеэ тогтоож, Шуну хүү эцэг эх, дүү нарын толгойг өөрийн гараар авбал амь хэлтрүүлэх зөвшөөрөл олгосныг мэдэгдсэнд, олон цөм цочин санаа алдав. Тэгтэл, өргөөний зүгээс манж цэргээр туулгасан Гөлөгдэй баатар, хатан, хоёр бага охины хамт хүрч ирсэн, асрын өмнө манж цэрэг тушааж тэднийг сөгтгөн суулгажээ. Цэргийн бүрээ татаж, нам гүм болсон олон хүний нүд, баярт зориулж барьсан гоё эрээн асрын өмнө сөгдсөн дөрвөн хүний зүг ширтэн, манж цэргийн дарга цаазын сумаар дохио өгмөгц Шуну эцгийн өмнө сөгдөн мөргөөд, өвдөгнөөс нь мөлхөн адис аваад босож сэлмээ далайн гялсхиймэгц өвгөн Гөлөгдэй баатрын толгой өнхрөн унав. Олон мянган хүний хөндий цээжнээс ганц хүн шиг санаа алдах чимээ сонсдож, эмэгтэйчүүд ханцуйгаараа нүүрээ халхалцгаав. Шунын өргөн цээжин дотор нь хорслын гал бадарч байгаа боловч утааг нь хамрынхаа нүхээр гаргалгүй, царай нь чулуун хүний царай шиг огт хөдөлбөргүй, гагцхүү нүдний харц туйлын хачин болжээ. Эхийн өмнө сөгдөн, хормойноос нь адис аваад, доголон нулимс хацарт тогтсоныг нь хараад сэтгэл үл түвдэх мэт байдал царайд мэдэгдсэнийг эх нь үзээд: -Харьтанд муугаа бүү үзүүл. Хатуужин, түргэл гэж зоригтой дуугарсны нь асрын өмнө чимээгүй хүрээлэн суусан олон элэг эмтрэн сонслоо. Жаргал зовлон хамтатгасан буурал Гөлөгдэй баатрынхаа амьгүй биеийг нэг хараад хатан хүзүү сунган, огцом дуугаар за гэж дуугармагц, сэлмийн журийх чимээ гарч хатны толгой дэргэд өнхрөн ойчоод, чихэнд нь нэг юм хэлж байгаа юм шиг наалдан тогтов. Шунын дүү, үг дуугүй, нарийхан хүүхэд хүзүүгээ сунгаж, хонгор үстэй толгой нь 335
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
бага дүүгийн хормойн өмнө нүдээ харан ойчиход тав зургаан настай отгон бага охин эгчийнхээ толгойг нүд цавчилгүй харан, хүзүүгээ сунгаад, хүүхэд хонгор хоолойгоор: -Ах аа, миний энд хатиг гарсан юм. Хөндвөл их өвддөг. Энүүгээр цавчаарай. Хатиг битгий хөндөөрэй хэмээн гараараа зааж хэлсэн нь амьсгаагаа дарж, чимээ аниргүй олонд тов тод сонсдон, зүрхийг шөвгөөр чичих шиг болов. Отгон охины толгой ойчмогц манж цэргийн бүрээ хангинаж, Шуныг манж цэрэг, дарга дундаа авч, өглөөний мандах улаан нарнаар элэг бүтэн айл байсан, бага үдийн нарнаар өнчирсөн гэр өргөөнд нь хүргэж өгсөн билээ. Нууцыг задруулсан захидлын гайгаар Цорос Гөлөгдэй баатрын нэгэн гэрийг хүйс тэмтрэн хядсан тэр явдлаас хойш өвгөд, эмгэд “Хүйсийн говь” гэж тэр нутгийг нэрлэдэг болсон гэдэг хуучны үг бий. Шуну яасан бэ гэвэл, тэр шөнөдөө хэдэн цэргийн хамт оргон босож, манж цэргийн ганц нэгээр бүлгээр явахад нь хядан устгаж, сүрийг бадруулагч Фү жанжин ч гадагш гарах бүр хамгаалах баатар цэрэггүй гарахаа байж, Шуныг уулын хулгайч гэж амьд барьсан хүнд түмэн лан, толгойг нь хүргэж ирсэн хүнд таван мянган лан шагнана гэж зарлавч амьсгал тасартлаа өшөө зангирсан Шуныг барьж санаа амарч чадсангүй, өдөр бүрийн цэргийн мэдээнд хэд хэдэн амь хохирсныг хөмсөг зангидан сонсож, “уулын хулгай” хэзээ надаас хариу авах бол гэж манж нутаг эгэх зөвшөөрлийн бичиг алс Бээжингээс хүлээсээр байсан гэж урьдын гунигт домгийн үг сонссоноо энд чадан ядан эвлүүлэн бичлээ. (Төрийн соёрхолт зохиолч, Академич, их гүүш соён гэгээрүүлэгч Б. Ринчин)
Гэртээ ирлээ Дэлхийг чимсэн нутгаа гэсээр Дэнж гоёсон гэртээ ирлээ Хайр гэрэлтсэн ханиа дуудсаар Халуу дүүгсэн гэртээ ирлээ Холын холоос санан санасаар Хоног тоолон яарсаар ирлээ Цовоо жаахан үрсээ дуудсаар Цомцойж бүмбийсэн гэртээ ирлээ Идээшиж дассан цайгаа бодсоор Инээд цалгисан гэртээ ирлээ Дахилт Ховор сайхан нөхдөө зорьсоор Хотол цугласан гэртээ ирлээ Намайг хүлээсэн бүхнээ урьсаар Наран хоймролсон гэртээ ирлээ Дахилт Хоёр сайхан бууралдаа золгохоор Хорвоод ганцхан гэртээ ирлээ Бодол нялхалсан насаа дурссаар Босго нь хотойсон гэртээ ирлээ Дахилт
336
Хөгжим. Л.Галмандах Шүлэг. Д.Данзан
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
НУТАГТАА ИРЛЭЭ Шүлэг. Довдонгийн Данзан Хөгжим. Хатанбаатар Зэргэлээт уудам талыг туулаад Зэрэгцээ мянган уулсыг даваад Зэгэстэй цэнхэрхэн нуурыг тойроод нутагтаа ирлээ Зэллээд ниссэн шувуудыг буцаад буутал дуулаад ирлээ Унасан газрын минь чулуу бүхэн инээгээд угтлаа Угаасан усны минь боргио бүхэн цовхчоод угтлаа Уртхан холын замыг эвхээд Урсгал олон голыг гатлаад Ургаа ногоон хөвчийг нэвтлээд нутагтаа ирлээ Учраад золгосон хүмүүнийг дагаад дуултал дуулаад ирлээ Унасан газрын минь чулуу бүхэн инээгээд угтлаа Угаасан усны минь боргио бүхэн цовхчоод угтлаа Цэцгэн хээтэй зүлгийг үнсээд Цэвэр санаатай олноо зориод Цэцэн өвгөдийнхөө мэндийг мэдээд нутагтаа ирлээ Цэлмээд гийсэн тэнгэрийг хуршаад асгартал дуулаад ирлээ Унасан газрын минь чулуу бүхэн инээгээд угтлаа Угаасан усны минь боргио бүхэн цовхчоод угтлаа
Сумын ахмад уран сайханчид
Аймгийн морин хуурын наадмын алт мөнгөн медальт Өсөгдэй хамтлаг, уран сайханчид 337
ТАВДУГААР БҮЛЭГ ЯРИНПИЛ, ЭРЭЭГЭМБЭЛ ХИЙДИЙН ЦАДИГ ТҮҮХ
Тэнгэр тэтгэгчийн 23 он, 13-р жарны усан могой жил, 1758 оны үед Цагаан сороо хэмээх гэзар лам Дугандамбийням, да лам Самдан нарын хүмүүс хошууны засаг ноён Норов бэйлийн үед дөчин ламтай байгуулж Цогчин хэмээх хурлыг тогтоож, гэр дуганыг олны сүсгээр байгуулж хурлыг нээн хуралдуулж явсаар Тэнгэр тэтгэгч хааны гал луу жил насан нөгцсөн байна. Үүнээс хошуу засаг Махбал, түшээ гүн Самдан, да лам нар Цогчин хурлыг хэвээр хуруулж чадсан байна.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЯРИНПИЛ, ЭРЭЭГЭМБЭЛ ХИЙД 1800 он 14-р жарны усан үхэр жил Ноён Рэгдэн түшээ гүний үед мөн хошууны ард Чойдон хэмээх хүний хөвгүүн лам Дамбий хэмээгч шашны дэмч ламын тушаал хүлээж, мөн үед лам нарын тоо өсч, дал гаруй болж, мөн дэмч лам Дамбий урд хурж явсан хурлыг хэвээр хуруулж явжээ. 1871 оны 14-р жарны усан могой жилийн 4 сарын 15-ний өдөр хүртэл Аюур да гүн ноён байх үед жасын лам нар, эд хөрөнгө нилээд арвижиж байсан боловч мөн тэр үед хуйхуй хэмээх дайсан ирж, жасын мал хөрөнгө эд юмсыг дээрэмдэн авч, хорь гаруй лам нарыг алж сүйтгэжээ. Бадаргуулт төрийн 5-р он 1978 он 14-р жарны усан үхэр жилийн 1-р сараас мөн ноён Аюур да гүн эхлэн Цогчин, Дүйнхэр хоёр жасыг мөн хошууны ард Иш, хэмээх хүний хүү хувилгаан Гомбо, Аюур гүн нараас Зая гэгээний шавь Мандир цоржийг залан авчирч хурал ном тахиулан ард олны сүсэг бишрэлээр жасын хөрөнгийг арвижуулсан байна. 1898 он 15-р жарны шороон бар жил Эрдэнэ бэйс засаг ноён сууж мөн ширээний ламаар мөн хошууны тайж Цоож хэмээх айлаас хувилсан лам Чонбыг гэгээн гэж нэрлэн ширээнд залж хурал дацанг хэвээр нь удирдан ирсэн ба долоон зуу шахам ламтай болж, Дүйнхэр сүмийг таван лангийн бодоор шинээр босгож, мөн Чойр дуганыг дөрвөн зуу хир лангийн эд зүйлсээр мужаан Чойсүрэнгээр бариулжээ. Эрдэнэ бэйс, хувилгаан Чомбо нар өөрсдийн хөрөнгөөр дуган сүм бариулж Жүд дацанг байгуулсан байна. 1920 он төмөр бичин жилийн зуны адаг сарын үер Улиастайн зүгээс сарнин тархсан цагаантны цэргүүд ирж, дуган сүмийг эвдлэн эд хөрөнгийг дээрэмдэн авч арав гаруй лам нарыг алж сүйтгэсэн байна. Энгээд 1923 оны хулгана жил Чонбо, түшмэл Мижиг нар уг хүрээг Дэлгэр гэдэг газар нүүлгэсэн ба сүм дуганыг Улиастайгаас хятад мужаан нар авчирч, Чойр, Дүйнхэр, Цогчин зэрэг дугануудыг бариулсан байна. Энэ үед дацан жасын хонь таван мянга гаруй, адуу зуу гаруй, тэмээ хорь, үхэр хорь байсан бөгөөд эдгээр мал нь сүм хийдийн хурал номын зарлага, ядуу лам нарт өгөх хариулганы хөлс, зуд, татвар зэрэгт төлсөөр юу ч үгүй болсон гэж 1938 онд энэ түүхийг бичигч тэмдэглэсэн байна. Энэ хийд нь Цогчин, Чойр, Дүйнхэр, Жүд гэсэн дөрвөн дацантай. Мөн цогчины мэгзэмийг зун долоо хоног хурдаг, Цагаан сарын шинийн 4-нд Ерөөл, өдөр бүр жасаа, Чойрын дамжааны хурлыг улирал бүр арван тав хоног, Сан дэжигсүмийг өвлийн дунд сарын хорин тавнаас долоо хоног хурах зэргээр өөр олон хурал хурдаг байсан байна. /“Монголын сүм хийдийн түүх” номноос/
Далаад жилийн дараа буюу 1937 оны өвлийн адаг сарын 24нд 56 настай, Ловон лам Чойдоржийн Жамъянг эхлэн баривчилснаар их 339
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
хэлмэгдүүлэлтийн хөлд “Эрээгэмбэл” хийд эзгүйрэн хоосорч эвдэрч сүйрч балгас болжээ. Энэ оны хавраас эхлэн 1940 оныг хүртэл гуравхан жилийн хугацаанд 97 хуврагад улс төрийн хилс хэрэгт тулгаж бурханы 73 шавьд хуулийн дээд хэмжээ буудан алах ял сонсгон, бурхны оронд нь эргэлт буцалтгүй “залж”, 24-ийг нь 10 жилийн хугацаагаар шоронд хорьж, яс арьс болтол нь туйлдуулсан хар мөртэй түүх байна. Энэ түүхийн заримыг тодруулахад хэлмэгдэл гэгч зөвхөн 1937 оноос ч биш, манай сумын хувьд үүнээс ч өмнө байжээ. Шагдарсүрэнгийн Чойсүрэн гэгч хүнийг 1934 онд ламын сургуульд хүүхдээ сургасан (элсүүлсэн) гэж 3.5 жилийн ял оноож, хэлмэгдүүлсэн баримт ч байна. Энэ хугацааны сумын хүн амтай харьцуулбал 5-6 хүн тутмаас нэг нь хэлмэгдүүлэлтэд өртөж байжээ гэхэд хилсдэхгүй байхаа. Юманд хар толбо байдаг бол өсөж дэвжихийн цагаан мөр ирээдүй бий. Нар, хур нь ивээсэн нартай зуны нэгэн ерөөлт өдөр Ядамын Жамц, Г.Ширнэндорж, Г.Лодой, Ш.Магван, Ш.Дамдин, С.Чойдог, Ж.Дашравдан, Н.Галсан, Ө.Мишигт, С.Даваа нарын сэтгэл зүтгэл хосолсон лам нар “Эрээгэмбэл” хийдийг дахин “амилуулах” их ажилд идэвхтэй оролцжээ. Дэлгэрийн хүрээ (хуучин нэр)-нд шавилан сууж байсан Я.Жамц, С.Чойдог, С.Даваа нарын 10 лам Эрээгэмбэл хийдийг дахин сэргээх ажлыг идэвхийлэн эхлэж, Хөдөлмөрийн баатар Б.Гэндэнпил, хансүр гавж Ё.Амгалан, өндөр настан Н.Банзрагч, Готов, П.Агваан, Б.Энхтөр, Г.Банзрагч, Ц.Баахүү, П.Дамдинбазар, Г.Балданшарав зэрэг хүмүүсийн сэтгэл санаа, хөрөнгө мөнгөөр тусласны ачаар Эрээгэмбэл хийд дахин амилсан билээ. Хийдийг сэргээн босгож байгуулахад хүчин зүтгэж хөрөнгө, мөнгө, сэтгэл санаа, оюун ухааны гүн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлсэн олон хүн, аж ахуйн нэгж, хамт олон бий. Ингэж хийд маань сэргэж өнөөгийн өнгө төрхөө олж сүсэгтэн олны сэтгэлийн ариуслыг бий болгосон.
340
СУТАЙ НУТАГТ ТӨРСӨН ШАЖИН НОМЫН ХУВРАГ, ЭГЭЭРЭЛ, ГЭГЭЭРЛИЙГ ОЛСОН ЭРДЭМТ ЛАМ НАР Сүсэг бишрэл бол сэтгэлийн их хүч ариусалын аугаа том философи мөн төдийгүй, үндэстэн ястны уламжлалт ёс заншилын өв соёл, үзэл санааны илэрхийлэл болно. Шашны ном эрдэмд жинхэнэ ёсоор эгээрч гэгээрсэн лам, хуврага, маарамбууд маань энэхүү эрдэм чадлаа нүднээс далд үргэлжлүүлэн ард олныхоо төлөө дом гүрмээ хийж, нутаг нугынхаа ургамал, цэцгээр тан барьж ирсэнийг бодит хүмүүсийн яриа хөөрөөн, харсан дуулснаар доор товчлов. 1. Чойжийн Жамъянчанарав хувилгаан 2. Түвдэн Маарамба 3. Дамбын Дэлэгдаш. Гавж, үзмэрч 4. Дамбын Түдэв. Гавж 5. Луузангийн Найдан. Гавж 6. Ёндонгийн Амгалан. Хансүр гавж, хамба 7. Ширчингийн Содномцэрэн 8. Гонзогийн Гомбо гэлэн жаажаа 9. Чойжирийн Дамдин 10. Их унзад гэж нэрлэгдсэн гавж Хийдэвийн Дагаа 11. Цэцэг. Гэлэн 12. Т.Жумбабалдан 13. Доржийн Цэрэнжамц 14. Шагдаржавын Дамдин /Өндөр/ 15. Санжмаагийн Бавуудорж 16. Шадавын Найдан 17. Самдангийн Даваа 18. Гомбын Дэнзэн 19. Ням-Осорын Чүлтэм. Гэвш 20. Содномдашийн Сайнсөр 21. Пүрэвийн Бадрал 22. Цэрэнгийн Осор 23. Загдын Чүлтэм /Пүрэв/ зэрэг хүмүүсийг дурдаж болно. ЧОЙЖИЙН ЖАМЪЯНЧАНАРАВ ХУВИЛГААН Тэрээр 1937.10.25-нд 58 настайдаа эсэргүү лам нарын бүлэг Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн хэргээр хөрөнгөө хураалгаж, буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. АГРАМБА РЭНЧИНГИЙН ТҮВДЭН Энэ хүн 1878 онд төрсөн. 18 наснаасаа Дарви сумын Яринпилын хүрээнд шавилан сууж байв. Аграмба мяндагтай, бурханы их номтой хүн байсан. Аграмба гэдэг нь “Тарни эзэмшигч” гэсэн утгатай бурханы шашинт улсуудын дээд мяндаг бөгөөд судрын ёсыг төгсөж, тарни ёсыг эзэмшсэнээр энэ цолыг хүртдэг байна. Аграмба нь одоогийн шинжлэх ухаааны доктор зэрэгтэй дүйцэхүйц мяндаг юм. Бурханы номоор нутаг усандаа төдийгүй улс орны хэмжээнд яригдах хэмжээний хүн байсан гэж хуучцуул ярьдаг. 1937 оны 10 сарын 18-нд дайчлан баривчлагдаж мөн оны 11 сарын 26-нд дээд хэмжээгээр шийтгэгдэж, БНМАУ-ын (хуучин нэрээр) Дээд шүүхийн Цэргийн коллегийн 1993 оны 1 сарын 27-ны өдрийн 25 дугаар магадлагаар цагаатгагдсан. Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын дэд дарга Галсангийн Зинаамядарын ээжийн авга ах юм байна.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАМБЫН ТҮДЭВ. ГАВЖ Одоогийн Баянбулаг багийн нутагт төрсөн ах дүү дөрвөн гавж Дамбын Гончиг, Шарав, Дэлэгдаш, Түдэв нарын хамгийн бага нь болох энэ эрдэмт ламыг ахан, дүүс, нутгийнхан нь Уужаа хэмээн авгайлж амьд бурхан мэт шүтэн дээдэлж, “Уужаа бурхан” гэцгээдэг байв. Уужаа 1891 онд лагшин мэндэлж, 25 насандаа Дэлгэрийн хүрээндээ гавжийн дамжаа барьсан. 1929 онд 38 настайдаа Богдын хүрээнд ирж Гандантэгчинлин хийдэд дөрвөн жил ном үзэж гавж цолоо баталгаажуулсан байна. Уужаа 41 настайдаа Туулааас мөс авах гэж тэмээтэй явж байтал тэмээ нь хальтран зүүн хөлийг нь даран унаснаас дунд чөмгөөрөө хугарсан тул тэр үед Монголд ажиллаж байсан Шастин доктороор хөлөө тайруулсан ажээ. Манайхан энэ явдлыг цагаан хэл амнаас болсон гэж ярьцгаадаг. Нэгэн удаа хүрээний нэг том лам “Урьд шөнө дуу нь тачигнаад хонодог лам хаанахын хэн байв” гэж бусдаасаа асуухад нь “Сутай уулын Түдэв гавж” гэж хариулахад тэр том лам “Уг нь хол явах лам байсан юмсан, буруудчихлаа даа” гэсэн аж. Учир нь лам хүн хэдүй эрдэм чадалтай ч бүрээ, бишгүүр, цан, хэнгэрэгнийхээ дууг дарах ёсгүй юм байж. Эрдэм номонд ид цоорч байсан идэрхэн гавж ном хаялцах үедээ энэ ёсыг мэдээгүйгээс алдаж, эндсэн юм гэнэ лээ гэж хууччуул ярьдаг байв. Ер нь Уужааг маань хүрээ хийд даяараа хэтэрхий магтаж байсан нь цагаан хэл ам, атаа хорслын аль алиныг дагуулсан гэдэг нь ойлгомжтой. Анхны хэлмэгдүүлэлтээр манай нутгаас хэлмэгдсэн 100 гаруй эрдэмт лам нарын дунд ах дүү дөрвөн гавж орсон байна. Тэднийг баривчлан хэлс хэргээр яллаж, ах Д.Шаравыг нь буудан хороож, Гончигийг нь сураггүй болгож, Дэлэгдаш (Дэлжаа)-ийг нь 10 жилээр тасалж, харин Уужааг хөл муутай тул цөөн жилээр ялласан байдаг. Дарвийнхан, ялангуяа урдахнуур нутагтай айлууд Уужаагийн цагаан адисыг одоо болтол таслаагүй хадгалж хэрэглэсээр байна. Уужаагийн цагаан адистай байхад хүүхэд багачуулд хэр баргийн ханиад томуу хүрдэггүй, хүрсэн ч адисаа хүртмэгц илааршдаг, хотондоо цацсан бол чоно нохой, хулгай зэлгий ойртдогггүй, биедээ авч яваад хэрэглэхэд ямар ч аадар бороог тойруулж болдог ид шидтэй билээ. Уужааг маань 1953 оны өвөл хэдэн айлд гүрэм хийсний төлөө бусад зургаан ламын хамт барихдаа булан цай, тал уут гурил, шанага шар будааг битүүмжилж, 5 ширхэг лаа, 5 хурганы арьс, 1 ширхэг бичиггүй цаас, хонх дамар, нүдний шилийг нь хурааж, Улсын дээд шүүх 1954 оны 3 сард өмгөөлөгчгүйгээр шүүн тасалж, Уужаа, Л.Найдан лам хоёрыг 10 жил, Г.Дэнзэн, Ч.Дамдин, Б.Жалчинжав, В.Бат нарыг 9 жилээр хорих ялыг давж заалдах эрхгүйгээр оноож харамсалтайгаар хохироосон байдаг. Уужаа олон удаагийн байцаалтанд “Ганданд хурал ном сэргэсэн болохоор төрийн бодлого алаг байдаггүй байлгүй гээд хүн олондоо тус болох сэтгэл өвөрлөсөн” гэж дахин дахин хариулсан байна. Уужаа ял эдэлж дуусаад Дарвийн нурууны Цагаан эргийн голд жижиг гэрт ганцаар суун буян номоо нууцаар тасралтгүй үйлдэж, нутгийн олондоо тус буянаа хүргэсээр 1969 онд таалал төгссөн бөлгөө. Уужаагийн тагнайд цагаан дун ургасан байсан гэж ач дүү Ч.Дамдин (Алаг бааваа), З.Пүрэв (Том жаажаа) гэлэн нарын хууччуул ярьж байсан болно. Дээрх ах дүү дөрвөн гавж болон Дарвийн нуруунд төрж, бурханы шавь болсон үе үеийн олон арван эрдэм төгс хуврагуудын гэгээн дурсгал, нутгийнхныхаа буян ном, эргэл мөргөлд зориулан Уужаагийн ач, зээ нар нутгийнхаа сүсэгтэн олонтой хамран 2014 оны 6 сард Цагаан эргийн газар бодь суварга бүтээжээ. 342
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАМБЫН ДЭЛЭГДАШ /1893-1972/ Дарви сумын удамтай тайж Дамбын гуравдахь хүүхэд болон төрж, 6 настайдаа Дэлгэрийн хүрээнд шавилан суусан. 10 гаруйхан насандаа бүх дом дамжаагаа барьсан, гавж цолтой. Утай гүмбэн, Лхас явж мэргэшсэн. Төвд лам багш нь удмын авьяас чадлыг нь үнэлж “Чи нутагтаа буцдаа, дараагийн цол хэргэмээ авах юм бол нутаг буцаж чадахгүй болно” гэж зөвлөснөөр нутаг буцаж ирсэн. Нутгийнхан түүнийг Егзөр бурханы сүнс гэж шүтдэг байлаа. Асууж аврал ирсэн хүмүүст эрхээ ороож үзээд юмыг алган дээрээ байгаа юм шиг хэлдэг байв. Өвдөж зовсон хүнийг гараараа ганц илсэн байхад л өвчин нь илааршдаг байжээ. Удам дамжсан тайж лам цолтой хүн байсан учир 1938 онд улс төрийн хилс хэрэгт баривчлагдан 10 жил хоригдсон байна. Түүний ач ивээлээс цөөнийг сийрүүлье: Дэлжаа дээр /авгайлага нь/ хүүхэд хөгшид албан хаагч, ач ивээлтэй гэж сонссон болгон ирдэг байлаа. Түүний дотроос Чандмань, Дарвийнхны хөл тасардаггүй байв. Хөдөлмөрийн баатар С.Лхагважав гуай ийнхүү хуучилсан билээ. Манай охины хөлийн өвдөг битүү хавдаад 3 хоног халуурч, нойргүй болов. Тэгээд Дэлжаа дээр очлоо. Чи өөрөө ном уншаад үзэхгүй яасан юм бэ гэж алиалаад, рашаан утлага өгч, нэн жижигхэн /шүдэнзний толгойн чинээ/ нүүрс шиг хар шороо өгөөд хавдар дээр нь тостой хольж цэг шиг хэмжээний бага түрх гэж өгөв. Би яасан ч арвигүй жаахан юм өгч байх юм бэ дээ гэж дотроо голж авсан. Ирээд тун бага тосонд хольж хавдрын нь оройд түрхлээ. Гараад нэг ямаа самнаад орж ирэхэд л өнөө хавдраас нь идээ цувчихсан байсан. Тэгээд л оройноос нь л зовлонгүй болсоор эдгэрсэн. Одоогийн эмч нар бол яах байсан бол эсбэл баахан антибиотикаар балбана, үгүй бол ясны үхжил гээд тайраад хаях байсандаа. Аймгийн эмийн сангийн найруулагч нэг бүсгүйн хоолой өвдөөд, антибиотик хэрэглээд хэрэглээд бүр яджээ. Тэгээд л Дэлжаа дээр очжээ. Гадна хоолойн талаас нь хоёр илээд, ганц удаа үлээгээд одоо зүгээрээ хүү минь гэсэн гэнэ. Тэр эм найруулагч маргааш нь баярлачихсан ямар гээч ид шидийн хүн бэ таг зүгээр шүү гэсээр инээмсэглэн орж ирж байсныг нь хамт ажиллагсад нь бахархан ярьдаг юм. Мэс засалч ардын эмч Баасанжавт Дэлжаа нүдээ үзүүлжээ. Нүд нь хагараад нүдний нь торлог унжчихсан байжээ. Баасанжав эмч багаж хэрэглэлээ авчруулаад гэрт нь эмчилгээ хийж өгчээ. Түүнд нь Дэлжаа гуай учиргүй их баярлаж -Зовлонгоос салгалаа хүү минь. Чиний хүссэн бүхэн биелэн, ажил амьдрал чинь өөдрөг явна гэсэн гэнэ. Тэр агуу хүний хэлснээр Баасанжав маань ийм өндөрлөгт хүрч санасан бүхэн нь биелж явдаг ч юм биш байгаадаа гэх бодол төрдөг юм. Бас нэгэн түүх. Нэг айлын ууган хүү 3 настай байхдаа гэнэт уйлаад уцаарлаад байдаг болчихжээ. Хоол унданд дургүйцээд эцээд тураад байж. Дэлжаа дээр очжээ. Эрхээ ороож үзчихээд -Үхээртэй газраар яах гэж дахин дахин оруулаад байсан юм бэ? Яах гэж тэндээс амттай юм идүүлсэн юм бэ? Гээд рашаан, утлага өгчээ. Түүнийг нь хэрэглээд түүний маргаашнаас нь л хүү нь зүв зүгээр болжээ. Үнэхээр ч тэдний хашаанд хоёр хүн таалал төгсөж тэндээс хүү нь атга атга чихэр барьсаар их баярлаж ирж байсан ажээ. Ёстой л далдыг хардаг хувилгаан хүн байсан юм гэж хүүгийн ээж, аав дахин дахин бахархан ярьдаг юм. (Д.Хандхүү) 343
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË МОНГОЛЫН БУРХАНЫ ШАШИНТАНЫ ТӨВ ГАНДАНТЭГЧИЛЭН ХИЙДИЙН ДЭД ХАМБА ХАНСҮР ГАВЖ ЁНДОНГИЙН АМГАЛАН Хиад боржигон овогт Амгалан 1956 онд Дарви сумын нутагт ард Ёндонгийн 3 дугаар хүү болон мэндлэж эгэл жирийн малчны хүүхдийн нэг адил эцэг эхийн гар дээр өсч улмаар сумынхаа бага, дунд сургууль, аймгийн төвийн 10 жилийн дунд сургуулийг төгсч ЗХУ (хуучнаар)-ын Эрхүүгийн Техникийн их сургуульд 19741975 онд хэлний бэлтгэлд, Ленинград (хуучнаар) хотын эмнэлэгийн тоног төхөөрөмжийн техникийн сургуульд 1975-1979 онд суралцан засварын техникчийн мэргэжил
эзэмшжээ. Хойд хөршийн соёлтой цэвэр цэмцгэр хотод хэл соёл, мэргэжил эзэмшсэн шинэхэн техникийн мэргэжилтэн улсынхаа нийслэлд ганцхан байдаг эмнэлгийн багаж засварын газарт техникчээр ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж нэг жил ажиллаж байснаа өнөөгийн их алдар хүндийн замын үүдийг нээсэн Шашны дээд сургуульд элсэлтийн шалгалтанд орж төвөггүйхэн тэнцэж бурханы номын мөр хөөж буянтай үйлстэн болох замыг сонгожээ. Ё.Амгалан 1980-1985 онд Шашны дээд сургуульд суралцан буддын шашны гүн ухаанаар мэргэжиж улмаар Гандантэгчилэн хийдэд хурлын лам, тахилч хийж буяны ном хурж эхэлжээ. Тэрээр 1990 он хүртэл Гандантэгчилэн хийдэд шавилан суухын зэрэгцээ Шашны дээд сургуульд багш, Дашчоймбол дацан хийдийн багш ламтанаар ажиллаж бурханы номын олон шавь төрүүлжээ. Монгол улсад ардчилал өрнөсөн цагаан морин жил буюу 1990 онд тэрээр Монголын Бурханы Шашинтаны төв Гандантэгчилэн хийдийн дэд хамбын суудалд заларч 1993 он хүртэл ажиллахдаа бурханы номын нэр нөлөө бүхий зүтгэлтэн болж дотоодод төдийгүй гадаадад ч хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр хүндтэй ламтан болжээ. Ё.Амгалан 1993-1998 онд Дашчоймбол дацан хийдэд нэр орчуулга, сургааль, гүн ухаанаар багшилж олон арван шавь бэлтгэж буянтай үйлс бүтээлцжээ. Тэрээр 1998 онд Монголын Бурханы Шашинтны төв Гандантэгчилэн хийдийн дэд хамбын албанд дахин заларч энэ хариуцлагатай ажлыг нэр төртэй авч явна. Дэд хамба Ё.Амгалан нь бурханы шашны номд бие сэтгэлээ зориулж улмаар “Монголд бурханы шашин дэлгэрч төрийн шашин болсон нь” сэдвээр шинжлэх ухааны хэлээр доктор, бурханы номын хувьд гавж цолыг 2004 онд амжилттай хамгаалж энэ салбартаа тэргүүлэх номтоны нэг болжээ. Дэд хамба маань дээрхийн гэгээн 14 дүгээр Далай ламыг Монгол улсад 6 удаа айлчилж буян хураахад 4 удаад нь биечлэн хамтран ажилласны зэрэгцээ Далай ламтай хамгийн олон уулзсан цөөн монгол хүний нэг болсноо бахархан өгүүлж байлаа. Дэд хамба Ё.Амгалан Монгол улсынхаа олон аймаг, суманд нээгдсэн хийд, дацанд уригдан оролцож ном айлдсан буянтан төдийгүй дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн ламтан тул 1998 онд Бурхан багшийн мэндэлсэн Балбын оронд зохиогдсон Дэлхийн Буддистуудын чуулга уулзалтад, 1999 онд Францад Монголын шашны урлагийг сурталчилсан “Цам харайх” үзүүлбэр, номын айлтгалд, 2002 онд Дэлхийн Буддын холбооны их хуралд тус тус Монгол улс, Монголын Бурханы Шашинтаны төв Гандантэгчилэн хийдээ бүрэн эрхтэй төлөөлж оролцжээ. Мөн 2004 онд ОХУ-ын Халимагт нээгдсэн Буддын ном төвийн нээлтэд урилгаар оролцож ном айлджээ. 344
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ШИРЧИНГИЙН СОДНОМЦЭРЭН - Яргайн худаг гэдэг газар 1917 онд төржээ. - Бага насандаа хүрээ хийдэд шавилан сууж байгаад 1939 оны зун Халх голын байлдаанд оролцон Хамар даваа хэмээх газар Армийн жанжин штабт холбооны бага дарга, 1945 оны чөлөөлөх дайнд отрядын тусгай группийн бүрэлдэхүүнд орж Баргын “Алтан эмээл” гэдэг газар хүртэл тулалдаж явжээ. 1951 оноос ЗГХЭГазрын “Нүхт” дэх Сайд нарын Зөвлөлийн амралтанд орлогч дарга, 1968-1977 онд Энхтайван найрамдлын хороонд ёслолын үйлчилгээний хэлтсийн дарга хийж байжээ. Ш.Содномцэрэн 1990 онд бурхан шашинтны холбооны урилгаар Дамбадаржаа хийдийг сэргээхэд оролцон хурал номыг нь эхлүүлж байв. Улаанбаатар хотод болдог Мэгзэм хурдаг ажлыг санаачилсан болно. - “Байлдааны гавьяаны улаан туг”-ийн одон, “Бид ялав” медаль, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, АХ-ын ойн медалиудаар шагнагдаж байжээ. /Дэлгэрэнгүйг “Сутайн Олхонууд”/2008/ номоос үзнэ үү/
ГОНЗОГИЙН ГОМБО ГЭЛЭН ЖААЖАА Зуу хол давсан түүхтэй Дэлгэрийн хүрээ цаг үеийнхээ эрдэм соёлын увдистай хүмүүсийн номын чуулган байжээ. Дорно дахины гүн ухаан, соёл шашин номын хэлбэрээр хүмүүсийн амьдрал ахуйд сууж, боловсрол, эрүүл ахуй, одон, зурхай, ертөнцийн зүй тогтолын тухайн танин мэдэхүйн гүүр болж байжээ. Манай дүүгийн ууган охин өл хоол алдаж, унтаж хэвтэхээс гарч эмнэлэг, заслын газраар явавч засарлыг олохгүй байлаа. Нэгэнтэй бие нь муудлаа гэсэн утас аваад цугларч, эмнэлэгт очихоор гартал гудманд явж байсан дунд хэрийн өндөртэй эгэл өвгөнийг харсан аавын нүд сэргэж, бараг л чирэх шахам гэртээ оруулж учир зовлонгоо ярьж билээ. Одоо ч нэг үеэ бодвол эмнэлэг, эмч хоёр сайжирсан шүү дээ. Боловсон эмнэлэгт нэг учиг атгавал, угаар нь эдгээнэ шүү гээд цай оочлон удаан суулаа. Хүүхэд яраглан уйлж, зовлон шаналалдаа автан байвч өвгөн ганц үг ганхийсэнгүй. -Алив наад хүүхдээ аваад ир гэж ээжид нь хэлэхэд хүүхдээ тэврэн гэрийн хоймроор дөхтөл үүдээр авч ир гэж хэллээ. Хүүхдийн өлгийнөөс ганц гараараа хумин атгаж, дээш өргөхөд хүүхэд нь часхийн чарлаж гарлаа. Өвгөн харж харж, ам руу нь хоёр нулимчихаад зуухны дор доош нь харуулан тавьлаа. Энэ бүхнийг харсан ээж нь мэгшиж байв. Учир мэдэхгүй бидэнд утга учиргүй цаг алдаж л байх шиг байв. Хүүхдээ ав гэж хэлээд яаран гарсан билээ. Ухасхийн очсон ээж нь хүүхдээ хуурайлан хөхүүлбэл амгалан нь аргагүй нойрсож яг тэр мөчөөс эмнэлэг, эм тан бололгүй эдгэрч билээ. Зурагтын ойр хүргэнийхээ хашааны буланд жижиг гэртээ ном бясалгаж суусаар удсан юм байх. Хүргэн Сампил нь 27-р баазад жолооч хийдэг байж. Хашаан дотроо машин хучиж хоносон берзентээ орхиод ажилдаа яваад иртэл берзент нь алга болжээ. Алдсан хүн арван тамтай гэж бий. Юм юм л болж. Өвгөн түүнд “Юунд дөвчигнөөд байгаа юм. Авсан хүн нь удахгүй үүрээд ирэх байлгүй” гээд тоосонгүй. Хулгайлсан юмаа буцаагаад өгдөг ч гэж байдаггүй хэрэг. Худлаа л тайвшруулж байна гэцгээж. Тэгтэл гурав дахь өдөр нь хашааны хаалга цохиж берзент үүрсэн хүн орж ирээд нүүр хийх газаргүй гөлөлзсөн байжээ. Хэрийн хүн таньж эмээр эдгээгүй өвчинг анагааж, хэргийн эзэн хулгайчийн авсан юмыг буцааж өгтөл нь ном буянаар хөтөлсөн тэр эгэл хүнийг Гомбо гэлэн жаажаа гэж Дарвийн Олхонууд сэтгэлдээ бишрэнэ. Бишрэн сүслэхээс аргагүй мэргэд гэж өвөг дээдэс минь байж дээ хэмээсэн үүнийг Жаймаагийн Содномпил хуучиллаа. 345
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Т.ЖУМБАБАЛДАН 1894 онд төрөөд 6 настайгаасаа эхлэн Цагаан Арын Суурингийн хүрээнд шавилан сууж 32 жил бурханы номтой амьдралаа холбосон хүн юм. Нутгийн олон түүний “Баажаа” хэмээн авгайлдаг байсан. Хийдийн унзад, цам харайдаг лам байжээ. Нутгийн лам Чойдог андиа, Жамц жаажаа, Даваа бужаа нартай нэг зиндааны хэргэмтэй тэдэнтэйгээ хамт ном дэлгэж, яриа дэлгэж олонтой уулздаг байсан гэдэг. Шатарт ухаангүй дуртай, нэг удаа тоглож байхад эхнэр нь хоол аягалаад өгөхөд хоолоо биш шатрынхаа хүүг үмхээд авсан гэдэг. Өвчин зовлонд эм тариа хэрэглэхийг ойшоодоггүй нүүр гарыг нь угаалгаж тарни уншин арга хийдэг хүн байжээ. Түүний эхнэр С.Хорол нь 1912 онд төрсөн, 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн азай буурал юм. САМДАНГИЙН ДАВАА - 1915 онд “Хонхор өтөг” гэдэг газар төрсөн. Зургаан настайгаасаа төрсөн ах гавж Сономд шавь орж 23 насыг хүртэл 17 жил хүрээнд шавилан суужээ. Ах гавж Соном нь эсэргүү хэрэгт хэлмэгдэж 1938 онд цаазын ял сонсоход С.Даваа хөдөө гарч мал маллаж, тариа тарьж, аян жин тээн амьдрах болжээ. 1990 оноос нутаг усандаа шашин номын сургууль байгуулж 6-8 насны 30 хүүхдэд бурхны ном зааж, ”Эрээгэмпил” хийдийг байгуулахад оролцсон байна. Түүний үүсгэн байгуулсан хийдэд анхлан шавилсан шавь нараас өдгөө “Агнистын гэгээ” цувралыг эрхлэн гаргагч, нэрт төвдөч, орчуулагч П.Бадрал болон шашны их сургуулийн төгсөгч С.Сайнсөр, Ж.Молом нарын бурхны шашны хуваргууд төрөн гарчээ. ДОРЖИЙН ЦЭРЭНЖАМЦ Д.Цэрэнжамц нь 1918 онд “Ламын хашаа” гэдэг газар төржээ. 7 наснаасаа эхлэн Дэлгэрийн хүрээнд шавилан суужээ. 1938 онд Дэлгэрийн хүрээг хаахад цэргийн албанд мордон Халх голд дайн тулааны хүнд хүчрийг 1946 он хүртэл хаасан. Тэр дайнд эр зоригоо үзүүлж одонд тодорхойлогдож байсан боловч халагдах цэргийн хуаранд байхдаа “намын батлах”-аа алдаж чимээгүйхэн нутгаа зорьсон байна. Нутагтаа мал маллаж байгаад 1954 онд Улаанбаатар хотод шилжин ирж нэг зиндааны “Өндөр” Дамдин, Дадилхүү, Чойдог нартайгаа нийлэн ном мөрийн ажлаа насан туршдаа хийжээ. Нутгийнхаа Эрээгэмбэл хийдийг сэргээхэд сэтгэл санаа, өөртөө таарч тохирсон хандив өргөж анхны уншлагаас нь авхуулан зүтгэсэн хүн билээ. Энэ хүн хүүхдэд ээлтэй гэж олны дунд хүндлэгдэж явсан билээ. Аргил хоолойгоор ном айлдаж байхыг нь сонсоход аргагүй сайн унзад юм даа гэж бодогдохоор урамтай байдагсан гэж хүмүүс дурсан байдаг юм. 346
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ИХ УНЗАД ГЭЖ НЭРЛЭГДСЭН ГАВЖ ХИЙДЭВИЙН ДАГДАА Дарви сумын Эрээгэмбэл хийд, Дэлгэрийн хүрээнд шавилан сууж байсан Х.Дагдаа унзад нь аргил хоолойтой хүн байжээ. Түүнтэй нэг гэрт амьдарч байсан ач дүү Ж.Хорол ярихдаа манай авга ах сайхан дуу хоолойтой өвөрмөц гавж хүн байсан шүү. С.Балжинням Агаа “Дагдаа унзадын хүрээн дээр ном унших нь айлаас айлд дуу нь сонсогддог байв. Тэр унзадын ном унших үед лам нарын өмнөх ширээн дээр тавьсан тариа бөнжигнөн хөдөлдөг байсныг олон хүн мэднэ” гэж гайхан ярьж байсныг зориуд тэмдэглэе. Бид Дагдаа унзадыг улс төрийн хэрэгт 1937 оны өвлийн хүйтэнд баривчлагдан зайдан тэмээ унаж Ховд аймаг явсныг санахад мөн ч өрөвдөлтэй гэж хэлсэн. Түүхийг гүнзгийрүүлэн сөхөж үзэхэд, энэ гавжийн хэргийг Дотоод яамны Ховд дахь хэлтсийн төлөөлөгч Тогтох гэдэг хүн 1937 оны 12 сарын 28-наас 1938 оны 1 сарын 28-н хүртэл 17 асуудлаар байцаалт явуулж байжээ. Үүнээс заримыг тодруулахад Хийдэвийн Дагдаа 48 настай ГавжАграмба цолтой хүн байжээ. Төвд ном, монгол бичиг мэддэг гэжээ. Х.Дагдаа нь улс төрийн хэрэгт 1938 оны 1-р сарын 21-нд Онц бүрэн эрхт комиссын хурлын 2-р тогтоолоор шүүх цаазын бичгийн 43, 47-р зүйлээр буудан алах ялаар шийтгэгджээ. Х.Дагдаагийн хэргийг шалгаж 1992 оны 4-р сарын 22-ны өдөр Дээд шүүхийн цэргийн коллегийн 52-р магадлалаар “цагаатгасан” байна. Энэ магадлал тогтоолоор 46 хүнд холбогдох хэргийг хүчингүй болгож цагаатгасны дотор 17 дугаарт “Дарви сум 48-н настай Гавж-Аграмба Хийдэвийн Дагдаагийн хэргийг ЭБШ хуулийн 6-р зүйлийн 2-г баримтлан хэрэгсэхгүй болгосугай” гэжээ. ШАДАВЫН НАЙДАН Сүм хийдэд шавилан сууж байхдаа хүрээний олон хийд, дацангийн лам нарын дунд зохиогддог байсан “Банди Зоо”-ын урлагт гарамгай суралцан, 1920-иод онд Нийслэл хүрээний хамгийн шилдэг “нударган зодоонч” буюу одоогийнхоор боксын спортын “шилдэг тамирчин”-аар тодорчээ. Улмаар Нийслэл хүрээний Дандарлин аймгаараа цоллуулан “Дандарлингийн хар Найдан” нэрээр алдаршсан бөгөөд тухайн үед түүнтэй “нударга зөрөх” зоригтой аавын хүү ховор байсан тухай тэмдэглэн үлдсэн байдаг. Улсын сайн малчин болсон. Намтрын улсын сайн малчин хэсгээс үзнэ үү.
ЦЭЦЭГ ГЭЛЭН Миний аав Зул, Цэцэг хоёр нэг зиндааны лам нар их дотно байсан юм даа. Аав нэг өдөр “Цэцэг гэлэн яаж яваа юм болдоо. Аймагт л байгаа сураг гарах юм. Сүүлийн хоёр жил манайд ирсэнгүй” гэж дурсаж байлаа. Миний охин аав, ээж хоёр дээр очоод Цэцээ өвгөн Чойны, Чойны гэж шулганаж ирсэн нь Цэцэг гэлэн манайд ирж аавтай хамт “ном” уншсан нь лавтай боллоо. Цэцэг даадай өндөр нуруутай муухан хувцас хунартай хүн байсан юм. 1964 оны хавар аав нилээд сэтгэл нь зовсон байртай нөгөө муу Цэцэг гэлэн аймгаас иржээ. Бие нь тааруухан байгаа бололтой хөөрхий. “Би одоо энэ хорвоог орхих боллоо. Чи миний хойтохыг уншаарай. Хүн амьтнаас сураглаарай” гээд яваад өглөө гэж ярьсан юм. Хаврын урь орсон ч шуургатай өдөр байлаа. Маргааш нь очтол нөгөө муу маань Дэлгэрийн тарианы хөлд том үхэр харганы ёроолд хамаг хувцасаа тайлж тавин дэрлээд өнгөрсөн байна. Ном эрдэмдээ бараг цагаан солиотой юмуу гэмээр шингэсэн тарнийн номондоо гойд сайн хувраг байсансан. Би захиасыг нь биелүүлж сууна” гэж билээ. (МУГбагш З. Сунрав)
347
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЧОЙМЖИРИЙН ДАМДИН Дарви сумын уугуул тайж Чоймжирийн тавдугаар хүү нь Дамдин. Таван настайдаа авга ах Дэлжаа (Дэлэгдаш), Уужаа (Түдэв) нараа дагаж Дэлгэрийн хүрээнд шавилан улмаар Да хүрээнд ирж Дашчойлон хийдэд сууж Чойрын номонд мэргэжсэн ажгуу. Нутаг нугынхан нь түүнийг том алаг нүдтэй болохоор нь “алаг баавай” хэмээнэ. Аврал тусламж хүссэн хөгшин залуу, эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхэд шуухад... ер хэн ч ирвээс үл алаглан эрхи ороож үзээд ингэсэн тэгсэн байна, ингэ, тэг! гэж айлдана. Айлдсанаар нь болбоос айдас хүйдэс арилж, өвдсөн зовсон нь илааршиж эдгэрдэг байсан. Асууж авралдах юм хүнд юу эс байх билээ дээ. Хавар болохоор сурагч оюутнууд өч төчнөөнөөрөө ирнэ. Шуудхан хэлэхэд “Зүгээр сууж байгаад яаж онц, сайн дүн авах вэ?” гэх нь холгүй. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ номоо сайн унш. Харин төдөөс төд дүгээр билетийн хооронд уншхад илүү өгөөжтэй юм байна гэнэ. Яг л хэлснээр нь болно. Энэ бол зөвхөн ойр зуурын юм. Миний гуравдахь хүү хордлого авч бөөлжин, халуурч, арьс нь хуурайшин сандаргав. Түргэн тусламж дуудлаа. Маш хүндэрсэн байна, яаралтай хэвт гээд хэвтэх бичиг хийж өгөв. Оюутан байсан би хичээл номоо таслахгүй санаатай Алаг бааваа дээрээ очлоо. Ингээд байна яах вэ? гэлээ. Эрхээ ороож үзээд, үүнийг өгчих, амь нас аюулгүй хэмээгээд утлага, рашаан өгөв. Утаж, рашаанаар нь нэг удаа угаагаад орой нь зүв зүгээр. Энэ мэт жишээг хэдэн арваар нь бичиж болно. Ном эрдмийн ачлалаас гадна, ах дүүдээ үзүүлсэн түүний тус дэм хязгаарлашгүй. Өндөр настай лам хоёр авга ахаа асран тойлсоор бурхны оронд үдсэн. Ач зээ олон хүүхдийг хөл дээр нь зогсоож өгсөн буянтан. Тайж гаралтай, хувраг хэмээгдэн гадуурхагдаж 9 жил торны цаана сууж зовлон үзсэн хөөрхий. Бурханы оронд одтолоо ганц бие явж ном эрдэм, сахил санваартаа үнэнч хэвээр байж. Төрсөн ах Содномдашийнхаа хамт түүний 7 сайхан хүүхэд, тэдний үр хүүхэд ач зээ нартай цуг амьдарч тэднийг өсгөн хүмүүжүүлж явсан буянтан. Чиглэсэн зорилго үзэл бодолдоо, өргөсөн тангарагтаа эцсээ хүртэл үнэнч явахын үлгэр дуурайлалыг үзүүлсэн нь энэ. Сайхан хүн байсандаа, хөөрхий минь. Зурсан барьсан, цутгамал бурхны хөргүүдийг бид зөндөө харсан. Том чихтэй, цог жавхлантай харцтай, уяхан туяхан гар хуруутай, суусан суудал нь хүртэл нэг л өвөрмөц сонин сайхан байдаг даа. Гаднаас нь харахад Бааваа маань яг л тийм бурхан шиг хүн байсансан. Ариухан, гэгээлэг, эрдэм чадалтай ... Ачтан буянтанаа хэзээ хэн мартах билээ. Мартагдашгүй сайхан хүнсэн Бааваа минь...(Д.Хандаа) Миний бие түүнтэй хамт өссөн хүний хувьд миний ээж Нямсүрэнгийн авга ах Бааваагийнхаа тухай нутаг нугынх нь хүмүүсийн дээр хэлсэнчлэнтэй санал нэг байгаагаа юуны түрүүнд хэлмээр байна. Миний өвөө Бааваа бөхийн барилдаан, хурдан морины уралдаан үзэх дуртай байж билээ. Бааваа маань Яармаг, Телевизэд өөрийнхөө төрсөн ах Содномдашийнхаа хамт амьдарч байсан үе л дээ (Содномдаш гэдэг бол миний ээжийн төрсөн аав, Бааваагийн төрсөн ах нь.Тэр хоёр эцэг эхээсээ хоёулахнаа үлдээд насан эцэс болтлоо хамт байсан улс). Тэр үед 348
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
цагаан сараар хүмүүсийг цагаалахыг хориглодог байсан үе. Бааваа маань ахынхаа хамт жижиг дөрвөн ханатай гэртээ битүүний орой бүтэн хонины мах чанаад, том чихэр дүүрэн тавгийн идээ засаад ирж золгох хүнд бүхэнд зориулсан бэлгээ хоёр хайрцагт том хүнд өгөх, хүүхдүүдэд өгөхөөр нь ялгаад бэлдчихсэн биднийг хүлээгээд сууж байдагсан. Битүүний оройны бөх үзэх үед нь биднийг үймүүлэхээр та нар өөр гэрт орж үймүүлцгээ гэж загнадагсан. Шинийн нэгний өглөө эрт 5,6 цагийн үед биднийг босгоод номоо уншаад адис гэж жижиг цагаан цаасанд боосон цагаан юм өгдөг байсан. Том хүмүүст том цагаан цаасанд боосон бэлэг, хүүхдүүд бидэнд бол жижиг цагаан цаасанд боосон бэлэг өгдөг байж билээ. Тэр нь том хүмүүст том хайлмаг чихэр боов, хүүхдүүд бидэнд жижиг хайлмаг чихэр боов байдагсан. Бааваа маань жилд нэг удаа өөрийнхөө зиндааныхантайгаа нийлж нэг, нэгнийдээ ээлж ээлжээр ном хурдаг байсан. Мөн том авга ах Дэлжаа, удаахь авга ах Уужаа нартаа зориулан Төв Ганданд байдаг Уужаагийн шавь нартай хамтарч жилд нэг удаа тэр үеийн ханшаар 30 (гучин) төгрөгөөр ном уншуулдаг байсныг санаж байна. Бааваа маань манайхны 7 айлаас тус бүр 30, 30 төгрөг аваад тэр том номыг уншуулчихаад түүнд зориулж хэрэглэсэн Гандангийн дөрвөлжин том шар тостой боов, балин, бэрээс, чихэр боов зэргийг яг манай хэдэн айлын тоогоор цэнхэр даавуун уутандаа хийчихсэн авчирч өгдөг байж билээ. Дэлжаагийнхаа тухай дурсахад Төвдөд бурханы ном сурч байгаад Монголд ирэхдээ тэндээ тоглож байсан “панжига” гэдэг тоглоомоо авч ирсэн гэдэг түүхтэй. Түүний анх Монголд оруулж ирсэн панжига гэдэг тоглоом нь одоо ч гэсэн манайханд байдаг юм. Бид энэ тоглоомоор чөлөөт цагаараа тоглох дуртай л даа. Тухайн үедээ Ховдын Дарвийнхан тоглодог байсан бол сүүлдээ Чандмань сумынхан тоглодог болсон юм байна лээ. Яагаад Чандмань сумынхан тоглодог бэ гэвэл Дэлжаагийн маань эгч Чандманьд хүнтэй суугаад явах болоход нь Дэлжаа дагаж Чандманьд очиж цуг хэсэг хугацаанд байсан юм билээ. (Зээ Ц.Болормаа) САНЖМААГИЙН БАВУУДОРЖ 1960 оны үед С.Бавуудорж гэдэг хэлмэгдэлтэнд өртөөгүй, хэн бүхэнд гэгээрэл үнэн мөнийг ярьсан нэгэн бээр байлаа. Тэднийд “банзал” өмссөн лам нар ирж хонон өнжин ном бясалгал болдог байсныг нь бүүр түүрхэн мэдэх юм. Яринпилийн хүрээнд шавилан сууж сайн багшаас шаггүй их эрдэм сонссон ч сурсан нь чигчийн чинээ гэж хэлэх ч таньдаг мэддэг айл хотлоо гэсэн сайхан сэтгэлтэй лам байлаа. Ганц биеэр насаараа амьдрахдаа өндөр настай ээжээс нь илүү эрдэнэ лав байгаагүй гэж бодно. Түүнээ асрахын дээдээр асарч, хүний сайнаар авч явсны нь мартахын аргагүй. Энэ лам шөнө өрхөө бүтээчихээд бараг үүр цайтал бясалгал хийдэг байсан даа. Бавуу жаажаагийнх төллөх мал байхгүй арван хэдэн сайхан унаар даах морьтой айл байсан юм. Улаанбаатар хотод ирээд үе зиндааныхантайгаа шөнө орой үнэн үгээ хэлэлцдэг байсан байх, Орчлон дэлхийн хувь заяа энэ насны хүмүүний хувь төөрөг хойд төрөл, энх амар үймээн самуун гээд багачуул бидний мэдэхгүй зүйл тунгааж байхад нь ойлгодоггүй байждээ. Энэ лам монгол хүний амьдралын хэм хэмжээг ягштал мөрдөх ёстойг номлохын зэрэгцээ зовлон жаргалтай нэгэнд итгэл өгч “арьсан ууттай” тан өгч байдагсан.
349
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ШАГДАРЖАВЫН ДАМДИН /ӨНДӨР/ Дамдин нь “Буйлс” гэдэг газар төрж Шар сүмд шавилан сууж байжээ. Цэрэгт татагдан Матадын 8-р дивизэд алба хаагаад сумандаа ирж 1942-1946 онд багийн агент, ахлах ухуулагч, 1946-1956 онд сүү тосны заводод мастер, 1956-1961 онуудад Баянголын шуудан буудлын дарга хийж байв. 1961-1976 онд Улаанбаатар хотын ноосон нэхмэлийн үйлдвэрт мөнгөний няраваар ажиллаж байв. Улаанбаатар хотод байхдаа буян номынхоо мөрийг таслалгүй хөөж, нэг зиндааныхаа лам нартай нийлэн жил бүр” нутгийн хурал” хурдаг байсан билээ. ”Өндөр” хэмээн нэршсэн энэ хүн Эрээгэмбэл хийдийг сэргээхэд хүчин зүтгээд зогсохгүй анхны уншлага хийхэд үеийнхэнтэйгээ хамт оролцож байв. Бясалгасан ном эрдмээр үе тэнгийнхэн дотроо их нөлөөтэй хүн байв. Хөвхөр голын хөх тариаг яармагт байсан хашаандаа тарьж жил болгон Гандан хийдэд мандал өргөдөг байсан гэдэг. Соён гэгээрүүлэгч энэ лам өөрийн хүүхдүүддээ төвд бичиг зааж эртний ном судартай танилцуулж байжээ. Л.Эвшинтэй гэр бүл болж Д.Хоролцэрэн, Д.Цэндсүрэн, Д.Цэдэндамба, Д.Долгор, Д.Цэрэнханд, Д.Энхбаяр, Д.Алтанцэцэг, Д.Энхбат, Д.Эрдэнэбат, Д.Цээсүрэн нарын хүүхдүүдийг төрүүлж өсгөжээ. Халх голын 30, 40, 50 жилийн ойн медаль, Халх голын хүндэт тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, ахмад дайчин цолтой.
Нутгийн номтой, буянт буурлууд. 350
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЧОЙМБОЛЫН ЧҮЛТЭМ Засагт хан аймгийн Эрдэнэбэйсийн хошуунд 1906 онд Чоймболын тав дахь хүү болж мэндэлсэн. Тухайн үеийн цагийн аяс, аж байдлын зүйд нийцэж бага ахуй насаа эцэг эхийн халамжид өнгөрөөн улмаар 10 настайдаа Яринпилийн хийдэд шавилан сууж бурханы номонд сүслэн суралцаж байх үед нь их хэлмэгдүүлэлт эхлэн “Эрээгэмбэл” хийдийн Ловон чойдоржийн Жамъян тэргүүтнийг 1937 оны өвлийн адаг сарын хуучдаар баривчласны дараагаар хийдийн лам хуврагууд нутагаа орхин дүрвэх явц өрнөсөн ба энэ үед эцэг маань одоогийнТөв аймгийн Баянцогт сумын нутаг Жирэмийн хөндийгөөр нутаглан суурьшсан. Тэрээр Улаанбаатар хотод төвлөн сууж Модны 2 дугаар артель, Монгол Тээхийн 10 дугаар дэлгүүрт ажиллаж байгаад өндөр насны тэтгэвэрт гарсан. Эцэг Ч.Чүлтэм нь бидний эх Жамын Балжидтай ханилан хүү Аюуш, охин Удвал, хүү Арсландорж, Нямдорж нарын 4 хүүхэд өсгөн хүмүүжүүлсэн. Том хүү Аюуш БТМС-ийг арматурчинаар төгсөж, УБ хотын байшин үйлдвэрлэх коминат, охин Удвал нь Багийн сургууль төгсөн бага ангийн багш, цэцэрлэгийн багшаар, хүү Арсландорж нь ЗХУ-д БТМСийг Барилгын машин теханизмын засварчинаар төгсөн одоо “Гидер Сервес” ХХКны захирлаар ажиллаж байна. Бага хүү Нямдорж нь дуурийн театрт дагалдан дуучин, УБТЗ-ын Соёлын ордонд жүжигчин дуучнаар ажиллаж байсан. Бидний эцэг Чүлтэм нь Төвд болон шинэ, хуучин бичиг үсэгтэй байсны зэрэгцээ эм барих, засал ном унших зэргээр олонд тус хүргэдэг төлөв түвшин, эгэл даруу хүн байлаа. Аавын маань ах лам Тойвчич, дүү Санжид нар нь Яринпилийн хийдэд шавилдаг байсан ба хожим нь хар болж аж амьдралын мөр даган улс орондоо хөдөлмөр зүтгэлээ зориулан амьдарцгааж байсан билээ. Алс баруун хязгаар нутагт бурханы шашиныг түгээн дэлгэрүүлэхийн тулд тухайн үеийн засаг төрөөс анхаарч улмаар ард нийтээр дэмжиж байсан нь цаг үеийн жишиг тогтолцоо байжээ. Энэхүү хийдүүдийн аграмба /тарни, эзэмшигч/, маарамба / эм баригч/ зэрэг шашны хэргэм зэрэгтэнүүд олноор төрөн гарсаныг судалгаанд түшиглэн дурсамжууд дэлгэрэнгүй өгүүлсэн байна. Бидний аав эдгээр лам хуврагуудын нэг нь байсан агаад цагийн хавчилтын улмаас өөрийн чадал мэдлэгээ төдийлөн ил гаргах боломжгүйн улмаас нуун хаацайлж, далд байдалд хааяа нэг бусдад тус болох үүднээс тарнийн ёсыг гүйцэлдүүлдэг байсныг хуучцуулын яриа, дурсамж, төдийгөөр мэдлэг санамж маань хязгаарлагдаж байгаа минь харамсалтай байна. Гэсэн хэдий ч Чүлтэм, Балжид гэх энэ хоёр буурлын үр хүүхэд бид, бидний ач үрс үе үеийн турш та хоёрыгоо эрхэмлэн дээдэлж, санан дурсаж мөнх хөх тэнгэртээ цацал таслалгүй, өнөд бат орших эх дэлхийдээ өргөл дутаалгүй аж төрөхүйн гүн их утгыг наран дор үл чилээн аж төрөх болно. Ум сайн амгалан орших болтугай. (Арван долдугар арны Ялгуусан хэмээх морин жилийн, хаврын адаг сарын арван долооны өдөр. Чүлтэмийн Арсландорж)
ГОМБЫН ДЭНЗЭН 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орж гарч Гандан хийдэд сууж байжээ.
351
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË СОДНОМДАШИЙН САЙНСӨР С.Сайнсөр 1978 онд төржээ. 1990 онд шашин төр сэргэснээр “Эрээгэмбэл” хийдийн хамба номын ачит багш Даваад шавилан төвд үсэг заалган шашин номын гараагаа эхэлжээ. Улмаар УБ хотод Гандантэгчилэн хийдийн дэргэдэх “Цогчэн” сургуулийг 1998- 2000 онд төгссөн байна. 2000-2004 онд Өндөр гэгээн Занабазарын нэрэмжит монголын бурхан шашны их сургуулийг “Уламжлалт эм зурхай судлаач” мэргэжлийг бакалаврийн зэрэгтэй төгсжээ. Гандантэгчилэн хийдэд хурлын лам, ахлах голчийн үүрэг гүйцэтгэхийн зэрэгцээ “Цогчэн” сургуульд багшилж байна.
ÏҮÐÝÂÈÉÍ ÁÀÄÐÀË 1980 îíä Àëòàé õîòîä òºðæ, ýöýã ºâãèéí óóãóóë íóòàã Õîâä àéìãèéí Äàðâè ñóìàíä ºñ÷ òîðíèñîí òýðáýýð àðä÷èëëûí ñàëõèòàé çýðýãöýí íýýãäñýí Ýðýýãýìáýë õèéäèéí àíõíû øàâü íàðûí íýã þì. 19962000 îíä Ãàíäàíòýã÷èíëýí õèéäèéí äýðãýäýõ Øàøíû Èõ Ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ òºãñººä, óã ñóðãóóëüäàà áàãøèëæ áàéâ. Ò¿¿íèé òºâä áîëîí àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëæ, òàéëáàðëàñàí “Áîäü ìºðèéí çýðýã” (Ç-ð áîòü), “Àìüäðàëûí õ¿ëýýñíýýñ àíãèæðàõóé”, “ªäºð òóòìûí àðèóñàë”, “¯ëýìæèéí ÷àíàð”, “Ìÿë áîãäûí ãýãýýðñýí ò¿¿õ”, “×àíàäûí ÷àíàäàä”, “Áèëã¿¿í óõààíû øàñòèð”, “Ãýãýýðëèéí çàì” ñóäàð áîëîí ò¿¿íèé òàéëáàð “Óõààðàë, áÿñàëãàë, ãýãýýðýë”, “Òàíòðûí äóóäëàãà”, “Î÷èð îãòëîã÷ ñóäàð”, “Íóóöûí íîì”, “ªºðºº ººðòºº ãýðýë áîë” çýðýã á¿òýýë¿¿ä íü îþóíëàã óíøèã÷äûí øèðýýíèé íîì áîëæýý. “Àãíèñòûí ãýãýý” íýðòýé óã öóâðàë öààøèä ÷ ¿ðãýëæèëæ, îëîí ò¿ìýíä áèëãèéí ãýãýýã ò¿ãýýõ áóéçà.
352
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Хансүр гавж Ё.Амгалан номын өргөөнд
Гэлэн Гомбын Дэнзэн
Æ ÈË
Нутгийн зөвлөлийн гишүүд хийморийн овоонд
Гэвш лам Ням-Осорын Чүлтэм. 1982 он
Өлзийн Зул
“Эрээгэмбэл” хийдийн хамба Б.Мягмарсүрэн
353
ЯРИНПИЛИЙН ХИЙД ХЭЛМЭГДҮҮЛЭЛТИЙН СҮҮДЭРТ ӨРТСӨН НЬ Яринпил хийдийг 1870 оны үед Дарви сумын нутагт 16 лам анх суурийг нь тавьсан түүх бий. Энэ хийд түүхэндээ 6 удаа бууриа сэлгэж нүүсээр хамгийн сүүлд Гэмбий богдын өвөрт төвхнөсөн түүхтэй. Дарви сумын нутагт байсан Яринпилийн хийд нь мөрөнгийн “Цагаан-Ар” гэдэг газар байж байгаад Дэлгэрийн хүрээнд нүүж иржээ. Гэхдээ Цагаан-Арын суурин нь цөөн тооны тэр хавьд нутаглаж байсан лам нар үлдэж бурхан шашныхаа үйл хэргийг үргэлжлүүлж байжээ. Ийнхүү шашны гол төв болох Яринпилийн хийд нь олон арван лам хуврагуудтай, шашны томоохон төв болсон ажээ. Эдгээр лам нар нь судар, номоо эргүүлэн, маань, таринаа уншаад суусангүйгээ. Тэд тухайн цаг үеэ айхтар мэдэрч хувьсгалт бослого, тэмцэлийн бүлэгт нэгдэн амь биеэ үл огоорон хэтийн бодлогодоо тууштай зогсож хэлмэгдсэн баатарлаг зоригт хүмүүс байжээ. Эдгээрийн дийлэнх олонхи нь хийдэд шашин номоо бясалгаж байсан 3550 эргэм насны идэр залуу лам хуврагууд байжээ. Хэлмэгдсэн хүмүүс бүгд лам байсангүй бас Гэндэн, Дэмид нарын хувьсгалын хэрэгт хүчин зүтгэж явсан эгэл жирийн хувьсгалчид байсан байна. 1937 оны өвлийн адаг сарын 24-нд 56 настай Ловон лам Чойдорын Жамъян баригдсанаар хэлмэгдүүлэлтийн хөлд тус хийд сүйрч балгас болжээ. Энэ хэлмэгдүүлэлт 1954 он хүртэл манай суманд үргэлжилсэн байна. Ийнхүү хийд оршин тогтнож байсан сүүлийн 70 шахам жилд аграмба 15, маарамба, гавж 38 хэлмэгдэлтэнд өртөж 100 гаруй хувраг амь насаа алдсан нь харамсаад барамгүй юм. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
1937-1954 оны хооронд хэлмэгдсэн хүмүүс Шаравын Түвдмаа. Аграмба. 1883 онд төрсөн. 55 настай байхдаа 1938.3.18нд Ёнзонхамбын “Төв” бүлэгт элссэн цуурхал тараасан, зэвсэгт бослогонд бэлтгэсэн хэргээр хөрөнгөө хураалгаж, буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. Оролмаагийн Түвдэн. Дашгэмпил хүрээний лам. 1891 онд төрсөн. 47 настайдаа 1938.3.18-нд баригдан “Төв” хэмээх эсэргүү бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. Сономын Түмэнжаргал. Тайж. 1875 онд төрсөн. 63 насандаа 1938.1.21-нд Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороож, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлжээ. Бумцагааны Хийд /Хад/. Лам. 1890 онд төрсөн. 48 насандаа 1938.4.22-нд баригдан лам нарын хэрэг, Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. Намидын Цанжид. Хамба лам Гавж. 1885 онд төрсөн. 53 настайдаа 1938.5.13-нд “Төв” бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороож, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлжээ. Бүлтгэрийн Цэвэгжав. Гэсгүй. 1893 онд төрсөн. 45 настайдаа 1938.4.8-нд баригдан Ёнзон хамбын бүлэгт элссэн хэргээр 10 жилийн хорих ял сонсчээ. Батмагнайн Цэдэн. Гавж. 1893 онд төрсөн. 45 насандаа 1938.4.8-нд Ёнзонхамбын хэргээр буудан авч хөрөнгөө хураалгажээ.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
8. 9.
10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27.
Æ ÈË
Чойдог Цэрэндондог. Яринпилийн хийдэд Гавж. 48 насандаа 1938.3.18-нд “Төв” бүлгийн Ховд аймгийн салбарт элссэн хэргээр буудан авчээ. Дагвын Цэрэннамжил. Гавж. Бага насандаа өөрийн авга ах Их жаажаа, Бага жаажаа гэх хоёр ламд шавь орж 33 нас хүртэл Дэлгэрийн хүрээнд шавилан сууж, гавжийн дамжаа барьжээ. Хар болж Л.Цэнгэл хэмээх бүсгүйтэй ханилан сууж 1920-1936 оны хооронд 8 хүүхэд төрүүлж өсгөжээ. 1938 онд 52 насандаа 1938.5.27-нд П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын бүлэгт элсэх ажлыг бага ястануудын дунд зохион байгуулсан хэргээр буудан авч, хөрөнгөө хураалгах ялаар шийтгүүлжээ. Чойжийн Жамъянчанарав. Аграмба. 58 настайдаа 1937.10.25-нд Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороох ял авч хөрөнгөө хураалгажээ. Батын Чойжав. Гавж. 44 насандаа 1938.4.22-нд лам нарын эсэргүү бүлэг, Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан хороох ял авчээ. Ваанчинширчингийн Шагдар. Захирагч. 37 настайдаа 1938.06.17–нд П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын хэргээр буудан авчээ. Дамбын Шарав. Аграмба. 52 насандаа 1938.2.28-нд Ёнзонхамба, дэд хамба Б.Дамдин нарын бүлэгт элссэн хэргээр буудан авч, хөрөнгөө хураалгажээ. Жанцангийн Мишигдорж. 1892-1938. Лам. Лам нарын эсэргүү, Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн буудан хороох ял авчээ. Барияагийн Найдан. 1891-1938. Гавж. 1938.12.27-нд эсэргүү төв бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. Жигмэдийн Нацаг. 1891-1938. Гавж. 1937.12.04-нд “Төв” бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороох ял, хөрөнгөө хураалгах ял сонсчээ. Ишдорги /Ишдорж/ Осор. 1886 онд төрсөн. Лам. 1938.3.18-нд Ёнзонхамбын “Төв” бүлгийг Ховдын лам нарын дотор байгуулсан хэргээр 10 жилийн ял авчээ. Батмагнайн Өнөр. 1891 онд төрсөн. Яринпилийн хүрээний Гавж. 1938.3.18нд Ёнзонхамбын “Төв” бүлэгт элссэн хэргээр 10 жилийн ял сонсчээ. Жанцангийн Пүрэв. 1887-1938. Лам. 1938.4.08-нд Ёнзонхамбын бүлэгт элсэн лам нарын бослогод бэлтгэсэн хэргээр буудан авчээ. Эрэнцэнгийн Раднаа. 1888 онд төрсөн. Яринпилийн хийдийн Гавж. 1938.3.18нд Ёнзонхамбын бүлэгт элсэн Ховдын лам нарыг “Төв” бүлэгт элсүүлсэн хэргээр 10 жилийн ял сонсчээ. Өлзийн Самбуу. 1892 онд төрсөн. Умзад. 1938.5.13-нд “Төв” бүлгийн хэргээр 10 жилийн ял авчээ. Жамбын Сандаг. 1892-1938. Гавж. 1938.1.21-нд Ёнзонхамбын бүлгийн гишүүн тул буудан хороож, хөрөнгийг нь хураах ялаар шийтгүүлжээ. Жиглээгийн Санж. 1873-1938. Аграмба, Гавж. Ёнзонхамбын эсэргүү бүлгийн гишүүн гэсэн хэргээр буудан хороож, хөрөнгийг нь хураах ял сонсчээ. Лодонгийн Санжаа. 1892- 1938. Аграмба. 1938.2.18-нд Ёнзонхамбын эсэргүү байгууллагын гишүүн гэсэн хэргээр хөрөнгийг нь хураах, буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. Баасангийн Санжигай. 1892 онд төрсөн. Гүрэмч лам. Лам нарын эсэргүү бүлэг, Ёнзонхамбын “Төв” бүлгийн хэргээр 10 жилийн ял сонсчээ. Аюушийн Соном. 1902-1938. Гавж. 1938.1.21-нд Ёнзонхамбын хэргээр буудан хороож, хөрөнгийг нь хураах ялаар шийтгэжээ. Самдангийн Соном. Яринпилийн хүрээний Гавж. 1938.3.18-нд 38 насандаа Ёнзонхамбын “Төв” бүлэгт элссэн хэргээр буудан алах ял сонсчээ. 355
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
28. Жамбын Шарав. 1896-1938. Гавж. 1938.2.25-нд Ёнзонхамба, дэд хамба Б.Дамдин нарын хэрэгт холбогдон буудан хороох, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлжээ. 29. Жигмэд Шарав. 1867-1938. Гүрэмч лам. 1938.2.25-нд Ёнзонхамба, дэд хамба Дамдин нарын Ховд, Увс аймгийн салбарын гишүүн элссэн хэргээр буудан авч хөрөнгөө хураалгажээ. 30. Сампил Ширзана. 1879-1938. Лам. 1938.4.22-нд лам нарын эсэргүү бүлэгт элсэн, Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан алах ял авчээ. 31. Жумайн Эрдэнэ-Очир. 1882-1938. Яринпилийн хүрээний лам. 1938.6.24-нд “Төв” бүлгийн Ховд, Увс аймгийн салбарт элссэн хэргээр буудан хороох ял сонсож, хөрөнгөө хураалгажээ. 32. Доржийн Ядамжав. Гэсгүй лам. 1938.4.22-нд лам нарын эсэргүү бүлэг, Ёнзонхамбын “Төв” бүлэгт гишүүнээр элссэн хэргээр 47 насандаа буудан хороох ял сонсчээ. 33. Бандийн Агваан. 1914 онд төрсөн. Лам. 1939 03.04-нд П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын эсэргүү хэрэгт гишүүнээр элссэн хэргээр 3 жил хорих, хөрөнгө хураалгах ял сонсчээ. 34. Чойнжуурын Гүнчин. 1906-1938. 1938.10.24-нд П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын эсэргүү бүлэгт элссэн хэргээр буудан хороох ял сонсчээ. 35. Түмэнгийн Даваацэрэн. 1919 онд төрсөн. 027-р отрядын цэрэг байсан. П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын эсэргүү бүлгийн хэргээр /1939.03.04/ 3 жил хорьж, хөрөнгө хураах ял сонсчээ. 36. Харбандийн Дамдинжав. 1886 онд төрсөн. Занги. Ёнзонхамба нарын хувьсгалын эсэргүү байгууллагын үлдэгдэл гэж 5 жилийн хорих ял сонсчээ. 37. Жаргалын Санж. 1870-1937. Лам. 1937.11.22-нд Ёнзонхамбатай холбоотой байсан хэргээр буудан хороох ял, хөрөнгө хураах ял сонсчээ. 38. Рэнцэнгийн Түвдэн. 1878-1937. Аграмба. Ёнзонхамбын бүлгийн гишүүний хэргээр буудан хороож, хөрөнгө хураах ял сонсчээ. 39. Чогсомжавын Түвдэндагва. 1886-1937. Гаарамба. 1937.11.27-нд Ёнзонхамбын Ховд аймаг дахь салбарын гишүүн гэсэн хэргээр буудан авч хөрөнгөө хураалгажээ. 40. Норовын Жалчинжав. 1901 онд төрсөн. Лам. 1938 онд баригдан 10 жилийн ял авчээ. 41. Дамбийн Жанцан. 1882-1938. Яринпилийн хүрээний Гавж. 1938.4.28-нд Шар сүм Дамбийдонойн удирдлагаар эсэргүү үйл ажиллагаа явуулсан хэргээр буудан авч, хөрөнгөө хураалгажээ. 42. Луузангийн /Лочин/ Ламжав. 1897 онд төржээ. Гавж. 1938.3.18-нд баригдан 10 жилийн ял сонсчээ. 43. Жигмэдийн Ням-Очир. 1913 онд төрсөн. Урд лам явсан. 6-р дивизийн 15-р хорооны сумангийн дарга 1940.08.01-д баригдан 10 жил авчээ. 44. Өлзийн Нямсамбуу. 1907-1940. Увс аймгийн прокурор 1940. 05.20 -д 8 жил хорих ял сонсчээ. 45. Ёндонгийн Өлзий. Хиа. Хувьсгалын эсэргүү байгууллагын Хадаад элссэн, мөн Г.Дамдин, Ч.Чүлтэм нарыг элсүүлж, бослогод 10 морь бэлтгэсэн хэргээр буудан алах ял авчээ. 46. Цэвэгийн Цанжид. 1894 онд төрсөн. Унзад. 1938 онд баригдан эсэргүү хэргээр 10 жилийн хорих ялаар шийтгүүлсэн.
356
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
47. Түвдэннямын Сономцэвээн. 1894-1938. Автономит засгийн үед хошууны туслагч, Ардын засгийн үед бичээч хийж явсан малчин. 1938.1.07-нд П.Гэндэн, Г.Дэмид, Лут-Очир, Гомбосүрэн нарт элссэн, 4 хүн элсүүлсэн хэргээр буудан алах ял сонсчээ. Энэ хүн алдарт хоньчин Төрийн шагналт, Хөдөлмөрийн баатар Цогтгэрэлийн аав бөлгөө. 48. Чогсомын Чойнжуур. 1882-1937. Гавж. 1937.12.31-нд Ёнзонхамбын эсэргүү лам нарын “Төв” бүлэгт элсэж цуурхал тараах, хүн элсүүлэх, бослогод бэлтгэсэн хэргээр буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. 49. Цойжийн Чойнид. 1888-1937. Гавж. 1937.12.17-нд Ёнзонхамбын бүлэгт элсэн бослогод бэлтгэсэн хэргээр буудан хороож, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлжээ. 50. Амирлангуйн Чүлтэмсамбуу. 1896 онд төрсөн. Ловон лам. Лам нарын эсэргүү хэрэгт холбогдон 1938.6.24-нд 10 жилийн ял сонсчээ. 51. Чагдарын Чүлтэм. 1897-1938. Лам. Яринпилийн хүрээний бүлгэмийн У.Галсанд элссэн хэргээр буудан хороох ял сонсчээ. 52. Пүрэвийн Шарав. 1890 онд төрсөн. Лам. 1938.6.24-нд Лам нарын эсэргүү хэргээр 10 жилийн ял авчээ. 53. Ундрахын Галсан. 1888 онд төрсөн. Гавж. 1938.03.18-нд Ёнзонхамба нарын “Төв” бүлгийн гүшүүн гэх хэргээр буудан хороох ял авч, хөрөнгөө хураалгажээ. 54. Шадавын Галсан. 1890 онд төрсөн. Гавж. 1938.4.08-нд Ёнзонхамбын бүлэгт элсэн бослогод бэлтгэсэн хэргээр 10 жил хорих ял авчээ. 55. Эрхэмбаярын Галсандаш. 1897-1938. Шадар түшмэл. 1938.9.26-нд Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн хэргээр хөрөнгө хурааж, буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. 56. Бундуугийн Галсанням. Захирагч бичээч, тариалангийн байцаагч энэ хүн 53 насандаа 1938.1.28-нд Ёнзонхамбын эсэргүү бүлэгт элсэн бослогод бэлтгэсэн хэргээр хөрөнгөө хураалган буудан алах ял авчээ. 57. Сандагийн Гомбо. 1893 онд төржээ. Гавж. Ёнзонхамбын эсэргүү бүлэгт элсэн бослогод бэлтгэсэн хэргээр 1938.4.08-д 10 жил хорих ял сонсчээ. 58. Дүүр /Дүүрэн/ Гомбодаш. 1893 онд төрсөн. Гавж. Баригдахын өмнө Дэлгэрийн хүрээнд сууж байсан. 1938.4.22-нд Ёнзонхамба нарын болон лам нарын эсэргүү бүлгийн хэргээр 10 жилийн ялаар шийтгүүлжээ. 1941.07.25-нд суллагдсан. 59. Төрхүүгийн Гомбосүрэн. 1888-1938. Гавж. 1938.5.13-нд “Төв” бүлэгт элссэн хэргээр хөрөнгө хураалгаж, буудан хороох ял сонсчээ. 60. Дамбын Гончиг. 1884 онд төрсөн. Яринпилийн хүрээнд гүрэмч лам. Ёнзонхамбын “Төв” бүлгийн салбарыг Ховдын лам нарын дунд байгуулсан бослогод бэлтгэсэн хэргээр 10 жил хорих ял сонсчээ. 61. Шадавын Дарам. 1890-1938. Гавж, аграмба. 1938.4.22-нд Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан хороох, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлжээ. 62. Эрдэнийн Дашравдан.1893-1938. Гэсгүй. Ёнзонхамба, дэд хамба Дамдин нарын эсэргүү байгууллагад элссэн учир 1938. 2.25-нд буудан алжээ. 63. Рэнцэнгийн Довчин. 1880-1938. Мээрэн. П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын эсэргүү байгууллагын салбарыг баруун аймгуудын урианхай, дөрвөд, торгууд, феодал лам нарын дунд байгуулсан хэргээр хөрөнгө хураах, буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. 64. Сүхийн Дондог. 1897-1938. Гавж. 1938.1.21-нд Ёнзонхамбын бүлгийн хэргээр буудан хөрөнгө хураах ял өгчээ.
357
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
65. Содов Дондог. 1911 онд төрсөн. Аж үйлдвэрийн комбинатын цэмбэний фабрикт тасгийн мастер энэ хүн П.Гэндэн, Г.Дэмид нарын эсэргүү бүлэгт элсэн улсын нууц задруулсан хорлон сүйтгэсэн, бослогод бэлтгэсэн хэргээр буудан авчээ. 66. Батын Доной. 1885-1938. Лам. “Төв” бүлгийн Ховдын салбарт элссэн тул буудан, хөрөнгө хураах ялд унажээ. 67. Лувсанцэрэнгийн Доржнамжил. 1899-1938. Тайж. Гэндэн, Дэмид нарын хэрэгт холбогдон 1938.7.07-нд буудан хороох ял сонсож хөрөнгөө хураалгажээ. 68. Балдангийн Дүгэр. 1893 онд төрсөн. Гавж. Ёнзонхамбын “Төв” бүлгийн Ховдын салбарт элссэн хэргээр 10 жилийн ял сонсчээ. 69. Ёндонгийн Дүгэр. 1893-1938. Гавж. 1938.2.25-нд Ёнзонхамба нарын бүлэгт элсэж бослогод бэлтгэсэн хэргээр буудан хороож, хөрөнгө хураах ялд унажээ. 70. Жигмэд Гүнчин. 1898 онд төрсөн. Лам. 1938.4.08-нд Ёнзонхамбын хэргээр 10 жилийн ял сонсчээ. 71. Бутачийн Гэндэн. 1878-1938. Аграмба. 1938.3.25-нд Ёнзонхамбын хэргээр буудан авч, хөрөнгөө хураалгажээ. 72. Ёндонгийн Даваацэрэн. 1889-1938. Яринпилийн хүрээний да лам. “Төв” бүлгийн гишүүнд элссэн хэргээр 1938.3.18-нд буудан хороож хөрөнгө хураах ял авчээ. 73. Магнайн Дагва. 1892 онд төрсөн. Гүрэмч. Ёнзонхамбын эсэргүү бүлэгт элссэн хэргээр 10 жилийн хорих ял сонсчээ. 74. Хайдавын Дагдай. 1890-1938. Гавж, аграмба. Ёнзонхамбын эсэргүү бүлэгт элссэн хэргээр хөрөнгө хураах, буудан алах ял сонсчээ. 75. Гүнсэнгийн Дамдин. 1889 онд төрсөн. Лам. “Төв” Бүлгийн аймгийн салбарт элссэн хэргээр 10 жил хорих ял сонсчээ. 76. Далжав/Далхжав/ Дамдин. 1888-1938. Аграмба. Лам нарын эсэргүү бүлэгт элссэн Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан алах ял авсан. 77. Зундуйн Дамдин. 1899-1938. Гавж. Ёнзонхамбын хэргээр 1938.4.22-нд буудан хороох ял сонсчээ. 78. Ундрахын Дамдин. 1894-1938. Аграмба. Ёнзонхамба нарын эсэргүү бүлэгт элссэн хэргээр 1938.2.25-нд хөрөнгө хураах, буудан хороох ял сонсчээ. 79. Бямбын Дамба. 1880-1938. Гавж. 1938.4.22-нд Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан хороох ял авчээ. 80. Гүрийн Дансран. 1902-1938. Тайж. 1938.4.22-нд Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан хороох ялд унажээ. 81. Дагвын/Дэжидпил/ Дэжидбал. 1879-1938. Аграмба. 1938.2.18-нд “Төв” Бүлэгт хамаарах хэргээр хөрөнгө хураах, буудан алах ялд унажээ. 82. Дамбын Дэлэгдаш. 1889-1938. Гавж, үзмэрч. 1938.2.18-нд “Төв” бүлгийн хэргээр хөрөнгө, хураах, буудан хороох ялд унажээ. 83. Доогийн Ёндонпунцаг. 1883-1938. Яринпилийн хүрээнд сууж байсан. Ёнзонхамбын “Төв” бүлэгт элссэн, хүн элсүүлсэн хэргээр буудан хороох ялд унасан. 84. Дүүрэн Жадамба. 1886-1938. Яринпилийн хүрээний Аграмба. “Төв” бүлэгт гишүүнээр элссэн хэргээр 1938.3.18-нд буудан алах ялд унасан. 85. Шарбандийн Жамба. 1877-1938. Тайж. 1938.1.27-нд “Төв” бүлгийн хэргээр буудан авч, хөрөнгөө хураалгажээ. 86. Чойдорын Жамъян. 1882-1938. Чойжин лам. 1938.2.25-нд Ёнзонхамбын хэрэгт хамрагдан хөрөнгө хураах, буудан хороох ялаар шийтгүүлсэн. 358
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
87. Жамбалын Загд. 1868-1938. Гавж. 1938.4.08-нд Ёнзонхамбын хэргээр хөрөнгө хурааж, буудан хороох ялд унасан. 88. Цэрэнгийн Зундуй. 1882-1938. Гүрэмч лам. 1938.4.22-нд Лам нарын эсэргүү бүлэгт элссэн, Ёнзонхамбатай холбоо тогтоосон хэргээр буудан авсан. 89. Товын Ламжав. 1892-1938. Гэсгүй. Эсэргүү лам нарын болон Ёнзонхамбын бүлэгт элссэн учир буудан алах ялд унасан. 90. Ишийн Лувсан. 1898 онд төрсөн. Яринпилийн хүрээний Гавж. 1938.3.18-нд “Төв” бүлэгт элссэн учир 10 жилийн хорих ял хүлээжээ. 91. Шадавын Лхасүрэн. 1892-1938. Гавж. Ёнзонхамбын хэргээр 1938.2.25-нд хөрөнгөө хураалгаж буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. 92. Санжаагийн Авирмэд. 1910-1938. 1938.2.25-нд Гэндэн, Дэмид нарын хэрэгт холбогдон буудан авч, хөрөнгөө хураалгажээ. 93. Цэвээний Агваан. Гавж, аграмба, маарамба. 53 настай энэ гавж 1938.4.21-нд Ёнзонхамбын хэргээр хөрөнгөө хураалгаж, буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. 94. Жанцангийн Бадрах. Гавж. 63 настай энэ гавж 1938.04.08-нд буудан хороох, хөрөнгөө хураалгах ялаар шийтгүүлжээ. 95. Дампилийн Балдан. 1880-1938. Гавж. 1938.6.24-нд “Төв” хэмээх байгууллагын Ховдын салбарт гишүүнээр элсэж буудан хороох, хөрөнгөө хураалгах ялаар шийтгүүлжээ. 96. Гинсранжавын Басрамжав. Гэлэн. 29 настай гэлэн 1938.7.1-нд Ёнзонхамбын хэргээр хөрөнгөө хураалгаж буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. 97. Санжийн Бат-Очир. Ловон лам. 1938.2.18-нд “Төв” хэмээх бүлгийн Ховдын салбарт элссэн тул 52 насандаа буудан хороож, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлжээ. 98. Дамбын Буд. 1880-1938. Гүрэмч. “Төв” бүлгийн Ховд, Увс аймгийн салбарт элссэн учир буудан хороох, хөрөнгө хураах ял авч. 99. Төгөлдөрийн Ванчин. 1891-1938. Аграмба. 1938.2.18-нд “Төв” бүлгийн Ховд, Увс аймгийн салбарын хэргээр буудан авч хөрөнгө хураах ялд унажээ. 100. Жамбалын Шаравжамц. 1870-1937. Аграмба. Ёнзонхамбын Ховд аймаг дахь салбарын эсэргүү бүлгийн хэргээр 1938.11.27-нд буудан хороох, хөрөнгө хураах ялаар шийтгүүлсэн. 101. Балганы Ядам. 1876-1938. Занги. 1938.6.03.-нд Гэндэн, Дэмид нарын хэрэгт холбогдон буудан авч, хөрөнгөө хураалгажээ. 102. Жаймайн Базар. 1892 онд төржээ. Унзад. Лам нарын хэргээр 1938.6.24-нд баривчлагдан 1941 онд шоронгоос гарчээ. 103. Гаваагийн Галсандондов. Гавж. 49 настай энэ гавж Ёнзонхамбын хэрэгт татагдан цуурхал тараан, эсэргүү бослогод бэлтгэсэн хэргээр буудан алж, хөрөнгөө хураалгажээ. 104. Чадраабалын Галсанзэвэг. Тайж. 56 настай энэ тайж Ёндонхамбын хэрэгт холбогдон “Төв” бүлэгт бусдыг элсүүлсэн хэргээр буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. 105. Шадав Гомбо. Гавж. 39 настай энэ гавж Ёнзонхамбын хэрэгт холбогдон зэвсэгт бослогод бэлтгэсэн хэргээр хөрөнгөө хураалгаж, буудан алах ялаар шийтгүүлжээ. 106. Ринчингийн Гомбосүрэн. 1895 онд төрсөн. Лам. 1938.3.03-нд лам нарын хэрэгт холбогдон 10 жилээр шийтгүүлжээ. 107. Билгүүний Гончиг. 1884 онд төрсөн. Лам. 54 настай энэ лам 1938 онд лам нарын хэргээр баригдан 10 жилийн ялаар шийтгүүлжээ. 359
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
108. Намидын Дагва. Яринпилийн хүрээнд лам байсан. 47 настай энэ лам Шар сүмийн хувилгаан лам Дамбийдонойн удирдлагаар зэвсэгт бослогод бэлтгэсэн хэргээр 10 жилийн хорих ялаар шийтгүүлж хөрөнгөө хураалгажээ. 109. Цогтын Дагва. Тайж. 46 настай энэ тайж хувьсгалын эсэргүү Түвдэндагвад элссэн, Н.Цанжидыг элсүүлсэн, цуурхал тараасан хэргээр буудан хороох ял авчээ. 110. Сэрээнэнгийн Даваа. 1896-1938. Лам. Хувьсгалын эсэргүү байгууллага Түвдэнд элссэн, Н.Лувсанг элсүүлсэн цуурсан хэргээр 1938.11.12-нд буудан хороох ялаар шийтгүүлжээ. 111. Сундуйн Дамдин. 1903 онд төрсөн. Улаан од сонины эрхлэгч. 1937.10.10-нд цаазлагдсан. Цэрэгт, дунд, дээд тушаалын даргаар ажиллаж байсан, 1934 онд хасгийн дээрэмчдийг дарах байлдаанд оролцож явсан, 1933 оны хотын намын хорооны гишүүн, 1934 онд намын 9-р их хурлаас намын шалган байцаах комиссын гишүүнээр сонгогдож байжээ. Дэлгэрэнгүй намтарыг цэргийн цолтон бүлгээс үзнэ үү.
112. Шадавын Дамдинжав. 1887 онд төрсөн. Лам. Лам нарын хэргээр 1938 онд баривчлагдан 51 насандаа 10 жилээр шийтгүүлжээ. 113. Дашбямбын Бямбадорж. 1888 онд төрсөн. Гавж, гүрэмч. 1938.4.22-д баривчлагдан 10 жилийн хорих ял сонсчээ. 114. Насангийн Дэлэг. 1877-1938. Хувьсгалын эсэргүү Н.Түвдэндагвад элссэн, Самбууг элсүүлсэн хэргээр буудан хороох ял авчээ. 115. Гэндэнжавын Лут-Очир. Бүх цэргийн жанжны 2-р орлогч болон цэргийн улс төрийн газрын дарга. Г.Дэмид, П.Гэндэнгийн бүлэгт элссэн учир цаазлагдсан. Харвинд болсон 3 улсын /Орос, Хятад, Монгол/ хэлэлцээр дээр Буриад, Өвөр монголыг нийлүүлэн нэгдмэл монгол улс байгуулах талаар яригдсаны учир 16 хүний хамт баривчлагджээ. 116. Дамбын Түдэв. 1891он. Гавж. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 10 жилээр шоронд орсон. 117. Луузангийн Найдан. 1882 он. Гавж. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орсон. 118. Гомбын Дэнзэн. 1897 он. Гэлэн. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орсон. 119. Занын Довчин. 1900 он. Гэлэн. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орсон. 120. Чоймжирын Дамдин. 1911 он. Гэлэн. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орсон. 121. Баярын Жалчинжав. 1893 он. Гэлэн. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орсон. 122. Ванчинсэржийн Бат. 1900 он. Гэлэн. 1954 онд баригдан шашны суртал ухуулга хийсний учир 9 жилээр шоронд орсон. 123. Дампилийн Галдан. Лам. (намтар олдоогүй) 124. Дэжидийн Пэрэнлэй. Гавж. (намтар олдоогүй) 10 жилийн ялаар шийтгүүлсэн. 125. Дагвын Цэрэнпил. Лам. (намтар олдоогүй) 126. Бямбын Даш. Гэлэн. (намтар олдоогүй) 10 жилийн ялаар шийтгүүлсэн. 127. Рэнцэнгийн Довдон (намтар олдоогүй) зэрэг хүмүүс болно.
360
ЦЭЦЭН ЦЭЛМЭГ, БИЛЭГТ, АРГА УХААНТ АРДЫНХАА СОДОН СОНИН ТҮҮХЭЭС Галсандоржийн Аюурсэдданзанжамц Зүүн аймгийн нэгэн эр ноёноо алгадсан хэрэгт унажээ. /Тэр үед ноёноо зодсон хүн цаазлуулдаг байв гэнэ\ Уулзсан хүн бүр түүнд хүнд ялд унажээ гээд л халагладаг байв гэнэ. Сэтгэлээр унасан түүнтэй нэгэн өвгөн тааралдаад: - Чи залуу хүн байж юунд уруу дорой царайлан явна бэ? гэж асуужээ. Тэр болсон явдлаа тоочиход өвгөн: - Энэ чуулганд суудаг ноёдын нэг алс баруун зүг Сутай уулын хошуунаас Аюур түшээ гүн гэж нэгэн ноён ирнэ. Энэ ноён Шар хөвийн даваагаар давж ирэх байх. Чи түүнтэй уулзвал нэг арга хэлж магадгүй. Тэр ноёнтой уулз гэсэн байна. Хэрэгтэн эр Шар хөвийн даваанд очиж ирсэн хүн бүрийг тосож уулзаад хоёр хоножээ. Гэтэл сүйх хөллөсөн мөртлөө жирийн ард шиг нэг эр бараа бологчтойгоо иржээ. Тэр угтан амар мэндийг нь ирж: - Сутай уулын хошууны Аюурда ноёныг таних уу гэж асуужээ. - За тэр ноён чинь би байна. Ямар хэрэг гарав? гэхэд тэвдэж сандарсан эр үнэн учраа нэгд нэгэнгүй хэлж хэлтрүүлж өршөөх арга байна уу? гэж сөгджээ. - Чи яахаараа ноён хүнийг зоддог юм. - Ард биднийг нохойноос дор үзсэн юм. - За үнэнээ хэлнэ шүү - Жа би нэг л алгадсан гэжээ. Аюурда: Би чуулган дээр “Чи ноёноо хэд алгадсан юм бэ гэж асууна. Тэгэхээр чи хоёр алгадсан гээрэй. Одоо гэртээ харь” гэжээ. Хүлээж шаналсан эр дотроо “Ял маань улам зузаарч байна. Гэвч түмэндээ нэртэй энэ ухаант хүн лав миний мууг үзэх гэж хоёр алгадсан болгоогүй байх” гээд дуудагдах өдрөө хүлээжээ. Чуулган эхэлж ялтан эрийг оруулж ирээд чуулган дарга алгадуулсан ноёноос: - За чамайг алгадсан хүн энэ мөн үү? гэж асуухад ноён: - Намайг алгадсан боол мөн байна гэжээ. Чуулган дарга ялтан эрээс: - Чи ноёноо алгадсан чинь үнэн үү гэхэд үнээн л гэж. Чуулган дарга алгадсан, алгадуулсан нь үнэн юм байна. Асуух юун байхав зарлигаа баталчих уу гэхэд Аюурда түшээ гүн надад энэ хоёроос асуух лавлах зүйл байна гээд алгадуулсан ноёноос - Энэ ялтан этгээд таныг чухам хэд алгадсан юм бэ гэж асуухад ноён - Намайг нэг л алгадсан гэв. Хэрэгт унах гэж буй эрээс: - Танхай этгээд чи ноёноо хэд алгадсан юм бэ? - Жа би хоёр алгадсан маань үнээн - Чи тэгээд хоёр алгадсан юм уу, тулсан үнэнээ хэл - Жа би хоёр алгадсан мадаггүй үнэн билээ гэв. Аюурда түшээ гүн өврөөсөө хадаг гарган дээр нь таван лангийн ембүү тавиад алгадуулсан ноёны өмнө өвдөг нугалан: - Эрхэм ноён нэг алгадалтыг нь өршөөж болсон юм. Нөгөө алгадалтыг нь өршөөн соёрхоо гээд хадаг ембүүгээ барьжээ. Алгадуулсан ноён хадаг ембүүг авснаар хэрэг шувтарсан гэдэг
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ххх Нэгэн удаа чуулган дээр өөрий нь зэрэг дэвийг бууруулан доогуур суулгахад дургүйцсэн Аюурда: Алаг сайхан ноёдын адгийн сохрын амрыг эрье гэж мэндчилсэн байна. Аюурда гэдэг цэцэн цэлмэг ухаантай ард олондоо өршөөлтэй энэ хүн Улиастайн чуулган дарга байжээ. Туулын шугуйд нутгийнхаа бургас тарьсан Аюур да гүн нэгэн удаагийн чуулганд ирэхдээ нутгийнхаа “Бургастай” хэмээх газраас багц бургас авч ирэн Сонгинын амралтын хавьд тариад Богд эзнээс нутаг гуйн авч тэр үед хүрээнд байсан нутгийнхнаа цуглуулан “Бид хол нутгийн улс. Та нар нутаг орноо санадаг л байгаа. Одоо энэ сайхан тохой та бүхний төрсөн нутаг болсон. Тиймээс энд ирж нутгийнхаа бургасны үнэрийг авч уултай нутагтаа залбирч бай“ гэж захисан гэдэг. Манайхан тэр газар олонтой уулзаж учран ариун идээгээ нутгийнхаа зүг өргөж байсаар иржээ “Хадагт хар” хэмээх алдарт бөх Дан-Аагийн Рэнцэндоржийн тухай домог Нутаг усандаа “Булиа” гэж авгайлагдаж явсан Монгол улсын заан Рэнцэндорж халх даяар “Хадагт хар” хэмээн алдаршжээ. Орон нутагтаа үеийнхнээсээ тасархай байсан тэр овоо тахилгын наадамд олонтой түрүүлж түрүү бүрд нь элэг бүснээс нь хадаг уяж өгдөг байжээ. Түүний тухай одоо ч яригдсаар байдаг үнэн явдлаас зарим нэгийг сийрүүлвэл дүү Рэндорж нь: - Би Булиагийн хүчтэй байсныг ганцхан зүйлээс мэдсэн юм. Харгана түүхээр бид хоёр хамт гараад би нойтон харганыг их ядарч түүж байхад Булиа дэрс сугалж байгаа юм шиг бут харганыг нэг захаас нь хөөгөөд суга суга татан авч боогоод үүрээд явчихдаг байж билээ” гэж хуучилсан байх юм. Аймгийн заан Лувсанхүү ярихдаа: - Бидний багад манайхан айл саахалт байдаг байлаа. Нэг жил Булиа идшиндээ хэрэглэхээр Зэрэг сумаас монгол шар худалдан авч Овоон дэнгийн бууцанд нядалчихаад цай уухаар гэртээ ороод явчихлаа. Дүү Рэндорж бид хоёр энэ хооронд нь тэгш газар гарган өвчиж байхаар завдсан боловч гаргаж чадалгүй Булиад ”Та тэгш газар гаргалцаад өгөөч бид хоёр өвчиж байя“ гэхэд: - Би цайгаа уучихаад гаръя. Та хоёр хүлээсийг нь тайлуузай гэлээ. Бид хоёр чинь бөх ухаантай, хичнээн тэнхээтэй байлаа ч хоёр хүнээс илүү байв гэжүү гэж шаралхан ярилцаад сууж байтал: - Та хоёр хүлээсийг нь тайлаагүй биз гэсээр гарч ирээд хүлээтэй шарыг дээш нь харуулж, дөрвөн хөлний нь хүлгэн дотор хоёр гараа оруулан займчуулж байснаа чүү гээд тэгш газар гаргаад тавчихаж байгаа юм. Түүнээс үзэхэд бид хоёр шиг дөрвөн хүний тэнхээтэй байсан байхаа Дэлгэрэнгүйг “Сутайн Олхонууд”/2008\ номоос үзнэ үү?
ххх Музангийн амны доод талд хонь хариулж явсан Сандуйжав (хүнийг өөртэй нь барилдуулж хаядагаас “Молиго” хоч авсан бөх байв) нэг том юм үүрсэн хүн яваад байх шиг харагдахаар нь дөхөж очтол гангаруу ороод алга болжээ. Яваад очтол “Хадагт” эмээлтэй морио үүрчихсэн ганга түшээд сууж байжээ. Яаж явааг нь асуухад “Нэг сувай гүү овоо тэвээрчихсэн юм шиг харагдахаар нь барьж унаад хойд гол орж уурхайгаас хэдэн тогоо тариа ганзгалаад харих гэсэн чинь эцээд явдаггүй шүү Тэгэхээр нь энд орхиод ажил удаж байхын оронд үүрээд харьчихъя гэж бодоод явж байна” гэжээ. 362
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ххх Ховдын театрын суурийг ухаж байсан хүмүүс ”мөн лут том барилга болох нээ” гэж гайхаад байхаар нь би “үүнийг ямар том барилга гэдэг юм” гэсэн чинь хүмүүс “Чи хот хүрээ явж юм үзсэнээрээ бүү гайхуул, Ховддоо ийм том барилга байхгүй” гэж уцаарлах янз гаргахаар нь “Тэгвэл та нар 5 настай тэмээ хүлээд өг. Би үүрээд энэ суурийг чинь 3 тойръё” гэсэнсэн даанч тэд тэмээ хүлж өгөөгүй. Хүлээд өгсөн бол хөл л суучихгүй бол даамаар санагдаж байсан даа гэж өөрөө ярьж байжээ. ххх Ховд аймагт банк байгуулагдаж хүндрүүлэгчтэй мөнгөний авдраа өрөөнд нь оруулж чадахгүй аргаа барж байтал банк байгуулсан орос хүн “Танайд чинь өргөөд оруулчих хүчтэй хүн байдаггүй юмуу? Нэг бяртай хүн байдаг л дуулдах юм хөлс өгч оруулаач” гэжээ. Булиаг гуйхад хөлсөнд нь 2 шил архи авья гэж тохирчээ. Тэр хоёр шил архиа авсаны дараа “Хөлсөө бага хэлжээ. 5 шил гэдэг байж” гээд амаа барьж байсан гэдэг. “Бөх” Жамцын Пүрэвжав - 1985 онд анх сумын наадмаар аманд гарч байсан энэ хүн тасралтгүй 26 жил Монголын үндэсний бөхийг хөгжүүлэх үйлсэд хүчин зүтгэжээ. Түүний улсын наадамд барилдаад үзүүлсэн амжилтаас үзэхэд: - Их Монгол улс байгуулагдсаны 803 жил, АХ-ын 88 жилийн ойгоор нэг давж, 2-ийн даваанд у/н Д.Лхагвасүрэнд өвдөг шороодсон. - Их Монгол улс байгуулагдсаны 804 жил АХ-ын 89 жилийн ойгоор нэг давж 2-ийн даваанд у/н Чинзоригт унасан. - Их Монгол улс байгуулагдсаны 805 жил, АХ-ын 90 жилийн ойгоор нэг давж 2-ын даваанд у/н Гончигдамбад тахимаа өгсөн. - Их Монгол улс байгуулагдсаны 806 жил, АХ-ын 91 жилийн ойн баяраар нэг давж, 2-ын даваанд у/н Жамъянпүрэвт өвдөг шороодсон. - Их Монгол улс байгуулагдсаны 807 жил. АХ-ын 92 жилээр нэг давж, 2-ын даваанд у/н Гансүхэд унаж төрийн их баяр наадамд 5 жил дараалан нэг давжээ. Самар түүсэн нь 1970-н хэдэн онд Дамдиндорж, Жаймай хоёр амралтаараа Богд уулын Хүрхрээд амарч самар түүхээр явжээ.Таньдаг ойн цагдаа тэр хоёрт самарт явж буй хүмүүст гал түймрээс сэргийлэх тухай заавар өгч өөрсөддөө самар түүгээд байж бай гээд хот яваад өгчээ. Нэг нэг шуудай барьсан хоёр найз самар сагсайсан модонд авирч доор зогсож байсан Жаймайдаа зөндөөнийг буулгаж өгчээ. Түүсэн самраа үзтэл боргоцой хоосон байсан байна. Тэр хоёр”самаргүй” самар түүж төвөг удсандаа ичин манай нутагт ургадаг хар модны боргоцой л байна шүү дээ. Бид хоёр буруу л юм хийгээд байна гэж ухаарсан боловч самар ямар модонд ургадаг болохыг мэддэггүй байж.Самаргүй газрын хоёр найз шинэсний боргоцойг самар гэж андууран түүсэн нь энэ байжээ. Самаргүй нутгийн хүн самар түүнэ гэж.. Харин ууланд явахдаа хувцасаа хаяад зугтсан хулгайн анчдын мөр үзсэн байна. Буга төхөөрөөд тураг махыг нь авч бусдыг нь хаясан газар хар шувуу шавчихсан байсан гэнэ.3 хоногийн дараа “хир их самар түүв” гэсээр ойн цагдаа ирж ямарч байсан Богд уулын самрыг дуусгачихаагүй юм гэж жаал шоолжээ.
363
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
“Жин жаажаа” буюу Дэлэгийн Цэдэндорж заан Сутай нутагт үлгэр домог болон үлдсэн хүчтэй бяртай том биетэй эрчүүд байсны нэг нь Цэрэндорж юм. Жин жаажаа том биетэй, овгор шанаатай, мөр шувтан том гуятай хүн байж. Түүнийг цэргийн алба хааж байхад улс хувьсгалын баярт оролцуулахаар бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг нийт цэргүүдийн дунд зохиоход Түвдэндорж түрүүлж Жин жаажаа үзүүрлэж байжээ. Цэрэндорж нутгаасаа өөр газар барилдаж яваагүй ч нутагтаа 11 жил дараалан түрүүлжээ. Түүний тухай домог болон үлдсэн хууч ярианаас хэлвэл: - Орсон хоёр буур ноцолдож байгаад Лхагва амбаагийн хүрэн буур хуурай худагт бөгсөн биеэрээ орчихжээ. Хүмүүс орсон буурнаас айж, ойртож чадахгүй байхад Цэдэндорж буурны цавьнаас атган хажуу тийш нь өргөн тавихад худагны ам мулт үсрэн гарч байсан гэдэг юм. - Эмнэг морийг чихдэн шээс алдуулж байсан гэх бөгөөд дараа нь үзэхэд чихний нь мөгөөрсийг тас мушгичихсан байв гэнэ шүү. “Урт” Бааваа Дэлгэр багт нутаг усандаа “урт” гэж алдаршсан Пүрэв гэдэг их тэнхээтэй 2 метр гаруй өндөр, булчин шөрмөс нь зангирсан нэгэн байлаа. Адуу үхрээ хөөвөрлөхдөө уурга, бугуйл хэрэглэдэггүй сам, хайч хоёроо аваад ганга хадны ёроол, мухар саравчинд малаа хашиж байгаад аль гар хүрэх газраас үхэр, адуугаа шүүрч аван дэл сүүл, хөөврыг нь авдаг байжээ. Түүнд дээл хийхэд 12,7 метр даалимба ордог байжээ. Эхнэр Баасанмядаг нь ”Манай өвгөн жилийн жилд хадланд явахдаа шүдлэн ямаа төхөөрч идэж аваад тогоо аяга шанага гэхгүй 10 хоног Хөвхөрийнхөө усыг залгилсаар байгаад л ирдэг юм. Нэг сайн идсэн бол 10 хоногийн өл даана шүү” гэж хуучилжээ. “Хорин гуравдугаар оны 8 сарын 21-нээ. Дарвийн захиргаанаас долоо давсан Пүрэв дор үнэн хүчит өсөх идэр шонхор цол олгож үнэмлэх олгов. Дарга Гомбодаш, нарийн бичгийн дарга Равжаа нар” гэсэн үнэмлэхийг 19 настай байхдаа авчээ. ххх “Салга” хочит Найдангийн Дамдинзэвэг Бидний авгайлдагаар Зэвэг найнай гэж энгэр бүрхсэн цагаан сахалтай партизан өвгөн байлаа. Найнай сархаданд жаал дуртай. Сархад харвал байж сууж чадахгүй салгалж чичирнэ. Түүнийг араас нь хэн нэг нь хоёр гараар нь алдлан тэвэрч нэг нь аягаар амруу нь архи цутгаж өгнө. Энэ жүжиг учиртай хэрвээ өөрөө аягатайг барьвал толгой дээгүүрээ аваад шидчихдэг байлаа. Эхний балгалтын дараа нөгөө их айдас жихүүдэс арилж хонь болдог хачин зантай байлаа. Бас өвгөнд цагаан соруултай гаанс байсан юм. Энэ гаанс шидтэй. Хүний нүдэнд унасан “цагааг”авчихдаг байлаа. Аягатай ус нүдэн доор нь тавиад хоёр гурав арчихад нүдний цагаан арилсан байдаг байлаа. Сүүлд өвгөн энэ гаансаа алдсан бөгөөд түүнээ сураглан олон аймаг сумаар яваад олоогүй юм билээ. ххх Баясгалантын давааны ар Хөндлөн булаг руу уруудах замд суурь гурван чулуун дээр тулга тогоо мэт суурьлагдсан авдрын дайтай чулууг Булиа өргөж тавьсан бөгөөд одоо хүртэл өргөж даах хүнгүй байж байна. 364
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
47 размерийн гутал Энэ замбуулинд “онцгой” төрсөн хүмүүс бишгүйдээ нэг байдаг. Богдын бараа бологч өндөр Гонгор гэдэг хүч тэнхээ бие хаагаараа гайхуулсан нэгэн байдгийг мэднэ. Манай нутагт бас эгэлгүй төрсөн нэгэн төрж байсан байна. Бидний сайн мэдэх нэгэн алдартай хүн тэдний нэг бас байж болох. Энэ хүн залуудаа Тамсагбулагт цэргийн алба хаасан гэнэ. “Цэрэг бидэнд нормын хувцас тавьж өгөх бүрт мань хүн хэцүүдэнэ. Цогтод гутал олдоно гэж байхгүй. Том хөлтэй золиг шиг хүн. 47 размер шүү. За тэгээд гутлыг нь сугавчлаад л ангиудын агуулах онгичих хэрэг гарна” гэж хамт цэргийн алба хааж байсан Говь-Алтайн Дамдин хуучилсан байх юм. ххх Булиа, Ванчинхүү /Улсын арслан/ хоёр Увсад очиж барилдахаар явахдаа машинтай оросуудад дайгджээ. Замд машин нь шаварт суусанд мань хоёр холхон очоод сууж байж. Оросууд машинаа гаргахаар оролдох зуур “Энэ хоёр туслахгүй муу улс байна. Машинаа гаргаад хаяад явчихъя” гэж ярилцахыг орос хэлтэй Баажаа нь мэдээд хоёул туслахаар босжээ. Тэгээд хоёул мөрөн дээрээ хөвөнтэй хүрэм мэтийг давхарлан тавиад мөрлөн өргөөд эвээс хийж чирч гаргасан гэдэг яриа байдаг юм. “Жимбийн тав” Манай нутгийн авгайчуул юмыг магтахдаа “Жимбийн тав” гэж байх. Сайн юманд хэлдэг энэ үг ямар нэгийг чанартай хийсэн хүнд л оногдоно. Хэзээг хэн мэдлээ манай нутагт Жимбий гэдэг дархан байж. Бүсгүйчүүл голдуу түүнд данх саваа хадуулж засуулахаар өгдөг байсан байна. Жимбий дарханы тавьсан тав тун чанартай нэг байтугай хэдэн үедээ хэрэглэхэд алзахгүй болдог байна. Тэгээд хүмүүс сайн болгоноо “Жимбийн тав” гэж нэрлэдэг болжээ. “Бонго” Одоо зурагтаар “Бонго “гэдэг хүүхдийн нэвтрүүлэг цацагдан, гудамж зээлээр “Бонго” машин сүлжилдэж байна. Уул нь энэ үгийг манай нутгийн авгайчуул уулга алдахдаа марталгүй тун сурамгай дуудчихаад нүүрээ улайлган байдагсан. “Би бонгодчихсон” гэж өөрийгөө гайхуулах эрчүүд ч бас ховор болжээ. “Бонго” гэж юу гэсэн үг бэ? одоо мэдэх хүн ховордоо шивээ. Уул нь “Бонго” цээртэй үг байсан юм. Юун гэвэл Эр эм хоёрын нууж хааж хийдэг нандин ажил /секс/ ийм нэртэй байсан юм. Цаг хувирна гэдэг энэ юм даа хөөрхий. Гийдаа идье Манай нутгаар очсон аян замын хүн нутгийн айлд бууж хол замд аяншиж явна. Үдлэх газаргүй өлсөж яваагаа хэлж хоол хийж өгөөч гэж хүсчээ. Гэрийн эзэгтэй уриалгахан хүлээн авч: Та бүхэн бүхэл мах чануулах уу? гийдаа иднэ үү? гэж асуужээ. Гийчин маань гийдаа гэж ямар хоол байдгыг мэддэггүй ажээ. Тэгээд мах идэж үзээгүй биш гийдааг нь авъя гэж шийдээд: Гийдаа идье гэжээ. Эзэгтэй: Өвөл болоод бүх юм бэлэн зэхээстэй бий гээд тогоо шанага тачигнуулж гарчээ. Ямар хоол хийхийг нь харж суусан гийчин “гийдаа” гэж гурилтай шөл байсанд нь мах чануулах минь яав гэж амаа барьжээ.
365
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ххх Манай нутагт өөр газар хэрэглээд байдаггүй үг одоо ч гэсэн ярианд хэрэглэгдсээр байнам. “Ёодуу” гэдэг энэ үг зуухны хүхээ гэсэн үг юм. “Халив” монгол хэлний тольд гол ус голдролоосоо халин урсах, тогоо савтай шингэн зүйл амсар дэвэрхийг гээд олон утга илэрхийлдэг бол “Халив” бидэнд тогооны таг гэдэг утгаар ойлгогддог билээ. “Шаз” тоо дуудаж нөгөө нь сампинд хийхийг хэлдэг ажээ. ”Зээвэр” зээлээр юм гуйж авахыг хэлдэг аж. Энэ мэтчилэн өвөрмөгц хэл ярианд олонтой орж ирнэ шүү. “Хүзүү авъя” Хэсгийн төлөөлөгч баригдсан “хулигаан” Ч-д мөрдөн байцаалтын материалаа танилцуулж “Нөхөр минь чи 70-г авах нь байна шүү” гэжээ. Хэрэгтэн гайхаж цөхрөн “Юу гэсэн үг бэ? Би хүзүү авах ёстой. Тэгж жаалахгүй хө” гээд тас хөндлөн гэнэ. Байцаагч түүнээс “Юун хүзүү билээ” гэхэд нь “Тэгэхгүй яах юм. Юу гэж дал авах юм. Миний тонгорог хүзүүг нь хальт л шүргэсэн шүү дээ. Дал авахгүй, хүзүү л авна” гэж зүтгэжээ. Хөөрхий хулигаан маань хуулийн мэдлэг тун дулихан нь энэ ажээ. “Араг” тэвшин дээр, “Авгай” кабинд Манай сум 1950 оны дунд үед анх авто машин авсан байна. ЗИЛ-5 машины жолооч Намжилжавын Мангиа гэдэг хүн байж. Тэр үедээ машин гэдэг содон байлгүй яахав. Эрхэм жолооч эхнэр Бортойгоо машинаар аргал түүж явсан байгаа юм. Тэгтэл машин ирж байгааг харсан Мангиа жолооч учиргүй сандарч “Араг” тэвшин дээр, авгай “Кабинд” гэж орилоод өөрөө машиндаа харайж орсон байна. Машинаар аргал түүж явснаасаа ичсэн үү, эсвэл айсан уу нэг ийм явдал болж өнгөрсөн байна. “Дарвийн” Даваа Алс хол баруун Алтайд уултай устай нутаг шигээ алдартай нэгэн байв шүү. “Дарвийн” Даваа гэж алдаршсан энэ эрхэм төрсөн нутагтаа дарга хийж байсан хугацаандаа “Сутайн хөгжил” нэгдлээ аймаг бүү хэл улстаа алдартай сум болгож хоньчин хөдөлмөрийн баатар 4, улсын аврага, хошой аврага малчин 16-г төрүүлсэн алдартан билээ. Тэр хүнтэй ажиллах эрдэмд “болсон” удирдагч байсан талаар үлгэр домог шиг яриа ам дамжиж үлдсэн билээ. Энэ их хуучийн заримаас “ширвэж “сийрүүлэв. Хэн хэд хүрзэдсэнийг надад гаргаж өгөөрэй Сумын төвөө тохижуулахаар намын хурлаар шийдэж контор, клуб барих гээд бүгд хөдөлж байсан цаг. Багш бидэн “Цагаан шавар” гэдэг газраас тоосго цохих шавар ачдаг байлаа. Сум нэгдлийн дарга И.Даваа ирж бидний ажлыг харж байснаа “За багш нараа би хэдэн хүрз хаяадхая тоолоорой” гээд 5 кг-ын хүрзээр 32 хүрздээд орхив. Дарга явахдаа ”та нар минь хүн бүрийнхээ нэг амьсгаагаар хүрзэдсэн тоог надад өгөөрэй. Сайхан тохилог клубт баяр цэнгэл болж байвал хичнээн сайхан” гэж билээ. Бид яаж ч хичээгээд нэг амьсгаагаар 32 хүрздэж чадаагүй юм. Хүн удирддаг хүн өөрөө үлгэрлэх ёстой гэдэг энэ байгаа юм гэж ахмад багш МУ-ын Гавъяат багш З. Сунрав ярьлаа. 366
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Залуусаа ханатал тамхи татуулсан нь Даваа таван залуу аваачиж буулгаад гар худаг ухуулжээ. Манай хүмүүсийн ажил юу болж байна гээд ахуйн овоо юм аваад ирсэн байгаа юм. Харин тэгтэл нөгөө хэд маань тойрон сууж байснаа машины бараагаар бүгд босчээ. Дарга буугаад тэдэндээ ”та нар минь тамхиа ханатал татаад ав“ гээд хүрз зээтүүг нь авах гэтэл нэг нь “даргаа бид тамхи татаагүй харин яаж ухахаа ярьсан юм” гэжээ. “Тэр аргаа надад заагаад өг” би эхлээд үзье гэтэл өөд өөдөөсөө харж байснаа “Түр завсарласан юм” гэжээ. Тэр Цахирт барьсан худаг одооч бий гэнэм. Захиргаа миний “бурхан” Сумын захиргааны үүдэнд нэг эр сунаж мөргөөд жигтэй гэнэ. Даваа туслахаа гараад энэ хүн юу хийж асуугаад ир гэж явуулжээ. - Та чинь яаж байнаа. Энэ сумын захиргаа болохоос сүм хийд биш. Больж үз гэж хэлтэл: - Одоо сүм хийд байх биш. Захиргаа миний бурхан гээд мөргөөд эхэлжээ. Тэр орж ирээд Даваад хэлтэл: - Башир золиг. Төл хорогдуулсан балагаа цайруулж яваа нь тэр, муу аргатай гэдэг нь хөөж явуул гэжээ. Даваа урд өдөр нь очиж багийн хурлаар оруулж арга хэмжээ авна гэж хэлсэн юм байж. “Зэрлэг хонь барьсан нь” Тэр нэг намар Чумбуу, Дашдорж, Дамдиндорж бид Тунгалагийн “Таван хайрхан”-д мал оторлож явлаа. “Сүүл хард“ гарч үнэг “шоглохоор” явтал жалганаас хэдэн хонь дэрхийн үргээд алга боллоо. Үнэгээ орхиод Чумбуугаа уулан дээр зам тосуулж орхиод Дашдорж бид хоёр уулын цаад талаас хашиж талруу буулгахаар явлаа. Морьтой хүн хөөгөөд байхад гүйцэгдэнэ гэж байхгүй. Хонь тийм хурдан гэж хэн бодох билээ.Бид хоньруураа хаштал хонь үргэж дэргээд, 5 хонь маань дундуур нь хага зүсээд гарлаа. Ахарлаагүй ноос нь сэгсийсэн болоод тэрүү, эсвэл хотны хонь, зэрлэгшсэн мал хоёр өөр,өөр үнэртэй болдогч юм уу? арай гэж майхан дээрээ авч ирээд би мориор хөөн бугуйлдаж барьж авч байлаа. Өвсний шүүсээр л ундаалж байсан юмуу гэдсээ татчихсан зэрлэг хоньтой боллоо. Ямааны хүзүүнээс холбож аваад усруу оруултал амсахгүй 7 хоносон шүү. Гэрийн нохой зэрлэгшсэн гэж дуулсан болохоос хонь гэж дуулж явсангүй. Бэрх юм байна билээ. Хожим сонсохнээ Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумаас хавар алдсан хурга ишигнээс л тасарч үлдсэн сураг гарсандаа гэж Ц.Дамдиндорж хуучлав. Хүүхдийнхээ нэрийг мартсан нь Хишигбуян охиноо цэцэрлэгээс нь авахаар очлоо. Ангид нь ороод Санжаабадамыг авъя гэхэд багш нь: - Манайд тийм нэртэй хүүхэд байхгүй гэлээ. Би: Өөр ангид орчихож уучлаарай гээд буцтал намайг харсан охин минь: -Ааваа би энэ л байна шүү гэж дуудаж билээ. Хойт эцэг ч хүүхдийнхээ нэрийг мартахгүй зөнөх арай эрт байна гэж эхнэртээ загнуулснаар шувтарч билээ.
367
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Эхнэрээ мартсан нь Би нэг өдөр байшиндаа ирж хамаг юмаа ачиж аваад зуслан гарч гэрээ бариад гаднаа гал түлж хоолоо хийж байлаа. Тэгтэл манай гэрийг нэг эмэгтэй хүн, хүнд гараараа заагаад байгаа харагдав. Ямар эмэгтэй манайхыг сураглан ирдэг билээ гэж бодоод олсонгүй. Тэгтэл эхнэр минь байж билээ. Богдод бараалхсан нь Өлзийн Зул, Ерөөлт гэдэг хоёр хүнийг хошуу ноёны шийдвэрээр Богдод өргөх бэлгийг хүргүүлэхээр явуулахдаа ноён: - Та хоёрт итгэж байна. Энэ мөнгийг үрэгдүүлж болохгүй хулгай дээрмээс болгоомжтой яв. Нутаг усныхаа нэрийг бодож тоо ёсоор нь Богд эзэнд халуун гараараа хүргэж хариу авч ир гэжээ. Хошууны бэлгээ таван тэмээнд ачиж уналгын 2 тэмээтэй гарч 3 сар яваад Туулын бараа харжээ. Гол үертэй гэж жигтэйхэн гэнэ. Гарам хайн доош, дээш явж цөхөөд : - Арай нимгэн газраар гарахгүй бол гарам олдошгүй гэж хэлжээ. Ерөөлт өвгөн: - Залуу хүний аз л мэднэ гэжээ. Тэмээгээ хөтлөөд ортол тэмээний ачаанд ус тулж тэмээ нь гуйвран байхад нь сул тавьж ачааныхаа араас дуу чимээ өгч нүдээ анин тарни уншиж яваад нэг харахад усны захад гарсан байж. Тэр хоёр бэлгээ богдод гардуулаад адис аван буцсан байна.Тэр хоёрыг буцаж очиход хошуу ноён ихэд талархан хөхүүлэн шагнаж байжээ. Зул итгэж болох сайн хүн гэж хошуу ноён ч зөв таньж, Зул гуай итгэл даах хүн гэдгээ ч баталжээ. Энэ явдал 1922 онд болжээ. Намтрын дэлгэрэнгүйг “Сутайн Олхонууд”/2008\ номоос үзнэ үү?
Өөрийгөө үнэ хүргэсэн нь Манай нутгийн Жинж гэдэг хүн нэгдэлд малаа нийгэмчилж гишүүнээр элссэн тухайгаа “Нэгдэлд малаа өгөх гэж найман ширээстэй гутлын ул элэгдэж, дээлийн ханцуй салбарч дууссан байлаа” гэжээ. Жинж маань тэр үед хэдэн толгой мал нийгэмчилсэн юм бол? Загд бандийн агуй Ширчинг /олон түмний дотор дундаа гэж хүндлэгдсэн лам Содномцэрэнгийн аав/ лам нарын хэлмэгдүүлэлтийн үер баривчлан Улайстайн шоронд хүргүүлэхээр хоёр харгалзагчтай явуулжээ. Замд явж байгаад “Би монгол хүн байна даа, яаж унаж яваа мориныхоо нуруун дээр шээх вэ? гар хөлийн хүлээсийг тайлж өгөөч гэжээ. Тэр хоёр нэг нь хөлний нь хүлээсийг нөгөөх нь гарын хүлээсийг тайлангуут морио давирч цулбуураа шүүрч аван зугтаажээ. Тэр хоёр мордон хөөсөн боловч гүйцэлгүй алдсан байна Оргодлоо алдсан ялтай Загд агуйгаар хоног сар төөрүүлж байгаад харьсан гэнэ. Дарвийн нурууны ард байдаг тэр овоог Загд бандийн овоо гэж нэрлэдэг ажээ. Харин оргож амжсан Ширчин нэг шөнө гэртээ ирэхэд ах лам нь “Чамайг баруун зүг түргэн зайл” гэж төлгөнд буулаа гэжээ. Ширчин хэлсэн ёсоор нь баруун зүгт бүтэн хоёр жил орогноод буцаж ирэн / Бар хөлд байсан гэх/ баригдсан байна. Анх түүнийг баривчилж байсан “ногоон малгайтай” улс солигдоогүйгээс баригдсан нь тэр байж. Ширчин Улиастайн шоронд тамлагдан нас баржээ. 368
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сэдийн ярьсан хууч Сэд гэж насаараа хариуцлагатай ажил хийсэн шар нөхөр байх, тэр ажил дээрээ хэдэн зуун мянган төгрөг дотор улаан мөнгө алддаггүй мөртлөө амьдрал дээр өөртөө их “хошин” хүн байжээ. Сэтрээ авч харьсан нь Халхын дэвжээнд сайн эр хэмээгдсэн олон эрчүүдийн намтар түүхийг бид шимтэн сонсдог билээ. Чонхийн Дориг гэж сайн эр шинжаан, говь тал алгасан авсан юмаа олонтой хувааж явсан үнэн түүхийг мэдэх хүн олон байсан цаг бий. Дориг ер ямархан эр болохыг нь шинжиж үзэхээр нэг гол усны Гомбосүрэн гэгч “Чамайг чинь сайн эр гэж олон түмэн шуугиад байх болж. За чи чаддаг юм бол өнөө шөнө манай хотноос дуртай хонио барьж ав. Маргааш өглөө би танайд бууна“ гэжээ. Дориг шөнө дунд хотруу тонгойн хартал Гомбосүрэн гэрийнхээ хаяанд тамхиа улалзтал татаад сууж байж. Үүрийн харанхуйгаар нэг эргэтэл бас л сэрүүн байж. Үүрийн цагаан гэгээгээр хүн бөх унтдагыг мэдэх тул хотонд нь шуудхан орж “Сэтэртэй” шар халзан хонийг нь аваад явчихжээ. Гомбосүрэнд баримт болгохын тулд сэтэртэй хонийг нь авсан гэнэ. Гомбосүрэнг бага үдэд ирэхэд нь тарган хонины дал дөрвөн өндөр таваглахад тэр: - Аа чи мэхэлж байна. Чи манай хонийг аваагүй. Би бүрэнхий эхлэхээс үүр цайтал хонио манасан хө гэж итгэлтэй нь аргагүй хэлжээ. Дориг би авдгаа авчихаад зооглож сууна гээд сэтэрт халзангий нь хоёр чихийг гаргаж өгөхөд Гомбосүрэн хэлэх үггүй таглагдан царай нь хувьсхийн чимээгүй болсоноо: - Манай нутаг сайн эртэй болох нь гээд сэтрээ өвөртөлж шүүс зооглоод буцжээ. (Г.Бямбажал “Далай цагаан өргөө” номоос) ххх Жигмэд зэргэлдээ Баян-Уул сумын нутагт тэмээний эрэлд явж байгаад нэг айлд хоногложээ. Хоолонд цадаагүй юм байж л дээ. Ор засах үед нь: Хэвлэг нь базаагаагүй юм даг Хэвтрий нь сайн өгөөрэй гэжээ. “Цээж” Амаа Дарви сумын санхүүгийн тасгийн нягтлан бодогч Ш.Амгаланбаатарыг “цээж” Амаа гэж хүмүүс дуудна. Санхүүгийн ажлыг жил бүр шалгаж хянадаг юм. Би ер нь эв олдвол юм тэмдэглэх дургүй. Хүн надаас юм тодруулах гэхээр нь тэр оны тэр сарын баримтын тэд дугаарт байгаа гэж хэлэхэд шалгаж үзээд их гайхдаг юм. Би чихээр сонсоод нүдээр харж гараараа бичсэн тоог мартана гэж бараг ховор, хэрэгтэй бол цаг нарыг нь ч хэлнэ гэж боддог шүү. Санхүүгийн ажил шалгахаар ирсэн хүмүүс миний энэ “содон” ой тогтоомжийг гайхахдаа “Цээж” Амаа гэдэг “цол” хайрласан юм. Энэ нэр санхүүгийн ажилтнуудын дунд яригдаж улс даяар тарсан юм билээ.
369
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Цэцэн Амбаа Дарви суманд 1980-аад оныг хүртэл шар Жигмэд гэдэг толгой холбож ярьдаг оломгой үгтэй цэцэн хүн байсан юм. Тийм ч учраас түүнийг нутгийн ард олон, цэцэн Амбаа гэж авгайлдаг байжээ. Түүний зарим ярианаас доор өгүүлбээс: Нэгэн хавар эрт үед сумын дарга байсан Чойдог гэдэг өндөр хөх хүн аймгийн төлөөлөгчтэй ирээд, Жигмэдийн мэндийг мэдсэний дараа танайх ямар бүлтэй айл вэ? гэхэд: Дээлээ даах болсныг нь сургууль аваад явчихдаг Дээврээ даах болохоор нь цэрэг аваад явчихдаг юм Дэргэд буй нэгийг минь чөтгөр аваад явчихсан Ингээд бид хоёр л байна гэжээ Танай энэ голд ямар ямар айлууд байна вэ? гэхэд нь: - Долир шар (өөрийгөө хэлсэн), Даадын гар, дархан Лхамжав, даравгар Санж, Ёнхой, Шохой гэсэн айлууд байна. Одоо малаа ноосолж дуусгах хэрэгтэй гэхэд нь - Мал байсан газар алба, чоно хоёр салах биш тэгье, тэгье гэж хэлжээ. Аймгийн төлөөлөгч таваг дээрээс ааруул аваад их ч цэмцгэрдүүхэн нэг хялгас авч хаяхыг ажиглаад: - Манай ямаа сахлаг Манай эхнэр салан хайч авна уу аа хүү минь гэжээ. Ингээд дарга төлөөлөгч хоёр гарч явж байгаад төлөөлөгч энэ марзан яриатай нөхөрт арга хэмжээ ав гэжээ. Удалгүй Чойдог дарга Жигмэдийг дуудаж ирээд баахан загнаж яв чи гэжээ. Хэд алхаад эргэж зогсоход нь: Чи юу гэж бодож байна гэхэд нь, Дээлээ даахгүй шахам муу хөгшин Дэгжин маягийн үг хэлэх гэж байгаад Дэнхэр хөх даргад Дэгээдүүлэх шахлаа гээд гарч конторын үүдэнд шээгээд суухаар нь орлогч дарга Бадам гэдэг хүн, - Амбаа наана чинь шээж болдоггүй юм гэсэн чинь - Шээчихлээ, болчихлоо гээд босоод явчихжээ. Араас нь одоо лекцдээ та суугаач гэсэн чинь: Нэг аяга бантантай, цай надад дээр гээд эргэж ч харалгүй алхчихжээ. ххх Жигмэд гуай 1973 оны үед юмдаг. Нядлах мал маллаж байгаад 11-р сард малаа нядалгаанд оруулж байсан үе. Тэгтэл мал нядалж буй өдөр шуурга гарч “мах” хэмээн хүмүүсийг сандруулж хүмүүс “сөнөсөн тэнгэр” энэ тэр гээд л хараал тавьцгааж эхлэв. Тэгтэл Жигмэд гуай: Та минь ээ! Тэнгэр хараагаад амны гарз Тэмээ шаагаад гарын гарз Гар хуруугаа түргэн хөдөлгөвөл Газар тэнгэр нь аяндаа засрах байлгүй гээд хонио буцааж зогссон гэнээ. (МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн МХУЗ-ын тэнхимийн аман зохиол, аялгуу судлалын сангаас авав)
370
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
“Сэгсээн Дамдин Сумын дарга Даваа тууварчин олдохгүй болохоор “Сэгсээн” Жаажаад хоёулаа барилдаад хэн унасан нь тууварт явъя. Би унавал та гурван сар нэгдлийн дарга хий. Би тууварт явъя. Та унавал тууварт яв гэж бооцоо тавьжээ. Тэр хоёр барилдаад “Сэгсээн” Жаажаа унажээ. Туувар хөдлөх үе болох үед Сэгсээн Даваа дарга дээр уйлчихсан орж ирээд “хөгшин маань өнгөрчилөө” одоо яадаг билээ гэжээ. Даваа дарга Сэгсээнд хонь, ааруул, тос цохиж өгөөд оронд нь өөр хүн тууварт явуулжээ. Тэгтэл Сэгсээн худлаа хэлсэн байжээ. Худалч Норов Чогдонгийн аавын хөрөнгийг хураагаад хүмүүст зарахад хад чулуунд хоргоддог хашин хар морь авчээ. Энэ морь хад байц харвал хоргодоод зогсдог, айл хүний бараа харвал амаа аваад давхидаг морь байжээ. Тэгтэл Ласран тайжынд Норов ирэхдээ хар мориныхоо амыг татаж чадалгүй гэрт нь тулан зогсжээ. Ласран тайж хар морийг хоёр мориор авъя гэжээ. Норов “би ах дүү нартайгаа яръя толгой мэдэж зарж чадахгүй” гэж хэлжээ. Хэд хоногийн дараа ирсэн Норов морио зарахгүй гэжээ. Тэгтэл Ласран тайж тэр хар морийг шалсаар байгаад гурван мориор худалдаж авчээ.Наймаа өнгөрсөн хойно морины “паян” илрэлгүй яахав. Тайжтан чамайг дээ гээд амаа барьж үлдсэн гэнэ. ххх Норов хэдэн морь уяан дээрээ уясан байтал өртөөний улаа нэхсэн хүн ирж яваа сураг гарчээ. Тэднийг Норов өрхөө бүтээгээд хөгшин маань нас барчихлаа гээд уйлж угтжээ. Тэднийг өөр газар луу явсан хойно морьдоо хөтлөн худалдахаар хошуу алслан явчихсан байжээ. Сохор мандах Манай нутгийн бас нэг сайн эр бол Мандах юм. Олон газар явж, газар газрын сайн эрстэй нийлэн баяд, ноён, данжаадын мал хөрөнгөнөөс хулгай хийж, ядууст тарааж явахдаа уран нарийн арга, ухаан самбаагаараа гайхагдаж байсан энэ эрийг өтөл нас болж, сайн эрийн ажлаа орхиод байсан үед нь Хятадын худалдаачид их ам гарч “танай нутгийн сайн эр Мандах манай ачаанаас хулгай хийж чадахыг үзье” гэцгээж байгааг өвгөн дуулжээ. Мандах худалдаачдыг нутаг буцах замдаа орж нутгийн дээс “Өвөр хоолой”-д буудаллаад байхад нь үдшээр хоног тааруулан, төөрч будилсан дүрээр очжээ. Тэд нас өндөр Мандахыг тоохгүй, идэж ууж наргиад унтацгаахад сэмхэн босч, ботгыг нь гаднаа уячихаад унаж ирсэн ингэндээ нэг тэмээ ачаа ачиж, муу гутлаа бас ачаандаа хавчуулаад ингэнийхээ бурантгийг эвхэж тавьчихаад ороод унтаад өгчээ. Хятадууд өглөө босч, ачаа алга болсныг мэдээд сүйд болцгоов гэнэ. Мандах ч босч гадаалаад “Миний тэмээ алга, бас гутал алга. Та нар тэмээ төлж өг. Эс тэгвээс хошуу тамгын газар мэдүүлнэ” гээд суучихжээ. Холын аянд жигдэрсэн хятадууд сандарч нэг тэмээгээ өгөөд, ямар гутал авах вэ гэхэд нь данжаадын нь эрээн луучин гутлыг нь авна, өөр гутал авахгүй гэсээр авчээ. Хятадууд “Таны тэмээ, гутал, манай ачааг танай эндхийн сохор Мандах гэдэг хулгай ч л авсан. Тэр яасан муу хүн бэ” гэсээр үлдсэн гэдэг.
371
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ххх 1939 онд ах Дамдин зангийн нь хөрөнгийг хураагаад гэрийг нь сумын төвд хүргэж өг гэж үүрэг болгоод ахыг нь аваад явчихжээ. Тэгтэл ахын нь гэр Норовын гэрээс чанар сайтай байхаар нь Норов шөнөөр ахынхаа гэрийг сольж бариад өөрийн муу гэрээ сумын төвд хүргэж өгөхдөө “феодалаас” болж мөн зүдэрч байна даа гэж ярьж зогссон байна. Мээрэн Шаалуу Ард Аюушын 44 зүйлт заргын бичгийг манай Мишиг гүн бичиж аяганы амсар тойруулан гарын үсэг зурах санааг Шаалав мээрэн гаргасан байна. 1924 онд Ховд аймаг байгуулагдахад аймгийн захиргаанд Шаалав мээрэн, Нямчоймбол тайж нар манай хошуунаас ажиллаж байжээ. Сайн Шийрэв Шийрэв бол Хятадын данжаад нар мөлжимтний доншуур наймаачдыг үзэж чаддаггүй, нутгийнхандаа ээлтэй сайн эр байсандаа ”сайн Шийрэв” хэмээгдсэн эр байжээ. Түүний олон сонин адал явдлаас нэгийг сийрүүлье. 1890-ээд оны үед хэсэг Хятад наймаачид “Хойт гол”-д суурьшин нутаглаж, нутгийн олныг шударга бус наймаагаар мөлжиж эхэлжээ. Үүнд дургүйцсэн Шийрэв тэдний 20 ширхэг давхар ясан хяртай “хирээ” эмээлийн модыг наргиж байх хооронд нь авч Гурван бургасны эрэгт булчихжээ. Хэн нэг нь данжаад нарт хов хүргэснээр Шийрэв баригдаж Улиастайн амбанд шүүгдэхээр болжээ. Үүнийг дуулсан Аюур да гүн нэгэн тахартаа “Шийрэвтай уулзаад даах түшмэл хэнийг авах вэ, дагавар бичиг хэнээр хийлгэх вэ, надад хэлэх ярих үг байна уу гэж асуугаад, үүнийг өгчихөөд ир” гэж 50 лангийн ембүү, их хадагтай өгүүлжээ. Шийрэв хадгийг авч амаа арчин өвөртөлчихөөд 50 лангийн ембүүг ”Та үүгээр намайг иртэл амь зууж байгаарай” гээд аавдаа өгчээ. Тэгээд тахарт “би өвөртөө хэлээгүй захиасаа ардаа захидаг хүн бишээ” гэж ноёнд айлтгаарай. Харин дагавар бичгийг Ундаа захирагчаар хийлгэе, даах түшмэлээр Шатарбал мээрэнг авъя гэж байна гэдгийг айлтгаарай гэжээ. Улиастайд очмогц Шийрэвыг хар гэрт хорьж, хуягуудаар давхар давхар мануулжээ. Амбан шинжээчдээрээ түүнийг шинжүүлэхэд “Энэ Шийрэв чинь есөн эрүү байтугай, 90 эрүүг ч тоохгүй давах хүн байна. Харин өглөө эрт өлөн шээсийг нь шээлгэлгүй, өлөн хэрийг нь угаалгалгүй, өлөн элгийг нь тайлуулалгүй үгээр гэнэдүүлж хэрэг хүлээлгэж болмоор хүн байна. Үүнээс өөрөөр ямар ч аргаар хэрэг хүлээлгэж чадахгүй” гэцгээжээ. Даасан түшмэл Шатарбал үүнийг мэдсэн боловч Шийрэвтээ хэлэх ямар ч арга байсангүй. Өглөө эртлэн амбаны хуягуудыг ирэхэд Шийрэв хэзээний эрт босчихсон, өлөн шээсээ шээчихсэн, шээсээрээ нүүрээ угаагаад, өлөн элгээ зайлчихсан сууж байжээ. Шийрэвыг аваад ирэхэд босго давангуут нь амбан “За, чи Сутай уулын Аюур да ноёны алдар цуут гэмтэн мөн үү” гэхэд Шийрэв амбантан минь би гэмтэн биш ээ, харин хилс хэрэгт хардагдсан гэмгүй Шийрэв байна” гэсэнд амбан байцаалтаа зогсоож эрүү шүүлтэнд оруулсан ч Шийрэв есөн эрүүг давж хэрэг хүлээлгүй нутагтаа иржээ. Аюур да гүн Шийрэвыг ихэд үнэлж, “Сайн Шийрэв” хэмээн дархалсан гэдэг.
372
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Хун тайж Жаал хүү олон шавааралдсан могойтой таарч, айхдаа гэртээ гүйж ирээд учрыг хэлжээ. Томчууд “Очоод залбираад бай. Битгий айгаарай” гээд явуулжээ. Хүү очоод хормойгоо тосон залбираад суугаад байж. Гэтэл нэг том могой өвөр дээр нь шүрэн соёо унагажээ. Лам нар тэр соёогоор даллага аван, даллагын уутандаа хийжээ. Хэд хоногийн дараа шөнө цөөн хэдэн хонь нь нэг сүрхий үргэн дэрхийснээ намдсан байна. Өглөө нь үзвэл хотонд нь им, тамгагүй хэдэн цанхир хонь ирж нийлсэн байжээ. Бас адуунд нь нэг хар гүү нийлсэн гэнэ. Ингээд тэднийх олон хоньтой, хар азаргатай адуутай баян айл болжээ. Энэ хүний нэр чухам хэн болохыг өнөөдөр хэлэх хүнгүй ч зүгээр л “Хунтайж” хэмээх ажээ. Эднийх нутгийнхантайгаа нийлэн Чамарш, Нарангийн гозгор, Түвшин тахилгатыг тахиад хамгийн сүүлд Холбоогийн овоог тахьдаг байж. Ийн тахиж, лам нар ном судар уншин утлага уугиулахуйд хар азарга нь өөрөө ирж ариулаад гардаг байна. Хунтайж баярхан “Миний адуу олон уу, Холбоогийн харгана олон уу” гэдэг, бас “Би адуугаа төдөнд усална, усаа базааж аваарай” гэж зар тараадаг хүн болжээ. Үнэхээр түүнийг адуугаа услахад Буянтын ус, Холбоогийн ус татардаг байжээ. Өөрийнхөө адууг танихгүй тул морьтой хүний морины гуя руу тамгыг нь их хардаг хүн байсан гэдэг. Энэ хүн хожим насаа ахиад, мал нь хэт олшроод ирэхэд “Би маллаж дийлэхээ болилоо, малаа аваарай” гэж Буурал богдод хандан залбирч мөргөсөн гэдэг. Тун удалгүй мал нь үхэх нь үхэж, чоно нохой идэх нь идээд дууссан гэдэг. Хунтайжийн нүд сохорч, гуйлгачин болоод Улаанбаатарт ирж нас барсан аж. Энэ хүнийг 1930 –аад оны үед сохор болоод нутагтаа хүүхдийн тоглоом болж явсан гэж өвгөд хуучилдаг билээ. Хүүхдүү “Ус байна, харайгаарай” гэдэг, харайхаар нь дооглон инээлдээд зугатан арилдаг байсан гэдэг. Хунтайжийн хул толгойт Хунтайжийн хонийг Лха жаажаа гэдэг хүн хариулдаг байж. Хонь хариулахдаа унаарай гэж нэг хул гүү өгсөн нь унаж урагшаа гишгэдэггүй хачин хашин юм байсан тул хонин дотроо сул тавиад хоньтойгоо хариулдаг байж. Гэтэл хул гүүнээс нь хул толгойтой эр унаган гарчээ.Тэр их хурдан морь болсон аж. Иймд Хунтайж Лха жаажаад хоёр холбоо хонь, нэг холбоо ямаа, нэг азарга адуу өгч хул толгойтыг авсан байна.Жил бүрийн бүх овооны наадамд тэр л түрүүлдэг байж. Нэг жил адуучин нь хар азаргатай адууг нь Баянгол руу алдсан үед Холбоогийн овоо тахилга болсон тул адууны даамал адуучинд “Өглөө эрт гараад адуугаа хөөгөөд ир. Хаягдсаныг нь хаяад яваарай. Хул толгойтыг унаад яв” гэжээ. Адуучин эр хэлснээр хийж Баянголоос буюу 30-аад км-ын холоос их насны морь гарахаас өмнөхөн адуугаа хөөж иржээ. Гол нь Хунтайжийн хар азарга өөрөө ирж биеэ ариулдаг тул хар азаргатай адууг заавал байлгахгүй бол Хунтайж хилэгнэх байсан байна. Ингээд хултолгойтоо хөрвөөлгөн, хусч хөлсийг нь мэдэгдэхгүй болгоод уралдуулахаар явуулсанд урьд урьдынхаасаа хол түрүүлж ирсэн гэнэ. Том хүн унаад ирэх, очихын 60 км газар хар гүйхээр нь давхиулсан морь шүү дээ. Адуу хөөсөн талын 30 км гэдэг хэрж давхиснаа бодвол бараг 40 км гэсэн үг болно доо. Лха жаажаагийн хүрэн морь Лха жаажаагийн нөгөө хар гүүнээс нэг эр хүрэн унага гарчээ. Хүмүүс ”Наадахаа уяж уралдуулаач” гэхэд тэр “Хунтайж булаагаад авчихна. Би хоол олж идэж байя” гэдэг байж. Лха жаажаа гэгч тэр хүн намар болохоор унинд орос хайчны өрөөсөн гуя боочихоод говь руу явж сүрэг хулангаас нэгийг салган хөөж булжихад нь хайчаараа хатган элдсээр гаднаа авчран бүлж алаад иддэг хүн байжээ. 373
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Тогоо шар тос уусан нь Манай нутгийн хэсэг аянчин Бархөлд аянд явжээ. Хятадууд бооцоо маягийн юм тавьж “Нэг тогоо шар тос уусан хүнд хоёр тэмээ ачаа зүгээр өгваа” гэсэн байна. Иймд аянчин Балдан аажаа(хөдөлмөрийн баатар Гэндэнпилийн аав) нэхий өмдөө эргүүлж өмсөөд, шуумгийг нь сураар чивчиртэл боогоод очсон байна. Хятадууд гүзээ тос хайлсан нь яг нэг тогоо шар тос болжээ. Тэгээд тосыг уугаад байж, хэсэг хугацааны дараа тос нь доошоо шуудхан гараад эхэлж. Ууж дуусаад майхандаа ирж өмдөө тайлаад тосоо гүзээнд тосон авч хөлдөөгөөд маргааш нь нөгөө тосоо аваачиж зараад ачаагаа авах гэтэл Хятадууд бас жаахан унжиж “Хоёр тэмээ ачаа өгваа. Гэхдээ нэг тэмээнд ачиж ав. Даахгүй бол үлдсэнийг нь өгөхгүй” гэжээ. Балдан аажаа отогтоо ирээд атан тэмээдийнхээ толгойг элээд яваад байж. Тэгснээ нэг намхан бахим биетэй хөх атыг сонгож аваад явсан байна. Очоод хоёр тэмээ ачаа ачаад босготол хөх ат дажгүй босоод отогтоо алхаад ирж чаджээ. Балдан аажаа хүмүүсээрээ ачааны хоёр талаас түшүүлэн байж хөх атаа хэвтүүлж, ачааг нь буулган авчээ. Учир нь хүнд ачаадтай тэмээ хэвтэхдээ бэртдэг гэмтэй аж. Хөх атны зулай нялх хүүхдийнх шиг булбарай, бусад атных битүү ясан байсан гэдэг. Аянчид хөөрөг сонгосон нь Бархөл орсон нутгийн хэсэг аянчин пүүсээр явж наймаа хийжээ. Пүүсийн данжаад олон хөөрөгтэй лангууны дэргэд очоод “Хай, танайхан хоёр хөөрөг сонгон авбаа. Жинхэнэ сайн хөөргийг авч чадвал үнэгүй өгваа” гэсэн байна. Нэг хүн нэг их гоё тунгалаг шар хөөрөг авч, өөр нэг нь хөх бичигтэй шаазан хөөрөг авчээ. Данжаад тэр шаазан хөөргийг өгөхгүй гэж хэсэг үзээд “Хай, танай хүн энэ хөөргийг өгваа. Оронд нь энэ пүүсийн бүх барааг зүгээр авбаа” гэж гуйжээ. Гэвч тэр хөөргөө өгөлгүй, хамгийн сайныг авсан тул үнэгүй авчээ. Аянчид буцах замд нэгнийх нь тэмээ туйлж, тэмээнээсээ унан нэг нөхөр нь бацарчээ. Гэтэл нөгөө шаазан хөөрөг авсан хүн хөөргөө хагалан үйрмэг болгоод буцалгаж өгчээ. Хэдхэн хоног ийн буцалгаж уулгахад нөгөө бэртсэн хүн зүгээр болон аянчид замаа хөөсөн аж. Сонирхолтой нь хөөрөг эргээд бүтэн болсон гэнэ. Харин нөгөө гоё шар хөөргийг дэнгийн дөлөнд ойртуулахад умасхийн хорчийсон аж. Тэр нь тэмээний тавхайгаар хийсэн хөөрөг байжээ. Хүүхэд мөн ч зөнтэй шүү Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Б.Гэндэнпил их жаажаагийн хань өндөр насыг зооглон энх тунх нийслэлд суугаа Д.Ханд ааяа дараах түүхийг хуучлаад “Ээдээ хүүхэд мөн ч зөнтэй шүү” гэсэн юм. Тэднийхэн нэг жил ахан дүүсээрээ айлсан Дарвийн нурууны ар руу Олон хүнхэрт өвөлжсөн юмсанж. Гэтэл өөрийн нь охин Рэгзэн, Цэмбэл дайлаагийн хүү Дашдорж, Жигмэдсэнгэ бага жаажаагийн охин Бадамсүрэн гурав нэг өдөр “Хайран ахыг минь машин ирээд аваад явчихлаа” хэмээн худлаа уйлан, орлилдоод байжээ. Томчууд муу ёр хэмээн загнаснаар чимээгүй болцгоож. Гэтэл хэдхэн хоногийн дараа аймгаас машин ирээд Дарвийн долоон ламыг гэр гэрээс нь барилчлаад явахад ахан дүүс нь “Хайран ахыг минь машин ирээд аваад явчихлаа” хэмээн орь дуу тавьцгаасаар хоцорсон гэдэг. Энэ бол лам нарыг хэлмэгдүүлсэн улсын хэмжээний хамгийн сүүлчийн хар мөрт өдөр буюу 1953 оны 12 дугаар сарын 15-ны өдөр байжээ. (Энэ тухай эл номонд буй “Долоон бурхан” тэмдэглэлийг үзнэ үү)
374
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Уран Мижид Үйлдвэр бригадад мужаан, дархан хийж байсан шар Мижид гэдэг хүн байлаа. Түүнийг нутгийнхан уран Мижид гэх нь бий. Мижид жижээ орос оёдлын машины шорнок хийж, эвдэрсэн машиныг засч чаддаг байжээ. Уран Цэдэнпил Фронтод олон морь бэлэглэсэн баян Ядам амбаагийн хүү Цэдэнпил бага жаагаа их уран хүн байсан. Түүний сийлсэн олон сайхан шатар, хорол тоглоом нутгийн олон айлд байсан билээ. Энэ уран хүний хоёрхон бүтээлийн тухай дурдъя. Ю.Цэдэнбал дарга 1965 оны өвөл баруун аймгуудаар явах замдаа манай сумаар дайрсан юм. Сум, нэгдлийн дарга И.Даваа гуай Цэдэнпил бага жаажааг намрын хадлангаас чөлөөлөн даргад өгөх бэлэг хийлгэсэн гэдэг. Цэдэнпил бага жаажаа Их саарийн далан хальс бүхий харганын шугуйд өдөржин явж байж санаандаа таарсан нэг ишин дээр тэнцүү өнцгөөр тав салаалсан тод олж бие биерүүгээ харсан таван хошуу эцэг малын дүрс сийлсэн гэдэг. Үүнийг нь сум даргад бэлэг болгон өгсөн бол сийлбэрч өөрөө хувиасаа атганд багтах шатар бэлэглэсэн гэдэг. Гонгор жаажаагийн эрх банди Баасанхорол Цэдэнпил бага жаажааг ороод гарахад “Миний хүрэн ингийг сийлээд өг” гэж гуйжээ. Бага жаажаа гадаа уяан дээр зогсож байсан хүрэн ингийг тойрч нэг харчихаад яваад өгсөн гэх бөгөөд хэд хоногийн дараа хүрэн ингийг яг танигдахаар сийлэн авчирч өгсөн ажээ. Онгон байгаль догшин байдаг Сутай нутаг маань онгон сайхнаараа бидэнтэй орчин цагийн 90 жилийг өнгөрүүллээ. Үүнээс өмнө хэдэн жарныг өнгөрүүлж, цаашдаа ч хэдэн түмэн жилийг туулахыг байгаль өөрөө харуулна. Хүн бол байгалийн бүтээгдэхүүн хийгээд зөвхөн цаг тоололын үргэлжлэл төдий амьтан билээ. Гэхдээ хүн байгалиа яаж хайрлан харьцахаас газар нутгийн маань төрөлхийн царай, зүс, өнгө төрх шууд хамааралтай юм билээ. Дарвийн маань нутагт ам гарч басамжлах, яргай, далий хальс гэдэг мод бутыг нь тасалж хугалдаггүй хөвч, хангай байдаг. Ялангуяа яргай, далий хальсыг нь хугалж гэмтээснээс болж нутаг маань догширч тухайн этгээдийн гар дээр нь “газрын юм” гарч хавдаж баалан өвчин зовлонд шаналж, гэр бүлд нь муу юм болж байсан бодит тохиолдол цөөнгүй байдаг. Хүн, байгаль хоёр хүйн холбоотой гэдэг. Дарвичууд энэ бүхнээ мэддэг учраас байгальтайгаа жинхэнэ хүний холбоогоор холбогдсон ухаант хүмүүс билээ. Харийн хүмүүст хэлж, сануулж байхад илүүдэхгүй үг юм шүү. Нутаг усаа онгоноор нь хайрлаж, хамгаалж явах арга ч бас болно буй заа. (Д.С) ххх Алдартай тамирчдынхаа алдар, цол, авхаалж, самбаа амжилтыг нутаг усныхан төдийгүй улс орон, цаашлаад дэлхий даяар ч дуурсагдаж байдаг юм. Нэгэн баримт дурдахад олимпийн медальт Равдангийн Даваадалай Москва хотноо суралцаж байхдаа ОХУ-ын одоогийн ерөнхийлөгч В.В.Путинтай нэгэн тэмцээнд жудо бөхөөр барилдаж ялж явсан байдаг. В.В.Путин би Монголын Даваадалайд ялагдвал зодог тайлна гэж ярьж байсан гэдэг. Ингэж том гүрний том удирдагчтай нэгэн дэвжээнд гар зөрүүлж явсан байгаа юм. Энэ бол Дарвийн бидний түүхэнд тод сонин тохиолдол болон тэмдэглэгдэх ёстой. (Д.С)
375
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БЯМБА ААЖААГАА ДУРСАХУЙ Дарвийн нэрт бөхчүүдийн нэг “шинэ” хэмээх бөх Галсангийн бага хүү Бямба 18-хан насандаа зэргэлдээх Говь-Алтайн Дарви сумын наадамд түрүүлэн сумын заан цол хүртсэн бөх тул урд Дарвийнхан ихэд хүндэлж “Манай заан” гэдэг байсан. Нутгийнхан түүнийг зүгээр л “тэнхээт” гэнэ. Бямба аажаа үнэхээр бяртай, маш гоё булчинтай, одооныхоор бол бодибилдингийн тамирчин шиг эр байсан билээ. Манай хоёр олон жил айл саахалт явж, аав минь Бямба аажаатай хуурай ах дүү болсон сон. Нүүр гараа угаахыг нь би хараад л зогсоно. Энд тэнд нь овгор товгор булчин зангираад, хөдлөх бүрд нь оволзож байх нь гайхалтай. Цээж нүцгэнээр морь уургалаад татахад нь хоёр хөх нь овойж ирээд нийлчихсэн, дундуур нь нэг их гүн ховил татсан харагдана. Бяртай хүн болохоор тэр юм уу дандаа л адуу маллана. Адуу хөөвөрлөх, дэллэхэдээ адууны чих, дэл, сүүл аль таарсан газраасаа атгаад авахад ямар ч адуу нам зогсоно. Дэгээдэж, сүүл цохиж унагаад нэг хөлөөрөө гишгэж байгаад л хөөвөрлөнө. Одоогийн “Баянбулаг” баг Буянт сум байхад 1959 оны наадам Буянтад болж билээ. Бямба аажаа Бүд жаажааг амлан барилдав. Бүд жаажаа жижигхэн биетэй боловч бас л шандас шөрмөс болсон, овжин барилдаантай, гүйвэл хэнийг ч даадаг бөх байв. Заан хөөсөөр барьж авангуутаа зүгээр л сэгсэрч орхисон бөгөөд өрөөсөн гараараа мөрөндөө зэрэгцтэл өргөн босгож харагдсан сан. Ер нь заан барьцтай хаясан хүнээ ингэж өргөж босгодог, барьцгүй хаясан бол харсан зүг рүүгээ цовхчин дүүлж, хэд харайдаг зантай хүн байсан гэдэг. Энэ нь сагсуурч байгаа хэрэг биш бөгөөд аяндаа хэвшчихсэн хэвшил нь байсан юм. Нэг жил жаахан харих тийшээ үедээ өөрийн сумандаа заан зодоглосон юм. Ид гарч ирсэн залуухан заан Ц.Галсанжигмэд амбажаа тэр хоёр нэлээн дээгүүр даваанд барилдлаа. Заан учраагаа баруун хонгодох гээд нэг л болохгүй байх шиг, дүү заан нь баруун хөлөө тавьсхийн жаахан илүүрхэх янзтай харагдана. Гэтэл овосхийтэл ухасхийгээд л залуу заанаа толгой дээрээ гаргаад ирж билээ. Наадмын дараа нэг гэртээ цуглан бяцхан цайлах зуур амбажаа “Хонгодож чадахгүй нь гэж бодсон чинь байдаггүй ээ” гэтэл Бямба аажаа хацраа хонхойлгон нуг нуг инээж “Дасгаж байгаа ухаантай юм” гэж байж билээ. Энэ сайхан наадмыг үзэж, тэр амттай яриаг сонсох хувь жаал хүү надад байсан л юм даа. Ийм сайхан ааваа дурсаж түүний охин Рэнцэнханд “Ааваа дурсахад” гэдэг шүлэг бичиж ирүүлснийг толилуулсу. Сайхан ааваа дурсахад Уургач хүрнээ мордохдоо аавын минь Урам зориг нь бялхдаг байсан юм Алдарт хүрэн барих морийг мөшгөн дагана Адуучин аав уран толгойг нь алдахгүй уургална. Алсаас харахад аймшгийн гэмээр үзэгдэнэ Аав, уургач хүрэн хоёр хавтайчих шиг л болно Тэр л торгон агшинд бахархмаар чадал Тээнэгэлзмээр тэнхээ ааваас минь гарна. Нутгийн олон аавыг нэрээр нь дуудахгүй нь Нууцалж байгаа юм шиг сонин санагдана Тэнхээт тэнд явна, заан энд ирнэ гэцгээнэ Түүнд нь ч аав дасчихаад инээж л явна. Сутай сайхан нутагтаа Суналзсан уургаа бариад 376
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Морин дэл дээр жаргаж дуулсан аав минь Монголынхоо нэгэн сайхан нь явсан аав минь. Заан аав таны долоон үр, ач, зээ нар чинь Заяа төөргөөрөө сайн л явна шүү, ааваа. Хотонд дуугаргадаг бууны учир-доль Шөнөөр хот руу хээрийн амьтан (чоныг хэлж байна) мяраахаас сэргийлж үдшийн бүрийгээр карбин буугаар хий буудахад ойр хавийн хад цуурайтан тэрхүү хээрийн амьтан холдон зайлдаг. Миний аав С.Даваасамбуу биднийг хамрын ханиад хүрэхэд суманд нь нулимуулаад хий бууддаг байлаа. Маргааш нь ханиад хөнгөрөөд илааршдаг байсан юм. ингэж домнодог байсан нь сонин юм шүү. Жанжины дүр Дарви сумаас маань “Өглөө” киноны жанжин Д.Сүхбаатарын дүрд тоглох хоёр хүн тодорч байсны нэг нь Олимпийн хүрэл медальт МУ-ын гавьяат тамирчин, улсын начин Р.Даваадалай билээ. Проб авалтанд Галсанданзангаас илүү, сайн дүрэндээ хувирч байсан боловч тэр үеийн нарийн (цензүүр) шүүлтүүрээр нэг зүйл тохироогүй тул тоглоогүй гэдэг. Түүхэн том, төрийн нэрт хүний дүрд манай сумаас хоёр хүн шалгарч байсан нь сонин шүү. ххх Би өөрөө өндөр настны нэгэн билээ. Гэтэл надаас өмнөх үеийнхэн маань жинхэнэ ухаан сийрэг, амьдралаасаа амьдрах аргаа олсон, “жинхэнэ алтан үеийн” хүмүүс байжээ гэдгийг одоогийн залуу үе маань яахан мэдэх билээ. Өнөөгийн залуусын амьдрал, нөхцөл байдал тэр үеэс тэс өөр “тэмээ-ямаа”, “өдөр-шөнө” мэт л ялгаатай шүү дээ. Миний аав Сундуйн Даваасамбуу шиг тэр үеийн нутгийн ахмадууд маань бүгд ярих хөөрөх сонинтой хүмүүс байлаа. Би мэдэхээрээ өөрийн аав, ээжийн сонин содон арга ухаанаас заримыг уншигчиддаа хүргье. Аав маань сургуулийн дотуур байранд хүүхэд биднийг байлгахад заавал хэдэн тэмээ мод түлш буулгах үүрэгтэй байдаг. Нэгэн удаа уулнаас модны хуурайг бэлтгэж, хажуул дээр нь нойтон хөвд тавьж байлаа. Учрыг асуухад мод өртөө маш их ус хадгалж байдаг юм. ингэхгүй бол ус нь ууршаад бусад мод ургадаггүй юм гэж байж билээ. Тэрээр модыг намар бэлтгэдэг. Яагаад гэвэл хуурайшсан мод нь нойтон модноос ялгахад амар байдаг гэлээ. Сургууль ном сураагүй мөртлөө байгаль экологийн талаар шинжлэх ухааны ийм мэдлэгтэй байсан нь сонин юм. Хаврын урт шар өдөр хярамцаг сайхан Өвлийн идэшээ хийгээд малынхаа гүзээнд “дотор” (таван цул)-ыг тэнцүүлэн хийж хаврын урт шар (урт өдөр) эхлэхэд хярамцагаа цавчиж уулын сонгинотой хуурах юм уу, шөл хийж өдөрт идэхэд сэргээш мэт, хүчит хүнс болдог байжээ. Ер нь монголчууд ядрах үедээ шинэ шөл (таван цулаа хэлж байна) ууна гэж мал гаргана. Одоогийнхтой адил талх, гурил гэж мэдэхгүй. Гурил маш ховор байсан цаг. Иймд өдрийн аяганы хийц гэж юм байдаггүй. Ааруул, арвайн гурил л өдөр иддэг байжээ. Хонинд явсан хүн шар тостой арвайн гурилаа зуурч, бөмбөө идээд л бүтэн өдрийн өл даана. Бөмбөө гэдэг нь нухсан (зуурсан) гурилаа гартаа атгаж бөөгнүүлсэнийг хэлнэ.
377
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ххх Дээр үед Мөрөн багт нутагтай Ааниа гэж авгайлдаг нэгэн сайн эр байжээ. Сайн эр гэж сэргэлэн гүйлгээ ухаантай, арга заль ихтэй, сумаас сум дамжин үхэр адуу хөөж /хулгайлдаг/ ирдэг хүнийг хэлдэг. Нэг үгээр хэлбэл “цахиур Төмөр”-ийн амьдралаар арьдардаг эрчүүдийг хэлдэг байсан. Ааниа цас хайлж газар халтартсан нэгэн хавар холоос нэг үхэр хөөж ирээд төхөөрч байтал эзэн нь мөр хөөж Ааниагийн гэрийг зүглэн иржээ. Ааниа өөрөө түл таль гэсэн хэл нь орооцолдож ярьдаг хүн байж. Үхрийн эзэнд ингэж хэлжээ. “Ээ хүү минь Галта, Бултаа хоёр хөөгөөд явсаун бушуухан мөрийг нь хөөгөөд яваа” гэжээ. Үхрээ олдохгүй болохоор Галт, Болд гэдэг хоёрыг үхрийн эзэн хошуу тамгын газар дуудуулж байцаалгасан ажээ. Уг Галт, Болд хоёр аваагүй гэж мэдүүлэхээр Ааниаг гэрчээр дуудаж асуухад тэрээр “Ээ хүү минь би Галтар Бултар цастай байна мөрийг нь хөөгөөд бушуухан олоод ав гэсэн болохоос. Галт, Болд хоёр авсан гэж хэлээгүй шүү дээ” гэж өчжээ. Гаансны толгойн батга арилдаггүй Манайх дээд ташуу хэмээх газар намаржаанд буулаа. Нэгэн өдөр аав маань өндөр шар харганы (бут) нарийн мөчирыг тасдалгүй гаансныхаа толгойн батгыг сэтгэхдээ ингэж хэлж билээ. Батга гэдэг нар салхинд гандаж, бороо цасанд арилдаггүй юм. Та нар хожим хараарай гэж захиж билээ. Аавын өөд болсноос хойш 30-аад жилийн дараа хүү Д.Нямдаваа нь нутагтаа очихдоо үзэхэд үнэхээр батага нь ханхалсан мөчир хэвээр байсан гэж нулимс бөмбөрүүлж билээ. Барагдашгүй баян арга ухаан Хаврын улиралд хүн, малгүй сульдаж ядардаг нь өвлийн хахир хатууг даван туулсантай холбоотой. Тэр нэгэн хавар аавын бие муудаж Говь-Алтайн Баян-уул, Хөх морьт сумаас “хүн хорхойдой” өвс олж ирэхээр ах маань унаган бор мориороо алсыг зорьсон юм. энэ үед аав маань морь нь эцэж ядарч явгарч болзошгүй гээд морины хазаарын хоёр амгайн зуузайнд нь хонины хоёр бөөрөнхий зүссэн сүүл сүвлэж өгөөд явуулсан билээ. Бор морьтой ах маань хэдэн хоногийн дараа ядарсан шинжгүй хэргээ бүтээгээд ирж билээ. Ханцуй салбархай болдогийн учир Ээж Пүрэвжавын Цагаан маань харгана түлшинд дагуулж явахдаа нойтон бут таслуулдаггүй байлаа. Ингээд бутны гол хэсэгт эхэлж хуурайшдаг. Тэр гол нь бусдаасаа бүдүүн шилбэтэй байдаг. Түүнийг авахын тулд бутийг ханцуйгаараа ярж балтаар (сүх) цавчин авдаг. Ингэж ханцуй салбарч урагддаг байсан юм. Ер нь миний аав, ээж хоёр шиг байгаль дэлхийгээ хайрлаж түүний баялагаас зүй зохистой хэрэглэдэг хүмүүс манай сумынхны нийтлэг сайхан чанар байжээ. Хурдан морины хүүхэд цамцтай болдог Олон банди нартай айлын хүүхдүүд наадмаар морь унахаар уригддаг. Морь уралдсан хүүхдэд тухайн айл бөөстэй цагаан ямбуу (гэрийн бүрээс хийдэг цагаан ямбуу даавууг хэлнэ) цамц хийж өгч урамшуулдаг байв. Ийм цамц тэр үеийн жинхэнэ гангараа нь байлаа. Айргийн тавд уралдуулбал нэгээс гурван төгрөг нэмж өгдөг байсан нь ирэх жил морь уралдах хорхойг нь хүргэнэ.
378
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Байгалийн хөргөгчинд мах шинээрээ байдаг Манайх ам бүл 10-уулаа. Өвлийн идэш хийхэд хонь ямаа 20 гаруй, үхэр адуу тус бүр нэгийг төхөөрнө. Ингэхдээ гол усныхан бие биедээ хамжин дэмжиж нэг л өдөр энэ их малыг төхөөрдөг. Тэмээг идшинд хэрэглэдэггүй. Ялангуяа давхар биетэй (жирэмсэн) эмэгтэй идвэл сэтэрхий уруултай хүүхэд төрнө гэж цээрлээд хэрэглэдэггүй байсан. Тэмээ гаргасан ганц нэг айлыг “өндөрийн” мах идэж байна гэдэг байв. Идэш гаргаад өвөл гэрийн ойролцоо хунгарласан цасан дор булдаг байлаа. Хавар уг мах цоо шинээр амт чанар нь маш сайхнаараа байдаг байлаа. Ийм л арга ухаантай ард түмэн Дарвид маань байсан юм. ххх Манай нутагт хүүхэд тогтохгүй айл дараах ёс заншилыг бодитойгоор хийж биелүүлдэг байлаа. Нэр өгөхдөө Энэбиш, Мөнбиш, Тэрбиш, Муунохой, Цагааннохой гэх зэрэг нэр өгдөг ба дээл, баривчных нь энгэрийг буруу харуулж хийдэг. Зүүн гар уруу нь харуулахыг хэлнэ. Тэрчлэн зуухны амыг гэрийн баруун хаяа уруугаа харуулж, зүүн талд тавьдаг тавилга, хөлийн авдараа баруун талдаа байрлуулдаг байсан. Ийм ёс, заншилийг орчин үеийн залуучууд маань сонсоогүй мэдээгүй байж мэдэх юм билээ. Дээрхи ёс заншилийг хийх ёстой айл нь ёсоор болгон хийгээд амьдралд нь тохиолдож байсан зовлон, гачлан нь арилж байсан тохиолдол цөөнгүй байдаг. ххх Малынхаа сааль сүүг ихэнхдээ агар хувин (модон хувин)-нд саана. Байгалаасаа нүхтэй чулуу олж, саалынхаа хувинд утсаар оосорлон зүүдэг байв. Энэ нь сүү гашлахгүй, сүү сааль элбэг арвин байх, малын дэлэн хөх хавдаж өвддөггүй гэсэн бэлэгдэлт ёс заншилтай байлаа. ххх Тэмээ халгах, харуу цацах гэдэг нь дагширсан цас, мөсөн дээр тэмээ хальтрахыг халгана гэнэ. Харуу цацах гэдэг нь тэрхүү цас мөсөн дээр шороо хормойлж цацахад тэмээ хальтардаггүйг хэлнэ. Авсан ээж 1950, 1960-аад оноос өмнө эмч гэж бараг байхгүй байлаа. Манай нутагт ээжүүд төрөхдөө одоогийнх шиг төрөх эмнэлэгт төрдөггүй гэртээ төрдөг ба зарим үед аргал түүж, хонио хариулж яваад хээр ч төрж байсан тохиолдол байдаг. Тэр үед гарын эв дүй сайтай хүмүүс хүүхэд төрөхөд эх барьж авдаг байсан. Тийм хүмүүсийг “Авсан ээж” гэж хүндлэн жил бүр очиж золгодог заншилтай байлаа. Ийм олон авсан ээжүүд дотор бусдыгаа сурган зааж байсан Цагаан арын суурингийн сахиул Ням ахын хань Должин адиа гэдэг хүн байв. Адиа шаарсан буюу буруу байрлалтай ургийг асаж баадагнадаг бариач, элээж авьяас билэгтэй хүн байсан. Хээр төрөөд ирмэгтэй чулуугаар хүүхдийнхээ хүйг таслаад хормойлоод гэртээ ирж байсан хүн байсан гэж яриаг сонсож билээ (Хавтгай Зундуй гуайн хань, нэр олдсонгүй). Энэ нь газар ус маань эрүүл онгон, ээжүүд нь бие чийрэг, хүдэр-эрүүл сайхан байсан байна. Хүн болгон өөр өөр авсан ээжтэйгээс бодоход нутгаараа эх баригч байсан байна. Нярайн эндэгдэл гэж дуулддаггүй байсан.
379
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сонгино хайрхан уулын өврийн бургасан шугуй бол Дарвийн нутаг. Дарвийн харъяат лам нар төвхнөсөн Дандарлин аймгийн шавь нар нутгаа санан оргож босох нь элбэг байсан цагт нэгэн удаагийн ноёдын чуулганд морилходоо Аюур даа гүнтэн нутгаасаа бургас авчран Сонгино хайрхан уулын өвөрт, Туул голын хөвөөнд тарин, тусгайлан тахилга ёслол үйлдээд “Манай нутгийнхан хожмын хойтод энэ нутагт олноороо ирж суурьшин амьдрах тул цагийн цагт төрж өссөн нутгийг нь орлон, унасан нутаг, угаасан ус нь болж авралдаа багтаан өршөөж байхыг аргадан гуйя” хэмээн олон зүйлийн өргөл өргөөд нутгийнхандаа хандан “Та нар минь энэ уул, энэ голыг үеийн үед төрсөн нутаг шигээ санан дээжээ өргөн, залбирч, шүтэн дээдэлж байхтун” хэмээн зарлигласан гэдэг.Энэ цагаас лам нар оргож босох нь зогсосноор барахгүй Дөрвөн уул, Хатан Туулыг бараадсан Дарвийн хөвгүүд, охид хүний дор эс орон, өөдрөг сайхан явах болсон гэдэг билээ. Зайсан толгой бол Дарвийн нутаг. Ухаант мэргэн Аюур даа гүнтэн нэгэн удаагийн ноёдын чуулганд морилох үеэрээ одоогийн нийслэл хот буй орчин нутгийг багтаасан хошууны ноёнтой сайхан нөхөрлөж, зав чөлөөндөө хоёул шатар тоглодог байж. Нэг удаа жаахан мөрий тавьж тоглохоор шийдэн, ярилцаж байгаад хошууныхаа нутгаар мөрий тавихаар болжээ. Манай хошуу ноён энэ удаад хожсон байна. Гэтэл нөгөө ноён “Би бүх хошуугаа өгөх аргагүй, та бас авах аргагүй боловч эрхбиш мөрийгөө заавал өгөх нь зүйтэй тул танд би Зайсан толгойгоо өгье. Энэ цагаас Зайсан толгой танай нутаг болог” гэжээ. Аюур даа гүнтэн дараагийн жил ноёдын чуулганд ирэхдээ нутгаасаа хонин болон морин зээргэнийн үр авчраад Зайсан толгойд цацаж “Та Эрдэнэ бээсийн хошууны нутаг боллоо. Энд хэзээ ч ургадаггүй нутгийнхаа ургамлыг ургуулж тэмдэг тавилаа шүү” гэж айлдаад нийслэл хүрээнд амьдарч асан нутгийнхандаа “Та нар минь нутгаа санасан цагтаа энэ ууланд гарч хийморио сэргээн, тахиж шүтэж байгаарай” хэмээн зарлиг болсон гэдэг. Үнэхээр ч Зайсан толгойн өврөөр энэ бүс нутагт огт ургадаггүй хонин болон морин зээргэнэ ургасан байдаг ажээ.
380
ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ ГАЗАР ЗҮЙН БАЙРШИЛ, ТОГТОЦ, ДУРСГАЛТ ГАЗРУУД Дарви сум нь Монгол Алтайн нурууны баруун урд хэсэг, Их нууруудын хотгорын өмнөд хэсэгт Говь-Алтайн Тонхил 130 км, Дарви 70 км, өөрийн аймгийн Цэцэг сум 70 км, Зэрэг сум 65 км, хойд талаараа Чандмань сум 120 км, зүүн талаараа Говь-Алтайн Хөх морьт 100 км, өмнө талаараа Баян-уул 120 км зайтай оршиж хиллэдэг. Сумын нутаг дэвсгэрийн баруун захын цэг нь Сутай уулын ноён оргил, зүүн захын цэг 5 хайрхан, хойд захын цэг нь Мөнгөн овоо, өмнөд захын цэг нь Шинэ усны хүрэн толгой болно. Нутаг дэвсгэрийн нийт хэмжээ 560460 га, үүнээс бэлчээр 493228 га, ой мод 2340 га, хадлангийн талбай 60 га, газар тариалан 1002 га эргэлтийн талбайтай, хойноосоо урагш 117 км, баруунаас зүүн тийш 105 км сунаж тогтсон.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ГАЗАР ЗҮЙН БАЙРШИЛ, ТОГТОЦ, ДУРСГАЛТ ГАЗРУУД Дарви сум нь Монгол Алтайн нурууны баруун урд хэсэг, Их нууруудын хотгорын өмнөд хэсэгт Говь-Алтайн Тонхил 130 км, Дарви 70 км, өөрийн аймгийн Цэцэг сум 70 км, Зэрэг сум 65 км, хойд талаараа Чандмань сум 120 км, зүүн талаараа ГовьАлтайн Хөх морьт 100 км, өмнө талаараа Баян-уул 120 км зайтай оршиж хиллэдэг. Сумын нутаг дэвсгэрийн баруун захын цэг нь Сутай уулын ноён оргил, зүүн захын цэг 5 хайрхан, хойд захын цэг нь Мөнгөн овоо, өмнөд захын цэг нь Шинэ усны хүрэн толгой болно. Нутаг дэвсгэрийн нийт хэмжээ 560460 га, үүнээс бэлчээр 493228 га, ой мод 2340 га, хадлангийн талбай 60 га, газар тариалан 1002 га эргэлтийн талбайтай, хойноосоо урагш 117 км, баруунаас зүүн тийш 105 км сунаж тогтсон. Сумын нутаг нь байгалийн ерөнхий төрхийн хувьд их нууруудын хотгорт хамаарах Цагаан нуурын хотгор, Дөргөн нуурын өмнөх Таван хайрханы тал, Тунгалагын тал, Баянцагааны нуруу, Хүйсийн говийн цөлөрхөг ба уулын хээрийн бүсэд хамаарах бөгөөд үзэсгэлэнт төгс Сутай 4090 м, Бумбат хайрхан 3750 м, Дарвийн нуруу 2686 м-ийн өндөр ба дундаж өндөрлөг уулстай. Нутаг дэвсгэр нь ерөнхийдөө говь хээр, уулын хээр, ойт хээр хосолсон байгалийн өвөрмөц төрхийг хадгалсан үзэсгэлэнт байгальтай. Хөрс: Сумын баруун хойд талаар өндөр уулын хүрэн хөрс, өмнөд талаар уулын нугын хүрэн хөрс, зүүн болон зүүн хойд өмнөд хэсгээр тал хээрийн бор хөрстэй бөгөөд нутгийн ихэнх хэсэгт тал хээрийн цайвар хүрэн хөрс зонхилно. Ургамал: Тус сумын нутаг нь эмийн болон бэлчээрийн ургамлаар баялаг бөгөөд ховор эмийн ургамлаас Вансэмбэрүү, Алтан гагнуур, Зэрлэг сонгино, Морин зээргэнэ, Далан түрүү, Таван салаа, Тарваган тагнай, Үхэр гоньд, Үнэгэн сүүл, Хурган чих, Эрээн гомбо, Чихэр өвс, Царван, Бадамлянхуа, Яргуй, Буйлс, Чадрай, Нэрс, Хад, Тошлой, Үүргэнэ, Таана, Хөмөл, Мангир, Мөөг, Цайны навч, Балчирган, Хармаг, Цагаан мөөгтэй. Дөргөний тал, таван хайрханы тал, Хотгорын тал, Шар харганы тал, Баянцагааны болон Баянголын нам уулс, Говь тал нутгаар дэгнүүлт үетэн, багалуур бүхий цөлийн хээрийн ургамал тархсан байхад ухаа гүвээ тал газраар харгана хээрийн ургамалтай.
382
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Дарви сум нь Ховд аймгийн сумуудаас ойн багагүй нөөцтэй Хөшөөт, Музан, Мандалт, Дэлгэр, Цэцэрлэг, Өлзийт зэрэг газрууд хар модон ойтой. Хөшөөтийн хөндийг дагасан Бургас улиасан шугуйтай. Ан амьтан: Сумын нутаг дэвсгэрт орших амьтдын ихэнх хэсгийг уул хээрийн ба говь цөлийн бүсэд түгээмэл тархалттай амьтад бүрдүүлнэ. Дэлхийд ховордсон хар сүүлт, Бөхөн, Ирвэс, Зэгсний гахай, Суусараас гадна Янгир ямаа, Үнэг, Чоно, Тарвага, Зурам зэрэг хөхтөн ба туурайтан амьтад Хойлог, Цасны ятуу /ахууна/ Цармын бүргэд, Тас, Өдлөг шонхор, Ахилаг, Хөтүү зэрэг 26 төрлийн жигүүртэн шувуу, мэрэгчдээс Бозлог, Зурам, Сибирийн алаг даага, Элсний зусаг, Шар чичүүл, Говийн алаг даага, Атиг даахай, Хэвлээр явагчдаас Хонин гүрвэл, Могойн гүрвэл, Могой элбэг. Геологийн тогтоц: Тус сумын нутагт орших Сутай, Бумбат хайрхан Дарвийн нуруу зэрэг уулууд нь гуравдагч галвын хурдас, уулсын хажуу дээр өргөн тархаж Бумбатайн, Буянтын, Мандалтын, Баясгалантын, Мөрөнгийн өргөн сайхан бэлүүдийг үүсгэсэн. Ашигт малтмал: Сумын нутагт Хөшөөт Өлзийтийн нүүрсний орд газар байхаас гадна Мөнгө, зэс, өнгөт чулуу, төрөл бүрийн шороон будаг, чулуужсан модны ордтой. Сумын төвөөс 50 км-т орших Хөшөөтийн нүүрсний ордыг түшиглэн 1972 онд нүүрсний уурхай байгуулсан бөгөөд энэ ордны нүүрс агуулагч хурдас болон нүүрсний ашигт үеүүд хойноосоо сунасан, 40 градус налуутай ордны нөөцийг 1980 оны эхний байдлаар дээд үе буюу В, Ц, давхрагаар өмнөд ба төв хэсэгт 24 сая тонн геологийн төсөөллийн нөөц Р2 зэргээр 197 сая тонн нүүрстэй гэж тооцжээ. Уур амьсгал: Дарви сумын нутаг дэвсгэр нь их газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Жил сар хоногийн дулааны хэлбэлзэл их, хүйтэн урт өвөлтэй, агаар нь хуурай, унах хур тунадасны хэмжээ бага, ялангуяа зуны улиралд Цагаан нуурын хотгор, Баянцагаан, Тунгалагын тал, Хүйсийн говь зэрэг тал говь нутгаар аагим халуун байдаг. Гол мөрөн: Сутай, Бумбат хайрхан уулсуудаас эх авсан Цагаан гол 11 км, Хөшөөт мөрөн 51 км, Музан 14 км, Дэлгэр 12 км, Буянт 23 км, Үхэр чулуут, Цагдуулт 15 км, Хөвхөр 18 км, Уртын голууд 32 км урт урсдаг. Олон тооны булаг шандуудтай. Дэлгэрийн гол 108 ундрагатай булаг шанд рашаантай. 383
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сутай хайрханы тухай Алтайн арван гурван мөнх цаст оргилын нэг Сутай хайрхан уул нь баруунаас зүүн тийш 60 орчим км сунаж тогтсон, далайн түвшнээс дээш 4290 м өргөгдсөн Монголдоо гуравт орох өндөр мөнх цаст уул юм. Газар зүйн байрлал, сүр жавхлан, домог түүх нутгийн зон олны итгэл бишрэл зэрэг аливаа бүхэн цогцолсон Монгол орны өрнө зүгийг даан сахисан харуул уул билээ. Аливаа уламжлалаас үзвэл Сутай хайрханы эзэн тэнгэр нь сэргэр хоёр эврээ дээд тэнгэр өөд цоролзуулж, урд хоёр туурайгаараа газрын хөрсийг онгичсон, нүдээ улаанаар эргэлдүүлсэн догшин бух хөлөглөсөн, цайвар цагаан нигууртай /царайтай/, намуун дөлгөөн харцтай, зүүн мутартаа эрдэнийн таваг, баруун мутартаа шар торгон хадаг намируулсан, цагаан өмсгөл асаасан /өмссөн/ хатагтай /эмэгтэй/ эзэн байдаг ажээ. Энэхүү аман уламжлал нь үнэн магадтай болохыг зарим зүйлээр тодотгож болох юм. Сутай хайрханы нэрийн гаралыг түргийн “сүв” /ус/, гэсэн үгтэй холбох буюу зохиомол бэлэгдлээр “сүү“ гэсэн монгол үгтэй холбож тайлбарладаг байна. Эдгээрийн аль нь ч бус болох нь судалгаагаар нотлогдож буй. Дундад үеийн монгол хэлэнд нэр үгийн өмнө орсон тодотгол үг нь эр, эм буюу хүйс заадаг бас олныг ч ялгадаг онцлогтой байсан юм. Үүнийг дундад үеийн монгол хэлний дурсгал тодорхой баталдаг бөгөөд тухайлбал “Монголын нууц товчоон”-ны эх зохиолд “Сутай /суутай/ өгүлэн эх, суту /суут/ Чингис, сутан /суутан/ хөвгүүд гэж гардаг. Эм хүйсэнд “сутай” эр хүйсэнд “суту”, олон тоонд “сутан” хэмээн ялган тодотгосныг харж болно. Үүнээс үндэслэвэл: Сутай хайрхан гэдэг нь Суутай / алдартай/ хайрхан хэмээсэн үг болох бөгөөд уулын эзэн тэнгэр нь хатагтай / эмэгтэй/ хэмээсэн үг болох бөгөөд уулын эзэн тэнгэр нь хатагтай /эмэгтэй/ болохыг ч бас зааж байна. Орчин цагийн монгол хэлэнд “суу, суут” хэмээн хэлдэг үгийг эрт болон дундад үеийн монгол хэлэнд богино эгшигтэй хэлж, бичиж байсан билээ. Тийм учраас “Сутай” хэмээх үг эртний үг болох нь тун тодорхой юм. Монгол хэлний түүхэн хувьслын үүднээс өмнө тайлбарласныг дүгнэн өгүүлбэл “Сутай” нь суу алдартай /хатан эзэн/ хэмээсэн утга болно... /Ш.Чоймоо/ Сутай хайрхан уул нь Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2007 оны 07 сарын 26ны 183 зарлигаар төрийн тахилгатай хэмээн соёрхогдсон юм.
384
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ЗАРЛИГ СУВАРГА ХАЙРХАН УУЛ, ХАН ХӨХИЙ УУЛ, СУТАЙ ХАЙРХАН УУЛЫГ ТӨРИЙН ТАХИЛГАТАЙ БОЛГОХ ТУХАЙ 2007 оны 7 дугаар сарын 26-ны өдөр
Улаанбаатар хот Дугаар 183 Монголчууд бидний өвөг дээдэс хүн байгалийн амин холбоо, харилцан шүтэлцээний утга учир, зүй тогтлыг сэтгэлгээний өндөр түвшинд ухааран мэдэрсний үндсэн дээр эх болсон байгалиа хайрлан хамгаалах, аргадан тайтгаруулах өвөрмөц соёл, арга ухааныг нүүдэлчдийн амьдралын хэв маяг, аж төрөх ёсноо нийцүүлэн хэрэгжүүлж ирсэн билээ. Түүхэн нэг тод жишээ бол уул овоогоо тахин шүтэж, аргадан биширч, хайрлан хамгаалж, төрийн болон орон нутгийн хэмжээнд тахилгын ёслолыг эртнээс нааш үйлдэж ирсэн монголчуудын заншил, уламжлал юм. Монгол Улсад өдгөө хүрээлэн буй байгаль орчин, газар шороо, уул, устайгаа зүй зохистой, зөв харьцаж нөөц, баялгийг нь ариг гамтай ашиглан, унаган төрх, онгон дагшин байдлыг нь хадгалан үлдээж хамгаалан өвлүүлэхэд төр засгийн болон иргэн бүрийн үүрэг, хариуцлага чухал болж буй нь улам бүр мэдрэгдэх боллоо. Уул ус, газар нутгаа үе дамжин шүтэж, хайрлан хамгаалж ирсэн төрт ёс, ард түмнийхээ язгуурын уламжлалыг өртөөлүүлэн уул, овооны тэнгэрийг тайх төрийн тахилгын ёслолыг үйлдэх талаар ард иргэд, иргэний нийгэм, орон нутгийн төр засгийн байгууллагуудаас ирүүлсэн санал, санаачлагыг харгалзан үзэж Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 1 дэх заалтыг үндэслэн ЗАРЛИГ БУУЛГАХ нь: Суварга хайрхан уул, Хан хөхий уул, Сутай хайрхан уулыг төрийн тахилгатай уул болгож, уулын тэнгэрийг тайх төрийн ёслолыг 4 жилд нэг удаа үйлдсүгэй. Энэхүү зарлиг буулгасантай холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2004 оны 57 тоот зарлигаар баталсан “Төрийн тахилгатай уул овооны тэнгэрийг тайх тахилгын ёслолын журам”-ын 1 дүгээр зүйлийн 1-дэх хэсэгт “Бурхан халдун уул” гэсний дараа “Суварга хайрхан уул, Хан хөхий уул, Сутай хайрхан уул” хэмээн нэмж оруулсугай. Суварга хайрхан уул, Хан хөхий уул, Сутай хайрхан уулаа тахин шүтэж хайрлан хамгаалах талаар тодорхой арга хэмжээ авч ажиллахыг тус тусын нутгийн удирдлагын байгууллагуудад болон нийт иргэдэд уриалсугай.
МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ
Н.ЭНХБАЯР
385
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
СУТАЙ ХАНЫ САН Аяа Сайн билэгт цогоор илтэд өндөр орон хотноо Сайн хэвтэй газрыг баригч гайхамшиг жигдэрсэний төвд Буршгүй бөх бат, сүр жавхлант цаст уулнаа оршсон Бурханы эмт ид, хүчин чадалт Сутай хатан Зарлиг сонсогч лусын охин, долоон хань түшээ Засваргүй бас бус уул хаа, тал аль зохистой газарт Заларч баттай оршсон орны тэнгэр шивдагууд Завдан яарч рид хувилгаан лугаа сэлт энэ орноо залрагтун Өмнөдөд хурын үүлэн үймэлзэн хөвхөлзөн тогтсоны төвд Үнэнхүү сэтгэлд зохистой солонгын гэрэл нумран тогтсон өргөөний дотор Тус тус ямар мэтчилэн баясан цэнгэлийн тавцант ширээндээ Тууштайгаар насад бат, өнөд тогтвортой залрагтун Тарни самади хийгээд мутраар адистидласан Тахилын чуулган лугаа зохиолдох зай, нүдний үзмэрийг Тансаг газар хийгээд завсрын гэгээн огторгуйн энгээр дүүргээд Тавьж өргөсөн болой, алинаа ч баясан таалж соёрхсу Эрдэнийн уул адил цогцолсон энгүй далай адил мэлтэлзсэн Эрхэмсэг элдэв зүйл өвөрмөц идээ ундаа хийгээд Эрдсийн цуврилгүй рашааныг адистидлан өргөе Эгээрч баясан ханахуй сэтгэлийн ханалыг даруй соёрх Зүйтэй сайн эм хийгээд сайхан үнэрт элдэв мод Зүйл зүйлийн зохилдоход зүйлийг шатаасны үүлэн Зүдэргүй хүслийн таван эрдэм төгс сан тахилыг өргөе Зүй бус гэм алдасын чуулган бүхэн ариусах болтугай Онц догшин газрыг ухах, малтах, уул хайрханыг товроглох Онгон модыг огтолж догшин усыг хутган булингартуулахыг Ойшоож эс мэдсэний эрхээр үйлдсэнээ тэнгэр, лус, шивдагуудад хандаж Онцгой хор хүргэх, хорлол, харшилыг арилгахыг өгүүлэгтүн Балин тахил, сан тэргүүтэн зохилдох зайг сайтар өргөөд Бас нийгүүлсэхүй лугаа харшлахуй гэмийг наминчлан үйлдээд Өш хонзонг хариулж санасан явдлыг бүхнээ дүүргэхээр Өргөсөн болой, аливааг баяслан таалаад соёрх Янаглан дотносох асрахуй сэтгэлийг төгөлдөр болго Ямагт газар тэтгэгч хаан хүний эрхт хөвгүүн, түшмэлийн аймаг Буянт хүмүүний нас сүүдэр мал сүргийн гарз Бусцар шарнууд чононцор тэргүүтэн араатны хорлол Буруу хэрүүл тэмцэл, эвдрэл самуурал, цаг бусын хур бороо Бусдад үл хүсэхүй муу шалтгаан нөхцөл бүхнийг амирлуулж хайрла. Энэ хүн зоны насан уртсаж эд таваарын язгуур үндэс аривжиг Эсрэг тэсрэг сэтгэл зохилдон богдосын номд орж Эрдэнэ мал сүрэг үржин арвидаад үл хорогдон Эрхин сайн буяны үрийг сав шимийн ертөнцөд аривтгаж хайрла Эрхэт сансар нирвааны бүхний сайн чуулган хишиг буян Эс бүрдсэн гэх нь үгүй тул энэ оронд огоот хураад Элэгт хамаг төрөлхтөн жаргалангийн цогоор насанд цэнгэн Ээлт өлзий хутгийн далай зүг бүхнээ дэлгэрэн түгэх болтугай. 386
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БУУРАЛ БОГД Дарвийнхны гол шүтээн идээ цайныхаа дээжийг өргөдөг “Буурал богд” минь өршөө гэж залбирдаг. Цаст Сутайн хойт биеэр үргэлжлэн тогтсон их уулсын хамгийн өндөр 3921 м оргил юм. Буурал богдыг сумын төвөөс харахад олон цэргээ жагсаасан жанжин шиг, олон мэргэдээ толгойлсон хамба шиг, олон бөхчүүдээ манлайлсан аварга шиг, нэн сүрлэг бишрэм үзэсгэлэнтэй харагддаг билээ. Буурал богдыг тойрсон Шар булаг, Базарын булаг, Хөх сайр, Тосон, Ганга, Цагдуулт, Хөшөөтийн хөндий, Хөх огторго зэрэг өвс ургамал тэгш хангай шинжтэй олон зуслан өвөлжөө бий. Түргэн урсгалт цэнгэг устай олон сайхан гол горхи бий. Буурал богдын ар биед “Тосон”-гийн цагаан мөс хэмээх мөс бий. Тосонгийн улаан толгой нэртэй цэвэр улаан зосон толгой бий. НОЁНЫ ХҮРЭН ӨНДӨР Энэ уулын оройд эрт цагаас хошуу ноёд, баячуул гарч тахилга наадам жил бүхэн хийдэг байжээ. Тэгээд “Ноёны хүрэн өндөр” хэмээн нэршсэн бөгөөд эмэгтэй хүн оргилд нь гарах цээртэй их уул. Ноёны хүрэн өндрийн оргилоос эргэн тойрны 7 сумын газар нутаг харагддаг гэнэ. Энэ ууланд гарсан хүний аз хийморь жилээ даадаг гэсэн домогтой. Сутайн нурууны нэгэн өндөрлөг, далайн түвшинөөс дээш 3725 м өндөр, уулын оройн хэсэг засчихсан юм шиг тэгш талбайтай. Ноёны хүрэнгийн орой жинхэнэ өндөр уулын нутаг, нугын үзэсгэлэнт сайхан байгальтай. Уулын оройд олон тооны овоо бий, нутгийнхан Сутайн хошууны ноёны шадар дагуулын тоо, эсвэл түүний насалсан насны тоо гэж хэлцдэг байна. Энэ уулын ойролцоо 1 км зайтай нам дор газар 2 овоо бий бөгөөд түүнийг хатдын овоо гэх нь бий. ДАРВИЙН НУРУУ. Алтайн нурууны салбар уулс Сутайн нуруунаас зүүн тийш Шаргын хонхорын баруун хойно зүүн урагшаа 80 гаруй км сунаж тогтсон 2000 м өндөр их нуруу юм. Уулын хээрийн түгээмэл ландшафттай. Дэлхийд ховордсон бөхөн, цагаан зээр, хар сүүлт, аргал амьтан сүргээрээ нүүдэллэн амьдардаг нутгийн байгалийн нэгэн чимэг юм.
387
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БУМБАТ ХАЙРХАН Монгол Алтайн нуруу, Сутайхайрхан уулын бүл олон салбар уулсын нэг Бумбат хайрхан уул нь Их нууруудын хотгорын үзэсгэлэнт сайхан Хар ус нуурын өмнө талаар орших Жаргалант хайрхан уулын зүүн өмнөд залгаа, зүүн урагшаа 60 орчим км сунаж үргэлжилдэг. Хамгийн өндөр оргил нь 3464 м өндөр Ацат богд, Жинст, Хөх энгэрийн орой, нийтэд нь гурван цагаан богд гэж нутгийнхан нэрлэдэг. Хойд захыг нь Хүрэмтийн нуруу гэдэг. Бумбатхайрхан уул нь Шар булагийн нуруу, Чулуутын нуруу, Бэлчирийн цагаан нуруу, Цагаан сайр, Тосонгийн уулс зэрэг салбар уулстай. Урт, Буянт, Чулуут, Шар булаг, Цагаан сайр, Бялзуухай зэрэг олон гол горхи бүхий хөндийнүүдтэй. Хөрс ургамал, амьтны аймаг зэрэг байгалийн төрхөөрөө өндөр уулын ян сарьдаг, уулын нугат хээрээс тал хээрийн, говийн бүс бүслүүрийн шинжийг хадгалсан онцлог сайхан нутаг. Байгалийн баялаг болсон алт мөнгө, өнгөт чулуутай. Алтайн тарваганы гол байршил нутаг. Энэ ууланд цоохор ирвэс, аргал, янгир, алтайн хойлог зэрэг ховор нэн ховордсон ан амьтан, алтайн улаан сонгино, алтан гагнуур зэрэг ховор ургамал ургадаг юм. СУВАРГА ХАЙРХАН Дарвийн нурууны баруун үзүүрийн ар биед бусад уулсаас өндөр, онцгойдуу гозгор хар уул бий. Үүнийг суварга хайрхан хэмээнэ. Дарвичууд энэ хайрханыг шүтэж тахиж ирсэн уламжлалтай. Манай нутагт нэг бус удаа ирж хүн зоныг айлган цочоож, хүрээ хийдийг тонон дээрэмдэж байсан хуйхуу нар уг нь зэр зэвсэггүй ядарсан амьтад байсан гэдэг. Нэгэн удаа нэлээд олон хуйхуу ирж Суварга хайрханд хонь хариулж явсан хүүхдээс хонийг нь булаах гэхэд жаал хүү хайрханыхаа оройд гарч бүсээрээ чулуу дүүгүүрдэн тэднийг ойртуулаагүйгээр барахгүй заримыг нь онон шархдуулсан гэдэг. Яаж ч чадаагүй хуйхуу нар тэр цагаас хойш манай нутгаар дахин үзэгдээгүй тул Суварга хайрханыг тахиж шүтэх болсон түүхтэй ажээ. ХӨШӨӨТИЙН ХӨНДИЙ Хөшөөтийн хөндий нь амьд ба амьгүй байгалийн нөөц баялаг бүрдсэн хосгүй сайхан газрын нэг билээ. Монгол улсын нүүрсний баялагийн томоохон хэсэг болох Хөшөөтийн нүүрсний уурхай байхаас гадна, Ховд аймгийн ойн нөөцийн үлэмж хэсэг энэ хөндийд бий. 388
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЦАГААН ЗАНДАН Баянбулаг багийн нутаг Тосонгийн улаан явраас нэлээд дээш бага богдын араар цагаан зандан ургадаг байсан гэх бөгөөд одоо болтол цөөн тооны өгөрсөн цагаан мод байдаг. Тосонгийн голын үерт урсаад ирсэн мушгирсан цагаан мод голын хөвөөгөөр үзэгддэг байсан бөгөөд томчууд тэр модыг авдаггүй байсан. Мөн ийм мод Холбоогийн улаан яврын араар байдаг. Чухам цагаан зандан мөн үү, өөр мод уу гэдэг нь сонин юм. БУРГАСНЫ ХӨНДИЙН БУРГАС Цагдуултын гол урсдаг газрын хагалбар мэт хавчиг хадан хөндий дүүрэн бургастай байсан тул Бургасны хөндий нэртэй. Дээр үед айлууд зусландаа гарахдаа энэ хөндийгөөр өгсвөл зам товч боловч бургас нь ачаатай тэмээ явах боломжгүй битүү тул эрчүүд нүүхийнхээ урьд өдөр сур, дээстэй очиж зам тагласан бургасыг голд нь баглаж зам гаргаад нүүдэг байсан гэдэг. Арай хожуу нүүдлийнхээ өмнө эрчүүд бүсэндээ сүх хавчуулж яваад зам тагласан бургасыг цавчин зам гаргах болсноор бургас ихэд багассан гэх бөгөөд одоо бол энэ хөндий бол бургасны хөндий юм шүү гэдгээ батлах мэт энд тэнд цөөн тооны бургас л үлджээ. ТОСОНГИЙН УЛААН ТОЛГОЙ Баянбулаг багийн нутагт Тосонгийн улаан толгой гэж хөөрхөн домогтой жижигхэн улаан толгой бий. Манай нутагт нутаг үзэхээр ирсэн барыг нэг нөхөр харвасанд өрөөсөн нүдийг нь оносон тул нэг дусал цус унагаад Буурал богдыг даван явсан гэх бөгөөд тэр нь улаан толгой болон тогтсон ажээ. ТООНО ЦУХУЙДАГ Манай сумын нутагт өвөрмөгц онцлогтой нэгэн жалга бий. Тэнд буй айлын тооно их холоос харагдаад бараг дэргэд нь иртэл зөвхөн айлын тооно цухуйж байдаг ажээ. Иймээс “Тооно цухуйдаг“ гэж нэрлэжээ. ВАНГИР БАНДИЙН ХУДАГ Бумбат хайрханы Цагаан сайрын дунд орчим “Бандийн худаг” хэмээх ус ундрага сайтай хичнээн олон мал уславч, ус нь дундаршгүй их гүн чулуун хашлагатай худаг бий. Манжийн ноёрхолын үед Сутайн урд бэлээс Вангир банди гэдэг эгэл ард ирж суужээ. Ус ундгүй боловч буян заяа дэлгэрсэн энэ газар худаг гаргаж үр хүүхэд, үржил шимт малаа өсгөнө гээд чулуун суурь бүхий цахилдаг бүхий газар худаг ухан олон өдөр сар малтжээ. Эхнэр Үвдэл нь эр нөхөртөө энэ чулуун дотроос ус гарна гэжүү, газар ус хилэгнүүлж төвөг удсан юм болох вий гэхэд бид хоёр 3 сайхан хүү, 1 охинтой хүүхдүүдийнхээ тоогоор нэг нэг алд ухахад ус гарна гээд олон өдөр сар болж байж устай золгожээ. Вангир банди нутгийн ардуудыг цуглуулан газар усны тахилга хийжээ. Тэр олон зуун жилийн тэртэйгээс өнөө хүртэл “Бандийн худаг”-ийн түмэн олноо ундаалсаар байна.
389
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ТҮҮХИЙН ДУРСГАЛТ ГАЗАР Дарви сумын нутагт Дэлгэр багийн нутаг Баян-Өндөр уулын арын хад, Мөрөн багийн нутаг Хөшөөтийн хөндийн Рашаантын хад, Баянцагааны хад, Уртын хөндий зэрэг хүрлийн үед холбогдох хадны сүг зургууд, хүннүгийн үеийн булш болох Ази тивд байдаг 3 том хиргисүүрийн нэг Загал баатрын хиргисүүр, Буянт багийн нутаг Баясгалантын амны урд дэнж дээрх уйгарын булш, Хөвхөрийн голын Булган толгойд орших XII-XIII зууны үеийн монгол хүний булш, Мөрөн багийн нутаг Байшин үзүүр, Мөнгөн аяга багийн нутаг Уртын хөндийн хаднууд дахь түрэг бичээс, Бумбат хайрхан уулын Чулуутын нуруун дахь түрэг булш, Булган үзүүрийн хөшөө, хүн чулуу, Ташгай арын газар, өрх Сэрвэнгийн нурууны хоёр агуй, дарамтын хөшөө чулуу, Жүргэрийн цагаан толгойн агуй, Суурингийн хар толгойн агуй, Боомын янгирын дүрс бүхий олон хадны сүг зураг, Долоотын давааны долоон чулуу, Алтан гадас, Суврага хайрханы оромж зэрэг түүх дурсгалын газруудтай. ЗАГАЛ БААТРЫН ХИРЭГСҮҮР Баянбулаг багийн нутаг Гүн жалга гэдэг газар урдаасаа хойшоо 64 метр, баруунаас зүүн тийш 72 метр голчтой, 11 метр өндөр Ази тивд байдаг гурван том хирэгсүүрийн нэг юм. Энэ овоог нутгийн ард Өөлдийн их баатар Загал баатрын хөшөө гэж нэрлэдэг. Манжийн хааны хар цэрэг дайлаар ирж яваа сургаар Өөлдийн Загал баатар тосон Сутай богдын бэл “Булаг газар” их тулалдаан болж Манжийн хар цэргийг даржээ. Энэ тулалдаанд Өөлдийн Загал баатар харамсалтайгаар нас эцэслэжээ. Дайснаа дарсан баатраа Их сайрын зүүн урьд дэнж дээр унасан морьтой нь босоогоор оршуулж, цэрэг бүхэн бунханд нэг чулуу өргөснөөр их овоо босчээ. Дайснаа дарж дархан цолоо дуудуулсан гэгээн дурсгалд зориулан овоо тахилга хийхэд Загал баатар унадаг байсан “Дарвидаг хээр” морь хол түрүүлэн иржээ. Энэ цагаас манай нутгийнхныг Дарвидаг хээрийнхэн гэж нэрлэж байснаа цагийн уртад Дарвийнхан болжээ. ЖҮРГЭРИЙН ЦАГААН ХАДНЫ ТҮРЭГ БИЧЭЭС Манай орны нутаг дэвсгэрээс өнөөгийн байдлаар Руни бичгийн 40 орчим дурсгал олдоод байгаагийн нэг нь Байшин үзүүрийн түрэг бичээс юм.
390
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Бумбатхайрхан уулын баруун бэлд орших Байшин үзүүрийн Жүргэрийн гурван цагаантолгойн голын толгойд том бор саарал өнгийн боржин чулуун дээр сонирхолтой бичээсийг сийлсэн байдаг. Мөнгөн аяга багийн нутагт орших энэ бичээсийг анх эрдэмтэн зохиолч, түүхч, археологич Хөдөөгийн Пэрлээ шинжлэх ухааны эргэлтэнд 1958 онд оруулж, Академич Б. Ринчин 1968 онд монгол нутаг дахь хад чулууны бичээс, гэрэлт хөшөө гэсэн атласдаа анх зургийг нь нийтэлжээ. Бичээсийн хажуугаар басхүү олон янзын тамга хийгээд амьтны дүрстэй. Уг бичээсийг судалсан эрдэмтэн, судлаачид хоорондоо утгын талаар нэг юм хэмээн үзээд үүнийг орчин цагийн монгол хэлээр нэгтгэн орчуулжээ. Үүнд: “Аягур, Абак овогтон минь нэрт (өндөрт) эцэг эхийн төрөлтөн билээ. Аягур, Абак овгийн хүн Ибаш Акын ачилсан орон гэрээ хорин хүн, үгээгүй хоосон арван хүн ирж, оршин тогтнож асан” гэжээ. ЧУЛУУТЫН ОГТРОГЫН БУГАН ХӨШӨӨ
Чулуутын Огтрого, Шар булгийн нуруунд буган хөшөө хадны сүг зураг, бичээсүүд олон бий. Бумбатхайрхан уулын Чулуутын Огтрого хэмээх сэрүүн сайхан дэнж бүхий уудам талбайд эртний түрэгийн үеийн дурсгалд хамрах буган хөшөөнүүд, давхар тойрогтой хиригсүүрүүд байдаг. Хөшөө чулуунууд нь 1м 10 смаас 1м 40 см өндөр, 30 см өргөнтэй. Буган хөшөөнүүд дээр ихэнхдээ бугыг дүрслэн үзүүлдэг бол энэ хөшөө чулуун дээр бугыг биш адууг, тэр дундаа сүйх тэрэгтэй адуу дүрсэлсэн байдаг. Хөшөөний нүүрэн талд гурван ташуу зураас, чичлүүр хутга, морь, нар сарыг дүрсэлжээ.
391
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ХӨШӨӨТИЙН НҮҮРСНИЙ ИЛ УУРХАЙ Манай сумын нутаг дэвсгэртээ жилийн өмнө үүссэн карбоны /газрын баялаг ихтэй, өнгөн хөрсөн дээрээ ус давхаргын олон жилийн өмнөх барилгын материалд ашиглах түгээмэл байдал дунд/ үеийн настай дөрөвдөгч тархацтай баялаг элбэг бий. Наад зах галавын хурдас чулуулгаар хучигдаж нь шохойн чулуу, зос будаг, билүүний Дарви сумын нутаг дэвсгэрт байрлах чулуу, ахуйн болон бэлэг дурсгалын Тахилтын булаг, Мөрөнгийн гол, болон зүйл хийх маш нарийн ширхэг бүхий Хөндлөнгийн хөндий орчмын уулархаг шавар, хужир, давс, цахиур зэрэг хэсэгт тархан тогтжээ. 1967 онд тус тоочиж барахгүй түүхий эдтэй билээ. ордод хийсэн эрэл хайгуулын тайланд Хөрсөн дороо гэхэд урдчилсан нүүрсний давхаргуудын дундуур байдлаар нүүрс, байгалийн хий, нефть, шургиж орсон чулуулгын /0.1-1.72 м/ чулуужсан мод, занар, алт, мөнгө, олон үенцэрүүдтэй нийт зузаан нь 35 м төмрийн хүдэр, үүгээр ч үл барам орчим байна. Уг орд нь уналаараа 500 дэлхийд олдоц багатай “цагаан алт” м, суналаараа 1000 м, зузаан нь 500 м хүртэл илэрсэнийг дурдахад Дарвичууд бөгөөд 25 сая/тн нөөцтэй гэж урьдчилсан бидэнд хэд хэдэн үеэрээ ашиг шимий байдлаар тооцсон бөгөөд нүүрсний нь хүртэх хангалттай нөөц баялагийг чийглэг 7%, үнслэг 19%, дэгдэмхий сутай нутаг маань хадгалсаар ирсэн бодис 20%, хүхэр 0,5%, илчлэг 4200 байна. Бурханаас заяасан байгалийн ккал/кг гэж тодорхойлжээ. Улмаар энэ баялагийг ухаантай, учиртай 1970 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр ашиглах л үлдээд байна. Үүний эхний нарийвчилсан хайгуулын ажил явуулж гэж болох Хөшөөт /Хөндлөн/-ийн 20 сая тн нөөцтэйг нь тогтоосон байна. нүүрсний ил уурхай юм. энэ уурхайн Анх 1969 онд Хөшөөтийн нүүрсний түүх, үйл ажиллагааны талаар товчхон ордыг зөвхөн орон нутгийн нүүрсний танилцуулъя. Дарвичууд азтай ч хэрэгцээг хангах зорилгоор орон хийморьтой ард түмэн мөн. нутгийн чанартай ил уурхай байгуулж Ховд аймгийн Дарви сум нь Говь-Алтай аймгийн Жаргалант суман Монголын Алтай нурууны баруун урьд дахь Цахиуртын нүүрсний ил уурхайн хэсэгт Их нууруудын хотгорын өмнөд нэг хэсэг болгон ажиллуулсан байна. хэсэгт Улаанбаатар хотоос баруун зүгт Үүнээс хойш 2 жилийн дараа 1971 оны 1220 км, Говь-Алтай аймгийн Алтай 7-р сарын 01-ний өдрийн Сайд нарын хотоос баруун зүгт 240 км, Ховд хотоос Зөвлөлийн 113-р тогтоолоор тус ил зүүн урагш 210 км-т оршдог. Тус сумын уурхайг улсын үйлдвэр болгосон нь нутаг дэвсгэрийн баруун захын цэг нь эдүүгээ Хөшөөтийн уурхайн тулгын Бумбат уулын оргил, зүүн захын цэг нь гурван чулуу тавигдсан гэдэгт нь Дугуй цахир, хойт захын цэг нь Жанжин эргэлзээгүй юм. Түүнчлэн Хөшөөтийн овоо, өмнө захын цэг нь Шинэ усны нүүрсний ордын нэг хэсгийг жилд 50 хүрэн толгой болно. ба 100 мянган тн нүүрс олборлох хүчин Баянхонгор аймаг дахь Геологийн чадалтай техникийн зураг төслийг экспедицийн /хуучин нэрээр/ боловсруулж үйлдвэрт шилжүүлж геологчид 1967 онд хайгуулын 27 цооног өгсөн цагаас эхлээд ил уурхай зураг өрөмдөж 10 гаруй шуудуу /канав/ төслөөрөө 35 жил ажилласан ба 2011 малтаж Сутай Хайрханы салбар уулсын онд 40 жилийнхээ ойг тэмдэглэжээ. дунд орших Хөшөөтийн нүүрсний “МОН ЭН КО“ компани нь ордыг илрүүлсэн түүхтэй. Тус орд нь Хонгконгийн биржид бүртгэлтэй далайн төвшинөөс дээш 1900-2250 Монголиа Энержи Корпореншн /МЕС/ метрийн өндөрт одоогоос 450 гаруй Компаний охин компани бөгөөд 392
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Монгол улсад 2007 онд ашигт малтмалын хайгуул,ашиглалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаар байгуулагдсан. ”Мон Эн Ко“ компани нь 2007 оноос Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших Хөшөөтийн уурхайд “Хөшөөт нүүрс“ төслийг хэрэгжүүлж байна.
Хөшөөтийн уурхай үйлдвэрлэлийн баазыг түшиглүүлэн “Мон Эн Ко“ компаны удирдлага хамт олон ба хамтрагч компаниудын ажил үйлсээр “Хөшөөт нүүрс” төслийн хайгуулыг явуулж, нөөцийг тогтоож, ашиглалтын нийт 310,3 га талбайтай жилд 1,8 сая тн түүхий нүүрс олборлох хүчин чадалтай
2007-2009 онд Хөшөөтийн ордын нэмэлт хайгуулын ажлыг “МОН ЭН КО” ХХК-ийн геологчид болон БНХАУ-ын нүүрсний хайгуулын 129-р анги гүйцэтгэж МУ-ын стандартаар Ордын урт нь 2,5 км, өргөн нь 1,3 км байна. 2011 он хүртэл хийгдсэн хайгуулын ажлын үр дүнгийн тайлангийн урьдчилсан үр дүнгээр нийт нөөц, баялаг 214,3 сая тн үүнээс 66,6 сая тн кондицийн нөөц бөгөөд 32,9 сая тн экспортын, 33,6 сая тн эрчим хүчний нүүрсний нөөцтэй байна. 87.5 сая тн үйлдвэрлэлийн зэргийн нүүрсний нөөцтэйг нь батлуулсан. Хөшөөтийн хэмээх энэ орд газар Ховд аймгийнхны төдийгүй баруун бүс нутаг, Монгол түмний минь нэрийг дэлхийд дуурсгах нөөцтэй орд гэдэг нь нэгэнт тодорхой боллоо. Өвөг дээдсээс үлдээсэн энэ их баялагт эзэн байж үе үеийн эх нутагтаа сайхан амьдрах боломж та бидний өмнө байна. Иймээс 40 жилийн түүхтэй
томоохон уурхай байгуулан олборлолт явуулж байгаа нь Дарви сумын хөгжилд нилээд зүйлийг хийж бүтээхээс гадна зах зээлийн нөхцөлд МУ-ын эдийн засгийн чадавхийг нэмэгдүүлэхэд асар их хувь нэмэр оруулах нь ойлгомжтой. Түүнчлэн Хөшөөтийн уурхай орон нутгийн хэрэгцээг хангах төдийгүй бүс нутгийн хувьд тэргүүлэх чухал ач холбогдолтой. Дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт хийж томоохон цогцолбор буй болно гэдэг нь эргэлзээгүй юм. / МУ-ын зөвлөх инженер техникийн ухааны Доктор Д.Шийтэр/
393
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Анх 1963 оны 7-р сарын сүүлчээр Дарви сумын унаган иргэн Дашдэлэгийн дунд хүү Д.Рагчаабазар /хөнхөр гэж өхөөрдсөн нэр нь/ ГАЗ63 /өрмийн/ 2 машинтай ирж маш их нүүрстэй газар байна гэж малчин авга ах С.Даваасамбуугийндээ ирэхдээ хэлж байсан. Үүнээс хойш буюу 1967 онд геологи хайгуулын бүрэн баг ирж лавшруулан ордыг илрүүлсэн нь дээрхи баримтыг нотолж байна. Дарви сумын төдийгүй залгаа бусад сумуудын ард түмэн маш их амны хишигтэй хүмүүс юм. Энэ ордын талаар элгэн нутгийн ард олондоо дараах албан ёсны болон томоохон хэвлэл мэдээлэлийн баримтуудыг шүүн тунгааж сонор, мэлмийг тань мялаан цалгилуулъя. Уншигч авхай та нар маань он цагийг нь сайтар харьцуулан соёрхоорой... МОН.ЭН.КО өөрийн сайтдаа мэдээлсэнээр компанийн хяналтын багц буюу 51 %-ийг БНХАУ-ын 4 иргэн эзэмшдэг бөгөөд хамгийн их буюу 25%- ийг нь Лю Чэн Лин гэдэг залуу гартаа атгадаг аж. Түүний хувьцаа жилийн өмнө 16.1 тэрбум юаниар үнэлэгдэж энэ нь конгконг долларт шилжүүлэхэд 25 орчим тэрбум болох ба тухайн ханшаар авч үзвэл 2.5 тэрбум ам доллар болж байна. Тэр үед 306.1460 сая тонн нүүрсний нөөц илэрсэн гэж мэдээлжээ. Энэ нь тэр жилийн манай улсын жилийн төсвийг 4-5 дахин нугалж, 4-5 дахин их наяд хэмжээний мөнгийг манай Хөшөөтийн уурхайгаас босгож чаджээ. Ийм их нөөц илэрсэний баталгаа нь гэвэл Хятадууд ХөшөөтөөсБарлаг Ярантийн боомт хүртэл 340 км 100 тн-ийн даацтай авто зам барих ажилдаа орж манай засгийн газраас 1900 хятад ажилчид оруулах зөвшөөрөл авч ажлаа эхлүүлж байсан бол одоо аль хэдийн замаа барьж байгуулан нүүрсээ зөөж эхэлсэн байна. Маш шуурхай ажилласан байна. 394
2008 оны 7-р сарын 1-ний МОН. ЭН. КО-гийн албан ёсны сайтад Хөшөөтийн орд газраас 2.4 тэрбум тонн нүүрсний нөөц илэрүүлээд байгаагаа бахархалтайгаар зарлаж цаашид энэ орд 3.4-4.4 тэрбум тонн хүрэх боломжтойг мэдэгджээ. Нүүрсийг үргэлжлүүлэн хайж хайгуулийн талбайгаа цаашид зэргэлдээ сумын нутаг руу хүртэл тэлэх алсын зорилготой байгаа юм байна. Манай Хөшөөт гэдгийг Хөндлөнгийн уурхай гэж хэлэх нь зөв юм. Монголдоо Таван толгойн дараа гишгэж байгаа юм. Таван толгой бол 6.5 тэрбум тонн гэдэг. Магадгүй хайгуулын ажил хүрээгээ тэлвэл ТаванТолгойн өмнө юмуу зуузай холбохыг байг гэх газаргүй. Ер нь урьдчилсан таамаглалаар бол үнэхээр их нөөцтэй юм байна гэж ойлгогдож байна. Баруун бүс нутаг тэр дундаа Сутайчууд /Дарви, Цэцэг, Зэрэг/ маш их амны хишигтэй ард түмэн бөгөөд хөгжил цэцэглэлтээрээ шагшин гайхагдах гэрэлт ирээдүй бүрнээ харагдаж байна. Яагаад Хятадууд ийм их хөрөнгө хаяж ахар богино хугацаанд гялалзуулаад байгааг нутаг нугын дэргэд нь байгаа эрхэм нөхдөд дэлгэрүүлэн тайлбар хийх нь илүүц буйзаа. Тэдний тавьсан зам Монголын нутаг дээр байгаа учраас алс нь бидний хөрөнгө гэсэн үг юм. Нэг км хар зам тавих өртөг 250 сая төг гэж тооцоход тэд энэ замд 85 тэрбум төг зарцуулсан байна. Бас үүгээр зогсохгүй Шинжаанаас-Монгол улсын хил хүртэл “Хөшөөтийн төмөр зам” нэртэй төсөл хэрэгжүүлэхээр болсоноо зарласан ажээ. Энэ бүхнээс харахад Хөшөөтийн нүүрсний уурхай маань Дэлхийн чихийг дэлдийлгэсэн шүү дээ. Тэд одоо бараг зүүдэлж ёстой арааны шүлс нь эсгэлэн ааруул идэж буйтай адил л гэсэн үг. Бид ашигт малтмалаа хамгийн гол нь өндөр хараа хяналт, хариуцлагатайгаар ашиглаж нөхөн сэргээлтээ цаг тухайд нь ЗЭРЭГЦҮҮЛЭН хийж нутаг усаа
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
сэглүүлж, сарны гадаргуу, сөнөсөн ертөнц шиг болгочихгүй байх нь хамгийн гол чухлын чухал асуудал билээ. 340 км авто зам 20-иод гүүрийг Ховд нутгийн сүрлэг өндөр уулсын дундуур тавьж, барьж байгуулна гэдэг төвийн бүсийн талархаг газартай харьцуулбал өдөр, шөнө шиг ялгаатай зүйл бөгөөд бидний ярьдагаар тийм амархан “боорцог“ бишээ. Уншигч олон минь би Хятад нөхдийг магтан дуулаагүй шүү. Яагаад хайр найргүй ийм их хөрөнгө хаяж ёстой нүд ирмэх зуур ажил төрөл нь амжаад байгааг нөгөө утгаар нь эзэн суугаа элгэн төрлүүддээ ойлгуулах гэж оролдож буй нь энэ билээ. Бид ч ялгаагүй, гадныхан ч ялгаагүй илэрсэн нөөц бусад дагалдах баялагийг доош нь дарж л мэдээлнэ шүү дээ. Энэ чинь зах зээлийн эдийн засгийн ов, заль, мэх юмуу даа... Энд алт, мөнгө ч бас бий билээ.
Æ ÈË
Тэдний /Мон, Эн, Ко/ интернетэд тавьсан мэдээлэлээс иш татвал.... Бид Баруун Монголд 340 км квт талбайг эзэмшдэг ба үүний 6 км квт талбайд хайгуул хийсэн. /2008 оны мэдээ/ Хайгуул хийгдсэн талбайд 181 сая тонн коксжих нүүрс бүхий 460 сая тонн нүүрсний баялагийг тогтоолоо. 320 км орчим талбайд хайгуул хийгдээгүй байна. Энэ талбайд НҮҮРС, ӨНГӨТ ба ХАР ТӨМӨРЛӨГ байх магадлалтай. Энэ талбай нь нэг дэх талбайгаас 100 км-ийн радиус дотор байдаг. Бас 480 км кв. талбайн 20 хувийг Мон.Эн.Ко эзэмшдэг ба энд хайгууль хийгдээгүй бөгөөд ГАЗРЫН ТОС, БАЙГАЛИЙН ХИЙ байгаа гэж таамаглаж байна гэжээ. Ер нь их нууруудын хотгорт байгалийн хий бий гэдгийг монгол эрдэмтэд мэддэг юм билээ. Хөшөөтийг маш сайн чанарын коксжих нүүрстэй бөгөөд чанарын хувьд Таван толгойн нүүрстэй эн зэрэгцдэг гэдэг нь шинжилгээгээр нотлогдсон билээ. Нүүрс бол Дэлхийн эдийн засгийн хөгжилд голлох чухал байр суурь эзэлдэгээрээ “Хар алт“ гэж нэрлэгдэх болжээ Дэлхийн хамгийн их нөөцтэй таван оронд АНУ, ОХУ, МОНГОЛ, ХЯТАД, ЭНЭТХЭГ орж байна. Монгол улсын нүүрсний таамаг нөөц 150 тэрбум тонн-ыг баталгаажуулж чадвал дэлхийд 3-рт орж бид дэлхийн эрчим хүч, химийн үйлдвэрлэлийн тогтвортой ажиллагааг хангахад давамгай байр суурьтай болох бүрэн боломжтой юм. Нүүрснээс түлш, дизель, бензин, цемент, эм, хий, цахилгаан, шахмал түлш, мазут, кокс, будаг, сүрчиг, дулаан, циркон элемент, герман элемент, мяндас, хуванцар, бордоо, каучук зэрэг маш олон зүйл гаргаж авдаг учир хар алт гэхээс аргагүй юм. Нүүрс бол улс орнуудын хөгжлийг тодорхойлогч химийн аж үйлдвэрийн үндэс суурь болдог. Нүүрс нь газар бүр байхгүйн дээр нөөц нь маш эрчтэй шавхагдаж байна. Дэлхийн нүүрсний 395
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
институудийн судалгаагаар нүүрсний хэрэглэгээ 2030 онд 7 тэрбум тоннд хүрнэ гэсэн нь нүүрсний эрэлтийг улам бүр хөөрөгдөж, үнэ цэнийг нь өдрөөс өдөрт өсгөсөөр байна. Хятад улс нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд 4-т орж байгаа атлаа манайхаас маш их нүүрс импортолж байгааг тэр улсын алсын хараатай төрийн бодлого гэж болно. Манайд төрийн бодлого сулавтар байгаа энэ сиймхийг тэд сайн харж байна гэсэн үг л дээ. Бид баялагаа хувиа хичээгчдийн зууш болгохгүйг сонор соргогоор анхаарч байх цаг болжээ. Баялагийг тэгш хүртвэл сайн сан.... Монгол улс нүүрсний 12 сав газартай, 320 орд илэрцтэй, 80 ордод одоогоор геологийн судалгаа хийгджээ. Их гүрнүүдийн хараа Монголыг маань оньлох болоод байгаа нь дээрхи тоонуудаас улбаатай. Үндэсний эрх
396
ашгаа том гүрнүүүдийн гео-стратегийн /газар зүйн алс хэтийн бодлого/ сонирхолд зогистой уялдуулсан бодлого хэрэгжүүлэх нь монгол төрийн нэн тулгамдсан зорилт, хойч үеийнхээ өмнө хүлээх түүхэн хариуцлага юм. Эзэн Чингис, эхэс дээдсийн маань өгсөн их хишгийг эзний ёсоор эдэлье, эзэгнэе, хамгаалья, хариуцлагажуулья, тордьё, сэргээцгээе.... /Даваасамбуугийн Соном/
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Ховд аймгийн Дарви сумын сэдэвчилсэн газрын зургуудыг Ховд аймгийн Дарви сумын уугуул, аймгийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын төлөөлөгч, тэргүүлэгч Д.Хуягбаатарын санаачлага, санхүүжилтээр Ховд их сургуулийн Байгалийн шинжлэл технологийн сургуулийн Газарзүйн тэнхимд зохиов. Зургийг проф Ч.Дашзэвэг, проф Ч.Лхагвасүрэн, багш Ч.Билэгтмандах, Дарви сумын соёлын төвийн эрхлэгч Ө.Батцэцэг нар зохиож, эхийг Ч.Билэгтмандах бэлтгэв.
397
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
398
Æ ÈË
СУМЫН НУТГИЙН ЗӨВЛӨЛ “Нутгийн зөвлөл” гэж чухам ямар байгууллага байдаг, ямар ажил амжуулдгийг мэдэхгүй хүн өнөөдөр бараг үгүй биз. Төрж өссөн нутгаасаа хол, тухайлбал нийслэлд ажиллаж, амьдардаг боловч нутгаа гэсэн сэтгэлтэй сэхээтнүүд санаачилж, энэ санаачилгыг бас нутгаа гэсэн сэтгэлтэй бизнес эрхлэгчид дэмжин 1990-ээд оны эхэн үед аймгийн, сумын “Нутгийн зөвлөл”-үүдийг дуу дуугаа авалцан байгуулсан нь хөдөлбөргүй үнэн. Удалгүй бас Дархан, Эрдэнэт хотынхон нийслэлийнхнийхээ дуурайллаар “Нутгийн зөвлөл” байгуулсан түүхтэй. Сайн дурын үүсгэл санаачилгын энэ байгууллагын нэр хүнд улам өсч, зохион байгуулалт нь бэхжин, ажил нь өргөжсөөр байна. Үүний учир нь “Нутгийн зөвлөл” бол нутгаа гэсэн зөв хүмүүсийн, зөв сэтгэлийн, зөв байгууллага байдагт оршино. “Нутгийн зөвлөл”-ийн удирдлага, гишүүд тусгай эрх ямба эдлэхгүй, цалин, урамшуулал авахгүй. Тэд хэний ч шахалт шаардлагагүйгээр цэвэр өөрсдийн сэтгэл, идэвх санаачилгаар ажиллана. Ажил бүр нь үр дүнтэй, үлдэц өгөөжтэй байдаг нь сэтгэлийнх болоод тэр. “Нутгийн зөвлөл” хоёр том буяныг ямагт үйлдэнэ. Нэгдүгээрт, хүний хорвоод амь аван ирэхдээ төөрөлгүй, тойролгүй онож төрсөн нутаг руу нь нутгаасаа хол яваа “оюун ухаан”-ыг чиглүүлнэ. Хоёрдугаарт, унасан нутаг, угаасан ус буюу төрж өссөн нутаг руу нь нутгаасаа хол яваа “бэл бэнчин ”-г хандуулна. Ерөөс “Нутгийн зөвлөл” -ийг нутгаасаа хол яваа “оюун ухаан”, “бэл бэнчин” хоёр л хамтран байгуулсан болохоор ийнхүү тэд илүү гарснаа бус юу буйгаа илүүчилж, бололцооныхоо хэрээр нутаг ус, нутгийн ахан дүүсдээ сэтгэл харамгүй тусалдаг юм. Үүнийгээ тэд өөрсдийн үүрэг хэмээн чин санаанаасаа бодно. Үнэхээр тэр л нутагтай хүйн холбоотойн учир ийм байх нь тэдний үүрэг мөнөөс мөн. Эхэн үедээ “Нутгийн зөвлөл” нутагт нь ган зуд болоход нутгийнхандаа зориулан хөрөнгө, мөнгөө цуглуулан түүгээрээ өвс тэжээл, хоол хүнс, хувцас хунар, эм тариа базаан нутаг өөдөө зүтгэсэн билээ. Энэ бол урьд өмнө огт байгаагүй шинэ сэргэг, халуун бүлээн, элэгсэг дотно, ариун үйлс байлаа. Дараа нь”Нутгийн зөвлөл”-үүд аймаг, сумынхаа томоохон ойн найр наадам, улс, тив, дэлхий даяар улс орныхоо нэрийг дуурсгасан хөвгүүд, охидынхоо алдрыг тэмдэглэх ажлыг нуруундаа үүрч эхэлсэн. Тэрчлэн “Нутгийн зөвлөл” нутагтаа сүм хийд, суварга, соёлын төв, жижиг үйлдвэр, уурхай байгуулах, захиргаа, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт компьютер, канон, принтер бэлэглэх, эдгээр байгууллагын эрчим хүчний асуудлыг ямар нэг хэмжээгээр шийдэх, нутгийнхаа шилдэг охид, хөвгүүдийг гадаад, дотоодын их, дээд сургуулиудад зардлаараа сургах, нутгийнхаа мал сүргийн үүлдэр угсааг сайжруулах зэрэг боловсрол, соёл, аж ахуй, бүтээн байгуулалтын ажлыг мөн л сайн дураараа хийнэ. Бас нутаг орныхоо үүх түүхийг бичиж, нутаг усныхаа тухай уран бүтээл туурвиж, баримтат кино бүтээж, нутгаасаа төрсөн шинжлэх
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË ухаан, урлаг, соёл, спортын авъяастнуудыг зүйл бүрээр дэмжиж, нутгаасаа төрсөн нарийн мэргэжлийн эмч нарын үзлэгийг нутагтаа байн байн зохион байгуулна. Аймаг, сумын нутгийн зөвлөлүүдийн энэ мэт олон олон ажлыг тоочин бичихэд цөөхөн өгүүлбэрт багтаж байгаач энэ ажлыг хийх гэсэн санаа, хийсэн зүтгэл, зарцуулсан хөрөнгө нь ихийн их билээ. Ийн бодвол “Нутгийн зөвлөл”-үүдийн ажлын цараа, ач холбогдол, үр өгөөж аяндаа тодорно. Нэг үгээр дахин хэлэхэд “Нутгийн зөвлөл” гэдэг энэ байгууллага нь жирийн хүмүүсийн сэтгэлийн байгууллага учраас ийм хүчтэй, ийм даацтай байгаа юм... Манай сумын нутгийн зөвлөлийн ажлыг “Сутайн дэвшил” компаний захирал агсан Г.Банзрагч, “Булган Гангат“ компаний захирал Д.Баатар, “Сутайн Буянт” компаний захирал Г.Балданшарав, “Ихэр Сутай” компаний захирал Л.Лхамсүрэн, “Бат хаан” компаний захирал Б.Энхтайван, “Монхурд” компаний захирал Д.Батмөнх, ... Х.Нямсамбуу, “РТТ” ХХК-ийн ерөнхий захирал Н.Далантай нар бол бизнесийн салбарт хүч сорьж, нутаг усныхаа төлөө сэтгэл харамгүй гар сунгаж, Нутгийн зөвлөл хэмээх сайн үйлсийн байгууллагын ачааны хүндийг нуруундаа үүрч яваа буянч сайхан сэтгэлтэй нөхдийн маань манлайн хэсэг. Улс, нийгэмд гүйцэтгэж байгаа үүрэг, эзэлж байгаа байр суурийг нь үл өгүүлэн өгүүлэхэд Дарвийн төлөөх олон ажлыг эдэнгүйгээр төсөөлшгүй билээ. ГЭНДЭНПИЛИЙН БАНЗРАГЧ - 1953 онд төрсөн. - МУИС-ийн эдийн засгийн факультетийг статистикч-эдийн засагч мэргэжлээр 1976 онд төгсөөд 1976-1980 онуудад Статистикийн төв газрын ХАА-н хэлтэст мэргэжилтэн, 1980-1982 онуудад АШҮН-ийн хөдөлмөр цалин хөлсний хэлтсийн ахлах эдийн засагч, 1982 оноос лаборторийн эрхлэгч, 1986 оноос Шевроны үйлдвэрийн дарга, 1987 оноос Хромын үйлдвэрийн даргаар ажиллажээ. 1990 оноос эхлэн хувийн хэвшлийн салбарт шилжин “Чингис уулын өртөө” аялал жуулчлалын бааз байгуулж, улмаар 1992-1993 онд арьс шир боловсруулах жижиг үйлдвэр байгуулан ажиллуулж, 1998 онд “Сутайн дэвшил” компани болгон өргөжүүлсэн. 1995 онд Улаанбаатар хотод буй Дарвичууд нутгийн зөвлөл байгуулахад даргаар нь сонгогдон ажиллаж байсан. 1997 онд Эрээгэмбэл хийдэд Ганжуурын 108 ботийг Гүнбүнгээс залж авчрахад оролцон, хийдэд 25 см өндөртэй, эртний нарийн хийцтэй Богд Зонхов бурхныг бүтээлгэн бэлэглэжээ. Нутгийн зөвлөлийн ажлыг сайн хийж, санхүү, хөрөнгө, мөнгө шаардагдах үед ихэвчлэн өөрөө хариуцан шийдэж байсан нутаг сэтгэлтэй нэртэй эдийн засагч байв. - Худалдаа аж үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй. “Алтан гадас” одонтой.
400
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БААДАЙН ДОВДОНБАЛЖИР - 1954 онд Бумбатай хэмээх газар төрсөн. - 1973-1978 онд ХААДС-д суралцан ня-бо эдийн засагч, 1998-1999 онд МИУС-ийн ЭЗДС-ийн магистрантурт бүтээлээрээ эдийн засгийн ухааны магистр, 1999-2001 онд Удирдлагын академийг төрийн удирдлагын менежер мэргэжлээр төгсжээ. - 1971-1973 онд “Сутай” нэгдэлд илгээлтийн эзэн, 1978-1980 онд ХААЯ-нд бүртгэлийн мэргэжилтэн, 1980-1988 онд Хөдөлмөр, нийгэм хангамжийн улсын хороонд мэргэжилтэн, улсын байцаагч, 1988-1989 онд Төлөвлөгөө, эдийн засгийн улсын хороонд мэргэжилтэн, 1989-1990 онд Хөдөлмөрийн яаманд ахлах мэргэжилтэн, 1991-1996 онд Хөдөлмөрийн яамны “Хөдөлмөр” компанид орлогч захирал, ерөнхий нягтлан бодогч, 1997-2002 онд Засгийн газрын тохируулагч агентлаг хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын хяналтын улсын албанд нийгмийн хамгааллын хяналтын хэлтсийн дарга, 2003 оноос Улсын мэргэжлийн няналтын газар, Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газарт хэлтэс, алба, төвийн дарга-улсын ахлах байцаагчаар ажиллаж байна. Тэрээр 36 жил улсад ажиллахад 30 шахам жил хөдөлмөрийн хүний төлөх төрийн бодлого шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, хяналт тавих чиглэлээр дагнан ажиллаж байна. 1990 онд хөдөлмөрийн яаманд ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байхдаа өнөөдөр мөрдөж буй төрийн албан хаагчийн цалингийн сүлжээ жишгийг анх удаа гадаад орны туршлага, өөрийн орны онцлогт нийцүүлэн санаачлан боловсруулж мөрдүүлсэн нь өнөөдрийг хүртэл улам боловсронгуй болж мөрдөгдөж байна. Нийгмийн хамгаалал, ажлын байрны аюулгүй байдал, хөдөлмөрийн хуультай холбоотой 8 төрлийн ном товхимол, эмхтгэл хэвлүүлж нийтийн хүртээл болгожээ. - МХЗЭ-ийн Төв хорооны “Тэргүүний тариаланч залуу”, “Тэргүүний сэхээтэн залуу” алтан медаль, Засгийн газрын хүндэт жуух бичиг, Атарчдын алдар медаль, АХ-ын ойн медаль, Улсын хяналтын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, төрийн хяналт, шалгалтын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, МАОЭНХ-ны тэргүүний ажил олгогч хүндэт тэмдэг цол, тэмдэг, Алтан гадас одон, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, төрийн албаны тэргүүний ажилтан цол тэмдэг зэргээр тус тус шагнагдсан. Улаанбаатар хот дахь Сумын нутгийн зөвлөлийн даргаар үр бүтээлтэй сайн ажиллаж сумаа улсын тэргүүний жишиг сум болгоход үнэтэй хувь нэмрээ оруулж, 80 жилийн ойгоо 2004 оны 8 дугаар сарын 19-21-ний өдрүүдэд сумын төвд зохион байгуулан зон олноо баярлуулсан. Нутгийн зөвлөлийн дэлгэрэнгүй тайланг “Сутайн олхонууд” номноос үзнэ үү.
401
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАМДИНДОРЖИЙН БААТАР Ховд аймгийн Дарви сумын Мөнгөн Аяга багийн нутаг Тахилт гэдэг газар 1958 онд төржээ. - 1974-1978 онд Дархан хотын Политехникумыг Техник-геологич мэргэжлээр, 1984-1989 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Политехникийн дээд сургуулийг уулын инженер-геологич мэргэжлээр суралцан төгсөж, 1987-1989 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Улс төрийн дээд сургуулийг улс төр, эдийн засагч мэргэжлийг тус тус эзэшсэн. - 1989-1991 онд Монгол-Германы геологийн экспедицэд ерөнхий геологич, 1991-1995 онд “Газар тосон”, “Газар Холдинг” ХХК-ийн ерөнхий захирал, 19952009 онд “Эм энд Даймонд” ХХК-ийн Ерөнхий захирал, 2009 оноос “Булган гангат” ХХК-ийн ерөнхий захирлаар ажиллаж байна. - 2012 оны 9 сараас хойш Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн даргын сонгуульт ажлыг гүйцэтгэж байна. Нутгийн зөвлөлийн даргын үүрэгт ажлыг авснаас хойш сум орон нутаг руу чиглэсэн олон ажлыг удирдан амжилттай хэрэгжүүлсэн. - Эдгээр ажилд нийтдээ 100 гаруй сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг хувиасаа санхүүжүүлсэн байна. - “Монголын улс төр”, “Монголын дипломатын нэвтэрхий толь бичиг” гэх зэрэг олон номыг бүтээлцэж уншигчдийн хүртээл болгосон бол өдгөө Дарви сумын 90 жилийн ойн энэхүү номын ерөнхий редактораар ажилласан. - “Тэргүүний уурхайчин”, “Тэргүүний геологич” цол тэмдэг, “Алтан гадас” одон хүртэж, Нийслэл Улаанбаатар хотын болон Төв аймгийн хүндэт тэмдгээр тус тус шагнагджээ.
402
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
НУТГИЙН ЗӨВЛӨЛИЙН 2012 ОНЫ 10 САРААС 2014 ОНЫ 4 САР ХҮРТЭЛХ ХИЙСЭН АЖЛЫН ТОВЧ МЭДЭЭЛЭЛ - 2012 оны 8 сард Ховд аймгийн нутгийн зөвлөл буюу “Сутайн хөгжил-Олхонууд” ТББ гэсэн албан ёсны нэртэй хуулийн этгээдийг байгуулав. - 2012 оны 11 сард Нутгийн зөвлөл МҮЭХ-ны төв байрны 320 тоотод байршиж үйл ажиллагаагаа эхлүүлэн, нутгийн зөвлөлийн өрөөг иж бүрэн тохижуулж, компьютер, принтер болон бусад шаардлагатай зүйлээр тохижуулав. - 2012 оны 12 сард Д.Бямбадорж зайрангийн зохион байгуулсан “Онгодын дуудлагатай хөөмийн түрлэг” тоглолтын билет борлуулах, нутгийн иргэдийг оролцуулах ажлыг зохион байгуулсан. - Сумын уугуул, Хүндийн өргөлтийн ОУ-ын хэмжээний мастер Т.Даваад тив дэлхий, олимпийн тэмцээнд оролцоход нь зориулж 1.5 сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлсэн. Т.Даваа 2013 оны 11 сард Чех улсад болсон паэрлифтингийн тэмцээнд амжилттай оролцож, дэлхийн аварга боллоо. - Сумын уугуул, аймгийн начин Б.Тайвантай 2013 оын 1 сараас 2014 оны 1 сар хүртэл гэрээ байгуулж, НЗ-ийн дарга Д.Баатар хувиасаа сар бүр цалинжуулж, “Сутайн хөгжилОлхонууд” ТББ-ын нэрийн өмнөөс барилдуулсан. - 2013 оны 3 сард НЗ-ийн үйл ажиллагаатай холбоотой 3 дотоод журам боловсруулж НЗ-ийн даргаар батлуулан мөрдөн ажиллаж байна. - “Сутайн Олхонууд” сониныг улирал тутам тогтмол гаргадаг болгож, Дарви сум, Ховд аймаг, Дархан, Эрдэнэт хотуудын нутгийн иргэдэд үнэ төлбөргүй тараалгахаар илгээдэг болсон. - 2013 оны Нутгийн зон олны Сар шинийн золголтыг Гандангийн Их гэрт зохион байгуулж нийт 300 гаруй нутгийн олон оролцов. Золголтонд хүрэлцэн ирсэн 70-аас дээш настай ахмадуудад НЗ-ийн дарга Д.Баатар хувиасаа хүндэтгэл үзүүлж, 80-аас дээш насны 20 гаруй өндөр настанд “Сутайн сан” судрыг хэвлэж бэлэг барив. - Нутгийн Зөвлөлийн зүгээс 2013 онд МУ-ын гавьяат цол хүртсэн З.Сунрав, Д.Данзанлхагва, Г.Бүдрагчаа, Ё.Амгалан нарт хүндэтгэл үзүүлж, тус бүр “Нутгийн алдартан” өргөмжлөл, 100 мянган төгрөг олгов. - 2013 оны 3 сард сумын Засаг даргын оролцоотой нутгийн зөвлөлийн гишүүдийн хуралдаан хийлээ. - 2013 оны 2 сараас эхлэн Дэлхийн өнцөг булан бүрт ажиллаж, амьдарч байгаа Дарвичуудын дунд сошиал медиа болох Fасеbоок групп байгуулан, түүгээр дамжуулан НЗийн болон орон нутгийн үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг тогтмол цахим хэлбэрээр олон нийтэд хүргэж эхлэсэн. - 2013 оны 4 сард болсон сумын уугуул, НЗ-ийн гишүүн, МУСГЗ Д.Данзангийн “Сайхан хүмүүс” уран бүтээлийн тоглолтыг сурталчлах, тасалбар борлуулах ажлыг зохион байгуулав. Нутгийн зөвлөлийн гишүүдийг эл ажилд татан оролцуулснаар НЗ-ийн гишүүд дор бүрнээ тасалбар худалдан авах ажилд идэвхтэй оролцов. - 2013 оны 4 сард НЗ-ийн гишүүн Цагдаагийн хурандаа У.Энхтөр төрөлх сумынхаа цагдаагийн хэлтэст чухал шаардлагатай тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгслийг сумын хэсгийн төлөөлөгчид гаргуулан өгөв. - 2013 оны 5 сард болсон Ховд аймгийн оюутан залуусын дунд зохион байгуулагддаг язгуур урлагийн болон 35-аас доош болон дээш насны гэх ангилалаар явагдсан спортын арга хэмжээнүүдэд сумын оюутан залуусыг хамруулан оролцуулж, бооцооны 1 сая төгрөгийг төлөв. - 2013 оны 6 сард Нутгийн зөвлөлийн ажилтан Д.Лхасүрэн, НЗ-ийн гишүүн МУАҮГЖ Г.Бүдрагчаа нарын үг, МУ-ын УГЗ Д.Баттөмөрийн ая “Сутай нутаг” дуу мэндлэв. - 2013 оны 7 сард НЗ-ийн дарга Д.Баатар хувиасаа санхүүжүүлэн “Гэр” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, нийт 17 сая төгрөгийн өртөг бүхий 10 гэрийг Улаанбаатар хотоос ачуулан Дарви суманд хүргэж өглөө. Дээрх гэрүүдийг НЗ-ийн ажилтан Д.Лхасүрэн суманд хүргэж, баг тус бүрт 2 гэр хүлээлгэн өгөв. 403
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
- 2013 оны 7 сард Нутгийн зөвлөлийн дарга Д.Баатар, НБД Ц.Мөнхбаатар, НЗ-ийн гишүүн Т.Пүрэвдорж, Д.Лхагва нар сум орон нутагт ажиллаж, нутгийн иргэдийн ажил амьдралтай танилцах ажлыг 10 хоногт багтаан хэрэгжүүлж, бүх багуудын төвөөр зочлов. Мөн НЗ-ийн дарга Д.Баатар төрөлх Дарви сумынхаа байгууллагууд болох захиргаа, соёлын төв, эмнэлэг, гандангаар орж нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцлаа. - 2013 оны 11 сард Сум, багийн Засаг дарга нартай хамтран Улаанбаатар хот болон Дархан, Эрдэнэт хотуудад очиж нутгийн иргэдийн уулзалт, хурлыг амжилттай зохион байгууллаа. Эрдэнэт, Дархан хотуудад нутгийн зөвлөлийг байгуулж, дарга, нарийн бичгийн дарга нарыг томилуулав. - 2013 оны 11 сард сумын уугуул, өндөр настны гэрээр НЗ-ийн ажилтан зочилж гарын бэлэг болох нутгийн киноны DVD, фото альбом гардуулж, өндөр настантай төрж өссөн бууц, хаваржаа, өвөлжөө, зуслангийн нь талаар яриа дэлгэсэнд нутгийн ахмад настан талархалаа илэрхийллээ. - Сумын 90 жилийн ойн ном бүтээх ажлын хүрээнд 2013 оны 11 сараас 2014 оны 3 сар буртэл номонд орох хүмүүсийн зураг болон холбогдох материалыг хүлээн авсан. НЗ-ийн даргын тушаалаар нутгийн 90 жилийн ойн ном бүтээх комисс байгуулан ажиллаж байна. 2014 оны 6 сард багтааж номоо хэвлүүлэхээр зэхэж байна. - 2014 оны 1 сард Нутгийн зөвлөлийн хурлыг гишүүн Бямбасүрэнгийн дэмжлэгээр “Амзоне” паласт өдрийн зоогтойгоор зохион байгуулав. - 2014 оны сар шинийн золголтыг Хүүхдийн номын ордонд зохион байгуулж, 500 гаруй иргэд оролцов. 80-аас дээш насны ахмадуудад НЗ-ийн дарга хүндэтгэл үзүүлэн гарын бэлэг барив. - 2014 оны 3 сард сумын харьяат гар бөмбөгийн ОУХМастер З.Сэнгээгийн нэрэмжит гар бөмбөгийн тэмцээнийг НЗ-ийн гишүүн “PPT” компаны захирал Н.Далантай ивээн тэтгэж, Ховд аймгийн 4 сумын дунд амжилттай зохион байгуулав. - 2013 онд НЗ-ийн нэр бүхий 6 гишүүн тус бүр 1.0 сая төгрөгийг хандивласан. - 2013 онд НЗ дараах зарлагыг гаргажээ. НЗ-ийн өрөөний түрээс - жилдээ 17.2 сая төгрөг, Хүндийн өргөлтийн тамирчин Т.Даваад тэтгэлэг - 1.5 сая төгрөг, НЗ-ийн 2 ажилтны цалин - 8 сая төгрөг, Аймгийн начин Б.Тайвангийн урамшуулал - 4.0 сая, Алдар шагналын хүндэтгэл үзүүлэхэд - 1 сая төгрөг, Суманд бэлэглэсэн 10 гэр /суманд хүргэх зардлын хамт/ - 17 сая төгрөг, Золголт, бусад арга хэмжээ - 2.8 сая төгрөг нийт 51.5 сая төгрөгийн зардлыг НЗ-ийн дарга Д.Баатар хувиасаа гаргажээ. - 2014 оны 2 сард НЗ-ийн нэр дээр сумын ойн арга хэмжээнд зориулан хандивын данс нээж, уг дансанд НЗ-ийн дарга Д.Баатар 20.0 сая төгрөг хандивласан. Мөн номны орлого 500 мянган төгрөг, Сар шинийн золголтын хандиваас 437.000 төгрөг тус тус хандивын дансанд оржээ. Нутгийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Ц.Мөнхбаатар
Нутгийн зөвлөлийн дарга Д.Баатар эмнэлгийн үйл ажиллагаатай танилцаж байгаа нь
404
“Гэр” хөтөлбөрийн хүрээнд багуудад бэлэглэсэн гэрийг хүлээлгэн өгч буй
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ИВЭЭН ТЭТГЭГЧ ХҮМҮҮС Элгэн халуун Сутай нутгаа гэсэн чин сэтгэлтэй доорх иргэн, аж ахуйн нэгж, компанийн хүмүүстээ нутаг, усныхан чинь талархан баярлах нь дамжиггүй. Тэдний дотроос сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Дамдиндоржийн Баатар бол үнэмлэхүй их хэмжээгээр ивээн тэтгэж түүхт 90 жилийн ойгоо тэмдэглэх, зохион байгуулалтын ажилд санаа сэтгэлээ маш ихээр тавьсаныг тэмдэглэхэд таатай байна. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Д.Баатар “Булган гангат” ХХК-ний захирал Б.Энхтайван “Батхаан” ХХК-ний захирал Д.Батмөнх “Мон хурд” ХХК-ний захирал Н.Далантай “РТТ” ХХК-ний ерөнхий захирал Баасандоржийн Энхтөр Ж.Пүрэвжав “Сутай Бумбат хайрхан” ХХК-ний захирал “БАТХААН ГРУПП”-ЫН ЗАХИРАЛ БАЛДОРЖИЙН ЭНХТАЙВАН - “Харганы худаг” хэмээх газар 1955 онд төржээ. - МУИС-ийг нягтлан бодогч, эдийн засагч мэргэжилээр төгссөн байна. Сангийн яам, Санхүүгийн техникум, Эдийн засгийн коллеж, СЭЗДС-д мэргэжилтэн, багш, ахлах багш, тэнхмийн эрхлэгчээр 1977-1995 онд ажиллаж 15000 мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэхэд мэдлэг оюун, хүч хөдөлмөрөө зориулжээ. Зах зээлийн харилцааны өөрчлөлтийг мэргэжлийн хүний нүдээр ажигласнаар 1995 онд ”Батхаан групп” компанийг үүсгэн байгуулж зочид буудал, худалдаа үйлчилгээний төв, жуулчны бааз, амралтын газраар ард түмэнд өргөн хүрээтэй үйлчилгээ үзүүлж цөөнгүй хүмүүсийг ажлын байраар ханган ажиллаж байна. - Б.Энхтайван бөхийн спортыг сонирхон хичээллэж, 1970-1973 онд “Хөдөлмөр” нийгэмлэг хотын сургуулиудын чөлөөт бөхийн 60, 65 жингийн аварга, 1973 оны идэрчүүдийн үндэсний бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс ”хүрэл” медаль хүртэж байжээ. Эхнэр Б. Хандсүрэн нь Монгол банкинд мэргэжлээрээ 34 жил ажилласан туршлагатай банкир бөгөөд одоо “Батхаан групп”-дээ хүчин зүтгэж байна. Том хүү Э.Бат-Амгалан хувийн бизнес эрхлэхийн зэрэгцээ Баянзүрх дүүргийн МАН-ын дэд даргын сонгуульт ажилтай, бага хүү Э.Батбаяр нь Сангийн яамны төсвийн орлогын хэлтсийн дарга, охин Э.Баярмаа нь АНУ-д сурч ажиллаж байна. Б.Энхтайван нутгийнхаа хөгжил цэцэглэлтэнд байнга санаа тавьж жил бүр хувь хандиваа өгч нутгийн зөвлөлийн орлогч дарга, гишүүнээр олон жил идэвх зүтгэлтэй ажилладаг хүн юм. Дарви сумынхаа 90 жилийн ойд зориулан ахан дүүсийнхээ хамт 2 метр өндөртэй, алтадсан Бурхан багшийг бүтээж байна. 405
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
“МОНХУРД”ХХК-НЫ ЕРӨНХИЙ ЗАХИРАЛ ДАМДИНГИЙН БАТМӨНХ 1953 онд “Буян” гэдэг газар малчин ард Дамдины 5-р хүү болон төрсөн. 1979 онд УБТЗ техниккумыг авто механик мэргэжлээр, 1986 онд ПТДС-ийг авто инженер механик мэргэжлээр төгссөн. 1993 онд Авто тээврийн 5-р бааз хувьчлагдаж хувьцаат компани болон зохион байгуулагдахад өрх тусгаарлан “Хурд-5” ББХКийг үүсгэн байгуулж, 1995 оныг хүртэл авто тээврийн зуучлалаар голчлон үйл ажиллагаа явуулж байсан. 1996 онд тус компани “Монхурд” ХХК нэртэй болж, өлөн гэдэс боловсруулах үйлдвэрлэл, цайны газар ажиллуулж, өөрийн хүч хөрөнгөөр 30 авто машины дулаан граж, авто сэлбэгийн 8 дэлгүүр барьж ашиглалтанд оруулан үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. 2002 онд тус компани нэг хүний эзэмшлийн болж өөрчлөгдөн, зочид буудал, зоогийн газар, гадаад худалдааны чиглэлээр ажиллаж эхэлсэн. 2007 оноос эхлэн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж барилгын тусгай зөвшөөрөл авсны дүнд төрийн тусгай хамгалалттай “Их тэнгэр” цогцолборын дендорлогын барилга ба хуучин уурын зуухны засвар, дулааны шугамын ажил, ЭМЯ-ны харьяа клиникийн нэгдсэн 2-р эмнэлгийн барилга, сантехникийн их засварын ажил, 2008-2014 онуудад Дундговь аймгийн Адаацаг сумын сургууль, цэцэрлэгийн засвар, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын эрчим хүчний шугамын анкерын ажил, БСШУЯ-ны төслөөр Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын 320 хүүхдийн 2 давхар сургууль, спорт заалны барилга угсралтын ажил, Дорноговь аймгийн “Цагаан суврага” 220/22-ын дэд өртөөний БУА, Өвөрхангай аймгийн төвд Лаборторын барилга зэрэг ажлуудын төслийн удирдагчаар ажиллаж амжилттай гүйцэтгэсэн. Д.Батмөнх нь ам бүл 5, эхнэр О.Амарбаясгалан “Монхурд” ХХК-ны нягтлан бодогч, охин Б.Мягмаржав нь мөн компанид менежер, охин Б.Мөнхтуяа ОХУ-д оюутан, хүү Б.Юндэндорж нь ХААИС-ийн оюутан. -АХ-ын ойн медаль, тээврийн яамны хүндэт жуух бичиг, Чингис хааны академийн хүндэт медаль, МХЭАХН-ийн холбооны “Хэрэглэгчдэд итгэмжлэгдсэн бизнесмен” цол тэмдэг, зам тээвэр аялал жуучлалын холбооны “онц тээвэрчин” цол тэмдэг, төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одон зэрэг шагналаар шагнагджээ. Түүний удирдаж байсан байгууллага нь 2001 онд “Хэрэглэгчдийн найдвартай түнш”, 2002 онд “Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагчийн өргөмжлөл, 2003 онд Нийслэлийн хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэгийн үйл ажиллагааг дэмжигч байгууллага, 2005 онд Нийслэлийн бүтээлч хамт олон, 2006 онд Улаанбаатар хотын захирагчийн “Зочломтгой зан, тохилог, тав тух гэрчилгээ, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жил, АХ-ын 85 жилийн ойн баярын бичиг, Хүндэт өргөмжлөл, 2010 онд Монголын Бизнесийн Хөгжлийн гарц холбооны “Шилдэг удирдагч”, 2013 онд “Стандарт” цом, “Стандарт хүндэт одон” зэрэг шагнал хүртсэн. -Д.Батмөнх нь эрхэлсэн ажлын зэрэгцээ Монголын морин спорт уяачдын холбооны тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд хурдан морины “Морин эрдэнэ” галыг байгуулж, улс ба орон нутгийн чанартай хурдан морины уралдаануудад оролцож, галын гишүүн уяач Б.Мөнхтөр нь Монгол Улсын манлай уяач цол хэргэм авч, үзүүлсэн амжилтаараа уяачдын холбоондоо 4-р байранд шалгарч байсан. 406
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
БААСАНДОРЖИЙН ЭНХТӨР 1952 онд Ховд аймгийн Дарви сумын Мөнгөн аяга багийн нутаг “Тахилт” гэдэг газар төрсөн. 1982 онд Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн хөдөө аж ахуй эдийн засагч, 1989 онд ЗХУ-ын Москва хотын Намын дээд сургуулийг Улс төр судлаач, нийгмийн ухааны багш мэргэжлээр төгссөн. 1970-1972 онд Улаанбаатар хотын барилга трестэд мужаан, 1975-1982 онд ХАА-н экспедицэд үйлчлэх авто баазад жолооч, механик, эдийн засагч, 1982 оноос 1987 онд Улаанбаатар хотын Найрамдлын районы намын хорооны намын байгууллагын хэлтсийн эрхлэгчээр тус тус ажиллаж, улмаар 1987 онд ЗХУ-ын Коммунист намын дээд сургуульд элсэн суралцсан. 1989 төгсөж ирээд МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны шийдвэрээр Сүхбаатар аймгийн МАХН-ын хорооны намын даргаар томилогдон ажиллаж улмаар 1990 оноос намын хорооны нарийн бичгийн дарга, 1992 оноос намын хорооны даргаар ажилласан. 2000 оноос Авто замын газрын дэд дарга, 2004 оноос Авто замын хяналт судалгааны төвийн захирал, 2008 оноос Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Авто замын газрын даргаар ажиллаж Авто замын салбарыг хөгжүүлэх, Монгол Улсад авто замын сүлжээг бүрдүүлж, боловсронгуй болгох, авто замын салбарын хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, замын сангийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх, түүнчлэн зах зээлийн нөхцөлд авто замын салбарын чадавхийг нэмэгдүүлж, боловсон хүчинг чадваржуулах зэрэг бодит ажлуудыг удирдан зохион байгуулж ирсэн. 2002 онд Монгол Улсын Зөвлөх эдийн засагч цол хүртсэн. Дэд бүтэцийн салбарын мэргэжилтэнд мэргэжлийн зэрэг олгох зөвлөлийн гишүүн, авто замын хүний нөөцийн хөгжлийн зөвлөх бүлгийн дарга, Шинжлэх ухаан техникийн зөвлөлийн дарга, монголын дугуйн холбооны тэргүүлэгч гишүүний сонгуульт үүргийг гүйцэтгэж байсан. Ховд аймгийн болон Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн тэргүүлэгч гишүүнээр олон жил ажиллаж аймаг, суманд зохиогдсон тодорхой арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулж ивээн тэтгэдэг. Тухайлбал: Дарви сумын төвийн гандан хийд, алдартнуудын хөшөө дурсгалыг барьж байгуулахад тодорхой хандив тусламж үзүүлсэн. 2000 онд Засгийн газрын “Хүндэт жуух” бичиг, Авто замын болон Төрийн байгууллагын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг, АХ-ын ойн медаль, 2004 онд “Алтан гадас” одон, 2012 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор тус тус шагнагдсан.
407
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ОЛХОНУД-МАНДАХ ОВОГТОЙ НАЙДАНГИЙН ДАЛАНТАЙ Найдангийн Далантай 1957 онд төрсөн, аав ээж нь Ховд аймгийн Дарви сумын уугуул. Н.Далантай ерөнхий боловсролын дунд сургууль, БНАГУ (хуучин нэрээр)ын Магдебург хотын Отто фон Гийркийн техникийн дээд сургууль төгссөн. Хөдөлмөрийн гараагаа Эрдэнэт хотод эхэлж 1980-1988 онд Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт Үйлдвэр” ХХК–д механик, ХЗЭ-ийн хорооны дарга, хотын ХЗЭ-ийн хорооны хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга, 1988-1994 онуудад МХЗЭ-ийн Төв Хороонд зааварлагч, газрын дарга, дэд тэргүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэгч, Монгол Улсын засгийн газрын дэргэдэх Залуучууд, спортын хорооны дэд даргын ажлуудыг хийж ирсэн. Н.Далантай одоо “РТТ” ХХК-ий ерөнхий захирал бөгөөд залуучуудын боловсролыг дэмжих “Найдал” сангийн тэргүүний албыг хашдаг. “РТТ” ХХК нь Монголын зах зээлд бүх төрлийн дугуй болон туузан дамжуулагчийн засварын материал, уул уурхайн салбарын тоног төхөөрөмж болон хувийн хамгаалах хэрэгсэлүүдийг Герман, Австри, Итали, Швед зэрэг улсаас нийлүүлдэг бөгөөд энэ чиглэлээр зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг. Н.Далантай нь Герман, Монголын Бизнес Эрхлэгчдийн Холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн, Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн гишүүн, Улаанбаатар хот дахь Эрдэнэт хотын нутгийн зөвлөлийн даргын сонгуультай. Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн хүндэт медаль, Хүндэт уурхайчин тэмдэг, МАН-ын тусгаар тогтнолын одонгоор шагнагдсан.
408
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
АЙМГИЙН НАЧИН ЖАМЦЫН ПҮРЭВЖАВ - 1969 онд Мөнгөн аяга багийн нутаг Хашаатын өвөлжөөнд Жамцын 10 дахь хүү болон төржээ. - 1987-1989 онд ОХУ-д ТМС төгссөн. - Сургуулиа төгсөж ирээд цэргийн алба хааж халагдан нутагтаа ирж 1991-1994 онд Дарви сумын “Хойт голын” услалтын системд ажилд орж мэргэжлээрээ ажиллаж байв. ТМС-д сурч байхдаа бөхийн сонгомол барилдаанаар орос багшийн удирдлага дор хичээллэж байсан. Цэргийн албанд байхдаа БаянӨлгий аймагт болсон баруун таван хилийн отрядын нэгдсэн цомын тэмцээнд чөлөөт бөхөөр хоёрдугаар байр, хүндийг өргөлтөөр оролцож хоёрдугаар байр эзэлж байв. 1988 оны Ардын хувьсгалын 67 жилийн ойгоор анх улсын баяр наадамд барилдсанаас хойш сум орон нутаг усныхаа нэрийг гарган барилдаж явна. Ардын хувьсгалын 88, 89, 90, 91, 92 жилийн ойгоор тус бүр дараалан улсад 5 удаа нэг давсан. Монгол үндэсний бөхийг дэлхийн дээд амжилт Гиннесийн номонд бүртгүүлэхэд зориулсан 6002 бөхийн барилдаанд барилдаж хоёр даваад гурвын даваанд улсын заан Хүрэлбаатарт өвдөг шороодсон. 1989 онд Дорноговь аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцон аймгийн начин цол хүртжээ. Багаасаа зураг зурах дуртай байсан бөгөөд 1987 онд Улсын хэмжээнд зохиогдсон уран зургийн уралдаанд оролцож хоёрдугаар байр, ажилчны урлагийн их наадмаар аймгийн хэмжээнд болсон уран зургийн уралдаанд оролцож шалгарч байсан. Х.Сайхнаатай гэр бүл болж П.Одгэрэл, П.Сүхбат нарын хоёр хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Эцэг өвгөдийнхаа малч удмыг дагаж 2009 оны хавар нутгаасаа малаа авч ирж Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Цагаан бургастайд нутаглаж малаа 1130 толгой болтол өсгөж байжээ. 1996 онд ”Сутай Бумбат хайрхан” компанийг үүсгэн байгуулж хүнс, техникийн чиглэлээр ажиллаж байна. - Сумынхаа түүхт 90 жилийн ойгоор хурдны дээд болсон соёолон насны морины бай шагнал даахаар болсон.
409
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
“ЭНГҮЙ ТАЛ” ХХК - 2004 онд уул уурхай, ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалт, гадаад худалдааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаар үүсгэн байгуулагдсан. - Өнгөрсөн хугацаанд “Энгүй тал” ХХК нь бизнесийн үйл ажиллагаагаа тэлж уул уурхай, барилга, хөдөө аж ахуй, эрдэм шинжилгээний салбарт 4 охин компани, 100 гаруй үндсэн ажилтан албан хаагчидтай, дүрмийн сангаа 9,336,000,000 төгрөг болгон нэмэгдүүлж өргөжсөн билээ. - “Энгүй тал” ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирлаар Ховд аймгийн Дарви сумын уугуул Гончигийн Сундуйпүрэвийн охин Мөнхжаргал ажиллаж байна. Алсын хараа: Үндэсний шилдэг бүтээн байгуулагч групп болох Эрхэм зорилго: Дэлхийн стандартад нийцсэн компаний засаглал, бүтээгдэхүүн үйлчилгээ, чадварлаг боловсон хүчин Гишүүнчлэл: Монгол Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим - Уул Уурхайн Үндэсний Ассоциаци Нийгмийн хариуцлага: - Тус компани 2011 оноос эхлэн усан сэлэлтийн спортыг дэмжих зорилгоор “Энгүй тал CUP” жил болгон амжилттай зохион байгуулж байна. - Шинэ залуу чадварлаг боловсон хүчнийг дэмжиж уул уурхай чиглэлээр суралцаж буй оюутан залуус дунд тэтгэлэгт хөтөлбөрийг жил болгон зохион байгуулж байна. Тэрээр нутгийнхаа 90 жилийн ойд компанийхаа зүгээс томоохон хэмжээний хандив өргөсөн, нутгаа гэсэн сэтгэлтэй бизнесмэн эмэгтэй юм.
410
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ХОВД АЙМАГ ДАХЬ НУТГИЙН ЗӨВЛӨЛ
1983 онд тэр үеийн аймгийн Засаг дарга /АДХГЗ-ын дарга/ Жамбын Норовсамбуу анх санаачлан байгууласнаас хойш 1993 онд аймгийн Цэргийн хэлтсийн дарга Г.Лхагваа, 2000-2009 онд Ховд Их сургуулийн дэд захирал Гончигийн Бямбасүрэн, 2010 оноос Д.Батцэнгэл нар Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн тэргүүнээр ажиллаж байна. Алсын хараа: Олхонууд овогтон сутай нутгийн хөгжлийн төлөө Зорилго: Цуутай нутаг-Сутайн алдартнууд, нутгийн зон олныхоо хөдөлмөр бүтээлийг үнэлж, дэмжин туслаж тэдгээрийн эрүүл мэнд, сурч боловсрох хөдөлмөрлөх эрхийг хамгаалах, нийгэм эдийн засгийг хөгжүүлэхэд оршино. Үйл ажиллагааны чиглэл нь: • Сутай нутгийнхаа алдар суутнууд, бүтээлч, хичээнгүй хөдөлмөрч чанарыг уламжлан хадгалж арвижуулах • Олхонууд овгийн үүх түүхийг сэргээж, оюунлаг эрүүл, саруул, ухаалаг хойч ирээдүйг бий болгох • Нутгийн зан заншил, ёс уламжлалыг түгээн дэлгэрүүлэх • Сум орон нутгийнхаа хөгжлийг хэтийн төлөвлөгөө боловсруулж үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгох • Дарви сумын байгалийн баялаг, үнэт зүйлийг хадгалж, хамгаалах • Хүн, мал, амьтны өвчин эмгэг, байгалийн бэрхшээлээс нутгийн зон олноо хамгаалж урьдчилсан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах • Сум орон нутагт хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалтын ажлыг дэмжиж, чанар үр дүнг дээшлүүлэх • Нутгийн зон олныхоо эрүүл мэнд, боловсролыг дэмжиж, хөгжүүлэх • Төрөлх нутгийнхаа нийгэм эдийн засгийг хөгжүүлэх чиглэлд анхаарч ажиллаж байна. 411
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ДАРХАН ХОТ ДАХЬ НУТГИЙН ЗӨВЛӨЛ Дархан-Уул аймгийн нутгийн зөвлөл нь 2013 оны 10 сард шинэчлэгдэн байгуулагдсан. Нутгийн зөвлөлийн даргаар “Дархан-Ус суваг” ТӨК-ний захирал Р.Эрдэнэбаяр, НБД-аар “Дархан дулааны станц” ТӨҮГ-ын ашиглалтын инженер Д.Баасандорж нар сонгогдон ажиллаж байна. Ингэснээр төрөлх сумынхаа иргэдийг зохион байгуулалттай үйл ажиллагаанд оролцох боломжийг бүрдүүлсэн. Дархан-Уул аймагт Дарви сумын уугуул 60 гаруй иргэд ажиллаж амьдардаг. Үүнээс Дархан-Уул аймгийн ерөнхий прокурор Г.Бат-Очир, Дархан аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга асан С.Чойжамц, Дарви сумын зээ болох Дархан сумын Засаг дарга Д.Азжаргал, “Мандах бүртгэл” дээд сургуулийн Дархан-Уул аймаг дах салбар сургуулийн захирал Ц.Баттогтох нарын ажил үйлсээрээ тэргүүлж буй хүмүүсийн нэрийг дурьдаж болно..
412
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ЭРДЭНЭТ ХОТ ДАХЬ НУТГИЙН ЗӨВЛӨЛ Эрдэнэт хот дахь нутгийн зөвлөл нь 2013 оны 11 сард байгуулагдсан. Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн тэргүүнээр И.Лодойдамба, нарийн бичгийн даргаар Д.Отгонбаяр, тэргүүлэгч гишүүдэд Ц.Амгалан, Ц.Чүлтэмсүрэн нар ажиллаж байна. “Төрөлх нутгийнхаа ирээдүйн хөгжлийн төлөө” гэсэн уриатайгаар үйл ажиллагаа эхлүүлэн ажиллаж байна.
Эрдэнэт хотод Монгол Улсын гавьяат эмч Т.Данзанлхагва, гавьяат багш Л.Төмөр-Чөдөр зэрэг алдар цолтой, төрөлх сумаа гэсэн сэтгэлтэй хүмүүс сумынхаа суу алдрыг цуурайтуулан ажиллаж хөдөлмөрлөж байна. - Төрөлх сумынхаа 90 жилийн ойдоо зориулан 6 150 000 төгрөг, Ховд аймгийн Баруун бүсийн их хурд, Галдан бошигтын 370 жилийн ойд зориулан 1 500 000 төгрөг хандивласан. - Сумынхаа ЕБС-ийн бага ангийн 1 танхимийг Орхон цогцолбор сургуулийн багш Г.Пүрэвдорж, сумын хүн эмнэлэгийн салбарын 1 төслийг ГОК-ын сувилалын дарга Ж.Ганчимэг нар төсөл хэрэгжүүлэн, тохижуулахаар ажиллаж байна. - Нутгийнхаа уул, усыг мөнхжүүлэх, сумынхаа 90 жилийн ойд зориулан “Сутай хайрхан”, “Гимбий богд” уулын дүрийг хивсэн дээр буулган сумын ЗДТГ, сумандаа суугаа хамгийн өндөр настай эрэгтэй, эмэгтэй хоёр бууралд хадгалуулахаар төлөвлөсөн.
413
ТҮҮХЭН ГЭРЭЛ ЗУРГУУД
Сумын иргэдийн төлөөлөгчид Ховдоос сонгогдсон гишүүдийн хамт
Сумын эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл төрийн ордонд
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Сумын иргэдийн төлөөлөгчид төрийн ордны гадна
Сумын иргэдийн төлөөлөгчид төрийн ордны дотор
Халтар, Лодон, Дамчаабазар
415
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Овооны тахилгын үеэр
“Дөрвөн бэрх” тэмцээн
“Дэвжээ” тэмцээн 416
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Цанжидын Эрдэнэ-Очир
Аюушийн Галсан. Жамайн Сономпил
Æ ÈË
Ч.Гончиг
Т.Лхагважавын гэргий Д.Ням үр хүүхдийн хамт
А/а Н.Жанцан гэр бүлийн хамт
Самтангийн Бямбадорж, Бизьяагийн Цэгмид нар. 1-р бригад 417
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Дамдины Хандбазар, Гүнсэнгийн Амирийдаа.
Хурандаа Л.Дамдин гэр бүл үр хүүхдийн хамт
Мөрөн баг. С.Даваасамбуугийн үр хүүхдүүд
418
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Н.Буянням, Н.Пүрэвхүү, Н.Содном нар үр хүүхдийн хамт. 1986 оны цагаан сараар
МУГЖ Д.Найдан төрөл төрөгсдийн хамт
Д.Галсан
Галсангийн Бямба. 419
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Занын Гэндэн, хүү Батдэлгэр, бэр Цэцэгмаа, ач нарын хамт
Прокурор Бор гэр бүл, үр хүүхдийн хамт
Ж.Цэвээндорж гэр бүлийн хамт 420
Ядамжавын Дамдинсүрэн ээж, гэр бүлийн хамт.
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Зүүн талаас: Д.Лувсандорж, лам Гомбогаадан, Д.Лхагвасүрэн Аюушийн Ванчигням, Цанжидын Цэрэнпил нар үр хүүхдүүдийн хамт.
Х.Цэрэндорж төрийн шагнал хүртэж байгаа нь.
Доржхүү амбаа
421
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Ховд аймгийн нэгдэл дундын үйлдвэрийн нягтлан бодогч Б.Лантуу, нэгдлийн дарга Н.Даваа, жолооч Б.Усны-Эх. 1969 он
Ардын Их хурлын депутат, анхны зуун мянгат жолооч Н.Пүрэвхүү. 1950 он
Лхаашиднямын үр хүүхдүүд. Урд талд зүүн талаас Л.Дашдорж, Л.Давагдорж, Л.Батчулуун, Л.Дамдинсүрэн, арын эгнээнд Д.Эрхэмбаяр, Д.Мөнхзул, Д.Эвшинцэрэн, Л.Бадамсүрэн, Д.Оюунбилэг, Д.Мөнхцэцэг
Ш.Дамдины хүүхдүүд. Урд тал. зүүн талаас Цэрэнханд, Цэндсүрэн, Дамдин, Хоролцэрэн, Долгор, Цээсүрэн, арын эгнээнд зүүн талаас Энхбаяр, Цэдэндамба, Энхбат, Эрдэнэбат, Алтанцэцэг. 422
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Ш.Базар, Д.Янжин нар.
Баруун талаас Д.Должинсүрэн, Д.Цэрэнханд нар.
С.Баянхүү нөхөр МУ-ын харцага Г.Намсрайжавын хамт
Худалдааны гавьяат ажилтан Цагаан
Мөрөн баг.С.Даваасамбуугийн үр хүүхдүүд 423
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Т.Пүрэвдорж Баянголын овоо тахилгын үеэр
Нутгийн зөвлөлийн дарга Д.Баатар, нутгийн зөвлөлийн гишүүд хийморийн овоонд
Нутгийн буурай Баавай үр хүүхдийн хамт 424
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
Гомбованжилийн гэр бүл үр хүүхэд
Ганжингийн үр хүүхдүүд 425
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
2014 оны сар шинийн золголтыг Хүүхдийн номын ордонд зохион байгуулж, 500 гаруй иргэд оролцов. 80-аас дээш насны ахмадуудад НЗ-ийн дарга хүндэтгэл үзүүлэн гарын бэлэг барив.
426
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
МЯЛААЛГА Ном бүтээх нь дээдийн дээд буян гэж ахас ихэс сургажээ. Энэ номыг бүтээх ариун цагаан үйлсэд чин санаанаасаа зориглон зүтгэж сэтгэл зүрхээ зориулан цаг зав хүчин чармайлтаа гаргаж ярвигтай чимхлүүр бүхий л ажлыг амжуулан, ариун хөдөлмөрөөрөө амьдрал ахуйгаа өөд татаж яваа жирийн хөдөлмөрч ардынхаа тухай баримтат ном бичиж, хойч үеийнхэндээ өв болгон үлдээж байгаа нь бүр ч бахдууштай. Дарвичуудын минь өлгий нутаг, уул ус, говь тал, аараг толгодоор тэгш, жил жилийн зундаа хамаг цэцэг ногоогоо харамгүй дэлгээд будчихсан юм шиг ногоорон дуниартаж, алтан шаргал намартаа таана хөмүүл, мангир, сонгино, агь бударгана, алаглан ургадаг уужим тэнүүн нутаг. Манай улсад Дарви нэртэй сум хоёрхон байдгийн нэг нь төрийн тахилгат Сутай хайрханы зүүн хойд бэлд оршдог манай сум. Дарвийн түүхийг Дарвиар овоглосон ард түмэн бүтээсэн нь жинхэнэ баримтат түүх. Дарвийнхан удам сайтай ёстой л сайхан хүмүүс. Сайхан хүмүүс цагийн цагтаа сайхан, цаанаа л нэг сайхан байдаг. Нас холдоход нутаг ойртдог гэгчээр уул ус, ураг төрлөө дээдлэн унасан газар, угаасан ус, унаган нутгийнхаа төлөө бие сэтгэлээ чилээж явахаас илүү эрхэм зүйл юу билээ. Нутаг усаа дурсаж нутгийнхаа тухай сонсож, цэнхэр дэлгэцээр үзэж, нутгийнхаа хүнтэй уулзан нутгийнхаа салхиар амьсгалан төрсөн газраа хөрвөөх сайхан шиг нутаг усаа түшиж амьдрах бүр жаргалтай. Нутгаа түшин амьдарч байгаа нь ч нутгаасаа хол яваа хэн нэгэнд ч энэхүү ном уул усны минь дуудлага болж хорхой хүрэм, уншаад баймаар сэтгэлийн дуулал болох учиртай. Эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж, ардын хувьсгалын галыг асаалцсан, хувьсгалт төр засгаа бэхжүүлэхэд гар бие оролцон, эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс бие сэтгэлээрээ хамгаалж явсан баатарлаг үйлстнүүд байсан. Эдгээр алдартнууд нь ардын хувьсгалын партизанууд, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зтгэлтнүүд, улсын баатарууд билээ. Дарвийнхан хэзээнээс л туйлын ажилсаг, авхаалжтай хөдөлмөрч, бүтээлч, оюунлаг ард түмэн, хөдөлмөрийн баатар, ардын цолтон, төрийн шагналтнууд, гавьяатууд, эрдэмтэн мэргэд, зохиолч, сэтгүүлчид, урлаг соёл, спортын алдартнуудын өлгий нутаг. Ийм олон алдртнууд нэгэн сум нэгэн дороос төрсөн нь төдий л үгүй. Ганцхан манай суманд л бий. Хоёр хангай нутаг минь Хүрэнтэж харагдах янзтай Хошууны олон та нар бминь Санагдах чиг янзтай Энгэрийн олон мод нь Эрээнтэж харагдах янзтай Ээж аав та нар минь Санагдах чиг янзтай Арын харгай мод нь Алагтарч харагдах янзтай Ахан дүүс та нар минь Санагдах чиг янзтай гэж ардын дуунд дуулдагчлан ах дүү, нутаг ус минь миний сэтгэл зүрхэнд санагдсаар байна. Хүмүүсийн төрсөн нутаг, хүний бие сэтгэл, оюун ухаанд уяатай явдгийн учир энэ. Нутаг нэгтнүүдийн минь буян заяа дэлгэрч, юу санасан ариун цагаан хүсэл тань сэтгэлчлэн бүтэж, урагшлах зам тань өлзийтэй байж нутгийн та нар минь энх тунх, элбэг баян амьдрах болтугай. Арвандолдугаар жарны модон морин жилийн хаврын дунд сарын шинийн найман
1959 оны 1-р ангийн сурагч Дарви сумын уугуул Олхонууд овгийн Санжаасүрэнгийн Рэгзэн 427
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
428
Æ ÈË
АШИГЛАСАН НОМ Хувьсгалт залуучуудын эвлэл минь. Б.Лхагваа. Авьяасаараа мөнхөрсөн гавьяа. УБ 2008 он МУ-ын хилчиний тайлбар толь. УБ.2003 он И.Даваа, Ц.Намжил. Дарви сумын уг түүхийн бичиг. 1996 он Д.Дагвадорж. Сэтгэлд уяатай сутайнхан”. 1994 он Ховд аймгийн хураангуй толь бичиг. 2002 он Ч.Дашзэвэг. Дарви сумын байгаль экологийн нөхцөл нөөц. 2004 он Д.Данзан. Уран мэх уралдуулсан Ховдын бөхчүүд. 2001 он Улс төрийн хэлмэгсэдийн дурсгал “Цагаан ном” 1, 2, 3 боть. МУ-ын цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комисс. 2009 он Д.Лхасүрэн. Хадагт хар цагаан тууж оршвой. 2006 он А.Чогдон. Дарви сумынхаа тухай хувь хүний дурсамж. 2004 он МАН-ын баримтын төв архивын материал. Үндэсний төв архивын баримт Монгол 999. 2008 он Б.Лхагваа. Алдар гавьяатын товчоон. 2006 он
ХОВД АЙМГИЙН ДАРВИ СУМ
90
Æ ÈË
ГАРЧИГ Өмнөтгөл үг .......................................................................................................................2 Мэндчилгээ ........................................................................................................................4 НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. ДАРВИ СУМЫН ҮҮСЭЛ БА ТҮҮХ .............................................................8 Олхонууд овгийн өнгөрсөн мөр буюу Эрдэнэ бэйсийн хошууны тухай ........................8 Дарви сум байгуулагдсан түүх .........................................................................................9 Дарви сумын Засаг даргын тамгын газрын танилцуулга ..............................................18 ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ЭХ ОРНЫХОО ТУСГААР ТОГТНОЛ, ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ ТӨЛӨӨ ТЭМЦЭГЧ-ЭХ ОРОНЧИД ................................................................33 1921 оны ардын хувьсгалын партизан, ардын журамт цэргүүд ......................................34 Эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс хамгаалах дайнд оролцож явсан ахмад дайчид ..........................................................................................43 ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛЫН ҮЕ ҮЕИЙН ТӨРД ОЛХОНУУД ТҮМЭН НЭРТЭЙ Ч, МӨРТЭЙ Ч БӨЛГӨӨ ..................................................................................................55 Төрийн түшээ, төр нийгмийн зүтгэлтэн ............................................................................54 Улсын болон хөдөлмөрийн баатар ..................................................................................67 Монгол Улсын ардын цолтон ............................................................................................72 Монгол Улсын төрийн шагналтан .....................................................................................75 Монгол Улсын гавьяат цолтон ..........................................................................................77 Гурван олхонуудын дээд эрхэм эрдэм буй .....................................................................101 Цэргийн хурандаа нар ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ. БААТАРЛАГ ОЛХОНУУДЫН БАХАРХАЛТ ТҮҮХЭЭС ................149 Улсын сайн малчид, хошой аварга, аварга малчид ......................................................150 Дуурсах алдартай тамирчид ............................................................................................163 Улс, аймгийн тод, манлай, алдарт уяачид .....................................................................183 Сумынхаа ойтой нас ойролцоо өндөр настан, буурлууд ..............................................189 Өвөг дээдсийнхээ гал голомтыг авч яваа олхонуудынхаа намтар түүхээс ...................193 Сумын төлөө хүч хөдөлмөрөө зориулсан бусад аймаг сумын хүмүүс .........................223 Эх орныхоо дөрвөн зүг найман зовхист ажиллаж амьдран байгаа түмнийхээ намтар түүхээс ...............................................................................................228 Уран бүтээлчид, уран бүтээлийн дээжээс .......................................................................312 ТАВДУГААР БҮЛЭГ. ЯРИНПИЛ, ЭРЭЭГЭМБЭЛ ХИЙДИЙН ЦАДИГ ТҮҮХ .......................338 Яринпил, Эрээгэмбэл хийд .............................................................................................339 Сутай нутагт төрсөн шажин номын хувраг, эгээрэл, гэгээрлийг олсон эрдэмт лам нар ...................................................................................341 Яринпилийн хийд хэлмэгдүүлэлтийн сүүдэрт өртсөн нь ..............................................354 Цэцэн цэлмэг, билэгт арга ухаант ардынхаа содон сонин түүхээс ...............................361 ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ. ГАЗАР ЗҮЙН БАЙРШИЛ, ТОГТОЦ, ДУРСГАЛТ ГАЗРУУД .....380 Газар зүйл байршил ........................................................................................................382 Түүхэн дурсгалт газар ......................................................................................................390 Хөшөөтийн нүүрсний ил уурхай .....................................................................................392 Дарви сумын нутгийн зөвлөл, танилцуулга ...................................................................399 Түүхэн гэрэл зургууд ........................................................................................................414 429
НОМ БҮТЭЭГЧИЙН ҮГ Энэ ном маань Олхонууд овгийн Дарвичууд бидний туулж өнгөрүүлсэн түүх бүтээгчдийн нэгээхэн мөчлөг болно. Бид үнэхээр “аймаг ичээсэн” бардамнах юмтай ард түмэн юм. Дарвичууд маш олон салбарт анхдагч нартайг тоолж барахгүй юм. Төрөлх сумынхаа түүхт 90 жилийн ойд зориулсан энэхүү номыг Сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Дамдиндоржийн Баатарын санаачлага, санхүүжилтээр бүтээгдсэнийг унаган нутгийнхаа уугуул, суугуул уншигч түмэндээ зарлан талархмуу. Уг номонд бичигдээгүй түүхэн үйл явдал, намтар түүх нь тэмдэглэгдээгүй олон арван хүмүүс тэдний үр хүүхдүүдээс хүлцэл өчиж байна. Түүхт 90 жилийн ойн баярын мэнд дэвшүүлж төрлөөрөө түвшин амгалан, элгээрээ энх амгалан амьдрахын ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. Ном бүтээх ажлын хэсэг:
Зохиогч, эìõýòãýæ, õýâëýëä áýëòãýñýí: Данзангийн Лхасүрэн,
Редактор: Физик математикийн ухааны доктор Довдонгийн Данзан
Ажлын хэсгийн ахлагч: Даваасамбуугийн Соном
Òåõíèê ðåäàêòîð: Áямбаагийн Áаасанжаргал
Õàâòàñíû äèçàéí: Б.Баасанжаргал, Я.Оюунбаяр Õýâëýëèéí ýõ áýëòãýñýí: ß.Îþóíáàÿð Öààñíû õýìæýý: В5 Õýâëýëèéí õóóäàñ:
“Òîä ¿ñýã” õýâëýõ ¿éëäâýðò ýõèéã áýëтгýæ õýâëýâ.