Монголын Ховдын
эрмэлзэл
2015.09.23
УРИА:
“МОНГОЛЫН ЭРМЭЛЗЭЛ” ТББ
Дугаар №001
Ховд хот
Монголын эрмэлзэл-Бидний ирээдүй МЭНДЧИЛГЭЭ
Баатарлаг, хөдөлмөрч уламжлалтай, эх орныхоо тусгаар тогтнол, нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үеийн үед үнэтэй хувь нэмэр оруулан эгнээнээсээ төр нийгмийн зүтгэлтнүүд, хөдөлмөрийн сайчууд, соёл, спортын алдартнууд, эрдэмтэн докторуудыг төрүүлсэн олон ястны өлгий - төрөлх Ховд нутгийн ахан дүүсдээ чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Иргэдийн амьдрал өдрөөс өдөрт доройтсон, ажилгүйдэл өсч, хот-хөдөө, баян-хоосны ялгаа улам ихэссэн, малын гаралтай түүхий эд үнэгүйдсэн, төгрөгийн ханш суларсан, бараа бүтээгдэхүүний худалдан авалт, борлуулалт муудсан, гадаад өр нэмэгдсэн, үнэн шударга хоёр хүчгүйдсэн, хуйвалдаан хавтгайрсан, хэт намчирхсан үзэл газар авсан, төрийн тогтолцоо нь гажуудсан, дээдсийн дотор эх орон ард түмнээ гэх сэтгэлтэй хүмүүс дэндүү цөөрсөн ийм л нийгэмд бид амьдарч байна. Ийм нөхцөл байдалд хүрэхэд гадаад гэхээсээ илүү дотоод хүчин зүйлийн нөлөөлөл их байсан гэж би бодож байна. Монгол улсын хөгжлийн түүхэн талаас нь авч үзсэн ч харийнхан биднийг дотроос нь талцуулж, хагаралдуулж хүчийг нь сулруулан доройтуулж, мөхлийн ирмэгт хүргэж байсан гашуун сургамж саяхных. Яг ийм түүхэн цаг хугацаа бидний өмнө тулгарч ирж байна уу гэж сэтгэл зүрх маань шаналах боллоо. Энэ хүнд үед өөрийн дотоод сэтгэлийн болоод цаг үеийн дуудлагаар нутгийн хүү чинь Эх орон, ард иргэд, төрөлх Ховд нутгийнхаа хөгжлийн төлөө оюун ухаан, хүч хөдөлмөрөө зориулахаар улс төрд сэтгэл шулуудан орж, иргэдийнхээ оролцоотой олон бүтээлч, шинэлэг ажлуудыг санаачлан хэрэгжүүлж эхлээд байна. Төрөлх нутгийн ахан дүүс та бүхнийг, улс эх орны тусгаар тогтнол, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийг авч явж чадах эрдэм боловсролтой, дадлага туршлагатай, нэр цэвэр, итгэл даах хүмүүсийг дэмжин хамтран ажиллана гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Сайн үйлс дэлгэрч, сайхан цаг ирэх болтугай! Хүндэтгэсэн: Монгол улсын Засгийн Газрын Эдийн засгийн Зөвлөлийн гишүүн, Ховд аймгийн Нутгийн Зөвлөлийн дэд дарга, “Монголын эрмэлзэл” ТББ-ын тэргүүн, Доктор Балжиннямын Очбадрах
ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХЫН ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА Боловсрол, мэдлэг 1977 онд Ховд 10 жилийн 1-р сургуулийг Алтан медальтай 1983 онд ЗХУ-ын Ленинград хотын Санхүү эдийн засгийн академийг Улаан дипломтой 1992 онд ОХУ-ын Москва хотын Удирдлагын академи 1992 онд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Төрийн албаны академи 2005 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль - Герман, Франци, Япон, Турк, Тайвань зэрэг орнуудад мэргэжил дээшлүүлсэн. - Эдийн засагч, эрх зүйч мэргэжилтэй - Эдийн засгийн ухааны доктор - Орос, Англи хэлтэй - Эдийн Засаг, Улс төр, Түүхийн сэдэвтэй 20 гаруй бүтээлтэй Ажлын туршлага 1983 оноос Улсын Төлөвлөгөөний Комисст мэргэжилтэн 1984-1989 МАХН-ын Төв Хороонд улс төрийн ажилтан 1992-1996 МУ-ын Засгийн Газрын Өмч Хувьчлалын Комиссын орлогч дарга 1998 оноос “Бөөний Худалдаа” ХК-ний ерөнхий захирал 2007 оноос МАН-ын Эдийн Засгийн Бодлогын Байнгын Хорооны дарга 2008 оноос “Монголын эрмэлзэл” ТББ-ын тэргүүн 2009 оноос Ховд аймгийн Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөлийн дэд дарга 2015 оноос Төрийн банкны орлогч захирал
“Монголын эрмэлзэл” ТББ-ын Товч танилцуулга
Эрхэм зорилго: Үндэсний язгуур эрх ашиг, эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, тэгш эрх, шударга ёс, эв нэгдэл, хүмүүнлэг чанар, эх оронч үзэл, үндэсний бахархал, даяаршсан сэтгэлгээ, нийгмийн хариуцлага гэсэн үнэт зүйлсийг эрхэмлэн иргэд, ажахуйн нэгж, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллах, дэмжлэг үзүүлэх замаар улс орон, бүс нутгийн хөгжилд бодит хувь нэмэр оруулахад оршино. Бидний уриа: Монголын эрмэлзэл-Бидний ирээдүй Монголын нийгэм, улс төр, эдийн засагт тулгамдаж буй асуудлыг судлах, шийдвэр гаргах түвшинд нөлөөлөх, бүс нутгийн хэмжээнд иргэдийн оролцоо, хүсэлт, хүлээлт, санаачлагаас өрнөсөн бүтээлч ажлуудыг дэмжих, хэрэгжүүлэх зорилгоор ашгийн төлөө бус, нийгэмд үйлчилдэг “Монголын эрмэлзэл” төрийн бус байгууллага 2007 онд байгуулагдан үйл ажиллагаагаа явуулж ирлээ. “Монголын эрмэлзэл” төрийн бус байгууллагын удирдах зөвлөлд ихэвчлэн Ховд аймгаас гаралтай төр, нийгмийн зүтгэлтэн, эрдэмтэн докторууд, иргэд сонгогдон ажилладаг бөгөөд тэргүүнээр нь тус байгууллагыг санаачлагч нутгийн хүү, эдийн засгийн ухааны доктор Б.Очбадрах ажиллаж байна. Ховд аймагт 2012 оноос эхлэн “Монголын эрмэлзэл” ТББын салбарыг нээж, иргэд, аж ахуйн нэгж, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран олон төслүүдийг санаачлан санхүүжүүлж, амжилттай хэрэгжүүлж байна. Сонины редакци: И-мэйл: mongolynermelzel@yahoo.com Утас: 93061002, 99431121
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
2015.09.23
Дугаар №001
Ховд хот
2
ХОВД АЙМАГТ 2015 ОНД
Зэрэг сумын иргэдийн санаачлага, хүсэлтээр хадлангийн талбайг усжуулах, зам засах төслийг санхүүжүүлж, хэрэгжүүлсэн нь олон жил ашиглалтгүй байсан хадлангийн талбайг сэргээлээ.
Ховд аймагт “1000 Залуучууд”-ын чуулганыг аймгийн МАН-ын хороотой хамтран амжилттай зохион байгуулсан нь анх удаа залуучуудын дуу хоолойг нэгтгэх, тэдний өмнө тулгамдаж буй нийгмийн асуудлыг нь сонсох, залуучуудын бүтээлч санал, санаачлагыг дэмжиж, хамтарч ажилласан үр бүтээлтэй ажил боллоо.
Зүүн бүсийн намын анхан шатны байгууллагын удирдлагуудын сургалт, зөвлөгөөнийг ивээн тэтгэж, аймгийн МАН-ын хороотой хамтран Мянгад суманд зохион байгууллаа.
Чандмань, Буянт сумын түүхт 90 жил, Ховд аймагт эрүүл мэндийн салбар, худалдааны салбар үүсэн байгуулагдсаны 90 жил, Мянгад сумын цэцэрлэгийн 50 жилийн ойн ном, альбомуудыг хэвлэн оюуны хөрөнгө оруулалт хийлээ. Аймгийн төвийн 6, зүүн бүсийн 9 сумын намын анхан шатны байгууллагуудад 2014 оны 10 сараас эхлэн, санхүүгийн урамшуулал дэмжлэг үзүүлээд байна. Үүнээс гадна аж ахуйн нэгж, төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэдтэй ажил төрлийн харилцаа тогтоон хамтарсан төслүүдийг эхлэн хэрэгжүүлээд байна.
өргөжүүлэх, аж амьдралтай нь танилцах зорилгоор Дарви, Зэрэг, Мөст, Манхан, Дуут, Буянт, Ховд, Эрдэнэбүрэн, Мянгад, Дөргөн, Чандмань сумуудад “Эрүүл Ховд хүн” төслийг санаачлан санхүүжүүлсэн нь иргэдийн хүсэлт, талархлыг хүлээсэн ажил боллоо.
Нийслэл хотоос алслагдсан төрөлх Ховд нутгийнхаа иргэддээ сум, баг, хотонд нь эрүүл мэндийн үзлэг, үйлчилгээ ү з ү ү л э х , зөвлөгөө өгөх, санал бодлыг нь сонсох, цаашдын х а м т ы н ажиллагаагаа
Нутгаа гэсэн чин сэтгэлтэй залуучуудын зохион байгуулсан Дөргөн сумын “Арлын унага-4”, Цэцэг сумын “Цэцэг нуурын унага-1” адуучин тэмцээнийг ивээн тэтгэж, аймгийнхаа иргэдэд ТV-ээр сурталчиллаа.
2015.09.23
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
Дугаар №001
Ховд хот
3
ХОВД АЙМАГТ 2015 ОНД
Жаргалант сумын Буянт, Рашаант, Наран, Жаргалан, Цамбагарав, Магсаржав багийн өдөрлөгүүдийг ивээн тэтгэн оролцож, багийн иргэдийнхээ санал бодлыг сонслоо.
Баруун бүсийн НАМЭХ-ны баруун бүсийн зөвлөгөөнийг ивээн тэтгэн оролцож, бүс нутгийн эмэгтэйчүүдийн өмнө тулгамдаж буй асуудлыг судлан хамтран ажиллалаа.
Улаанбаатар хот дахь Ховд аймгийн сумдын оюутнуудын дунд “АСК-2015” тэмцээнийг санхүүжүүлж, оюутнуудын авъяас, чадварыг нээх, хөгжүүлэх, холбоо тогтооход дэмжлэг үзүүллээ.
“Босоо заяатай Монгол-5” цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн үндэсний бөхийн наадмын аваргуудтай хамт.
Цэцэг сумын амьдралын бололцоогүй хүүхдүүдэд хичээлийн цүнх, хэрэгсэл бэлэглэв.
“Адуучин-2015” тэмцээнийг ивээн тэтгэв. Цэцэг сум
ТАЛАРХАЛ Өндөр настан П.Дамчаабазар /Дарви/ Б.Очбадрах даргын энэ ажилд үнэхээр баярлаж байна. Монгол хүн чинь харахаараа бүгд эрүүл юм шиг мөртлөө хачир дээрээ эрүүл мэндээ олигтой анхаардаггүй хүмүүс шүү дээ. УБ хотод шинжилгээ очиж өгнө гэдэг малчдын хувьд маш хэцүү, их зардал чирэгдэл гардаг, ард ажил нь үрэн таран болдог хэцүү байхгүй юу. Малчид ахмадуудад ёстой нэг тустай сайхан үйл хэрэг. Б.Очбадрах болон нарийн мэргэжлийн эмч нартаа сайн сайхныг хүсье. Ш.Бира /Эрдэнэбүрэн сумын өндөр настан их эмч/ Б.Очбадрахын санаачлан хэрэгжүүлж буй энэ төсөлд үнэхээрийн баяртай байна. УБ хотын нарийн мэрэгжлийн өндөр ур чадвартай эмч нарыг малчдын хотонд авчирч иргэдэд эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлж байгаад талархаж байна. Манай сумын эмч нар, эмнэлгийн хамт олон маш их баяртай байгаа. Эмч хүний ажил тэр дундаа хөдөөгийн эмч нарын ажил амар биш. Хөдөө айлаар явж үзлэг үйлчилгээ хийнэ гэдэг үнэхээр амар биш. Энэ олон эмч нар, ийм их хөрөнгө зарж хол замыг туулж ингэж өдөр шөнөгүй ажиллана гэдэг үнэхээр хэцүү. Багийн нийт гишүүдэд иргэдийнхээ өмнөөс талархаж байгаагаа уламжилья.
ЦААШИД: • Ховдчуудын хүсэлт, хүлээлтэнд нийцсэн олон бүтээлч ажлуудыг Та бүхэнтэйгээ хамтран зохион байгуулах болно. Н.Сүхээ /Буянт сумын иргэдийн хурлын тэргүүлэгчдийн дарга/ Хөдөөгийн малчид, тариаланчдын гэрт ирж эрүүл мэндийн ийм сайхан үйлчилгээ үзүүлж байгаа Б.Очбадрах ахдаа болон эмч нарын багтаа нийт Буянтчуудын нэрийн өмнөөс талархал илэрхийлж, эрүүл энх, ажлын амжилт хүсье. Ч.Эрболот /Ховд сумын Засаг дарга/ Б.Очбадрах ах маань манай сумын намын хороо, төр захиргааны байгууллагатай хамтран олон сайхан ажлыг санаачлан зохион байгуулж, бидэнд байнга дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байдаг. Тэр дундаа энэ олон сайхан эмч нарыг суманд авч ирж иргэдэд эрүүл мэндийн үзлэг, үйлчилгээ үзүүлж байгаа нь цаг үеэ олсон сайхан ажил боллоо. К.Батзаяа /Зэрэг сумын Бураа багийн малчин залуу/ Б.Очбадрах ахтай хамтран олон сайхан төслүүдийг сумандаа хэрэгжүүлж байна. Олон жил услаагүй хадлангийн талбайг сумын удирдлагууд, багийн малчидтайгаа хамтран 200 гаруй метр шуудуу ухаж, усны боолт хийн усжуулах төслийг амжилттай хэрэгжүүллээ. Энэ зун эрүүл мэндийн төслийг сумандаа амжилттай хэрэгжүүлж, иргэдэд эрүүл мэндийн үйлчилгээг хотонд нь үзүүллээ. Нутгийн зөвлөлийн дэд дарга Б.Очбадрах ахдаа болон Монгол улсын хүний гавьяат эмч Б.Туяабадрахаар ахлуулсан эмч нарын багтаа Алтантээлчүүдийн нэрийн өмнөөс ажлын амжилт хүсье.
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
ЗӨВЛӨГӨӨ
2015.09.23
Дугаар №001
Ховд хот
4
Ходоодондоо дайн үүсгэхгүйн тулд нэг дор хамтад нь хэрэглэж болохгүй хоол хүнсүүд
Сүүг хүнсний ногоотой хольж хэрэглэж болохгүй. Энэ нь гэдэсний хямрал үүсгэдэг. Ямар нэг хоолны дараа сүү уух хэрэггүй. Сүүг зөвхөн унтахын өмнө хоолноос 2-3 цагийн дараа ууж байгаарай.
Зөгийн балтай ус уусны дараа ургамлын тос орсон хоол хэрэглэж болохгүй.
Тахианы махтай хоол идсэний дараа айраг уувал шууд хоолны хордлого болно.
ЯРУУ НАЙРАГ
Хонины махтай хоол идсэний дараа тараг уувал элгэнд сөргөөр нөлөөлнө.
Өндөг идсэний дараа элсэн чихэр, чихэр идэж болохгүй.
Сонгинотой хоол идсэний дараа зөгийн бал хэрэглэвэл ходоод гэмтэнэ.
ХАМГИЙН ШИЛДЭГ БОГИНО ӨГҮҮЛЛЭГ ДӨРВӨН ҮГТЭЙ
Нэрт зохиолч Эрнест Хэмингуэй ямар ч хүний сэтгэлийг хөдөлгөж чадах дөрөвхөн үгтэй өгүуллэг бичиж чадна хэмээн мөрийцжээ. Тэрээр мөрийгөө авсан бөгөөд өгүүллэг нь “Хүүхдийн бойтог зарна. Хэрэглээгүй” хэмээсэн дөрвөн үгтэй л байж. Фредерик Браун хамгийн богинохон, аймшгийн өгүүлэг бичсэн. “Дэлхий дээр үлдсэн хамгийн сүүлийн хүн гэртээ сууж байтал хаалгыг нь тогшив” О.Хенри уламжлапт аргаар буюу холбоос, өрнөл, зангилаатай бичсэн богино өгүүллэгийн тэмцээнд “Жолооч тамхиа асаачихаад хэр их бензин үлдсэнийг харахаар бензинийхээ сав руу тонгойлоо. Талийгаач дөнгөж 23 настай байжээ” гэж бичээд түрүүлсэн байна. Англид болсон нэг удаагийн тэмцээнд “хатан, бурхан, секс, нууц” гэсэн сэдвүүдийг хөндөж бичихийг даалгажээ. Түрүүлсэн өгүүллэг нь “Өө бурхан минь, би хэнээс жирэмсэлснээ мэдэхгүй байна хэмээн хатан орилжээ” Хамгийн богино намтар гэсэн төрөлд нэгэн франц эмэгтэй ялжээ.Настай эмэгтэй “Урьд нь миний нүүр толигор, банзал үрчгэр байж. Харин одоо эсрэгээрээ” хэмээн бичсэн байна. Би...Эрх чөлөөг тунхаглагч Ц.Хулан (Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч. Тэргүүн байр) Үзэгдэл бүхнийг ялагч Би...зохионгуйн тарнийг эрхшээгч БИ-ЦАГААН ДАРЬ ЭХ Үймэрсэн тэнгисийг тог¬тоогч Нямсүрэн Цагаан шүхэрт болсон Би...гайхамшигт нууцад нэвтрэгч Наранцацралт Сандуйн жүд болсон Алдуурсан цагийг сөхөгч Намуухнаар хожмоо би Би...Гол ус мэт гэрэлтэгч Цагаан дарь эх болно оо! Ассан галыг хөгжөөгч Шүүдрээр нэрсийм шиг тунгалагхан гэж хорвоог би санасийм Би...Гоёхон үлгэрт итгэгч Шүлгээр бус өөрөөр ярьдагтай нь хэл амаа олсонгүй Эрт, эдүгээг холбогч Бүгдийн түрүүнд ээж минь л өрөвдөж сэм уйлаад болохгүй нь Би... авсны гүн рүү тэмтрэгч Бүсгүй амьтныг ачилдаг Энгийн үгэнд уягдагч Цагаан дарь эх болно оо Би...Амьсгалын гүнээс ургагч Хоосоршгүй танан бумбанаа¬саа цутгаж Зааг, ялгааг магадлагч Хонгор ижий үрс үрсээ цэцэг шиг ургуулдаг байтал Би...Бүүвэй шиг торнигч Хонгор ижийн тэнцүүхэн ургуулсан тэр цэцгүүд Завсар зайг нь дүүргэгч Хотлоороо яагаад нэгэн зүгт найгадаггүй юм гэж гайхахдаа би Би...Бүсгүй хүн шиг инээгч Цагаан дарь эх болно оо Араатан мэт хүрхрэгч Арван наймтын идэр цогцоо жийнсрэгийн элс шиг нурааж Би...Тэнгэр, газрыг бүртгэгч Алс ойртоо одох харгуй, чулуу бүхэн дээр цацаж зулсныг, Атаатан мэт тэрсэгч Алмай үр биднийхээ эндүүрэл эндүүрлийн шанд Би...Тэргэл сарыг шүтэгч Алдаршингуй хар гэзгээ мөн¬гөөр цувиж бурханд өр төлснийг Гаслангуйн илдийг баригч Анзаарсандаа би Би...Хэн нэгнийг хөнөөгч Цагаан дарь эх болно оо Ганцаардлын сөн түшигч Шагжтивийн хамаг амьтан эхдээ мөргөнө гэж би горьдсийм Би...Хүн бүхнээс урвагч Шандуурлын далайд живсэн хүмүүс ижийтэй манатай явдгийм байна Шалдрайхан дусал би ч тэдэн дунд хөвж л яваа Н.Гантулга (Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч. Гутгаар байр) Шаралхсандаа би Цагаан дарь эх болно оо СЭТГЭЛГЭЭНИЙ МИНЬ ШИЛЭН ХАНАНД... Дунд нь бороо шиг орж холилдсон Сэтгэлгээний минь шилэн хананд Дунгуй орчлонд хүнийхээ төрлөөс Хичнээн зураас тодордгийг би мэдэхгүй Дуртайдаа би салаагүй юм шүү Гэвч, тэр нэг намар Дэлэнгүй ч үрээ тэжээх шувуунаас Цагийн солонгонд эрх чөлөө минь будагдаж Уучлал гуйгаад би эргэж ирнэ Цахлай шувууд тэнгэрээр нисэлдэхэд Дэгдэх хөлгүй ч үрдээ яарах могойноос Уулсыг нэвтлээд намайг оносон Адис аваад би эргэж ирнэ! Улаан цог шиг харц зурагдсан байдгийг мэднэ Үйзэн цэнхэр уулнаас туурь үлдэж Гоо зүйн цэнхэр наран Үйтэн хуар талаас буурь хоцорч Зүрхний ёроол дахь нууранд Дэлхий нурахаас өмнө би олон олон ирнэ! Зүсээ тольдоход Тэмтэрч үзээгүй лусын бараа, Нойтон даашинзны үзүүр хормойн чимээ Тэнгэрт үзэгдээгүй луун дунаас ч цочоохгүй гэхдээ Нойрон дунд минь бүдэг бадаг дуулдаад Тэврээсээ үрээ салгах дургүй Зүг чиггүй алсад морьтон одох мэт Ялгуун ялгуун тэрбум байтугай Зүүдийг минь ямар нэг зүйл рүү хөтөлж Ядаж ганцхан өөрийн ээжийн ачийг хариулсан Үүрийн гэгээгээр эргэж ирэхдээ Энэ л цагт би эргэж ирнэ Үнсэлтээр бэлэг барьдгийг мэднэ Энэнээс наана, түүнээс цаана Дэнгийн эрвээхэй нисэх гэснээ больж Би цагаан дарь эх байна аа! Дэлхийн цаад хязгаарт хүрсэн мэт санаа амрахад Бодолд халиурсан өвсөн дундаас М.Уянсүх (МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд”-ийн шагналт яруу найрагч. Дэд байр) Цагаан зээр босон харайгаад Айдас түгшүүрийн мананд сарнин уусахад БИ Ариусал гэгээрлийн солонго татдагийг мэднэ Орчлонт ертөнцийг цаглагч Сарнаас гогодон авчирсан нарийхан утас Би...Өвсний дуун хөрвүүлэгч Санаашрах бүрийд минь эмзэгээр чичирхийлэхэд Одот тэнгэрт зорчигч Шүлгийн номын хуудас нэг нэгээрээ салж Би.. Үндэсний гүнд оршигч Шүүдэр гялтганах цагаар нэг нэг ертөнц болоод Хязгааргүй чанад туяарагч Эхийн хэвлийд үр бүрэлдэх шиг Би...Энүүхэн дэргэд үзэгдэгч Энэ биед минь хачин мэдрэмж төрүүлдгийг мэднэ Хилэгнэл гуниглалыг тайлагч Сэтгэлгээний минь шилэн хананд...
2015 2015 2016 2016оны оны“Хөхөгчин” “Хөхөгчин”хонь хонь жилийн жилийнМалчны Малчныцаглабараас цаглабараас 2015.09.23
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
Дугаар №001
5
Ховд хот
Төрөлх ТөрөлхХовд Ховднутгийн нутгийнзон зонолондоо олондоо Доктор Б.Очбадрахын 2015-2016 оны Монгол зурхайн Цаглабараас “Модон” “Модон” хонь хонь жилийн жилийн мэндчилгээ мэндчилгээ болгон болгон өөрийн өөрийн бүтээл-Цаглабараасаа өргөн өргөнбарья. барья. (Иргэдийн өдөр тутмынбүтээл-Цаглабараасаа хэрэгцээнд зориулав) Хөдөөгийн Хөдөөгийнмалчид, малчид,хөдөлмөрчдөд хөдөлмөрчдөдхэрэгцээтэй хэрэгцээтэй Ñàð ªäºð Ó÷ðàë мэдээллийг мэдээллийг түүвэрлэн түүвэрлэн оруулахыг оруулахыг хичээв. хичээв. Õàâðûí 3 ñàð Õóëãàíà, ãàõàé “Õóòãàíû èð” ºäð¿¿ä
¯ñ àâàõ áóþó çàñóóëàõàä àíõààðàõ çàðèì ºäð¿¿ä
Ãàðèã
Ó÷ðàë
Øèíèéí 4
Áÿìáà
Èäýý óíäàà ýëáýã áîëíî
Øèíèéí 8
Ëõàãâà
Ìàø ñàéí, æàðãàë ¿ðãýëæèëíý
Øèíèéí 9
Ï¿ðýâ
ªëçèé äýìáýðýë ñàéí
Øèíèéí 1
Ëõàãâà
ªëñºæ óíäààñíà
Øèíèéí 2
Ï¿ðýâ
ªëñºæ óíäààñíà
Øèíèéí 3
Áààñàí
ªâ÷èí ¿¿ðëýíý
Øèíèéí 6
Äàâàà
ªâ÷èí ýìãýã òóñíà
Øèíèéí 7
Ìÿãìàð
Í¿ä á¿ðýëçýíý
Çóíû 3 ñàð
Ñàð
Ховд Ховдаймгийн аймгийн Нутгийн НутгийнЗөвлөлийн Зөвлөлийн дэд дэддарга, дарга, Ëóó, ìîãîé, íîõîé, ãàõàé Õºõ õóëãàíà Ìîðü, õîíü, õóëãàíà, ¿õýð орлогч Õºõ áè÷ Төрийн Төрийн банкны банкны орлогчзахирал, захирал, доктор доктор Б.Очбадрах Б.Очбадрах Õºõ íîõîé
Ìîãîé
Ìîðü
Õîíü
Áè÷
Òàõèà
Íîõîé
Ãàõàé
Õóëãàíà
¯õýð
Áàÿí áîëíî
Ñàð ºäºð
Ëóó
Ñàéí ó÷ðàë
ºäð¿¿ä ДаДаМя МяЛхЛхПүПү БаБаБяБяНяНя
Òóóëàé
Àëèâààä ìóó “ãóðâàí õàð” ºäºð
19191 20 2021 21 2222 1 2142 3 3Æàðãàë 4 4 13, èðíý, ýä, ìàë àðâèäíà 2323 24 24 25 25 26 26 27 27 2828 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 4 Áèå, ýðõòýí ñàéæèðíà 15 ªëçèéòýé òºãñ ñàéõàí áîëíî III III (Бар, (Бар, Туулай) Туулай) сар àðâèäíà IV IV (Туулай, (Туулай, Луу) Луу) сарсар V (Луу, V (Луу, Могой) Могой) сарсар 5 Ýä сар ìàë
3
ªäºð
Áàð, òóóëàé, áè÷, òàõèà
Øèíèéí II (Бар) II (Бар) сарсар
Ñàéí ó÷ðàë
Íàìðûíажил 3ажил ñàð Ìîðü, ìîãîé Та Табүхний бүхний үйлсэд үйлсэд тус тусдэм дэмболж, болж, ªâëèéí 3 ñàð Áè÷, òàõèà буян буянзаяа заяатань таньдэлгэрэх дэлгэрэхболтугай! болтугай! “Áýëýâñýðëèéí ºäºð”-èéã àíõààð
Õ¿íèé ¿ñ àâàõàä ñàéí ºäð¿¿ä
Øèíèéí ºäð¿¿ä
Õàíóóð, òººí¿¿ð, ìýñ çàñàë õèéõ, ç¿¿ òàâèõ, åð íü àëèâàà õóòãà ìýñíèé ¿éëèéã öýýðëýâýë çîõèíî
Áàð, òóóëàé
Áàð
Ìóó ºäð¿¿ä
Ñàéí ºäð¿¿ä
ªäð¿¿ä
Èõ õàð ºäºð
7
14
21
8
16
24
9
18
27
10
20
30
VI VI (Могой, (Могой, Морь) Морь) сарсар
VIIVII (Морь, (Морь, Хонь) Хонь) сарсар
Áàãà õàð
VIIIVIII (Хонь, (Хонь, Бич) Бич) сарсар
8 БяБяНя 18Ня Да 28 5 ЛхЛх15 21 4ПүПү18 16БяНяНя ДаДаМя МяЛхЛхПүПүБаБаБяБяНяНя ДаДаМя МяЛхЛхПүПүБаБаБяБяНяНя ДаДаМя МяЛхЛхПүПүБаБаБяБяНяНя ДаДаМя Мя ЛхЛхПүПүБаБа Да Мя Мя ПүПүБа25 БаБяБя1НяНя 11ДаДа Мя МяЛхЛх БаБаБя ºäºð
Áîäèéí òºðºë îëîõ, ñàéí 1 1ñàéæèðíà 1 112 12 2 213 13 3 19 314 14 4 415 5 5 1 113 13 2 214 14 3 315 15 1 114 14 2 215 3 3 44 55 66 7 7 1 114 14 2 215 15 3 316 16 4 417 517 519 19 3131 1 116 2 2 Ç¿ñ öàðàé 11 11 15 16 16 15 16 16 17 17 18 18 19 19 20 20 17 17 16 17 17 õ¿íòýé ó÷èðíà Òýðñ¿¿ä 2 212 12 3 313 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 6 617 717 718 8 8 9 9 1010 11 11 12 12 4 416 16 5 517 617 618 18 7 719 19 88 9 9 1010 8 821 21 9 922 22 1010 11 11 12 12 1313 1414 6 7 7 8 8 1818 1010 11 11 12 3 3 4 419 5 5 20 6 622 22 723723 23 8 21 8 99 1326 3 24 1 12 13 14 14 15 15 16 16 17 17 18 18 18 19 19 20 20 21 21 22 22 23 23 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 26 27 271128 28 6 9 20 20 21721 22 225 23 23 24 25 25 26 2619 18 18 17 19 2025 24 24 25 25 ºäºð 8 Íàñ óðòàñíà 22 Ýä, èäýý ýëáýãøèíý 9 919 19 1010 11 11 12 12 1313 1414 1515 1313 1414 1515 1616 17 17 1818 1919 11 11 12 12 1313 1414 1515 1616 17 17 1515 1616 17 17 1818 1919 202021 21 1414 1515 1616 17 17 1818 1919 1010 11 11 12 12 1313 1414 1515 1616 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25 24 24 25 25 26 26 27 27 29 29 30 30 1 1 23 23 24 24 25 25 26 26 27 27 28 28 29 29 29 29 30 30 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 13 13 27 27 28 28 29 29 30 30 1 1 2 2 3 3 26 26 27 27 28 28 29 29 30 30 1 1 2 2 Òàéëáàð: Èõ, áàãà, òýðñ¿¿ä “õàð ºäð¿¿ä” íü õàð íîõîé ºäºð áàéäàã ýäãýýð ºäð¿¿äýä áýð 10 Ýðõòýí õ¿÷èí äýëãýðíý 23 Àëäàð, òºãñ æàðãàëàí áîëíî 1616 17 17 18 18 19 19 20 20 21 21 22 22 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25 26 26 18 18 19 19 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 22 22 23 23 24 24 25 25 26 26 27 27 28 28 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25 26 26 17 17 1818 1919 2020 21 21 22 22 2323 ºãºõ, áóóëãàõ õèéãýýä áóñàä àëèâàà ¿éë á¿òýýõýä õàðø ìóó. Õýðýâ çàéëøã¿é 26 26 27 27 28 28 29 29 30 30 1 1 2 2 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 30 30 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 3 3 4 4 õèéõ 5 5 õýðýã 6 6 7 ãàðâàë 7 8 8 9 9 Àìãàëàí æàðãàëàí áîëíî. öýýð ãàðãàæ áàéæ ã¿éöýòãýõ ó÷èðòàé áºë㺺. 11 Îþóí áèëýã õóðö áîëíî 26, 27 2323 24 24 25 25 26 26 27 27 28 28 29 29 27 27 28 28 29 29 30 30 25 25 26 26 27 27 28 28 29 29 30 30 31 31 29 29 30 30 27 27 28 28 29 29 30 30 31 31 24 24 25 25 26 26 27 27 28 28 29 293030 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 9 9 10 10 11 11 12 12 7 7ñàéí 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 13 13 13 13 14 14 11 11 12 12 13 13 14 14 15 15 10 10 11 11 12 12 13 13 14 14 15 15 16 16 ªëçèéòýé Í¿¿õýä õîðèãëîõ ºäð¿¿ä 3030 3131 10 10 11 11 6
Æè÷: Áóñàä ºäð¿¿äýä ¿ñ àâàõàä ìóó. IX IX (Бич, (Бич, Тахиа) Тахиа) сарсар
X (Тахиа, X (Тахиа, Нохой) Нохой) сарсар
XI XI (Нохой, (Нохой, Гахай) Гахай) сарсар
XIIXII (Гахай, (Гахай, Хулгана) Хулгана) сарсар Ñàð
I (Хулгана, Үхэр) Үхэр) сарсар (2016) (2016) ªäºðI (Хулгана, Ñàð
II (Үхэр) II (Үхэр) сарсар (2016) (2016) ªäºð
¯ñ öýýðòýé МяЛхЛх ПүПү Мяàâàõ ЛхЛхПү ПүБаБаãàðèã БяБяНяНя ДаДаМя МяЛхЛхПүПүБаБаБяБяНяНя ДаДаМя МяЛхЛх ПүПүБаБаБяБяНяНя4, Да ДаМя МяЛхЛхПүПүБаБаÁè÷ БяБяНяНя ДаДаМя ДаДаМя МяЛхЛхПүПүБаБаБяБяНяНя ДаДаМя Áàð 28 18, 19БаБаБяБяНяНя
2 224 24 3 325 25 44 55 66 7 7 1 118 2 219 19 3 320 æèë 4 4 5 5 6 6 23 2 220 Õ¿íèé 3 3 4 4 22 3030 1 121 221 222 22 3 323 23 44 5 5 6 6 26 1 122 22 2 223 23 3 324 24 1 123 23 Õ¿íèé ãàðèã1 119 19 Öýýðëýõ ãàðèã 1 120 20 18 20 21 21 22 22 23Öýýðëýõ 20 21 21 22æèë 20 20 24 24 25 25 26 5, Òóóëàé 24 Òàõèà 14,261826 27 27 28 28 29 29 7 724 24 88 9 9 1010 11 11 12 12 1313 5 523 6 6 7 7 8 8 9 9 101028 11 11 2 221 21 3 322 22 4 423 23 5Ëõàãâà 524 24 6 625 25 7 726 26 8 827 27 7 726 26 8 827 27 1818 1010 11 11 12 121 13 132 2 4 4 5 526 26 6 627 27 7 728 28 88 99 10101 1 8 8 ¯õýð Áÿìáà 30 30 25 Õóëãàíà, 25 26 26 27 27 28 28 29 29 30 30 23 24 24 25 25 26 26 27 27 28Õîíü 29 29 28 28 29 29 30 30 1 25 25 29 29 30 30 Ëóó 2, 3, 30 Íîõîé 16, 17 Аргын Аргын тооллоор тооллоор 14141 15 15 16 16 17 174 18 18 1919 2020 12 12 13131 14 14 1515 1616 17 17 1818 99 1010 11 11 12 121 13 13 1414 1515 1414 1515 1616 17 17 1818 1919 202010 11 112 12 12 1313 1414 1515 16 16 17 17 Áàð, 1 2 2 3 3 Òóóëàé 4 5 5 6 6 7 7 30Íÿì 30 1 2 2 3 3 3 Áè÷, 3 4 4Òàõèà 5 5 28 28 29 29 30 30Ï¿ðýâ 1 2 2 3 3 4 4 3 3 4 4 Ìîãîé 5 5 6 6 7 7 9 9 10 17, 6 7 7 8 8 Билгийн тооллоор тооллоор 28 2 3 3 4 4 5 5 6Ãàõàé 13, 14Билгийн Цогийн Цогийн наран наран 21 21 22222323 2424 2525 26262727 1919 202021 21 2222 2323 24242525 1616 17 17 1818 1919 202021 21 2222 21 21 2222 2323 242425252626 2727 17 1818 1919 202021 21 2222 2323 2424 Äàâàà 8 8 9 9 10 10Ëóó 11 11 12 12 13 13 14 14 6 6 7 7 8 8 9 9 11 11 12 12 13 13 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 11 11 12 12 Ìîðü 13 13 14 14 15 15 16 16 1725, 9 9 10 10 11 11 12 12 Õóëãàíà 13 13 15 15 16 16 Өлзий наран наран 28 12, 13Өлзий Модон Модон хохимой хохимой Íîõîé, Ãàõàé Áààñàí 2828 292930 30 26Ìÿãìàð 26 2727 2828292930303131 2323 24242525 26262727 28282929 2828 2929 303020 3131 252526 26 2727 2828292920 3030 3131 Тэрсүүд Ìîðü 15 15 16 Ìîãîé, 16 18 18 14 14 15 15 16 16 17 17 18 18 19 19 12 12 13 13 15 15 16 16 17 17 18 18 19 19 18 18 19 19 20 17 17 17 18 18 19 19 20 ¯õýð 21 21 22 22 Õîíü21 21 3, 23, 1724; 13, 16.Тэрсүүд
Õ¿í Õ¿í áàáà ìàëûã ìàëûã õàíàõ, õàíàõ, òººíºõºä òººíºõºä öýýðòýé öýýðòýé ºäð¿¿ä ºäð¿¿ä
ÿ¿ ÿ¿ áàðèõ áàðèõ áîëîí áîëîí óíàãà óíàãà òàìãàëàõ òàìãàëàõ ºäºð ºäºð Ó÷ðàë Ó÷ðàë
Ó÷èðáàë Ó÷èðáàë ìàø ìàø ñàéí ñàéí
Óíàãà Óíàãà óÿõ óÿõ ýýëòýé ýýëòýé ºäð¿¿ä ºäð¿¿ä
Øèíèéí Øèíèéí
Öýýðã¿é Öýýðã¿é
3, 3, 7, 8, 7, 8, 10,10, 14,14, 23,23, 27 27
Ãàðèã Ãàðèã
1, 5, 1, 5, 11, 11, 13,13, 29 29
ªäºð ªäºð
íÿì íÿì
Ìóó Ìóó
Ìàë Ìàë íîìõðóóëæ, íîìõðóóëæ, óíàëãà óíàëãà ýäýëãýýíä ýäýëãýýíä ñóðãàõ ñóðãàõ Áèëãèéí Áèëãèéí Ñàéí Ñàéí
Ãàðàã Ãàðàã
1, 6, 1, 6, 9, 9, 11, 11, 22,22, 26 26
Õ¿íèéã Õ¿íèéã õàíàõ, õàíàõ, òººíºõ òººíºõ öýýðòýé öýýðòýé
áàð, áàð, íîõîé íîõîé
áàðáàð ºäðèéã ºäðèéã àäóóíä àäóóíä èâýýëòýé, èâýýëòýé, õ¿÷òýé õ¿÷òýé òóëòóë ¿ë ¿ë ÷àäàãäàõóéí ÷àäàãäàõóéí áýëãýäýë áýëãýäýë áîëãîí áîëãîí óíàãàà óíàãàà òàìãàëäàã. òàìãàëäàã.
ÎäÎä
Ñóóäàë Ñóóäàë
Áàðèëäëàãà Áàðèëäëàãà
ÓóëÓóë
Àðâèäàõ Àðâèäàõ
Äàâàà, Äàâàà, áààñàí, áààñàí, áÿìáà, áÿìáà, íÿì íÿì 3, 3, 6, 6, 7, 12, 7, 12, 18-23 18-23
Ãàðèã Ãàðèã ªäðèéí ªäðèéí îäîä
íÿì, íÿì, Ìÿãìàð, Ìàëûã Ìàëûã Ìÿãìàð, áÿìáà áÿìáà õàíàõ, õàíàõ, òººíºõ òººíºõ öýýðòýé öýýðòýé
1, 5, 1, 5, 10,10, 11, 11, 12 12
Ìàë Ìàë
15 15
Ñàéí Ñàéí
Ó÷ðàë Ó÷ðàë
5, 5, 12,12, 16,16, 17, 17, 24,24, çóíû çóíû òýðã¿¿í òýðã¿¿í ñàðûí ñàðûí øèíèéí øèíèéí 3 3
ò¿ì ò¿ì áîëæ áîëæ ºñíº ºñíº
Ìóó Ìóó
6, 6, 8, 8, 11, 11, 19,19, 29 29
Ãàðèã Ãàðèã
Ó÷ðàë Ó÷ðàë
Äàâàà, Äàâàà, ëõàãâà ëõàãâà
Ñàéí Ñàéí
ªäðèéí ªäðèéí îäîä 8, 8, 12,12, 13,13, 26 26 5, 5, 6, 6, 10,10, 17, 17, 18,18, 21,21, 26.26.
Ñàéí Ñàéí
Ó÷ðàë Ó÷ðàë Àçàðãà Àçàðãà òàâèõàä òàâèõàä ñàéí ñàéí Õóö Õóö òàâèõàä òàâèõàä ñàéí ñàéí
Ñàð Ñàð
6 6
ëóóëóó
7, 10 7, 10
Ìîðü Ìîðü
12 12
Õóëãàíà Õóëãàíà
8 8
áóñàä áóñàä ñàðûí ñàðûí
11 11
çóíû çóíû 3 ñàð 3 ñàð
áàð, áàð, òóóëàé, òóóëàé, Õàð Õàð õóëãàíà, õóëãàíà, Õàðàã÷èí Õàðàã÷èí ¿õýð ¿õýð
Õàâðûí Õàâðûí Õóëãàíà, Õóëãàíà, áàð, áàð, öàãààí öàãààí 3 ñàð 3 ñàð áè÷, áè÷, öàãààã÷èí öàãààã÷èí òàõèà òàõèà
ªäºð ªäºð
íàìðûí íàìðûí Ìîðü, ªâëèéí Ìîðü, Ìîãîé, Ìîãîé, øàð øàð ªâëèéí áàðñ, øàðàã÷èí øàðàã÷èí òàõèà òàõèà 3 ñàð 3 ñàð 3 ñàð áàðñ, 3 ñàð
Çóí Çóí
Íàìàð Íàìàð
òàõèà, òàõèà, áè÷áè÷
ªâºë ªâºë
òýðã¿¿í òýðã¿¿í Õóëãàíà, Õóëãàíà, ¿õýð, ¿õýð, íîõîé, íîõîé, ãàõàé ãàõàé Ìîãîé, Ìîãîé, ìîðü ìîðü äóíä äóíä
Õóëãàíà, Õóëãàíà, ëóó, ëóó, áàð, áàð, íîõîé íîõîé
Àäàã Àäàã
¯õýð, ¯õýð, õîíü õîíü
Ñàéí Ñàéí
¯õýð, ¯õýð, ìîãîé, ìîãîé, ìîðü, ìîðü, õîíü õîíü
òàõèà, òàõèà, íîõîé, íîõîé, ãàõàé ãàõàé Ìîãîé, Ìîãîé, ìîðü ìîðü
Ìîðü, Ìîðü, òóóëàé, òóóëàé, áè÷, áè÷, òàõèà òàõèà
áàð, áàð, ìîãîé ìîãîé
Õóëãàíà, Õóëãàíà, áàð, áàð, òàõèà, òàõèà, ¿õýð ¿õýð
ªäºð ªäºð
òýíãýðèéí òýíãýðèéí ýçýä ýçýä
Õºõºã÷èí Õºõºã÷èí òàõèà, òàõèà, ãàõàé, ãàõàé, ìîãîé, ìîãîé, øàð, øàð, Õàð Õàð õóëãàíà, õóëãàíà, Õàð Õàð ëóó, ëóó, øàðàã÷èí øàðàã÷èí õîíü õîíü
á¿òýýã÷ á¿òýýã÷
Ìàëûí Ìàëûí íîîñ íîîñ õÿðãàõ õÿðãàõ ºäºð ºäºð
Ìàëûí Ìàëûí áèåä áèåä ñ¿ëä ñ¿ëä îðøèõ îðøèõ áàéðëàë áàéðëàë
ØèíØèíèéí èéí
/áèëãèéí /áèëãèéí òîîëëîîð/ òîîëëîîð/
11 11 òóóðàéíä òóóðàéíä
òóóëàé òóóëàé
Ìîðü Ìîðü õóäàëäàí õóäàëäàí àâàõ àâàõ ºäºð ºäºð
Æè÷: Æè÷: òàõèà, òàõèà, õîíü õîíü ºäºð ºäºð õîíèéã, õîíèéã, ìîðü ìîðü (22, (22, 23,23, 24,24, 25 25 îäòîé) îäòîé) ºäºð ºäºð àäóóã, àäóóã, ¿õýð ¿õýð (3 (3 îäòîé) îäòîé) ºäºð ºäºð ¿õðèéã ¿õðèéã õºíãºëºõèéã õºíãºëºõèéã òýâ÷! òýâ÷!
1 1 Ìàëûí óëàíä Ìàëûí óëàíä
Ñàð Ñàð
9 9
Õàâàð Õàâàð
áÿìáà, áÿìáà, íÿì íÿì
1, 2, 1, 2, 4, 4, 7, 14, 7, 14, 15,15, 17, 17, 30 30
ªäºð ªäºð
áàðáàð
Ìàë Ìàë õàíàõàä õàíàõàä öýýðòýé öýýðòýé ºäºð ºäºð
Ìàë Ìàë õºíãºëºõ õºíãºëºõ ºäð¿¿ä ºäð¿¿ä Øèíèéí Øèíèéí
Ñàð Ñàð
ØèíØèíèéí èéí
Ó÷ðàë Ó÷ðàë
21 21 ø¿äýíä ø¿äýíä 3 3
2 2 øàãàéä øàãàéä
12 12 Óðä øèëáýíä Óðä øèëáýíä
22 22 òàãíàéä òàãíàéä
3 3 øèëáýíä øèëáýíä
13 13 ãóÿíä ãóÿíä
23 23 Õýëýíä Õýëýíä
4 4 áîðâèíä áîðâèíä
14 14 Äàëàíä Äàëàíä
24 24 í¿äýíä í¿äýíä
4 4
5 5 òîéãîíä òîéãîíä
15 15 á¿õá¿õ áèåíä áèåíä
25 25 ç¿ðõýíä ç¿ðõýíä
6 6 Ñ¿¿æèíä Ñ¿¿æèíä
16 16 Äàë õààíä Äàë õààíä
7 7 îëîí ÿñíû óóëçâàðò îëîí ÿñíû óóëçâàðò
áóÿí áóÿí õèøèã õèøèã äýëãýðýõ äýëãýðýõ ñàéí ñàéí
Ó÷ðàë Ó÷ðàë
1 1
Õóëãàé, Õóëãàé, äýýðýì, äýýðýì, ÷îíî ÷îíî àðààòàí àðààòàí ó÷ðàõ ó÷ðàõ
ªí㺠ªí㺠ç¿ñç¿ñ ñàéæèð÷, ñàéæèð÷, òàìèð òàìèð òýíõýý òýíõýý íýìýãäýíý íýìýãäýíý
òàìèð òàìèð õ¿÷õ¿÷ íü íü äîðîéòíî äîðîéòíî
7 7
çàðãà çàðãà çàëõàé çàëõàé ãàðíà ãàðíà
5 5
Ìàëûí Ìàëûí ¿ð ¿ð òºëòºë àðâèäàíà àðâèäàíà
8 8
Ñýòýðòýéã Ñýòýðòýéã á¿¿á¿¿ õÿðãà õÿðãà
26 26 ªâ÷¿¿íä ªâ÷¿¿íä
10 10
áóðõàí áóðõàí ñàõèóñ ñàõèóñ ìàøèä ìàøèä áàÿñàíà áàÿñàíà
9 9
ªâ÷èí ªâ÷èí ýìãýã ýìãýã òóñíà òóñíà
17 17 Õ¿ç¿¿íä Õ¿ç¿¿íä
27 27 òºìñºãò òºìñºãò
13 13
¯ð¯ð òºëòºë àðâèäàí àðâèäàí äýëãýðýõ äýëãýðýõ ñàéí ñàéí
11 11
Äóíä Äóíä çýðýã çýðýã
8 8 Ẻðºíä Ẻðºíä
18 18 Ñýýðýíä Ñýýðýíä
28 28 Àìàíä Àìàíä
14 14
íèéòýýð íèéòýýð òºãñ òºãñ ñàéí ñàéí
12 12
Ìàëûí Ìàëûí ¿ð ¿ð òºëä òºëä õàðø õàðø
9 9 Óðä õºëèéí óëàíä Óðä õºëèéí óëàíä
19 19 ÀìÀì ãàçàð ãàçàð
29 29 Äàâñàãò Äàâñàãò
15 15
Ýçýí Ýçýí õ¿íä õ¿íä ñàéí ñàéí
10 10 Óðä õºëèéí òàâàãò Óðä õºëèéí òàâàãò
20 20 Õîíøîîðò Õîíøîîðò
30 30 á¿õá¿õ áèåíä áèåíä
16 16
ªí㺠ªí㺠ç¿ñç¿ñ òºãºëäºð òºãºëäºð
Ìîðü Ìîðü óðàëäóóëæ óðàëäóóëæ ýõëýõ ýõëýõ ºäð¿¿ä ºäð¿¿ä Áèëãèéí Áèëãèéí Ñàéí Ñàéí Ìóó Ìóó
29 29
Ãàðàã Ãàðàã
ªäºð ªäºð
ÎäÎä
Ìÿãìàð, Ìÿãìàð, ï¿ðýâ, ï¿ðýâ, áààñàí, áààñàí, íÿì íÿì
òóóëàé òóóëàé
2, 2, 3, 3, 4, 4, 6, 6, 7, 11, 7, 11, 12,12, 13,13, 14,14, 16,16, 20,20, 21 21
áÿìáà áÿìáà
Õóëãàíà, Õóëãàíà, Ìîðü Ìîðü
5, 5, 8, 8, 9, 9, 19,19, 23 23
òýíãýðèéí òýíãýðèéí ýçýä ýçýä
Ýâäýã÷ Ýâäýã÷
Ìóó Ìóó
áóÿí áóÿí õèøèã õèøèã çàéëàõ çàéëàõ ìóóìóó
Ñàéí Ñàéí
2 2 6 6
17 17
íèéòýä íèéòýä ìóóìóó
19 19
Ìàëä Ìàëä ¿õýë ¿õýë ãàðç ãàðç èðíý èðíý
18 18
Àìãàëàí Àìãàëàí æàðãàëàí æàðãàëàí áîëíî áîëíî
21 21
ªâ÷èí ªâ÷èí ýìãýã ýìãýã òóñíà òóñíà
20 20
¯ð¯ð òºëòºë àðâèæèíà àðâèæèíà
24 24
Óðõàã Óðõàã ºâ÷èí ºâ÷èí ãàðíà ãàðíà
22 22
Ìàøèä Ìàøèä ñàéí ñàéí
27 27
Ñ¿ðãèéí Ñ¿ðãèéí ìàíëàéä ìàíëàéä õàðøëàõ õàðøëàõ ìóóìóó
23 23
Àìãàëàí Àìãàëàí ñàéí ñàéí
28 28
áóÿí áóÿí õèøèã õèøèã çàéëíà çàéëíà
25 25
áóÿí áóÿí õèøèã õèøèã äýëãýðíý äýëãýðíý
29 29
Ñ¿ðãèéí Ñ¿ðãèéí ìàíëàéä ìàíëàéä ìóóìóó
26 26
øèì øèì õ¿÷õ¿÷ òºãºëäºð òºãºëäºð
30 30
Ìàøèä Ìàøèä ìóóìóó
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
Нэмэлт хавсралт
2015.09.23
Дугаар №001
Ховд хот
6
ЭРДЭМ МЭДЛЭГТЭЙ, ЗӨВ БОДОЛТОЙ ХҮНЭЭ ҮНЭЛЖ, ДЭМЖИХ ЦАГ БОЛЖЭЭ ЭНЭ НЬ МОНГОЛЫН ЭРХ АШИГТ НИЙЦНЭ Өндөр дээд өвгөд маань өнөөгийн бидэнд хойч үедээ дуусашгүй, дундаршгүй баян тансаг эх оронг үлдээсэн. Жилийн 4 улиралтай, буянт бэлчээрийн МАЛ нь жилээс жилд өсч арвижин хишиг буянаа өгдөг, ургамал газар тариалан ч улирлын зохилдлоготой, уул, ус нь хүн малдаа рашаан болж байдаг. Нян бактерыг улирлаараа ариутгачихдаг, хар салхи, үер усны гай зовлонгүй, хөрсөн доороо асар их баялагтай эх орноо бид хайрлан хамгаалж зөв бодлогоор үр хойчдоо үеийн үедээ өвлүүлэхгүй юм бол өөр хэн нэгэн гадны зочин гийчин ирж бидний төлөө юу ч хийхгүй нь тодорхой. Өнөөгийн техник технологи, мэдээллийн харилцаа өндөр хөгжиж буй даяарчлалын нийгмийн харилцаанд Монгол руу минь гадныхан арааны шүлсээ асгаруулж байгаа энэ цаг үед урьд үеийн буянтай буурлуудын суу билэгт аугаа их бодлогоос залгамжлан эх орныхоо эрх ашгийг 1-рт тавих хүмүүсээ тодруулах нь монгол хүн бүхний журамт үүрэг хэмээн бид ойлгох ёстой. Ингээд “Бүхний дээр Монголын минь эрх ашиг байх ёстой” гэж онож хэлсэн Доктор Б.Очбадрахтай ярилцсан минь. Асуулт: Таны “Монголын эрх ашиг: Миний алхамууд” 1 номерийн номноос “Үнэн” сонины 1987 оны 09 сарын 23 ны 228 дугаарт нийтлэгдсэн. “Хөдөлмөр зохион байгуулалтын өрх гэрийн хэлбэр” нийтлэлийн мөрөөр тэр үед Хятадын алдарт Синьхуа агентлаг, Жэнь минь Жибао сонин, Хятадын радиогийн монгол хэлний нэвтрүүлгээр ярьсныг олж уншлаа. Энэ 28 жилийн өмнөх асуудал. Гэхдээ үнэхээр сонин зүйл нь Хятадууд аль эртнээс манай эдийн засгийн бодлогыг ийм нарийн судалж тандаж мэддэг байсан юмуу? Хариулт: Тэр үед ЗХУ-ын удирдлагад М.С.Горбачёв гарч ирэн социалист системийн орнуудад ил тод байдал, шүүмжлэл яригдан нийгмийг сайжруулах эрэл хайгуул эхэлж байсан үе л дээ. Миний тэрхүү нийтлэл ганцхан улсын өмч, босоо удирдлага гэж ярьж баясан Монголын нийгэмд цоо шинэ, сэргэг, зарим хүнийг цочроосон явдал болсон юм. Дашрамд дурьдахад, Горбачёвын “гласность, перестройка” гэдэг үгийг яаж ерөнхий утгаар нь орчуулахыг ч тогтоогүй байсан юм. Би нийтлэлдээ “өөрчлөлт, шинэчлэлт” гэсэн ерөнхий малгай анх өгсөн нь цаашид хэвшиж, тодорхойлсон хэллэг болсоныг хэлэхэд таатай байна. Миний нийтлэл нь эдийн засаг, аж ахуйн удирдлага менежментийн хүрээнд анх удаа шинэлэг санаа, өөрчлөлтийг уриалсан байсан болохоор Хятадын хэвлэл мэдээллээр онцолж мэдээлсэн болов уу. Одоо ч нэг намын удирдлагатай Хятад гүрэн өөрийн гэсэн нийгмийн тогтолцоо, хөгжлийн загвартай байна. Тэр үед харилцаа хүйтэн байсан хөрш Монголынхоо талаар байнга судалгаа явуулж дүгнэлт гаргадаг байсан, одоо ч бүр нарийсч, өргөжсөн байх. Бид ч бас тийм байсан. Энэ хүрээнд л Хятадын хэвлэл мэдээлэлд Монголын талаар бичсэнийг Намын Төв Хороонд ажиллаж байхдаа олж хадгалсан нь тэр. Асуулт: Яг өнөөгийн төрийн бодлогод алдаа завхрал их байна. Хятадуудад бүх юмаа алдаж байна гэж их шүүмжлэх боллоо. Энэ талаар таны бодол? Хариулт: Өөрчлөлт шинэчлэлийг хэрэгжүүлж Зах зээл, ардчиллын үнэт зүйлс бүхий шинэ нийгэмд шилжсэнээр 25 жилийн нүүр үзэж байна. Социализмын үед гадаад худалдааны эргэлтийн 90% соц системийн орнууд, түүний дотор ЗХУ-д 83% нь ноогддог байсан бол өнөөдөр эсрэгээрээ энэ үзүүлэлтээр бид Хятадаас 70 шахам хувийн хамааралтай болсон байна. Нэг талаас Зах зээл, өрсөлдөөний зарчим, нөгөөтэйгүүр газар зүйн байршил, дэд бүтцийн боломж нөхцөлөөс хамааралтай ч энэ тоо эдийн засагчид, эх орончдын сэтгэлийг зовоож байна. Ингэж нэг орны хамаарал нь 2/3-оос давсан бол эдийн засгийн аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлдөг гэж үздэг. Иймээс бид дэд бүтэц, юуны өмнө Төмөр замын асуудлаа шийдвэрлэж гуравдагч орон руу, эхний ээлжинд Япон, Солонгос руу гарцыг бий болгож гуравдагч хөршийн бодлогыг эдийн засагжуулах шаардлагатай байна. Энэ бол бодлогын чанартай тэргүүлэх зорилт. Нөгөө талаас, гадны хөрөнгө оруулалтыг уул уурхай, бусад салбар руу оруулахдаа Монголын эзэмших бус өмчлөх хувь хэмжээг хуульчлах, салбар бүрээр роялтийг ялгавартай тогтоох, бүтээгдэхүүн хуваах зарчмыг хэрэгжүүлэх нь оновчтой гэж би үзэж байна. Хятадын хувьд 1,3 тэрбум хүн амтай аварга их гүрэн. 3 хан сая хүнтэй Монголын хувьд хөрш байрлал, эдийн засгийн дээр хэлсэн нөлөөлөл, түүхэн сургамж талаасаа бодсон ч Монголчуудын болгоомжлох, эмзэг асуудал. Иймд нэг орны хамаарлын хувь хэмжээг ч тодорхой стратегийн салбар, ордуудад тогтоож өгөх ёстой. Асуулт: Ховд нутгийнхаа хөгжил, эдийн засаг нийгмийн өнөөгийн байдлыг яаж дүгнэдэг вэ? Сэтгэл зовнидог зүйл бий юу? Хариулт: Ховд маань эдийн засгийн үзүүлэлтээр Баруун бүсдээ тэргүүлэх хуучин байр сууриа алдан 2-3 байранд орсон байна лээ. Уг нь Ховд нутгаа би Баруун бүсийн зүтгүүр хүч, Ховд хот нь Баруун бүсийн Нийслэл байх ёстой гэж үздэг. Энэ тухай аль эртнээс л хэлж бичиж ирсэн. Ховд маань Их сургуулиас гадна цемент барилгын үйлдвэрлэл, ноос ноолуур, мах, арьс шир, гурил боловсруулах хөнгөн хүнсний үйлдвэрлэлийн цогцолборуудтай, Баруун 5 аймгаа гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр нь хангачихдаг, илүүг нь экспортолчихдог аж үйлдвэр-боловсрол соёлын уурхай болсон, хөгжилтэй аймаг байх бүрэн боломжтой гэж үздэг. Бодлого, зорилт, хүчин чармайлт, сэтгэл зүтгэл байвал болно шүү дээ. Асуулт: Баярлалаа. Ярианы сэдвээ бага зэрэг өөрчлөх үү? Та УИХ-ын 2016 оны сонгуульд нэр дэвших үү? Хариулт: Намайг уг нь аль 1996 оноос эхлэн Ховдчууд маань нэр дэвшээч, ирээч гэдэг байсан. Тэр үед Засгийн газарт Өмч хувьчлалын комисс гэдэг байгууллагыг удирдан бараг сайдын
хэмжээний алба хашиж байлаа. Унаган хүмүүжил, шударга зантайдаа л элдэв асуудалд хутгалдалгүй үлдсэн. Харин хоосон, өмч хөрөнгөгүй хүн улс төр хийх дэмий гэдэг нь үнэн. Иймд араа бэхжүүлээд эргэн улс төрд орьё гэж бодтол мөнгө, хуйвалдаан зэрэгт дарагдан хэдэн жилийг алдчихлаа. Энэ удаад МАН-тайгаа гэрээ байгуулан 2016 онд Ховдоосоо нэр дэвшихээр ажиллаж байна. Асуулт: Та бол Ховд нутгийн унаган хүү, нэртэй хүний зүстэй хүү. Нэр цэвэр хүн. Эрдэмтэн хүн. Яагаад улс төрд орохоор болов дэмий бишүү? Би тодруулж асууж байна л даа. Хариулт: Төр засгийн бодлого нь зөв, улстөрчид нь эх оронч үзэлтэй, улс орон нь хөгжин цэцэглэж, ард олны маань амьдрал сайн сайхан байсан бол хэн ер нь улс төр гэж явах билээ. Монголд энэ бүхэн орвонгоороо буруу эргэчихсэн болохоор л бараг хүн бүр л хот хөдөөгүй их багаар улс төр сонирхож, шүүмжилж ярьцгаадаг гэж боддог. Би ч улс төр, эдийн засгийн сэдвээр асуудал дэвшүүлсэн нилээд олон бүтээл нийтлэл бичиж, ярьж уриаллаа. Таг чиг, бахь байдгаараа. Харин ч улс орон, ард түмний маань амьдрал өдрөөс өдөрт доройтсоор байна. Иймд төр, засгийн амьдралын дотор нь орж бодлого шийдвэрт нь нөлөөлөх нь зүйтэй юм байна гэж үзэж байгаа. Асуулт: Монголоо гэсэн чин сэтгэлтэй, өндөр боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй тань шиг хүн төр улсад хэрэгтэй нь бүрэн ойлгомжтой. Гэхдээ улс төр их бохир байна. Төрийн хэрэг хэзээ цэвэр шударга ариун болох бол? Хариулт: Биеийн амрыг хөөвөл хувийн амьдралаа бодоод хувиа хичээгээд явах л байх. Гэхдээ энэ буруу тогтолцоо. Манай “дээдсийн” байж байгааг хараад, уруудаж буй олны амьдрал, хөгжил бус дэвхцэлийг мэдрээд зүгээр сууж болохгүй байна. Товчоор хэлбэл, Монголын маань эрх ашиг хэрхэн хохирч буйг тайван хараад сууж чадахгүй нь. Иймээс л том улс төрд орж тэмцэе гэж бодсон юм. Сонгогчид маань мөнгө, худал амлалтанд хуурталгүй мэдлэг боловсролтой, нэр цэвэр, эх оронч зөв хүмүүсээ гаргах болов уу гэж найдаж байна. Асуулт: Манай Ховдчууд бас ч гэж оюунлаг улсууд зөв сонголт хийх байх. Ингээд таны чин сэтгэлийн үгийг сонсож яриагаа өндөрлөе? Хариулт: Манай аав О.Балжинням маань Алтай сумын Барлаг багийн уугуул, насаараа Зэрэг, Мөст, Алтай сумдын сургуулийн захирал, сум - нэгдлийн даргаар ажиллаж байгаад бурхан болсон. Ээж Д.Норзоо Эрдэнэбүрэн сумын Баянгол багийн харъяат, насаараа багшилж байгаад тэтгэвэрт суусан. Өвөө маань Мянгад сумын Чацаргант багийн уугуул хүн байсан. Би өөрөө Зэрэг суманд төрж, Мөст суманд өсч хүүхэд насаа өнгөрөөсөн болохоор эдгээр сумдыг би бүгдийг нь л өөриймсөн сэтгэлдээ тээж явдаг. Манай ховдчууд /ер нь Баруун Монголчууд/ хүн чанараар гайгүй улсууд гэж боддог юм. Би манай Ховдчуудын 70-80% нь хүн чанар сайтай гэж ярьдаг. 20-30% дотор бас янз бүрийн хүмүүс байгаа л байх. Та бүгд маань олон сонгуульд оролцлоо, 2016 он ойртож байна. Одоо Ховдчууд маань нэгийг бодож хоёрыг тунгаан суугаа байх. Тэдний маань сонголт зөв, мэргэн байна гэдэгт итгэлтэй байна. Асуулт: Та Монголын, Ховдын эрмэлзэл сайхан нэртэй ТББ-ынхаа оффисыг Ховд хотноо нээлээ. Яг ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах вэ? Нутгийнхаа юуг их шүтдэг вэ? Хариулт: “Монголын эрмэлзэл” ТББ анх 2007 оноос эхтэй. Тэр үед би “Миний эрмэлзэл” гэж бүтээлээ нийтэлж байлаа. Тэгээд л энэхүү эрмэлзэл маань Бидний, нийт Монголчуудын эрмэлзэл болох ёстой гэдэг үзэл бодолдоо тулгуурлан хэсэг нөхдийн хамт ТББ-аа байгуулсан юм. Энэ хугацаанд эдийн засаг, байгаль орчин, хүмүүнлэгийн чиглэлийн олон бүтээлч ажлуудыг хот, хөдөөд, түүний дотор Ховд руугаа чиглүүлэн хийж гүйцэтгэлээ. Урьд нь 1997 оноос эхлэн өөрийн аавын нэртэй “Очирын Балжинням сан”-гаар дамжуулан Ховддоо ойн арга хэмжээнүүд, хүүхдийн сургалт, бөхчүүдээ бэлтгэх гэх мэт 200 гаруй сая төгрөгний төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлсэн болно. Мөн түүнчлэн Галдан хааны хөшөө болон Тунгалаг Буянт дууны хөшөөнүүдийг барьж байгуулах их үйлд санхүүжилтын томоохон туслалцааг өөрийн зүгээс оруулж байлаа. Энэ жилийн хувьд “Монголын эрмэлзэл” ТББ-ын шугамаар Улаанбаатараас нарийн мэргэжлийн эмч нар авч ирэн хөдөөгийн малчид иргэдийг үзлэг оношлогоо, эмчилгээнд хамруулах, Ховд 1000 залуусын чуулга уулзалт, “Адуучин” тэмцээнүүд сум, байгууллагуудын ой, зохион байгуулах, зарим сумдын хадлангийн талбайг суваг татан усжуулах, гадаад аялал, багуудын өдөрлөг, цагаан сар, наурыз, ахмад, эмэгтэйчүүд, багш нарын баярын болоод цэцэрлэгийн хүүхдийн бөхийн тэмцээн, оюутан залуусын АСК тэмцээн, шатрын тэмцээн, Б.Зангад ахын нэрэмжит Монгол ардын дууны наадам г.м спорт урлагийн нийт 500 гаруй сая төгрөгний төсөвтэй төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүллээ. Асуулт: Танай Монголын, Ховдын эрмэлзэл төрийн бус байгууллага залуучуудад хандсан үйл ажиллагааг мөн ихээр зохион байгуулж явуулдаг гэж дуулсан юм байна. Энэ талаараа та уншигч олонд маань сонирхуулж болох уу? Хариулт: Бололгүй яахав. Би Ховд нутгийнхаа ирээдүйг цаашлаад Монгол улсынхаа ирээдүйг залуу хүмүүс, тэдний цог хиймориор төсөөлдөг. Үүнтэйч санал нэгдэх хүн олон байгаа гэж бодож байна. Энэ утгаараа Ховд аймагт анх удаа ХОВД-1000 Залуусын анхдугаар Их хуралдайг зохион байгуулсан. Амжилттай сайхан болсон Ховд аймгийн нийт 17 сумын залуучууд оролцож залуу үе, залуучуудад үлгэр дууриалал болсон. Ховд аймгийн Булган сумаас гарал үүсэлтэй төрийн шагналт зохион бүтээгч инженер Н.Нацагням дүү, Шинжлэх Ухааны
доктор “Хот айл” ТББ-ын тэргүүн Н.Солонго лекторуудыг урьж авч ирэн нутгийн залуучуудынхаа оюуны санаанд тодорхой өөрчлөлтүүдийг авчирах олон сайхан шинэ санаагаар дүүрэн илтгэл, лекц, хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Мөн миний бие “Монгол улсын эдийн засаг Ховд аймгийн өрсөлдөх чадвар” сэдвээр лекц илтгэл хүргэсэнд нутгийн залуучууд маань талархалтай хүлээн авлаа. Нэгэн дор хуран чуулсан 1000 залуу Их Хаан Галдан Бошигт, эрх чөлөөний төлөө цогтой тэмцэгч Ард Аюуш-ын хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж цэцэг өргөлөө. Залуучуудын маань сэтгэл зүрхэнд бахархал бас омгорхол, ухаарал, сэрэхүйн оч бадарсан гэдэгт итгэж байгаа сумдынхаа залуучуудтай тусгайлан уулзахад ч энэ тухай ярьж хэлж тахархалаа илэрхийлж байсан. Энэ завшааныг ашиглаад Ховд-1000 залуусын анхдугаар их хуралдайг зохион байгуулахад хамтарч ажилласан Торгон нутаг клубын тэргүүн О.Батнасан болоод зохион байгуулсан ажлын хэсэгтээ чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Энэ их хуралдайг анхдугаар гэж нэрлэсэн маань учиртай. Цаашдаа энэхүү үйл ажиллагааг уламжлал болгон 2 жилд нэг удаа Ховд нутгийн маань залуучууд мянга мянгаараа цуглан хуралдаж бренд болгох юм. Чанартай, үр дүнтэй хуралдайд оролцсон залуучууд маань нутаг орондоо хэрэгтэй тус дэм болохуйц олон үйл ажиллагаа төсөл хөтөлбөрийн санаачлага гаргаж, бүтээлч ажил болж хэрэгжинэ гэдэгт итгэлтэй байгаа. Зорьж бодож явсан зүйл маань биелэлээ олж залуучуудынхаа оюун санааны гал дөлөнд зучил нэмсэндээ баяртай байна. Би залуучууддаа үргэлж хэлдэг юм. Бидний төрж өссөн Ховд нутгийн уулс нь ямар байдаг билээ. Шовх шовх, өндөр содон, басхүү бахдам сайхан. Ховд нутгийнхан яг л тэр уулсынхаа оргил шигээ оргилуун хүсэл, од хийморь, оюун санаа, сэтгэлгээны цараа уужим, уран хурц ухаан, алсын бодолтой хүмүүс байдаг. Үүгээрээ ч бусад газрын хүмүүсээс онцгойрон ялгарч байдаг. Миний дүү нар энэ шинж чанараа үргэлж хадгалан өвлөн авч, бадраан хөгжөөж явах учиртай юм шүү. Асуулт: Та уулсын тухай их ярих юм. Алтайн уулсаа ихэд шүтдэг бололтой? Энэ талаараа ярихгүй юу? Хариулт: Их ярих нь аргагүй юм. Би өөрөө мөнх цаст Баатархайрхан уулын зүүн суганд төрж өссөн хүн. Ер нь Алтайн сүрлэг уулс бол зөвхөн миний гэлтгүй Ховд нутгийн зонолны сүр сүлд, шүтээн нь байдаг. Гэхдээ бид хий хоосон шүтэх бус их хайр гаргаж, хамгаалж, судлан танин мэдэж утга учиртайгаар шүтэх нь зүйтэй юм болов уу даа. Бид өөрсдийгөө их мухар сүсэгтэй хүмүүс гэж ярьцгаадаг. Гэтэл тийм биш байдаг. Тухайн шүтэж, дээдлэн буй зүйлдээ ач холбогдол өгч, сайтар анхааран, шинжлэх ухааны үүднээс судлаад үзвэл учир зангилаа нь тайлагдаад ирдэг. Би зурхайн шинжлэх ухааныг нилээд идэвхитэй судласны үр дүнд “цаг тооны бичиг” гаргаж үүнийгээ нутгийнхаа малчид, хөдөлмөрчдөд тус нэмэр болгох үүднээс 2013 оноос эхлэн хэвлүүлж, айл өрх бүрт үнэгүй хүргэхийг зорьж ирсэн. Иргэд хөдөлмөрчдөд маань ихэд таалагдаж, ач тустай байгаа нь дуулдаж байна лээ. Би ч их баяртай байгаа. Асуулт: Та бол эдийн засгийн ухааны доктор хүн. Энэ чиглэлээрээ ч МУ-ын төр нийгэмд хүчин зүтгэж, залуу халуу насаа зориулж ирсэнийг басхүү Монголын урдаа барьдаг эдийн засагчдийн нэг гэдгийг хүмүүс мэднэ. Гэтэл бас зурхайн ухааныг судлаж, бүр бүтээл хүртэл тууриваад амжсан байх юм. Хэр барагийн хүн хийж чадамгүй санагдаж байна бас бахархмаар. Зурхайн ухааныг хэрхэн судалсан талаараа та манай уншигчдад сонирхуулаач? Хариулт: Баярлалаа. Би бие дааж өөрийн сонирхсон зүйлсээ судлах дуртай л даа. Тэр хоббины нэг маань зурхай судлал байгаа юм. Багадаа математикийн олимпиадын аварга болж байсан болохоор надад тооны төрлийн сэтгэхүйн дасгалууд сонирхолтой санагддаг юм. Ер нь зурхайн ухаан гэдэг бол тоон дээр суурилсан шинжлэх ухаан билээ. Иймээс би өөрөө зурхайн ухааны олон ном, товхимолоос бие даан судалж байгаад сурсан юм. Энэ дашрамд нэгэн ойлголтыг залруулахад Монголд “төгс буянтын” болон “шар зурхай” гэсэн 2 төрлийн зурхай байдаг. Хүмүүс “төгс буянтын” зурхайг Төвдийнх гээд, харин “шар зурхай”-г Хятадынх гэж буруу ойлгоод байдаг юм. Яг үнэндээ бол жинхэнэ Монгол зурхай маань “шар зурхай” юм шүү дээ. Үүх түүхээ судалбал Чингис хаан анх өөрийн эзэнт гүрэндээ тохирсон зурхай гаргуулсан нь “шар зурхай” юм. Хятад тухайн үед Монголын харъяанд байсан болохоор тэнд хэрэглэж хэвшсэн юм л даа. Бид өөрийн юмыг хүнийх гэж ойлгож, үзэж байгаа нь харамсалтай санагддаг. Энэ мэтчилэн надад олны ойлголтыг залруулах юмсан гэсэн олон түүхийн баримт бий. Энэ талаараа би өөрийн гаргасан “Миний эрмэлзэл” цуврал номныхоо 4 болон 6-р цувралдаа илүү дэлгэрэнгүй тайлбарласан байгаа. Бид Ховд нутгийнхаа хөгжил цэцэглэлт, Ховдчуудынхаа дэвшилд чиглэсэн, тулгамдсан, нийтийг хамарсан асуудлуудыг шийдвэрлэх зорилготой том биш олон төслүүдийг хэрэгжүүлэхийг зорьж байна. Эцэст нь бидний багт сэтгэл зүрхээрээ ажиллаж буй Ховд аймгийн Засаг даргын орлогч асан Д.Энхболд, Боловсрол, соёлын газрын дарга асан Т.Дэлгэрсайхан, Төрийн банкны захирал А.Батмөнх, Жаргалант сумын Алаг толгой багийн Засаг дарга асан А.Одонхүү, “Ховд тур” ХХК-ий захирал Т.Гансүх, “Гулзатын шил” ХХК-ий захирал Н.Ганбат, Ц.Цогтбаяр, Д.Алтангэрэл, Бага сургуулийн ангийн анд М.Бадамханд, Х.Жимсээ зэрэг нутгийн олон түмэндээ гүн талархаж явдагаа илэрхийлье. Санаа зөв бол заяа зөв гэдэг сайхан үгээр ярилцлагаа өндөрлөе.
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
Нэмэлт хавсралт
2015.09.23
Дугаар №001
Ховд хот
7
ХОВД АЙМАГТ 2015 ОНД
Насан туршийн боловсролын газрын үйл ажиллагаатай танилцан Д.Нарандорж захиралтай иргэдийн англи хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд хамтран ажиллахаар тохиролцов. Энэ оны 11 дүгээр сараас эхлэн англи багш нар иргэдэд үнэгүй англи хэлний хичээл оруулахаар шийдвэрлэв.
Ховд аймгийн Манхан сумын Ах дүү 2 Волейболын мастер У.Батдэлгэр У.Баттулга нарын алдар тэмдэглэх залуучуудын үйл ажиллагаанд оролцож хүндэтгэл үзүүллээ.
ЗӨВЛӨГӨӨ
Дэлхийн багш нарын өдрийг тохиолдуулан Ховд, Эрдэнэбүрэн, Мянгад, Буянт сумын багш нарын баярт оролцон Монгол улсын засгийн газрын шагнал ”Боловсролын тэргүүний ажилтан”, “Соёлын тэргүүний ажилтан”, БСШУЯ-ны шагнал “Хүндэт жуух”, Монголын залуучуудын холбооны шагнал “Тэргүүний залуу алтан медалиудаар багш нараа шагнаж урамшуулав.
Ахмадын баяраар Мөнххайрхан, Дуут сумдуудад ажиллах үеэрээ сумын “Ахмадын сан” байгуулж анхны хандив 200 000 төгрөг өгөв.
Ховд аймгийн Ховд сумын Баянгол багийн малчдын хүсэлтээр ашиглах боломжгүй байсан 6 худгийг засварлаж ашиглалтанд орууллаа.
НҮДЭЭ АМРААХ АРГА Хэрэв нүд тань компьютер, зурагтнаас болж ядардаг бол 20 минут тутамд нүдээ дэлгэцнээс өөр зүйлд хандуулаарай. Өөрөөсөө 20 тохой хэмжээний зайд байгаа ямар нэг зүйлрүү 20 сек харна.
Өдөрт 1-2 удаа дээд доод зовхи, хөмсөгний булчингийн ойролцоо хэдэн минут тойрог хэлбэрээр хурууны өндгөөр бүлээн алчуураар массаж хийнэ. /гэрэл багатай өрөөнд/ Ингэснээр нүдний булчингуудыг суллаж, нулимсны булчирхайг идэвхижүүлэн хуурайшиж загатнахыг арилгана.
Хэрэв таны нүд ядраад байвал хэдэн секунд нүдээ анина эсвэл эргэн тойрондоо байгаа ногоон өнгийн зүйлрүү хараарай. Энэ өнгө нүдийг тайвшруулна.
Нүдэндээ хүйтэн жин тавь. Үүнд: хөргөгчинд байлгасан халбага, хэрчсэн өргөст хэмх, дүрдэг цай байж болно. Зовхины арьсыг гэмтээж болохгүй тул мөс тавихдаа болгоомжил.
Нүдрүүгээ 3-5 удаа хүйтэн ус цац. Ус цацаж байхдаа нүдээ анилгүй байхыг хичээгээрэй. Ингэвэл ус таны нүдийг угааж чийгшүүлнэ.
Өөрийнхөө зүүн талд байгаа зүйлрүү хар. Харсан чигтээ толгойгоо баруун тийш эргүүл
МОНГОЛЫН
Ховдын эрмэлзэл
2015.09.23
Дугаар №001
Ховд хот
8
Монголын эрмэлзэл-Бидний ирээдүй “БИД ХАМТДАА АЯН”-Ы ХҮРЭЭНД “ИРГЭДИЙНХЭЭ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТӨЛӨӨ ХАМТДАА” ТӨСЛИЙГ ХАМТРАН ЗОХИОН БАЙГУУЛСАН БИДНИЙ АЯН ЗАМЫН ТЭМДЭГЛЭЛ
Н
ийслэл хотоос хэт алслагдсан хөдөөгийн иргэддээ сум, баг, хотонд нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэх, зөвлөгөө өгөх, санал бодлыг нь сонсох, цаашдын хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх, аж амьдралтай нь танилцах зорилгоор энэхүү төслийг нутгаа гэсэн чин сэтгэлтэй УБ хот дахь Ховд аймгийн нутгийн зөвлөлийн дэд тэргүүн, Төрийн банкны орлогч захирал, эдийн засгийн ухааны доктор Балжиннямын Очбадрах санаачлан санхүүжүүлж, аймаг, сумын МАН-ын намын хороо, үүрийн дарга, гишүүд, дэмжигчид, сумуудын ИТХ, ЗДТГ, хүн эмнэлгийн ажилтан, албан хаагчтай хамтран зохион байгууллаа. Манай ажлын хэсэгт Монгол улсын хүний гавьяат эмч Балжиннямын Туяабадрахаар ахлуулсан нарийн мэргэжлийн 10 эмчээс бүрдсэн үндсэн баг, орон нутагт бэлтгэл ажлыг хангуулах, зохион байгуулах үүрэгтэй Б.Очбадрахаар ахлуулсан 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй баг хамтран 16 хоног Дарви, Зэрэг, Мөст, Манхан, Дуут, Буянт, Ховд, Эрдэнэбүрэн, Мянгад, Дөргөн, Чандмань сумуудад ажиллалаа. Мөнх цаст сүрлэг Алтайн уулсын өндөр өндөр даваа, бэл, үзэсгэлэнт байгаль, тунгалаг уст гол, горхи гатлан 2800 гаруй км замыг туулан Ховд аймгийн Дарви, Зэрэг, Мөст, Манхан, Дуут, Буянт, Ховд, Эрдэнэбүрэн, Мянгад, Дөргөн, Чандмань сумын төв, баг, зуслангуудад хүрч иргэд, малчид, тариаланчдад цаг, нар, бороо, шороо, хүйтэн, халууныг үл хайхран эрүүл мэндийн үйлчилгээг үзүүлсэндээ баяртай байна. Төрөлх нутгийн минь ард иргэд, малчид маань тарган сайхан зусаж, налгар намрыг угтан буянт малынхаа шимт сүүгээр цагаан идээгээ боловсруулан ид ажил өрнөж буй зуны дэлгэр, сайхан цагаар бидний аялал таарлаа. Хэдийгээр төл мал сайн ч малчдын орлогын гол эх үүсвэр болсон ноос, ноолуур, арьсны үнэ тун базаахгүй тул малчид сэтгэл дундуур байгааг нуух юун. Бидний очсон газар бүр нарийн мэргэжлийн эмч нарт хотондоо сайн үзүүлж, тэр бүр боломж бололцоо олдоод байдаггүй эхо, зүрхний бичлэгийн аппаратад харуулж, оношлуулах, эрүүл мэндийн зөвлөгөө авах, шаардлагатай эм, эмчилгээ талаар лавлах хүсэлтэй маш олон иргэд зар сонсоод хүлээгээд байж байна. Эмч нар шууд л ажилдаа орно. Тэр битгий хэл өдөрт хамгийн ихдээ 24 хүнд эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэх ёстой эмч нар маань ажлаа хувааж аваад ирсэн хүн болгонд үйлчлэхийг бодно. Хүн ардынхаа эрүүл мэндийг хамгаалах гэж тангараг өргөсөн эмч нарын гайхамшигтай чанар энэ юм. Бахархамаар зүйл ч олон байлаа. Бидний аялал хэдий зуслангаар явж байгаа ч өдөртөө нилээд халуун, зам харгуй бартаатай, зарим газар шавар ус, чулуу, үерт эвдэрсэн зам, ялаа шумуул гээд багагүй саад ихтэй хэдий ч эмч нар энэ бүхнийг ажрахгүй, сэтгэлийн тэнхээ, зориг тэвчээр гарган үндсэн зорилгоо биелүүлэх тал дээр онцгой байсан юм. Учир нь 8 дугаар сарын эхний 15 хоног амралтын үе гэтэл манай нутгийн сайхан сэтгэлтэй хүүгийн хүсэлтийг хүлээн авч, ээлжийн амралтаа хойш тавьж, алс хязгаар нутагт хүнд замыг туулан иргэд, малчид, тариаланчдын эрүүл энхийн төлөө явсан эмч нартаа нийт Ховдчуудынхаа нэрийн өмнөөс ерөөлийн сайхныг өргөн ажил амьдралд нь амжилт бүтээл, гэр бүлд нь эрүүл энх, аз жаргалыг хүсэн ерөөе. Сайхан Монгол орны минь хамгийн үнэ цэнэтэй баялаг бол Монгол хүн. Тэр дундаа буурлынхаа буяныг арвижуулж, улс эх орныхоо нийгэм эдийн засагт үнэтэй хувь нэмэр оруулж, зах зээлийн эдийн засгийн гол бааз суурийг бэхжүүлж, өглөөн нарнаас оройн нар хүртэл хөдөлмөрлөн бор зүрхээрээ зүтгэж буй малчид УБ хотын
тэр бүр учраад байдаггүй нарийн мэргэжлийн эмч нарын багийг хотонд маань авчирч эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг санаачлан, санхүүжүүлсэн Б.Очбадрах гуайд очсон газар бүхэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, ажлын амжилт хүсэж байсныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Эрүүл биед саруул ухаан оршино. Энэ ертөнцийн түмэн жаргалан эрүүл энх Эрүүл мэндээ алдвал бүгдийг алдана гэж өвгөд сургасан байдаг. Хэдийгээр Очбадрах гэдэг хүн эмч хүн биш ч бусдын эрүүл мэндэд тэр дундаа хэдэн малаасаа аргагүйн эрхэээр холдож чаддаггүй малчид, хаврын хавсарга, ялаа, халууныг ажралгүйгээр ариун цагаан хөдөлмөрөөрөө амьдрал ахуйгаа авч явдаг тариаланчид, хязгаар нутгийнхаа ард олны эрүүл мэндэд ингэж анхаарал тавьж, сэтгэл гарган гэдэг үнэхээр сайхан, сайхан хүмүүс цаанаа л нэг сайхан гэж Ховд нутгийн хүү МУ-ын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Данзан ахын шүлэг, дуу үе үе санаанд орж байлаа. Малчид ам булаалдан ярьж байна. Бид УБ хот битгий хэл, аймгийн төв ороод заримдаа үзүүлж чадахгүй ирнэ. Ховдоос УБ хот руу 1 хүн онгоцоор явж ирэхэд 560-600.0 мянган төгрөгийн зардал гардаг. Машинаар ирж очиход 150,0 мянган төгрөгөөс наашгүй. УБ хот ороод ах дүү, хамаатан садан, найз нөхөд рүүгээ ярьж байж, эмнэлэгээ хайж хайж нэг юм өндөр үнээр арай гэж шинжилгээ өгнө. Эмч нараа хайна. Шинжилгээгээ хүлээнэ. Гэх мэт бөөн чиргэдэл зардал гардаг. Тиймээс энэ бол маш зөв ажил байна. Хотод очоод үзүүлж чаддаггүй эрүүл мэндийн үйлчилгээг Хотонд маань ирээд үнэ төлбөргүй үзүүлсэнд үнэхээр талархаж байна гэж олон хүнээс сонсож явсан болохоор Очбадрах ахаар үнэхээр бахархаж явлаа. Эрдэмтэй хүн даруу, их мөрөн долгион гэдэг үг үнэхээр үнэн юм байна. Мань хүн үнэхээр даруухан дуу цөөтэй хүн юм. Аймгийн МАН-ын хороон дарга, сумдын МАН-ын хороо, үүрийн дарга нар, гишүүд, дэмжигчид, хүн эмнэлгийн хамт олон, зарим сумдын удирдлагууд үнэхээр ач холбогдол өгч бидэнтэй хамтран ажиллаж, сэтгэл зүрхээрээ дэмжиж байлаа. Харин зарим сумын удирдлагуудад иргэдийнх нь эрүүл мэнд, өвчин зовлон нь огт хамаагүй юм шиг байсныг тэмдэглэн хэлэхийг хүсэж байна. Гэхдээ бид энэ удаа ухамсар дорой эдгээр удирдлагуудын нэрийг дурдахыг хүссэнгүй. Бид нэг л зүйлийг зөв ойлгох ёстой. Бидний өндөр дээд өвгөд бидэнд арвин буян үлдээсэн. Энэ юу вэ? Энэ бол хаана ч очсон үзэсгэлэнт сайхан байгальтай, тал хээр хосолсон өргөн уудам нутаг дэвсгэр, тал дүүрэн бэлчсэн 5 хошуу мал сүрэг билээ. Үеийн үед монгол түмний амь амьжиргаа болсон энэ буянаа хамгаалж, борви бохисхийлгүй бор зүрхээрээ зүтгэж буй малчин түмэнд минь төрийн хайр халамж их дутаж байгааг анхаарч, төр засгаас тэдэнд хандах хандлагаа өөрчлөх цаг нэгэнт болсон байна. Мал байхгүй бол Монгол маань яах бол, үр хүүхэд хөгшин хөвөөгүй өлсөнө, зүдрэнэ... Тиймээс малчид маань гундуйхан байж болохгүй шүү дээ. Энэ л аж байдал, дүр төрхийг өндөр боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй энэ хүн олж харсанд гайхамшиг байгаа юм. Бидний аялал, эрүүл мэндийн төсөл дээр нэр дурдсан албан ёсны 11 суманд хэрэгжсэн. Нийтдээ нарийн мэргэжлийн эмч нарт үзүүлэх шаардлагатай 4500 гаруй хүн хамрагдаж, давхардсан тоогоор 15000 гаруй хүнд үзлэг, үйлчилгээ хийгдсэн юм. Эцэст нь хэлэхэд 4500 гаруй хүний 75 хувь нь эрүүл гэсэн дүгнэлт гарсан юм. Монгол улсын хүний гавьяат эмч Туяабадрах ажиллах хугацаандаа 20 гаруй хүнд
ТЭМДЭГЛЭЛ
хагалгааг амжилттай хийж, өвчин зовлонгоос нь ангижруулсан юм. Зэрэг, Дарви суманд шууд хагалгаанд орж байлаа. Бас ч үгүй хэдэн хүнийг яаралтай УБ хот явуулсан гээд олон зүйлийг энд хэлж болно. Сумдын эмч нар манай багийн эмч нараас их зүйлийг сурч, хамтран ажиллаж, танилцаж, ажил төрлийн холбоо тогтоож, зөвлөгөө авч байсан нь энэ удаагийн аялалын давуу тал байлаа. Дээрх 11 сумаас Мянгад сумын Засаг дарга Б.Даваадорж, ИТХ-ын дарга С.Чулуунхүү, Мөст сумын Засаг дарга Н.Баасандорж, Ховд сумын Засаг дарга Ч.Эрболот, Буянт сумын ИТХ-ын дарга Н.Сүхээ, Эрдэнэбүрэн сумын орлогч дарга Д.Батмөнх нар л иргэдийнхээ эрүүл мэнд ямар байгааг, цаашид юуг анхаарах талаар асууж лавлаж байсан нь онцлог байлаа. Биднийг Дарви сум өнгөрөөд Цэцэг суманд ажиллаж байхад УБ хотоос Данзан ах утасдаж манай Дарвичуудын эрүүл мэнд хэр зэрэг байгаа вэ гэж асуулаа. Би нарийн мэргэжлийн эмч нараас энэ талаар асууж, тэдний хариулт болох ерөнхийдөө маш сайн байна гэсэн дүгнэлтийг дамжууллаа. Харин ах хариуд нь баяртай мэдээ өгсөнд гялаалай та нарт амжилт хүсье, бүгдэд нь мэнд хүргээрэй гэсэн юм. Уугуул нутгаасаа хол яваа эрдэмтэн хүн эх нутгийнхаа ахан дүүст байнга анхаарал хандуулж явдаг сайхан юм аа гэж бодсон доо... Малчид хөдөөгийнх гэлгүй төв суурин газрын бид эрүүл мэндийн боловсролоо дээшлүүлж, эрүүл мэнддээ онцгой анхаарах нь юу юунаас чухал болохыг ойлголоо. Хүн харахад бүгд эрүүл юм шиг мөртлөө үзэхээр бүгд ужиг өвчтэй байна гэдгээ ухамсарлах цаг болжээ. Бидний очсон газар бүр малчид маань өөрсдийн амьдарч байгаа гэрээ суллан, зарим нь гэрээ зөөж барин, асар татаж, эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэхэд шаардлагатай сандал, ширээ, ор зэргийг саахалт айлын малчид нь аваад ирж байгаа нь үнэхээр сайхан. Зарим багийн иргэд зам тосоод бүх бэлтгэлээ хангасан манай малчдыг эрүүл мэндийн үйлчилгээнд хамруулж өгөөч гээд зам тосон уулзаж байлаа. Энэ үед өөрийн эрхгүй Миний ардын сэтгэл цагаан гэсэн дууны үг өөрийн эрхгүй санаанд орж малчин түмнээрээ бахархаж байлаа. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэхэд бидэнд чин сэтгэлээсээ тусалж, гарын сайхан цай, амтат хоол, цагаан идээгээр биднийг дайлж, сэтгэл хангалуун ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлсэн сум, багийн эмч, ажилтан, жолооч, айл өрх, малчин иргэд, багийн засаг дарга, үүрийн дарга нартаа талархал илэрхийлж, эрүүл энх, аз жаргалыг ерөөе. Тэмдэглэл хөтөлсөн: Д.Энхболд, Т.Дэлгэрсайхан
Уншигчдын анхааралд! “Ховдын зар мэдээ” сонин шинээр мэндэлж байна. Та бүх төрлийн зар, мэдээллээ 1900-1943 дугаарын утсанд өгнө үү.
Ихэр заяа мэт олон ястнуудын Эвийн өргөө Ховд мину