PROEFKATERN
Saga
Leerwerkboek Eerste editie Schooljaar 2018-2019 1 havo/vwo
2
PROEFKATERN
Monniken en ridders
Ola en het geheime genootschap
Eerste editie Schooljaar 2018-2019 1 havo/vwo
3
Thema’s leerjaar 1 1 havo/vwo
Thema 1 Jagers en boeren Dossier 14 Thema 2 Grieken De strijd van de Grieken Thema 3 Romeinen Rijk in Rome Thema 4 Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap Thema 5 Steden en staten De stad Thema 6 Tijdvakoverstijgend Migratie
4
Monniken en ridders
Ola en het geheime genootschap
Inhoudsopgave Tijdsprong Wat weet je al? In de tijd plaatsen Leertekst Tijd van monniken en ridders
6 7 8
Les 1 Ola’s missie – Karel de Grote Formulier Aantekeningen maken Leertekst De kroning van Karel de Grote
10 11
Les 2 Ola’s zoektocht begint – Macht in de vroege middeleeuwen En dus. Wat weet je nu over Karel? Leertekst Macht in de vroege middeleeuwen
13 14
Les 3 Een bijzondere vondst – Het leenstelsel Brief van Karel de Grote Leertekst Het leenstelsel
16 17
Les 4 Vuile handen – Het domein Leertekst Het domeinstelsel
20
Les 5 Duivels dilemma – Symbolen en macht Rubric Welk voorwerp moet Ola kiezen?
23
College 1 Verspreiding van het christendom Conceptmap Verspreiding van het christendom Leertekst Verspreiding van het christendom
24 25
College 2 Ontstaan en verspreiding van de islam Conceptmap Ontstaan en verspreiding van de islam Leertekst Ontstaan en verspreiding van de islam
28 29
Tijdlijn
32
Overzicht vaardigheden
34
Begrippen op alfabetische volgorde
38
Colofon en bronvermelding
42
5
Monniken en ridders
Tijdsprong
Ola en het geheime genootschap
Tijdsprong
Wat weet je al?
vroege middeleeuwen
6
5000 v.Chr.
1804
Kroning Napoleon
100
1
500 v.Chr.
Benoeming Hitler tot Führer 1934
500
500–1000
Monniken en ridders
Benoeming Poetin tot president 1999
Grieken en Romeinen 3000 v.Chr.– 500 n.Chr.
1000–1500
Steden en staten
1600
1700
1900
vanaf 1950
Televisie en computer
1900–1950
Wereldoorlogen
1800–1900
Burgers en stoommachines
1700–1800
Pruiken en revoluties
1600–1700
Regenten en vorsten
1500–1600
Ontdekkers en hervormers
1000
Middeleeuwen 500 n.Chr.-1500 n.Chr.
1500
Oudheid 3000 v.Chr. - 500 n.Chr.
Ola en het geheime genootschap
Kroning Karel de Grote 800
tot 3000 v.Chr.
Jagers en boeren
Prehistorie tot 3000 v.Chr.
1800
Nieuwe tijd 1500-1800 n.Chr.
2000
Nieuwste tijd 1800-2000 n.Chr.
Monniken en ridders Tijdsprong 7
In de tijd plaatsen
Monniken en ridders
Tijdsprong
Ola en het geheime genootschap
8
Leertekst Tijd van monniken en ridders
Dit heb ik gedaan
vroeger de Romeinen het gezag hadden. Vaak wordt
Je hebt je in deze les georiënteerd op het tijdvak
gedacht dat deze inval van Germaanse stammen veel
van monniken en ridders. Je hebt een tijdsprong
verandering teweeg heeft gebracht, maar veel is ook
gemaakt van het heden naar het verleden. Je hebt
niet veranderd. Germaanse stammen namen veel
nagedacht over het sleutelbegrip macht en hoe dat in
Romeinse zaken over. Zo bekeerden ze zich veelal
het heden en in het tijdvak van monniken en ridders
tot het christendom, leerden ze Latijn en probeerden
zichtbaar was. Je hebt je voorkennis over het tijdvak
ze zoveel mogelijk van de Romeinse overheid en
geactiveerd en je hebt een eerste zicht gekregen op de
administratie te behouden. Toch is er ook veel
standenmaatschappij die er toen was.
veranderd: Door het wegvallen van het centraal gezag was er geen centraal leger meer. Hierdoor ontstonden
Dit weet ik nu
kleine rijkjes. De Romeinse wegen raakten in verval.
Je weet dat elk tijdvak zijn machtige mannen heeft.
Onveiligheid en slechte wegen zorgden voor minder
Nu is Poetin, president van Rusland, één van de
handel. Door de afname van handel was er ook minder
machtigste mannen van de wereld. Om zijn macht te
geld in omloop.
behouden laat hij zich als een sterke man, maar ook als een gewone Rus zien. Zo kijken mensen tegen hem
De middeleeuwse samenleving was een
op, maar kunnen ze zich tegelijkertijd identificeren
standenmaatschappij. Iedereen behoorde tot 1
met hem. Poetin maakt ook goed gebruik van allerlei
van de 3 standen: de geestelijkheid, de adel of de
tradities, van de Russisch orthodoxe kerk en van
boerenstand. Deze standen waren afhankelijk van
allerlei keizerlijke symbolen. Daardoor lijkt het alsof
elkaar: Zo bad de geestelijkheid voor de andere 2
het logisch is dat hij aan de macht is en zo machtig is.
standen, de adel vocht en beschermde de andere 2 en de boeren zorgden voor voedsel voor iedereen.
Vóór Poetin waren er meer mensen die gebruik
Deze standenmaatschappij heeft bestaan tot ver na de
maakten van tradities om zichzelf te verheffen
middeleeuwen, tot het einde van de 18e eeuw.
tot keizer. Hitler noemde zijn gebied het Derde Rijk, Napoleon kroonde zich met een Romeinse lauwerkrans en Karel de Grote liet zich als eerste sinds de val van het West-Romeinse Rijk in Rome tot keizer kronen. Hij streefde bewust naar renovatio imperii romanorum, herstel van het Romeinse Rijk. Het tijdvak van monniken en ridders loopt van 500 tot 1000. Deze periode wordt ook wel de Vroege Middeleeuwen genoemd. Het begon met de val van het West-Romeinse rijk door onder andere invallen van Germaanse stammen. Deze stammen vestigden kleine koninkrijkjes op plaatsen waar
Begrippen Deze begrippen ken ik nu adel een groep mensen die landgoederen bezit en een bevoorrechte positie heeft. In de tijd van monniken en ridders was het de taak van deze groep om te vechten en anderen te beschermen.
Monniken en ridders
Tijdsprong
Ola en het geheime genootschap
9
Waarom is dit belangrijk? boerenstand de groep mensen die in de tijd van monniken en ridders boer was. In die tijd waren er verschillende soorten boeren. centraal gezag de organisatie van bestuur vanuit één vaste plaats.
Door de geschiedenis heen zijn er verschillende machthebbers geweest. Het is belangrijk om door te hebben wat macht betekent, omdat je dagelijks wordt geconfronteerd met het fenomeen macht. Mensen hebben macht over je, maar jij hebt ook macht over mensen. Door te onderzoeken hoe men in het
geestelijkheid de groep mensen die voor de Kerk werkt. In de tijd van monniken en ridders was het de taak van deze groep om voor iedereen te bidden.
verleden met macht omging en hoe men toen macht
keizer de hoogste mogelijke titel voor een vorst. Keizers hebben andere vorsten onder zich (bijv. koningen en hertogen).
Het is ook belangrijk je te oriënteren op een
macht de mate waarin invloed wordt uitgeoefend op anderen door een bepaald persoon of organisatie.
gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen je aan
standenmaatschappij een samenleving die is verdeeld in groepen die ieder hun eigen rechten en functie hebben.
tussen het heden en verleden.
kreeg, leer je ook meer over de machtsverhoudingen in het heden, hoe mensen met macht omgaan en wat voor gevolgen dat kan hebben voor velen. tijdvak, zodat je een kapstok hebt waar je meer gebeurtenissen aan kan hangen. Hoe meer de kapstok van dit tijdvak kunt hangen, hoe meer betekenis het tijdvak voor je krijgt en hoe beter je vergelijkingen kunt maken en parallellen kunt trekken
symbool een betekenisdrager: iets tastbaars dat iets minder tastbaars voorstelt. tijdvak van monniken en ridders het tijdvak dat loopt van 500 tot 1000 en in West-Europa samenvalt met de Vroege Middeleeuwen. traditie gebruik dat generaties lang bestaat. Vroege Middeleeuwen de naam van de periode van 500 tot 1000 in de geschiedenis van West-Europa. Deze personen ken ik nu Hitler Führer van het Derde Rijk van 1934 tot 1945. Karel de Grote Keizer van het Heilige Roomse Rijk van 800 tot 814. Napoleon Keizer van het Franse keizerrijk van 1804 tot 1814. Poetin Leider van Rusland van 1999 tot nu.
Een keizerskroon uit de 10de eeuw, een symbool van macht.
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Les 1 Ola’s missie Karel de Grote
Les 1 Ola’s missie
10
Monniken en ridders
Les 1 Ola’s missie
Ola en het geheime genootschap
11
Leertekst De Kroning van Karel de Grote
Dit heb ik gedaan
Karel de Grote heeft aan alle kanten zijn rijk uitgebreid
Je bent samen met je klas uitgekozen om hulplijn te
door oorlog te voeren. De Saksen waren lastige
zijn voor Ola in haar poging om lid te worden van het
tegenstanders. Karel gebruikte ook huwelijken om
geheime genootschap Luminati. Om lid te kunnen
bondgenootschappen te smeden en rust in de regio’s
worden moet Ola het voorwerp zoeken dat het beste
te creëren.
de macht van Karel de Grote weergeeft. Hiervoor heb je voor Ola achtergrondinformatie over Karel de Grote
Karel was een vrolijke en goedgeluimde man. Hij hield
verzameld. Je hebt naar een verhaal over de kroning
ervan om zelf eenvoudig te leven, zonder al te luxe
van Karel de Grote geluisterd en daar de belangrijkste
kleding en overdadige maaltijden waar veel andere
informatie uitgehaald. Deze aantekeningen heb je
leiders wel van hielden.
doorgegeven aan Ola, zodat zij verder onderzoek kan doen. Dit weet ik nu In de Sint-Pieterkerk in Rome in het jaar 800 werd Karel de Grote, koning van de Franken, door paus Leo III gekroond tot keizer van het Heilige Roomse Rijk. Als we de keizers van het Byzantijnse Rijk niet meetellen, was dit de eerste keizer in Europa sinds ruim 300 jaar. Karel kon in 800 tot keizer worden gekroond omdat er in die tijd tijdelijk geen keizer was in het Byzantijnse Rijk. De kerk zat vol met belangrijke mensen. Karel’s familie was er ook. Hij had 3 zoons: Karel, Pepijn en Lodewijk. Ook Alcuin, de oprichter van de paleisschool in Aken was aanwezig. Zijn leerling Einhard, de toenmalige leider van de school, was er ook. Aken was de hoofdstad van het rijk van Karel de Grote. Karel liet daar gebouwen naar Romeins voorbeeld bouwen. Hij probeerde daarmee de glorie van het oude Romeinse Rijk te herstellen. Alcuin was de oprichter van de paleisschool in Aken. Vanuit hier werd alles geregeld om het Romeinse Rijk te herstellen. De leerling van Alcuin heette Einhard. Hij volgde Alcuin op als baas van de paleisschool.
Begrippen Deze begrippen ken ik nu Byzantijnse rijk benaming voor het Oost-Romeinse rijk na de val van het West-Romeinse rijk. Franken Germaans volk dat vanaf de 5e eeuw een eigen koninkrijk had. paleisschool een school waar monniken werden opgeleid, verbonden aan een paleis. paus de hoogste functie binnen de Katholieke Kerk. Saksen Germaans volk.
Monniken en ridders
Les 1 Ola’s missie
Ola en het geheime genootschap
Begrippen Deze personen ken ik nu Alcuin leraar van Karel de Grote en oprichter van de paleisschool van Aken. Einhard leerling van Alcuin en opvolger van Alcuin als leider van de paleisschool van Aken. Leo III paus van de Katholieke Kerk van 795 tot 816.
12
Waarom is dit belangrijk? Door de geschiedenis heen zijn er verschillende machthebbers geweest. Karel de Grote is één van de bekendste, vooral als we het over de middeleeuwen hebben. Door onderzoek te doen naar Karel de Grote kom je meer te weten over hoe mensen macht kunnen krijgen en deze kunnen behouden. Karel maakte een eenheid van een groot deel van Europa en wordt daarom ook wel de ‘Vader van Europa’ genoemd. Zijn invloed op de geschiedenis van Europa was dus groot. Maar niet alleen om zijn invloed op de geschiedenis is Karel interessant. Vroeger deden de mensen dingen anders. Karel trouwde bijvoorbeeld niet uit liefde, maar om
Dit kan ik nu Je kunt aantekeningen maken bij een verhaal. Je kunt daarbij hoofd- en bijzaken uit een tekst of een verhaal halen. Je kunt onderscheid maken tussen hoofd- en bijzaken. Je kunt je aantekeningen vergelijken en aanvullen.
De kroning van Karel de Grote tot keizer door de paus in 800. Geschilderd in de 19e eeuw.
politieke redenen. Door bij het vak geschiedenis te horen over dit soort andere manieren van leven, kun je je beter bewust worden van wat jij eigenlijk belangrijk vindt en waarom. Hoe kijk jij tegen het huwelijk aan? En zou dat anders zijn geweest als je in een andere tijd geboren was?
Monniken en ridders
Les 2 Ola’s zoektocht begint
Ola en het geheime genootschap
Les 2 Ola’s zoektocht begint Macht in de vroege middeleeuwen En dus. Wat weet je nu over Karel de Grote?
oorlog voeren
de kerk
....................................
....................................
....................................
....................................
....................................
....................................
....................................
....................................
de macht van Karel de Grote
huwelijkspolitiek ..................................... ..................................... ..................................... .....................................
13
Monniken en ridders
Les 2 Ola’s zoektocht begint
Ola en het geheime genootschap
14
Leertekst Macht in de vroege middeleeuwen
Dit heb ik gedaan
hij dat deze families hem trouw bleven en niet in
Je hebt samen met je klas Ola geholpen door een
opstand kwamen. De koning trouwde dus niet omdat
aantal voorwerpen te onderzoeken die de macht
hij een vrouw leuk vond, maar omdat zijn rijk er groter
van Karel de Grote symboliseren. Je hebt met je klas
en sterker van werd. Bovendien was het voor Karel
3 voorwerpen onderzocht: het zwaard van Karel de
belangrijk om zonen te krijgen, zodat hij zeker wist dat
Grote, een tekening van 1 van de vrouwen van Karel
de door hem veroverde landen doorgegeven konden
en de kroon van de paus. Je hebt onderzocht waar de
worden aan zijn zonen en zo in de familie bleven. Karel
3 voorwerpen voor staan en wat het beste de macht
kreeg in totaal 18 kinderen.
van Karel de Grote symboliseert: zijn zwaard (oorlog), zijn vrouw (huwelijkspolitiek) of de kroon van de paus
Karel vergrootte zijn macht ook door samen te werken
(geloof en de kerk). Hierdoor kon je Ola adviseren welk
met de paus. De paus zocht steun tegen zijn vijanden.
voorwerp ze moet kiezen en naar welke locatie ze
Karel bood zijn hulp aan, omdat hij het christendom
moet gaan: Rome of Parijs.
belangrijk vond. Hij wilde ook dat alle inwoners in zijn rijk christen zouden zijn. Hij snapte dat het geloof voor
Dit weet ik nu
eenheid in zijn rijk zou zorgen en dat het daardoor
Karel de Grote was in de Vroege Middeleeuwen een
makkelijker te besturen was. Daarom hielp hij de paus.
machtige Frankische koning. Toen Karel het rijk erfde
Als beloning werd Karel in het jaar 800 door de paus
van zijn vader was het al aardig groot, maar Karel
tot keizer gekroond. Hiermee was Karel’s droom om
breidde het nog verder uit. Uiteindelijk regeerde hij
het Romeinse Rijk in ere te herstellen uitgekomen.
over bijna heel West-Europa. Karel de Grote had 3
Omdat hij degene was die Karel had gekroond, vond
manieren waarop hij zijn rijk uitbreidde: door oorlog
de paus dat hij nog wel boven Karel de Grote stond.
te voeren, door huwelijkspolitiek en door gebruik te
In werkelijkheid was niemand machtiger dan Karel de
maken van de Kerk.
Grote.
Door veel oorlog te voeren kreeg Karel de Grote er veel nieuw grondgebied erbij. Oorlog voeren was voor Karel een goed middel om zijn macht uit te breiden,
Begrippen
omdat hij de veroverde gebieden aan zijn rijk kon toevoegen. Tegelijkertijd kon hij de gebieden die hij
Deze begrippen ken ik nu
had veroverd plunderen en de nieuwe stukken land
bondgenootschappen landen of mensen die elkaar steun beloven.
gebruiken om zijn belangrijkste mensen te belonen. Zo bleven deze helpers tevreden en trouw aan hem. Karel de Grote is in zijn leven 5 keer getrouwd. Door met de juiste vrouwen te trouwen, kon hij bondgenootschappen sluiten en zijn macht uitbreiden zonder oorlog te voeren. Door met dochters van belangrijke mannen te trouwen, zorgde
huwelijkspolitiek het inzetten van huwelijken om bezit van grondgebied te vergroten of bondgenoten te krijgen.
Monniken en ridders
Les 2 Ola’s zoektocht begint
Ola en het geheime genootschap
15
Waarom is dit belangrijk? Het is belangrijk om te beseffen dat macht op verschillende manieren verkregen kan worden en er verschillende vormen en uitingen van macht zijn. Juist een combinatie van verschillende vormen van macht zorgt ervoor dat iemand echt machtig is. In deze les worden drie voorwerpen als symbool gebruikt voor de verschillende factoren die van belang waren voor de macht van Karel de Grote. Deze machtsfactoren zijn er nog steeds in onze samenleving, maar het belang ervan is voor veel mensen wel veranderd. Je ziet sommige zaken nog wel terug, zoals bij Poetin die militaire parades en grootschalige oefeningen gebruikt om zijn macht te laten zien. Ook laat hij duidelijk zien dat hij samenwerkt met de kerk in zijn land. Ook in de VS zie je dat de presidentskandidaten altijd moeten laten blijken dat ze een goede relatie hebben met het kerkelijk gezag. Een pauselijke “tiara�, een symbool van macht van de paus.
Het belang van huwelijkspolitiek is in onze westerse samenleving bijna geheel verdwenen. In andere delen van de wereld worden mensen nog wel gedwongen uitgehuwelijkt, bijvoorbeeld om de status van families hoog te houden. De functie van het huwelijk is door de tijd heen dus ook veranderd.
De veroveringen van Karel de Grote, 768-814.
Aken Parijs
Saksen Bohemen Moraven Beieren Avaren Longobarden
Moren rijk zoals Karel het erfde gebieden die Karel heeft veroverd afhankelijk gebied
Rome Benevento
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Les 3 De bijzondere vondst Het leenstelsel Brief van Karel de Grote
Les 3 De bijzondere vondst
16
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Les 3 De bijzondere vondst
17
Leertekst Het leenstelsel
Dit heb ik gedaan Ola heeft in Aken (Duitsland) een document gevonden
In afbeelding 5 zie je hoe Karel’s bestuur werkte. Karel
met de handtekening van Karel de Grote erop. Het
gaf zijn leenmannen 1 of meer stukken land te leen
document heeft te maken met het leenstelsel. Je
om dat te besturen. Zo’n stuk land noemen we een
hebt daarom het document onderzocht voor Ola
leen. Een leen bestond uit één of meer domeinen.
en bent erachter gekomen wat het belang was van
Een domein is een stuk land met een dorpje en
het leenstelsel voor de macht van Karel de Grote. Je
landbouwgrond. De meeste boeren die er woonden
hebt ook gekeken naar de voor- en nadelen van het
hoorden bij het domein. In ruil voor de macht over die
leenstelsel. Je hebt Ola geadviseerd of het leenstelsel
domeinen hadden de leenmannen de plicht om de
wel of niet belangrijk was voor de macht van Karel de
leenheer met raad en daad bij te staan: ze gaven Karel
Grote en of het document een geschikt voorwerp is
advies (raad), ze zorgden voor voedsel voor Karel en
om aan de Luminati door te geven.
zijn hofhouding, voor paarden, voor wapens en voor mensen voor het leger. En ze vochten zelf mee aan de
Dit weet ik nu
zijde van Karel in tijden van oorlog (daad).
Het rijk van Karel de Grote was enorm en de wegen waren slecht en gevaarlijk. Omdat hij geen geld
Na de dood van Karel ontwikkelde deze manier van
had voor ambtenaren die hem konden helpen
besturen zich verder tot het beroemde leenstelsel:
met besturen, maakte hij gebruik van vazallen en
leenmannen met veel grond leenden op hun beurt
leenmannen. Vazallen waren edelen die een eed
weer stukken land uit aan mannen die trouw aan hen
van trouw aan Karel gezworen hadden. Sommigen
waren en voor hen vochten. Deze mannen werden zo
kregen daarvoor in ruil een stuk land om zelfstandig te
de achterleenmannen van de koning of keizer. Het
besturen. Zij werden leenmannen genoemd. Karel was
leenstelsel bleef nog eeuwenlang de manier waarop
hun leenheer. Om regelmatig met zijn leenmannen
het bestuur georganiseerd werd.
in verschillende gebieden te kunnen spreken, reisde Karel veel. Daarvoor liet hij overal in zijn rijk paleizen bouwen om in te kunnen verblijven. Deze paleizen werden paltsen genoemd.
Het leenstelsel.
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Onder Karel de Grote werkte het leenstelsel heel goed, maar onder zijn opvolgers werkte het leenstelsel steeds minder. Het stelsel had een aantal belangrijke nadelen: 1. In de regels voor de leenman stond dat de stukken land na de dood van de leenman weer in bezit kwamen van de leenheer. Maar nog geen 100 jaar na Karels dood werden alle lenen erfelijk gemaakt. Zonen van de leenmannen kregen de lenen automatisch als erfenis en beschouwden de grond als familiebezit. Dat betekende minder macht voor de koning. 2. Als de leenheer een opstandige leenman wilde aanpakken, had hij daarvoor de hulp van andere leenmannen nodig. Zij moesten de mannen leveren om te vechten tegen die opstandige leenman. De koning of keizer was dus afhankelijk van die hulp. 3. Tot slot is er het probleem van de achterleenmannen. Die waren vaak vooral trouw aan hún directe leenheer (dus aan de leenman van de koning) en dus minder trouw aan de leenheer van hun leenheer, de keizer of koning. Dat kon gevaarlijk zijn voor de macht van de koning.
Les 3 De bijzondere vondst
Begrippen Deze begrippen ken ik nu achterleenman leenman van de leenman van de koning of keizer. ambtenaar iemand die voor de regering werkt en daarvoor betaald wordt. domein een afgebakend stuk land met een dorpje en landbouwgrond. De meeste boeren die er woonden hoorden ook bij het domein. edelen mensen die behoren tot de adel. eed van trouw de plechtige belofte om iemand trouw te blijven, wat er ook gebeurt. leen een stuk land dat een leenman van een leenheer kreeg. Een leen bestond uit één of meerdere domeinen. leenheer een edelman die gebieden onder zijn gezag liet besturen door leenmannen. leenman een edelman die een gebied bestuurt in opdracht van een leenheer. palts een paleis van Karel de Grote. vazal iemand die een eed van trouw heeft afgelegd aan iemand anders.
18
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Les 3 De bijzondere vondst
19
Dit kan ik nu
Een belangrijk kenmerk van Karel’s macht was dat
Je kunt heel specifieke informatie uit een tekstbron
het persoonlijk werd gegeven. Door de eed van trouw
halen. Uit die informatie kun je reconstrueren hoe het
bond Karel mensen persoonlijk aan zich. Je ziet dit
leenstelsel heeft gefunctioneerd. Je kunt de voor-en
in onze wereld terug bij de maffia, bij bendes en bij
nadelen tegen elkaar afwegen, kiezen welke zwaarder
zogenaamde warlords. Als je naar deze groeperingen
wegen en hier argumenten voor geven.
kijkt, zou je kunnen zeggen dat het leenstelsel nog steeds bestaat. De maffiabaas geeft trouwe
Waarom is dit belangrijk?
volgelingen een gebied waar zij de ‘macht’ over
Karel de Grote en zijn opvolgers hadden geen
krijgen. In ruil daarvoor moeten de trouwe volgelingen
zakken vol geld om ambtenaren of een eigen leger te
‘belasting’ betalen aan de maffiabaas, trouw zweren
betalen. Ze hadden daar een slimme oplossing voor
en meevechten als de maffiabaas een conflict heeft
gevonden en bestuurden hun rijk in overleg met lokale
met een andere baas.
leenmannen. Een oplossing die goed bleek te werken
Deze manier om een leger bij elkaar te krijgen en het
en veel macht kon geven. Daarom heeft het leenstelsel
land te besturen is heel anders dan die van moderne
zich na de dood van Karel verder ontwikkeld en
leiders. Omdat je nu meer weet over het leenstelsel,
bestond het nog maar liefst 1000 jaar.
kun je een vergelijking maken met de manier waarop onze regering met leger en orde omgaat. Die manier is ingewikkelder, maar misschien wel ‘eerlijker’ dan hoe het in de tijd van Karel de Grote ging.
Leenheren, leenmannen en achterleenmannen, tekening uit de 14de eeuw.
Monniken en ridders
Les 4 Vuile handen
Ola en het geheime genootschap
20
Les 4 Vuile handen Het domein Leertekst Het domeinstelsel
Dit heb ik gedaan
Er waren in de Vroege Middeleeuwen verschillende
Ola is naar Verden gegaan en heeft daar een
soorten boeren. De vrije boeren hadden een eigen
archeologische vondst in handen gekregen. Het is
stuk land. Zij betaalden een deel van de oogst aan
een sikkel, die symbool staat voor het belang van de
de heer. Dat noem je pacht betalen. Zij mochten
landbouw. Je hebt met de klas uitgezocht voor Ola of
zelf beslissingen nemen en mochten hun land ook
de landbouw belangrijk was voor de macht van Karel
verlaten zonder toestemming van de heer. Maar als er
de Grote.
gevaar was, hadden ze geen recht op bescherming van de heer. Daar moesten ze vaak extra voor betalen.
Dit weet ik nu In de vroege middeleeuwen woonde en werkte bijna
De horigen waren niet vrij. Zij hoorden bij het land.
iedereen op het platteland. Ze leefden op een domein.
Dat wil zeggen dat ze dat land niet mochten verlaten
Het domein was van een landheer. Vaak had zo’n heer
zonder toestemming van de heer. Ze bewerkten een
meerdere domeinen. Hij bezocht die domeinen om
eigen stukje land, het hoevenland, waarvan ze de
de beurt, omdat hij er afhankelijk van was voor zijn
opbrengst mochten houden. Daarnaast moesten ze
voedsel.
herendiensten doen, zoals werken op het land van de heer, het vroonland. Ook zaken als karrendiensten
De heer zorgde voor rechtspraak in zijn domeinen.
voor de heer, hekken repareren en varkens houden
Ook zorgde hij ervoor dat alle horigen en lijfeigenen
waren herendiensten. De horige boeren hadden wel
die op zijn land woonden beschermd werden. De heer
recht op bescherming van hun heer.
moest dus ook tussen zijn domeinen reizen om alles goed te kunnen regelen.
Lijfeigenen hadden geen eigen grond. Zij woonden en werkten op het vroonland. Zij waren, net als de
In het midden van het domein lag de vroonhoeve.
horigen, niet vrij.
Hier woonde de heer in een versterkt huis (later een burcht of kasteel). In tijden van nood schuilden de
In de tijd van Karel de Grote gebruikten de boeren het
horigen en lijfeigenen daar ook. Alle opbrengsten
drieslagstelsel. Dit hield in dat al het akkerland op
van het land dat bij de vroonhoeve hoorde, het
een domein in drieĂŤn werd verdeeld. Elk jaar werd
vroonland, waren voor de heer. Hij en zijn huishouden
een derde van het land met zomergraan en een derde
leefden van deze opbrengsten en hiervan moest de
met wintergraan verbouwd. Het laatste, derde deel
heer ook zijn legertje onderhouden. Het land werd
lag braak, zodat dit het jaar erop weer vruchtbaar
bewerkt door lijfeigenen en horigen.
was. Het jaar erop rouleerden de gewassen op het akkerland, zodat op het stuk dat eerst zomergraan
Een domein moest zichzelf zien te redden en was
had, nu wintergraan werd verbouwd. Het gedeelte van
zelfvoorzienend oftewel autarkisch. Dat betekent dat
de wintergraan lag nu een jaar braak en het braakland
alles wat nodig is om te leven door de mensen die op
werd opnieuw verbouwd met zomergraan. Zo hadden
het domein leefden zelf werd gemaakt, zoals voedsel,
de boeren altijd twee derde van hun akkerland in
kleding en gereedschap.
gebruik.
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Les 4 Vuile handen
Pocket-jaarkalender van een middeleeuwse boer uit de 14e eeuw.
Begrippen Deze begrippen ken ik nu autarkisch zelfvoorzienend; als alles wat nodig is om te leven door de mensen zelf wordt gemaakt. braak akkerland dat niet in gebruik is. burcht kasteel of versterkt huis drieslagstelsel een landbouwmethode waarbij roulerend een derde deel van het akkerland was verbouwd met zomergraan, een derde deel met wintergraan en een derde deel braak lag. hoevenland land op een Middeleeuws domein waarvan de horige boeren die het bewerkten de opbrengst zelf mochten houden. horige een niet-vrije boer die hoorde bij het land van een heer. Hij moest het land van zijn heer bewerken en herendiensten verrichten, maar had ook een eigen stukje land.
landheer een rijk, machtig persoon die één of meerdere domeinen bezat. lijfeigene een niet-vrije boer die hoorde bij het land van een heer. Hij had geen eigen stukje land. pacht een ander woord voor huur van een stuk land. In de Vroege Middeleeuwen werd deze huur betaald met een deel van de oogst. vrije boeren boeren die een eigen stuk land hadden waarvoor ze pacht betaalden. vroonhoeve een versterkt huis (later een burcht of kasteel) op een domein waarin een landheer woonde. vroonland land op een domein, waarvan alle opbrengsten naar de heer gingen.
21
Monniken en ridders
Les 4 Vuile handen
Ola en het geheime genootschap
22
Dit kan ik nu
Het contrast met nu kan ook niet groter zijn als je
Je kunt heel specifieke informatie uit een
bedenkt dat de meeste boeren in die tijd hun dorp
spelwerkvorm halen. Je kunt je inleven in een
waarschijnlijk niet of nauwelijks verlieten en in hun
horige boer uit de vroege middeleeuwen. Je kunt
leven nooit verder kwamen dan 20 kilometer buiten
samenwerken en aan de hand van een afbeelding het
hun gemeenschap.
domeinstelsel uitleggen. Waarom is dit belangrijk? De wijze waarop een domein was georganiseerd, is compleet tegenovergesteld aan hoe onze moderne
1
vroonhoeve / burcht
2
watermolen
3
smidse
4
braak
5
woningen van horigen
6
wintergraan
7
zomergraan
samenleving georganiseerd is. Op een domein leefde men van wat er op het domein geproduceerd werd. Hoewel er tegenwoordig steeds meer mensen zijn die proberen autarkisch te leven en zoveel mogelijk ‘lokale producten’ te kopen, kopen de meeste mensen in supermarkten en speciaalzaken producten van over de hele wereld. Dat is een luxe. Bedenk maar eens welk eten niet meer op tafel komt als we alleen nog maar lokaal voedsel zouden eten: bananen, mango’s, sinaasappelen, tonijn, zalm, rijst, en nog veel meer.
Reconstructietekening van een middeleeuws domein.
4 1
7
3
2
6
5
Monniken en ridders
Les 5 Duivels dilemma
Ola en het geheime genootschap
23
Les 5 Duivels dilemma Symbolen en macht Rubric Welk voorwerp moet Ola kiezen? Namen leerlingen:
1.
2.
3.
4.
Klas:
Onderdeel
Beginner
Gevorderd
Expert
Ontwerp: Verzorging
De vlog is slordig en er is geen aandacht aan het uiterlijk besteed.
De vlog ziet er verzorgd uit, maar niet alles is goed verstaanbaar.
De vlog ziet er verzorgd, aantrekkelijk uit en alles is goed verstaanbaar.
Ontwerp: Lengte
De vlog duurt korter dan een minuut.
De vlog duurt tussen 1-2 minuten of is meer dan 4 minuten.
Duurt tussen de 2 en 4 minuten.
Ontwerp: Originaliteit/ creativiteit
Standaard
Er zitten originele en/of creatieve elementen in
De hele vlog is creatief en origineel aangepakt en uitgewerkt
Inhoud: Onderbouwing top 3
Niet elke keuze in de top3 Niet elke keuze in de top 3 is is uitgelegd en de gegeven uitgelegd of de gegeven uitleg uitleg is niet duidelijk. is niet duidelijk.
Inhoud: Gekozen voorwerp
Er is geen uitleg over de keuze van het voorwerp gegeven.
Er is wel 1 voorwerp gekozen, Er is 1 voorwerp maar deze keuze is niet helder gekozen en die uitgelegd. keuze is goed uitgelegd.
Inhoud: Macht van karel
Er is geen verband gelegd tussen macht en het voorwerp.
Er is een verband gelegd tussen de macht van Karel de Grote en het voorwerp, maar deze is niet volledig en/of niet helemaal correct.
Er is in de uitleg een duidelijk verband gelegd tussen het voorwerp en de macht van Karel de Grote.
Vaardigheden: AUB-methode
De AUB-methode is niet gebruikt.
De AUB-methode is niet goed of niet consequent gebruikt.
De AUB-methode is goed gebruikt.
Vaardigheden: Opbouw
Er zit geen structuur/ opbouw in de vlog.
Er zit een opbouw in de vlog, maar deze is niet helemaal gelukt.
Er zit een begin, kern en conclusie in de vlog.
Proces: Samenwerking
Er is niet samengewerkt.
Er is wel samengewerkt, maar het kan beter.
Er is goed samengewerkt.
Proces: Planning
De vlog is meer dan 1 les te laat ingeleverd.
De vlog is maximaal 1 dag te laat ingeleverd.
De vlog is op tijd ingeleverd.
Beoordeling:
Elke keuze in de top 3 heeft een duidelijke uitleg.
College Verspreiding van het christendom Conceptmap
24 College Verspreiding van het christendom Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
De
Organisatie van de kerk Personen die voor de kerk werken zijn: is de leider van de kerk.
In de middeleeuwen was het christelijk gebied verdeeld in bisdommen, geleid door een: En elke kerk had een:
heten:
Tijdvak 4: van
en:
Kerstening
stammen het
Het christendom is ontstaan in het:
Monniken en ridders tot
Tijdens de Volksverhuizingen vielen
hebben.
en:
waren beroemde missionarissen.
Bekeren ging meestal vredig, maar soms met:
Iemand christelijk maken noemen we ook wel:
waren monniken die
Zij waren niet-christelijk en werden door christenen
Kloostergeloften:
2 Men mocht geen seks hebben.
1 Men mocht geen
dat werd geleid door een:
Sommige christenen sloten zich af van de wereld. Dit waren: Zij gingen samenwonen in een Mensen die wonen in een Hier had men regels.
In een klooster moesten zij de hele dag: en: Dit noemen we:
binnen.
genoemd.
bekeren.
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
College Verspreiding van het christendom
25
Leertekst Verspreiding van het christendom
Dit weet ik nu
niet aan seks zouden doen en de abt altijd zouden
Het christendom is ontstaan in Jeruzalem in het
gehoorzamen. Ook beloofden ze hun dagen voortaan
Midden-Oosten. In die tijd was deze stad onderdeel
door te brengen met bidden en werken: ‘ora et
van het Romeinse Rijk. In de eerste eeuwen werd het
labora’ in het Latijn. In kloosters werden ook veel
geloof door de Romeinen verboden. Toch groeide
oude boeken overgeschreven en bewaard.
het aantal gelovigen, want het geloof sprak de mensen erg aan. Het duurde tot de 4e eeuw voordat
Toen het West-Romeinse Rijk aan het einde van de
het geloof werd toegestaan. Daarna werd het al
5e eeuw uit elkaar viel, kwamen er allerlei nieuwe
gauw de staatsgodsdienst. Dat betekende dat het
volken wonen in het gebied dat eerst Romeins was.
christendom het enige toegestane geloof werd. Het
Veel van deze volken, zoals de Germanen, waren niet
geloof verspreidde zich hierdoor direct over het hele
christelijk. Christenen gingen hun best doen om de
Romeinse Rijk.
niet-christelijke volken, die zij heidenen noemden, te bekeren. Ze gingen proberen het oude Romeinse
De christenen hadden hun geloof goed georganiseerd.
gebied opnieuw te kerstenen. Dat betekent ‘christelijk
Het hele rijk werd opgedeeld in kleinere gebieden
maken’. Dat kerstenen gebeurde onder andere door
waar een bisschop de leiding kreeg over het geloof.
missionarissen.
Zo’n gebied werd een bisdom genoemd. Ieder bisdom had één grote kerk waar de bisschop zelf
Missionarissen maakten gebruik van verschillende
de kerkdiensten verzorgde. Zo’n kerk werd een
methoden om een volk christelijk te maken. Allereerst
kathedraal genoemd. Verder werden er door het
probeerden ze vaak de koning van een volk te
hele rijk kleinere kerken gebouwd waar kerkdiensten
bekeren. Als dat lukte, dan nam de rest van het volk
werden gegeven door pastoors.
vaak ook de nieuwe godsdienst aan. Ook konden missionarissen daarna vaak rekenen op steun van
De machtigste man binnen het geloof werd de
die koning in het bekeren van andere volken. De
bisschop van de stad Rome. Hij werd later paus
Frankische koningen - zoals ook Karel de Grote -
genoemd.
hebben bijvoorbeeld vaak soldaten meegestuurd met missionarissen. De soldaten moesten op de
Alle mensen die voltijd voor de kerk werkten, zoals
eerste plaats de missionarissen beschermen als zij
de paus, de bisschoppen en de pastoors, werden
probeerden om op een vredelievende manier een
geestelijken genoemd. Ook monniken en nonnen
volk te overtuigen. Dat deden ze bijvoorbeeld door
hoorden bij de geestelijken. Dit waren mensen die
te beweren dat de christelijke God sterker was dan
in kloosters woonden en hun hele leven in dienst
hun eigen goden. Om dat aan te tonen vernielden
van het geloof stelden. Kloosters werden geleid door
ze heidense heilige plekken. Als er dan geen wraak
een abt. Mensen die in een klooster wilden gaan
kwam van de heidense goden, bekeerden velen zich
leven, moesten een kloostergelofte afleggen. Ze
vrijwillig. Gebeurde dat niet, dan werden de soldaten
moesten beloven dat ze geen bezit zouden hebben,
ook gebruikt om mensen met geweld te dwingen om
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
College Verspreiding van het christendom
christen te worden. Karel de Grote dwong bijvoorbeeld alle Saksen om zich te bekeren nadat hij een oorlog tegen ze had gewonnen. Hij dacht dat één geloof in zijn rijk voor eenheid zou zorgen. In Nederland zijn de missionarissen Willibrord en Bonifatius erg beroemd geworden. Zij hebben geprobeerd de Friezen te bekeren. Dat is hen niet helemaal gelukt. Bonifatius werd in 754 zelfs door hen vermoord. Willibrord is ook beroemd omdat hij de eerste kerk heeft opgericht in het gebied dat nu Nederland is, namelijk in Utrecht. Rond het jaar 1000 was West-Europa uiteindelijk weer zo goed als helemaal christelijk.
Begrippen Deze begrippen ken ik nu staatsgodsdienst de enige toegestane godsdienst in een land of rijk. bisschop een hoge geestelijke. Leider van een bisdom. bisdom een gebied waarin een bisschop de leiding heeft over het geloof van alle (christelijke) bewoners. kathedraal een grote kerk waar een bisschop kerkdiensten houdt. pastoor iemand die kerkdiensten houdt en de leiding heeft over het geloof in kleine gemeenschappen.
paus de bisschop van Rome. De hoogste functie binnen de Katholieke Kerk. geestelijken de groep mensen die voltijd voor de kerk werkt. monniken mannelijke bewoners van een klooster. nonnen vrouwelijke bewoners van een klooster. abt de leider van een klooster. klooster een plek waar monniken of nonnen leven. kloostergelofte de belofte die monniken en nonnen moeten afleggen voordat ze in een klooster mogen wonen. ‘ora et labora’ ‘bidden en werken’ in het Latijn. De hoofdtaken van monniken en nonnen in kloosters. heidenen het woord dat christen voor niet-christenen gebruikten in de tijd van monniken en ridders. kerstenen het christelijk maken van een bevolking. missionaris iemand die het christelijke geloof verspreidt. Deze personen ken ik nu Willibrord een missionaris uit de 7e en 8e eeuw die heeft geprobeerd de Friezen te bekeren en die de eerste kerk in het moderne Nederland heeft gebouwd. Bonifatius een missionaris uit de 7e en 8e eeuw die heeft geprobeerd de Friezen te bekeren, maar die in 754 door hen vermoord werd bij Dokkum.
26
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
College Verspreiding van het christendom
27
Bonifatius op missie bij de heidenen. 20e eeuwse schoolplaat.
College Ontstaan en verspreiding van de islam Conceptmap
28 College Ontstaan en verspreiding van de islam Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Mohammed kwam uit:
Ontstaan Daar stond de:
Hun gebedshuis heet de:
Mohammed moest in 622 de stad ontvluchten naar:
Dit moment is het begin van de: Mensen die zich aansluiten bij de islam zijn:
Als goed moslim dien je je aan de
4 Het vasten tijdens de
Tijdvak 4: van
tot
en
tussen:
genoemd.
die Ali volgden.
tegenover joden en christenen.
Verspreiding
In Europa veroverden de moslims bijna heel
4
3 verzwakte
2 een gedisciplineerd
1 duidelijke regels
De islam verspreidde zich snel door:
die de soenna (traditie) volgden.
Over de opvolging van Mohammed ontstond een
De opvolgers van Mohammed worden
Monniken en ridders
is de
Mohammed
van de
islam
naar Mekka.
te houden.
Het heilige boek van de islam heet de:
1 De geloofsbelijdenis
5 De
Dit zijn:
2 Het rituele 3 Het geven van
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
College Ontstaan en verspreiding van de islam
29
Leertekst Ontstaan en verspreiding van de islam
Dit weet ik nu De islam is ontstaan op het Arabische schiereiland
Mohammed deed wat de engel van hem gevraagd had
in de stad Mekka. Hier leefden toen verschillende
en hij kreeg steeds meer volgelingen in en rond Mekka.
rondtrekkende stammen die ieder hun eigen
Deze volgelingen werden moslims genoemd. Moslim
(polytheïstische) godsdiensten hadden. Mekka was
betekent letterlijk ‘iemand die zich overgeeft’. Moslims
een heilige stad voor veel van die stammen. In Mekka
gaven zich over aan God. Het geloof werd de islam
stond de Ka’ba: een gebouw met daarin een meteoriet
genoemd, wat ook ‘overgave’ betekent. De Arabische
die uit de ruimte was gevallen. Mensen dachten dat
naam van de god van Mohammed is Allah.
deze van de goden kwam en daarom vereerden ze het. De bestuurders van Mekka waren niet blij met de Rond het jaar 570 werd in Mekka Mohammed
populariteit van Mohammed. Zij verdienden geld
geboren. Mohammed behoorde tot de machtigste
aan de stammen die hun goden kwamen vereren bij
stam van het gebied. Mohammed dacht veel na over
de Ka’ba. Zij waren bang dat als die stammen over
de samenleving waarin hij leefde. Hij zonderde zich
zouden stappen op het geloof van Mohammed, zij
regelmatig af in de woestijn om beter te kunnen
de Ka’ba kapot zouden maken of in ieder geval niet
nadenken. Volgens de islam werd Mohammed in
meer naar de Ka’ba zouden komen en er dus minder
het jaar 610 daar bezocht door de engel Gabriël. De
geld verdiend kon worden. De bestuurders van Mekka
engel vertelde hem dat er maar één God was en dat
wilden Mohammed oppakken. Daarom vluchtte hij
Mohammed was gekozen om de boodschapper voor
in het jaar 622 naar de stad Medina. Deze vlucht van
God te zijn. Zo iemand noemen we een profeet. De
Mohammed werd bekend als de hedjra en werd het
boodschappen die Mohammed moest doorgeven zijn
begin van de islamitische jaartelling.
later opgeschreven in de Koran, het heilige boek van de islam.
De Ka’ba in Mekka
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
College Ontstaan en verspreiding van de islam
30
Mohammed kreeg ook in Medina steeds meer
Mohammed maakte de snelle verspreiding van zijn
volgelingen. Hij wist daar een groot leger bij elkaar te
geloof niet mee. Hij stierf twee jaar na de inname
krijgen waarmee hij een aantal jaar later Mekka innam.
van Mekka. Als opvolger werd een goede vriend
Eén van de eerste dingen die hij deed toen hij terug
van Mohammed aangewezen. De opvolgers van
was in Mekka was het weghalen van verschillende
Mohammed als leider van de islamitische wereld
godenbeeldjes bij de Ka’ba. Deze goden bestonden
werden kalief genoemd. De tweede en derde opvolger
niet volgens Mohammed. Hij maakte de Ka’ba tot een
waren ook vrienden van Mohammed, maar de vierde
heilige plaats ter ere van Allah, en geen andere goden.
was zijn neef en schoonzoon Ali. Ali eiste de titel van kalief op. Deze breuk met de traditie veroorzaakte een
Het geloof van Mohammed kreeg langzaam steeds
conflict onder de gelovigen. Dit conflict liep uit op een
duidelijkere regels. Zo kwamen er vijf verplichtingen
burgeroorlog tussen tegenstanders van de benoeming
waar elke moslim aan moest voldoen. Deze
van Ali (zij noemden zich soennieten) en voorstanders
verplichtingen worden de vijf zuilen van de islam
daarvan (zij noemden zich sjiieten). Tegenwoordig
genoemd en zijn: de geloofsbelijdenis; het rituele
is de islamitische wereld nog steeds verdeeld tussen
gebed; het geven van aalmoezen; het vasten tijdens de
soennieten en sjiieten.
Ramadan; en de pelgrimstocht naar Mekka (als je de middelen hebt).
In veel islamitische gebieden ging het lange tijd erg goed. Er ontstond een zeer ontwikkelde cultuur
De islam verspreidde zich veel sneller dan het
met veel aandacht voor kunst en wetenschap. De
christendom. De volgelingen van Mohammed
islamitische wereld was op dat gebied veel verder
veroverden in minder dan honderd jaar een heel
ontwikkeld dan de christelijke wereld in dezelfde tijd.
groot gebied: van Spanje in het westen tot India in het
Veel van die cultuur kun je nu nog terugzien in Spanje,
oosten. Dit had een aantal oorzaken:
waar de moslims van de 8e tot het einde van de 15e eeuw gebied in handen hadden. In het jaar 732 waren
•
•
Ten eerste sprak het geloof mensen heel erg aan
de moslims bij de Franse stad Poitiers tegengehouden
omdat het hele duidelijke regels had en iedereen
door de grootvader van Karel de Grote: Karel Martel. In
naar de hemel kon gaan als hij of zij goed had
1492 werd de laatste Europese stad, Granada, weer op
geleefd.
de moslims veroverd door christelijke legers.
Ten tweede bracht het geloof orde en discipline onder de mensen. Het was voor moslims verboden om tegen elkaar oorlog te voeren en samen konden ze nu een sterk leger bij elkaar brengen.
•
Vervolgens hielp het dat veel grote rijken, zoals het Byzantijnse Rijk en het Perzische Rijk, die al bijna honderd jaar oorlog voerden met elkaar, inmiddels erg verzwakt en dus makkelijk te verslaan waren.
•
Tot slot stelden de meeste moslims zich tolerant op tegenover mensen met een ander geloof in de gebieden die ze veroverden. Hierdoor kwam er weinig verzet.
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
College Ontstaan en verspreiding van de islam
Begrippen Deze begrippen ken ik nu islam het geloof van Mohammed.
vijf zuilen van de islam de vijf verplichtingen die moslims hebben.
Ka’ba een heiligdom in Mekka.
kalief leider van de islamitische wereld. Opvolger van Mohammed.
profeet een boodschapper van God. Koran het heilige boek van moslims. moslim iemand die het geloof van Mohammed aanhangt. Allah de Arabische naam van God. hedjra de vlucht van Mohammed van Mekka naar Medina in 622.
Mohammed preekt voor zijn volgelingen, 17e eeuwse islamitische afbeelding.
soennieten moslims die willen dat de opvolger van Mohammed volgens de traditie (‘soenna’ in het Arabisch) gekozen wordt. sjiieten moslims die willen dat de opvolger van Mohammed een bloedverwant van de profeet is (zoals Ali; sjiieten zijn ‘met Ali’).
31
Monniken en ridders
Tijdlijn
Ola en het geheime genootschap
32
Tijdlijn 610
410
....................................................................
....................................................................
Oudheid 500
3000 v.Chr. - 500 n.Chr.
Grieken en Romeinen 3000 v.Chr.– 500 n.Chr.
622 570
....................................................................
....................................................................
Monniken en ridders
Tijdlijn
Ola en het geheime genootschap
33
Wiibrord sticht eerste kerk in Utrecht
695
......................................................................
754
....................................................................
800
....................................................................
Rijk van Karel de Grote verdeeld over 3 kleinzoons
.........................................................................................
1000
843
Monniken en ridders 500–1000
814 782
732
....................................................................
....................................................................
....................................................................
Monniken en ridders
Overzicht vaardigheden
Ola en het geheime genootschap
34
Overzicht vaardigheden Vaardigheid 1:
Vaardigheid 2:
Aantekeningen maken
Hoofd- en bijzaken onderscheiden
Als je aantekeningen maakt, verzamel je de
Niet alles wat je hoort of leest tijdens de les is even
belangrijkste informatie van een verhaal. Door het
belangrijk om te onthouden. De hoofdzaak is de echt
maken van aantekeningen leer je op een actieve
belangrijke informatie. Deze gaat over de kern van het
manier. Je maakt aantekeningen om de informatie uit
verhaal. Zonder deze informatie klopt het verhaal ook
een tekst, of het onderwerp dat je docent bespreekt,
niet meer. Vaak heeft een tekst een centrale vraag die
goed te kunnen onthouden. Je leest de tekst of luistert
beantwoord wordt. Of je hebt zelf een vraag waar je
naar wat er gezegd wordt en schrijft tegelijkertijd de
een antwoord op zoekt. Alles dat je kunt gebruiken
informatie op die jij belangrijk vindt.
voor het beantwoorden van die hoofdvraag is dan een hoofdzaak. De bijzaken zijn minder belangrijk, zoals
Soorten aantekeningen
een voorbeeld of extra uitleg. Ze zijn een aanvulling
Er is niet 1 manier om aantekeningen te maken. Er zijn
op de hoofdzaak en de verhaallijn. Als je weet wat
verschillende manieren. Zo kun je bijvoorbeeld:
de hoofdzaak van een verhaal of een tekst is, kun je
•
losse woorden onder elkaar zetten in de volgorde
veel makkelijker aantekeningen of een samenvatting
van het verhaal;
maken. Zo onthoud je beter de informatie die er echt
woorden opschrijven en met pijlen met elkaar
toe doet.
•
verbinden; •
een woordweb maken over het verhaal;
Wat zijn bijzaken? Lees de volgende tips:
•
een tekening maken van het geheel (maar dit kost
•
wel veel tijd).
Extra uitleg, iets dat nog eens op een andere manier wordt uitgelegd.
•
Aansprekende voorbeelden, die bedoeld zijn
Hoe maak je goede aantekeningen? Lees
om het verhaal sterker te maken. Ze voegen
onderstaande tips:
geen informatie toe, maar maken de informatie
•
duidelijker.
Bedenk vooraf wat je wilt weten als je de tekst gelezen hebt of naar het verhaal van je docent
•
•
geluisterd hebt. Wat is je doel?
weten, maar zijn voor het begrijpen van het hele
Neem een actieve lees- of luisterhouding aan om
verhaal niet belangrijk.
zo de hoofdzaken uit de tekst of het verhaal van je
•
docent te halen. •
Details. Ze zijn bedoeld voor wie echt álles wil
Gebruik steekwoorden. Steekwoorden zijn de
Anekdotes, grappige weetjes. Ze zijn bedoeld om het verhaal aantrekkelijker te maken.
•
Afbeeldingen die geen belangrijke nieuwe
belangrijkste onderwerpen of inhouden die
informatie toevoegen aan het verhaal. Als je deze
worden besproken.
afbeeldingen weghaalt, is het verhaal nog steeds goed te volgen.
Monniken en ridders
Overzicht vaardigheden
Ola en het geheime genootschap
Tip: Aan sommige signaalwoorden kun je zien dat iets
35
Vaardigheid 4:
een bijzaak is. Woorden als ‘trouwens’ en ‘overigens’
Bronnen beoordelen op betrouwbaarheid
wijzen op dingen die extra toegevoegd worden, maar niet tot de kern behoren. Woorden als ‘bijvoorbeeld’, ‘Neem nou ...’ en ‘Zo heb je ...’ maken duidelijk dat er een voorbeeld volgt.
Als een bron bruikbare informatie heeft, moet je vervolgens kijken of de informatie die erin staat wel betrouwbaar is. Dit wil zeggen dat je probeert te
Vaardigheid 3:
ontdekken of de informatie waarschijnlijk klopt.
Bronnen beoordelen op bruikbaarheid
Als eerste kun je natuurlijk kijken of dezelfde informatie in andere bronnen terugkomt, dat maakt de inhoud al wat betrouwbaarder. Daarnaast zijn er
Er zijn 2 manieren om naar bronnen te kijken:
nog 2 manieren om de betrouwbaarheid van een bron
1. Je kunt een bron bekijken en kijken welke
te testen:
informatie de bron allemaal geeft. Als je bijvoorbeeld een nieuwe bron ontdekt in een
•
Als eerste kijk je naar de tijdsafstand tussen de
archief, stel je meestal de vraag wat deze bron ons
inhoud van de bron en de maker van de bron.
allemaal kan leren over het verleden.
Wanneer leefde de schrijver en wanneer gebeurde
2. Je kunt ook naar een bron kijken vanuit een
waar hij over schreef? Hoe kleiner deze afstand
vraagstelling. Vooraf weet je dan al waarnaar
is, des te betrouwbaarder de informatie (meestal)
je op zoek bent. Als je vooraf een vraag hebt,
is. Voorbeeld van een betrouwbare bron is de
bijvoorbeeld als je wilt weten wanneer Karel
beschrijving van een veldslag door iemand die
de Grote leefde, kun je gerichter naar bronnen
erbij was. Als iemand er 200 jaar later over schrijft,
zoeken. Om die vraag te beantwoorden, heb je
is het vaak een stuk minder betrouwbaar.
vaak maar een deel van de informatie uit een bron nodig. En niet alle bronnen geven antwoord op je vraag.
•
Als tweede kijk je naar de soort bron. Is het een bewuste of onbewuste bron? Bewuste bronnen zijn bronnen waar vooraf over nagedacht is
Meestal wordt eerst een vraag bedacht en dan naar
en die zijn geschreven zodat veel mensen het
het antwoord gezocht in bronnen. Je moet dus eerst
lezen. Alle gepubliceerde bronnen als kranten,
toetsen of je bronnen informatie bevatten die jij
boeken, enzovoort zijn bewuste bronnen.
nodig hebt; of de bronnen bruikbaar zijn. Een bron
Onbewuste bronnen zijn bronnen waarbij niet
is bruikbaar als deze informatie bevat die je zoekt en
vooraf bedacht is dat anderen het zouden kunnen
onbruikbaar als hij geen antwoord geeft op de vraag
lezen (buiten degene voor wie het bedoeld is).
die je hebt. Voorbeeld: Stel je vindt een liefdesbrief
Een voorbeeld van een onbewuste bron is een
van Karel de Grote aan zijn vrouw. Hier kunnen we veel
boodschappenlijstje of een liefdesbrief, die is
informatie uithalen over hoe Karel de Grote dacht over
immers maar voor 1 persoon bestemd.
zijn vrouw, dat hij blijkbaar de tijd nam om haar een brief te schrijven, enzovoort. Maar de bron geeft geen informatie op de vraag wanneer Karel leefde.
Monniken en ridders
Overzicht vaardigheden
Ola en het geheime genootschap
Vaardigheid 5:
Vaardigheid 6:
Informatie uit een bron halen
Betrouwbare informatie uit historische tekstbronnen halen
36
Als je hebt vastgesteld dat een bron bruikbaar en de
1 | Bepaal de tekstsoort.
informatie in de bron betrouwbaar is, kun je kijken
Er zijn heel veel soorten tekstbronnen. Voorbeelden
of de bron daadwerkelijk antwoord geeft op de vraag
van tekstbronnen zijn brieven, oorkondes,
die je hebt gesteld. Dit kun je doen door de volgende
reisverslagen, dagboeken en uitnodigingen. Bepaal
stappen te doorlopen:
eerst wat voor soort tekstbron het document is.
1 | Beschrijf wat je ziet.
2 | Analyseer de bron. Volg hiervoor de volgende
Bekijk de bron en stel jezelf de vraag waarover de bron
stappen:
zou kunnen gaan. Wat zie je als eerste als je naar de
Stap 1: WANNEER? Probeer erachter te komen
bron kijkt en wat valt je als eerste op?
wanneer het document is gemaakt. Vaak staat dit in de bron aangegeven. Soms staat er informatie in de tekst
2 | Bestudeer wat je ziet.
waaruit je kunt opmaken wanneer de bron ongeveer
Bekijk de bron nu meer in detail. Welke personen zie
gemaakt is. Soms moet je extra informatie opzoeken.
je? Zijn er voorwerpen of symbolen te ontdekken? Wat
Stap 2: WIE? Bepaal wie het document gemaakt heeft
doen de personen? Is er tekst bij de beeldbron en wat
of wie het heeft laten maken.
is daar dan uit op te maken? Bijvoorbeeld een jaartal?
Stap 3: WAAROM? Bepaal waarom het document geschreven is. Wat probeerde de maker van de bron te
3 | Leg uit wat je ziet.
bereiken met de bron? Om het doel van het document
Probeer te bedenken waarom de maker van de bron
te kunnen bepalen, bekijk wat je bij stap 1 en 2
dit heeft opgeschreven of getekend. Hiervoor gebruik
gevonden hebt.
je kennis die je al hebt. Leg uit wat de context is van de
Stap 4: WAT? Bepaal wat er in de bronnen staat.
bron. Over welke gebeurtenis gaat de bron?
Dit kun je al eerder doen, maar je kunt de inhoud pas goed begrijpen als je de eerste 3 stappen hebt
4 | Beoordeel wat je ziet.
doorlopen. Nu kun je ook pas goed bedenken of de
Beoordeel nu de bron. Ben je het eens met de maker
informatie betrouwbaar is.
van de bron? Geeft hij een eerlijk beeld of wil de maker jou zijn mening opleggen? Klopt het met andere informatie die je hebt over dit onderwerp?
Monniken en ridders
Overzicht vaardigheden
Ola en het geheime genootschap
37
Vaardigheid 7: Kiezen met argumenten
Een goede onderzoeker maakt niet zomaar op gevoel
Gebruik geloofwaardige argumenten
een keuze, maar gebruikt argumenten om zijn keuze
Als je argumenten geeft, is het belangrijk dat je
te onderbouwen. Dat betekent dus dat je redenen
geloofwaardig bent. Gebruik daarom zoveel mogelijk
kunt opnoemen waarom je vindt dat jouw keuze de
feiten en logica, want dan lukt het je het beste om
juiste keuze is.
mensen te overtuigen.
Hoe kun je dat doen?
•
Zeg: ‘Ik vind …, omdat … .’
Gebruik de AUB-methode. Je zegt wat je keuze is. (Ik
•
Geef zoveel mogelijk voorbeelden.
kies voor ...)
•
Gebruik zoveel mogelijk feiten.
(A) Je geeft een argument. (Ik kies hiervoor, omdat ...)
•
Gebruik verschillende argumenten.
(U) Je geeft uitleg bij het argument. (Daarmee bedoel
•
Het moet logisch zijn, dus kies een goede
ik dat ...) (B) Je geeft een voorbeeld bij je argument. (Bijvoorbeeld: ...) Je geeft nog enkele argumenten, steeds met een uitleg en een voorbeeld. Voorbeeld: Ik vind de tekening met de vrouw van Karel het beste voorwerp. De AUB-methode: Je Argument: Ik kies voor dit voorwerp, omdat huwelijken heel belangrijk waren in de middeleeuwen. Je Uitleg: Ik bedoel hiermee dat als Karel geen goede vrouw trouwde, hij veel macht verloor. Bijvoorbeeld: Als hij met een knappe boerendochter zou trouwen, zouden de rijke en invloedrijke families ontevreden zijn. Zij wilden dat Karel met 1 van hun dochters trouwde.
volgorde van je argumenten.
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Begrippen op alfabetische volgorde
Begrippen op alfabetische volgorde Begrip abt
Betekenis de leider van een klooster.
Pagina 26
achterleenman
leenman van de leenman van de koning of keizer.
18
adel
een groep mensen die landgoederen bezit en een bevoorrechte positie heeft. In de tijd van monniken en ridders was het de taak van deze groep om te vechten en anderen te beschermen.
9
Allah
het Arabische woord voor God.
31
ambtenaar
iemand die voor de regering werkt en daarvoor betaald wordt.
18
autarkisch
zelfvoorzienend; als alles wat nodig is om te leven door de mensen zelf wordt gemaakt.
21
bisdom
een gebied waarin een bisschop de leiding heeft over het geloof van alle (christelijke) bewoners.
26
bisschop
een hoge geestelijke. Leider van een bisdom.
26
boerenstand
de groep mensen die in de tijd van monniken en ridders boer was. In die tijd waren er verschillende soorten boeren. Het was de taak van deze groep om te zorgen voor eten.
9
bondgenootschappen
landen of mensen die elkaar steun beloven.
14
braak
akkerland dat niet in gebruik is.
21
burcht
kasteel of versterkt huis
21
Byzantijnse rijk
benaming voor het Oost-Romeinse rijk na de val van het West-Romeinse rijk.
11
centraal gezag
de organisatie van bestuur vanuit ĂŠĂŠn vaste plaats.
9
domein
een afgebakend stuk land met een dorpje en landbouwgrond. De meeste boeren die er woonden hoorden ook bij het domein.
18
38
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Begrippen op alfabetische volgorde
Begrip drieslagstelsel
Betekenis een landbouwmethode waarbij roulerend een derde deel van het akkerland was verbouwd met zomergraan, een derde deel met wintergraan en een derde deel braak lag.
Pagina 21
edelen
mensen die behoren tot de adel.
18
eed van trouw
de plechtige belofte om iemand trouw te blijven, wat er ook gebeurt.
18
Franken
Germaans volk dat vanaf de 5e eeuw een eigen koninkrijk had.
11
geestelijken
de groep mensen die voltijd voor de kerk werkt.
26
geestelijkheid
de groep mensen die voor de kerk werkt. In de tijd van monniken en ridders was het de taak van deze groep om voor iedereen te bidden.
9
hedjra
de vlucht van Mohammed van Mekka naar Medina in 622.
31
heidenen
het woord dat christenen voor niet-christenen gebruikten in de tijd van monniken en ridders.
26
hoevenland
land op een Middeleeuws domein waarvan de horige boeren die het bewerkten de opbrengst zelf mochten houden.
21
horige
een niet-vrije boer die hoorde bij het land van een heer. Hij moest het land van zijn heer bewerken en herendiensten verrichten, maar had ook een eigen stukje land.
21
huwelijkspolitiek
het inzetten van huwelijken om bezit van grondgebied te vergroten of bondgenoten te krijgen.
14
islam
het geloof van Mohammed.
31
Ka’ba
een heiligdom in Mekka.
31
kalief
leider van de islamitische wereld. Opvolger van Mohammed.
31
39
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Begrippen op alfabetische volgorde
Begrip kathedraal
Betekenis een grote kerk waar een bisschop kerkdiensten houdt.
Pagina 26
keizer
de hoogst mogelijke titel voor een vorst. Keizers hebben andere vorsten onder zich (bijv. koningen en hertogen). Het woord komt van het Romeinse Rijk.
9
kerstenen
het christelijk maken van een bevolking.
26
klooster
een plek waar monniken of nonnen leven.
kloostergelofte
de belofte die monniken en nonnen moeten afleggen voordat ze in een klooster
26
Koran
het heilige boek van moslims.
31
landheer
een rijke, machtige boer die één of meerdere domeinen bezat.
21
leen
een stuk land dat een leenman van een leenheer kreeg. Een leen bestond uit één of meerdere domeinen.
18
leenheer
een edelman die gebieden onder zijn gezag laat besturen door leenmannen.
18
leenman
een edelman die een gebied bestuurt in opdracht van een leenheer.
18
lijfeigene
een niet-vrije boer die hoorde bij het land van een heer. Hij had geen eigen stukje land.
21
macht
de mate waarin invloed wordt uitgeoefend op anderen door een bepaalde persoon of organisatie.
9
missionaris
iemand die het christelijke geloof verspreidt.
26
monniken
mannelijke bewoners van een klooster.
26
moslim
iemand die het geloof van Mohammed aanhangt.
31
nonnen
vrouwelijke bewoners van een klooster.
26
ora et labora
‘bidden en werken’ in het Latijn. De hoofdtaken van monniken en nonnen in kloosters.
26
pacht
een ander woord voor huur van een stuk land. In de vroege Middeleeuwen werd deze huur betaald met een deel van de oogst.
21
paleisschool
een school waar monniken werden opgeleid, verbonden aan een paleis
11
40
Monniken en ridders Ola en het geheime genootschap
Begrippen op alfabetische volgorde
Begrip palts
Betekenis een paleis van Karel de Grote.
Pagina 18
pastoor
iemand die kerkdiensten houdt en de leiding heeft over het geloof in kleine gemeenschappen.
26
paus
de bisschop van Rome. De hoogste functie binnen de katholieke kerk.
11+26
profeet
een boodschapper van God.
31
Saksen
Germaans volk.
11
sjiieten
moslims die willen dat de opvolger van Mohammed een bloedverwant van de profeet is (zoals Ali; sjiieten zijn ‘met Ali’).
31
soennieten
moslims die willen dat de opvolger van Mohammed volgens de traditie (‘soenna’ in het Arabisch) gekozen wordt.
26
staatsgodsdienst
de enige toegestane godsdienst in een land of rijk.
26
standenmaatschappij
een samenleving die is verdeeld in groepen (standen) die ieder hun eigen rechten en taak hebben.
9
symbool
een betekenisdrager: iets tastbaars dat iets minder tastbaars voorstelt.
9
tijdvak van monniken en ridders
een tijdvak dat loopt van 500 tot 1000 en in WestEuropa samenvalt met de vroege Middeleeuwen.
9
traditie
gebruik dat generaties lang bestaat.
9
vazal
iemand die een eed van trouw heeft afgelegd aan iemand anders.
18
vijf zuilen van de islam
de vijf verplichtingen die moslims hebben.
31
vrije boeren
boeren die een eigen stuk land hadden waarvoor ze pacht betaalden.
21
vroege Middeleeuwen
de naam van de periode van 500 tot 1000 in de g eschiedenis van West-Europa.
9
vroonhoeve
een versterkt huis (later een burcht of kasteel) op een domein waarin een landheer woonde.
21
vroonland
land op een domein, waarvan alle opbrengsten naar de heer gingen.
21
41
Colofon Hoofdredactie Koen Henskens Rinske Koehorst
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Conceptdesign Carla Wiechers Tine Daamen
welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke
mag worden gereproduceerd of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op toestemming van de uitgever.
Eindredactie Kris van den Heijkant
De uitgever heeft getracht alle rechthebbende te
Uitgever Firien Dubben
in aanmerking te komen, kan hij of zij zich tot de
Projectmanager Simone La Lau
achterhalen. Indien iemand meent als rechthebbende uitgever wenden. Eerste druk, eerste oplage 2018-03
Concept en Interactie Eelco Heuvelmans
Blink Educatie
Vormgeving Bob Coppieters
5201 AJ ’s-Hertogenbosch
Assetverwerving en -coĂśrdinatie Coen Doesborg
Postbus 380 www.blink.nl Blink Educatie ontwikkelt vernieuwende, digitale lesmethodes waarbij het bereiken van kinderen het uitgangspunt is. Doordat kinderen met deze methodes zelf zien, doen, voelen en beleven, begrijpen ze de lesstof sneller en onthouden ze deze beter. Zie voor meer informatie www.blinkeducatie.nl Blink Educatie is een zusje van Blink Media, bekend van onder andere Bobo, Okki, Wild van Freek en National Geographic Junior.
Bronvermelding afbeeldingen Shutterstock en eigen fotografie, tenzij anders vermeld. Blz. 2,3
AKG-images (Kroning Karel de Grote)
4,5
Imageselect (buste Karel de Grote)
7
Wikimedia Commons, Public Domain (Napoleon)
9
Wikimedia Commons, © Imperial Crown of the Holy Roman Empire, Markus Luttenberger
13
Wikimedia Commons, © Papal Tiara, Matthias Kabel
13
© Musée du Louvre, Dist. RMN GP / Philippe Fuzeau (zwaard)
21
Wikimedia Commons, Public Domain (pocket jaarkalender 14e eeuw)
31
Wikimedia Commons, Public Domain (Mohammed)
Proefkatern Saga Dit is een proefkatern van het thema Monniken en ridders uit het Saga leerwerkboek. Saga is een geschiedenismethode voor vmbo, havo en vwo, die is ontworpen vanuit de motivatie van leerlingen en aansluit bij hun belevingswereld. Het is een methode voor docenten die samen met leerlingen geschiedenis willen ontdekken en onderzoeken. Saga is ontwikkeld vanuit digitale didactiek om de voordelen van audiovisuele middelen te benutten, de geschiedenis tot leven te brengen en leerlingen een rol te geven in een interactief verhaal. Maar digitaal is geen doel op zich. Wat beter werkt op papier, zoals leerteksten en verwerkingsmaterialen, bundelen we samen in een leerwerkboek dat jaarlijks in een nieuwe editie verschijnt zodat het altijd up to date is.
De rol van het leerwerkboek in de methode Activerende didactiek is erop gericht om leerlingen eerst zelf te laten onderzoeken en ontdekken en vervolgens de benodigde kennis over te dragen. Een les begint in de digitale lesomgeving en van daaruit wordt verwezen naar het leerwerkboek. Het leerwerkboek staat dus niet op zichzelf en kan niet zonder digitale lesomgeving worden gebruikt. Je kunt het leerwerkboek tegen kostprijs aanschaffen of je kunt het materiaal zelf printen vanuit de digitale lesomgeving.