VAN ELST PAGINA

tweeëndertig

De Romeinse tempels van Elst

33

Zoals maar weinig mensen weten, is de plaats waar de Grote Kerk van Elst staat eeuwenlang een heilige plek geweest. Vóór de komst van de Romeinen lag hier in de ijzertijd een heiligdom, ook wel cultusplaats genoemd, in de openlucht. Op deze locatie is veel dierlijk bot gevonden, wat doet vermoeden dat hier mogelijk ooit een groot feest heeft plaatsgevonden, waarbij mensen goed hebben gegeten. Wat hier precies gebeurde weten we niet… en als archeologen iets vinden wat ze niet helemaal goed begrijpen, dan noemen zij dit vaak ‘ritueel’. In dit geval klopt dat waarschijnlijk wel, want ook de Romeinen vonden dit al een bijzondere plek.

Dit altaar, opgedragen aan Hercules Magusanus, komt uit Duitsland, uit het LVR-Landesmuseum Bonn (voormalig Rheinisches Landesmuseum Bonn) Het is goed voor te stellen dat een vergelijkbaar altaarstuk aanwezig was in Elst.

34

Romeinse tempels

Onder de Grote Kerk, die in 1944 vrijwel volledig uitbrandde door granaatvuur, werden tijdens archeologische opgravingen in 1947 en 1948 twee opeenvolgende Romeinse tempels ontdekt. De eerste, kleine tempel werd rond 50 na Christus gebouwd, maar werd in ongeveer 100 na Christus alweer vervangen door een veel groter bouwwerk: een zogenaamde Gallo-Romeinse omgangstempel. Deze wordt zo genoemd, omdat het zowel Gallische als Romeinse bouwkenmerken heeft. Een GalloRomeinse omgangstempel wordt gekenmerkt door een hoge cella (centraal heiligdom), die aan alle vier de zijden omgeven wordt door een zuilengang en op een verhoogd podium is gebouwd. De tweede tempel onder de Grote Kerk is, met zijn omvang van 31 bij 23 meter, tot nu toe de grootste in zijn soort. In 2002 werd in de nieuwbouwwijk Westeraam nóg een Gallo-Romeinse omgangstempel gevonden, waardoor we kunnen zeggen dat Elst echt een kern van Romeinse religie was.

Gelovige soldaten

Als we spreken over cultusplaatsen en tempels, dan hebben we het over religie en geloof. Je denkt daarbij misschien aan priesters, spiritualiteit en goden, maar niet zo snel aan soldaten. Toch zijn soldaten de reden dat we in Elst Gallo-Romeinse tempels hebben. Door de enorme omvang van de tweede tempel onder de Grote Kerk en de bouwdatum rond 100 na Christus, is het vrij zeker dat het Romeinse leger bij de bouw betrokken was. Ook de gebruikte bouwmaterialen, zoals kalksteen afkomstig uit Noord-Frankrijk en tufsteen uit de Eifel, waren in die tijd eigenlijk alleen beschikbaar via het leger. Daarnaast is het opvallend dat keizer Trajanus, die ook een beroemd generaal was en geliefd was bij de Romeinse soldaten, in 100 na Christus net twee jaar aan de macht was en dat rond dat jaar de tweede tempel werd gebouwd die nu onder de Grote Kerk ligt. Toevallig... of toch niet? De houten tempel in Westeraam werd in steen herbouwd én in het Brabantse Kessel werd ook een grote Gallo-Romeinse omgangstempel gebouwd. Maar tot wie zouden de Romeinse soldaten hebben gebeden?

Deel van een kalkstenen zuilkapiteel. Het rozetvormige natuurstenen fragment maakte deel uit van de versiering van een zuil. Het fragment is in de tempel van Elst gevonden en maakte waarschijnlijk deel uit van de tweede tempel. De bouw van deze tweede tempel is tussen 70 en 100 na Christus. (Museum Het Valkhof, Nijmegen)

35

Religie van Bataven en Romeinen

Tempels werden vaak aan één enkele godheid gewijd. De klassieke goden van de Romeinen waren grotendeels een voortzetting van bekende Griekse goden, waarbij ze vaak een andere naam kregen. Zo werd de Griekse oppergod Zeus door de Romeinen Jupiter genoemd. In veroverd gebied deden de Romeinen echter iets speciaals: zij combineerden hun eigen goden met die van de lokale bevolking. Op deze manier konden er gemengde goden ontstaan, zoals Hercules Magusanus. Daarbij werd Hercules, de beroemde held en halfgod van de Romeinen, gekoppeld aan de lokale Bataafse god Magusanus. Uit bronnen is bekend dat Hercules Magusanus populair was onder soldaten en veteranen. Waarschijnlijk werd hij vaak vereerd in het Bataafse bestuursgebied binnen het Romeinse Rijk – tegenwoordig de Betuwe en het Land van Maas en Waal – in zowel de Gallo-Romeinse tempels van Elst, als die van Kessel en Empel. Sluitend bewijs hiervoor ontbreekt helaas. We moeten het vooralsnog doen met enkele archeologische vondsten, zoals het beeldje van Hercules Magusanus uit Empel en de onderlinge gelijkenis van deze gelijktijdige tempels.

De ‘samengestelde’ god Hercules Magusanus uit Empel. (Noordbrabants Museum)

Beleef het religieuze erfgoed!

De militaire connectie van de tempels onder de Grote Kerk in Elst en de goede conservering van de hout- en steenresten waren redenen om deze plek op te nemen in de nominatie van de Romeinse Limes als UNESCO Werelderfgoed. Bovendien is het één van de weinige monumenten uit ons deel van de rijksgrens met substantiële overblijfselen van stenen muren. Ze zijn te vinden onder de fundamenten van een middeleeuwse en latere kerk. Om meer te leren over deze kerken die bovenop de Romeinse tempels zijn gebouwd, hoef je alleen maar naar de Grote Kerk van Elst te lopen. Buiten de kerk staat een informatiepaneel met daarop alle hoogtepunten uit de rijke geschiedenis van deze plek. Maar er gaat natuurlijk niets boven een bezoek aan én onder de kerk zelf. Je kan de resten van de Romeinse tempels en de eerste middeleeuwse kerk met eigen ogen zien, door mee te gaan met een rondleiding door de vrijwilligers van het Tempel|Kerk Museum Elst. Kijk voor meer informatie op de website pg-elst.nl. ��

Grote Romeinse funderingspaal van eikenhout, gevonden onder de Grote Kerk van Elst. Meerdere van deze scherp aangepunte palen zijn, naast elkaar, diep in de grond geslagen. Daarop lag een fundering van kwartsiet (natuursteen) en baksteen, waarop de muren van de cella van de tweede tempel rustten. De paal is te zien in Museum het Valkhof (Nijmegen).