NEDERLAND PAGINA

20

eenentwintig

Grafheuvels zijn mysterieuze plekken die door de eeuwen heen mensen steeds zijn blijven boeien. Diverse verhalen deden de ronde over de grafheuvels in Nederland en in de verschillende regio’s hebben ze altijd een mysterieuze rol gespeeld in volksverhalen. In dit artikel vertellen we graag meer over deze bijzondere plaatsen in het landschap. We laten bovendien zien dat er door de eeuwen heen veel meer plaatsvond dan alleen het bijzetten van de doden.

Grafheuveltijd Een grafheuvel is, zoals het woord eigenlijk al zegt, een heuvel voor de doden. In grafheuvels werden doorgaans mensen begraven, of hun as werd er in urnen bijgezet. De grafheuvels in Nederland stammen uit zeer verschillende perioden, van het laat-neolithicum tot in de Romeinse tijd (2800 voor Christus tot 200 na Christus). Grafheuvels zijn in zekere zin de opvolgers van de hunebedden. In de vroegste periode van de grafheuvels werden voor het eerst mensen alleen begraven en niet langer in een groep. De maatschappij veranderde in die tijd en er kwam een sterkere nadruk te liggen op persoonlijke status. Grafheuvels komen eigenlijk overal in Nederland wel voor, maar er zijn plaatsen waar opvallend veel heuvels dicht bij elkaar zijn gevonden. Te denken valt aan de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug, verschillende locaties in Drenthe, maar ook in het rivierengebied… zoals in het geval van de grafheuvel onder de Albert Heijn in Elst. De datering van grafheuvels kan echter per locatie sterk verschillen. De grafheuvel die in Elst gevonden is, dateert uit de ijzertijd en daarom zoomen we in dit artikel in op deze periode.

Hoe zagen grafheuvels er uit? Traditioneel gezien is een grafheuvel een aarden heuvellichaam, vaak opgebouwd uit plaggen, dat werd opgeworpen over een crematie of de begraving van een lichaam (wat archeologen een inhumatie noemen). Je had grafheuvels in allerlei verschillende soorten en maten. Vooral in de vroege ijzertijd werden vrij grote grafheuvels opgeworpen, zoals in Elst ook het geval was: 32 meter is namelijk niet niks! Heuvels konden ook extra opvallend gemarkeerd worden, door het aanbrengen van een greppel of een (enkele of dubbele) palenrij rondom de grafheuvel. Archeologen hebben studies gedaan waaruit blijkt dat grafheuvels ook een specifieke plek innamen binnen een omvangrijk ritueel landschap.

Zo zijn er ‘grafheuvellijnen’, zoals bij Vaassen in de gemeente Epe, waarbij de grafheuvels in één lange lijn lagen en waar je vanaf de top van de ene heuvel de volgende heuvel alweer kon zien. Mogelijk markeerden de heuvels een weg of route

tweeëntwintig

door het landschap. Ook bij de Zevenbergen in de gemeente Oss is zo’n ritueel landschap ontdekt, waarbij palenrijen tussen de verschillende heuvels ook inrichting gaven aan dit speciale gebied. Het hoe en waarom van keuzes die mensen destijds gemaakt hebben is natuurlijk lastig te duiden, omdat we naar de motieven van mensen die duizenden jaren geleden leefden alleen maar kunnen gissen, aangezien we geen geschreven bronnen hebben. Archeologisch onderzoek probeert hier dan ook een beter licht op te werpen. Of het ons met onze hedendaagse kijk op de wereld ooit écht zal lukken deze fenomenen te begrijpen is maar zeer de vraag, maar dat het aanleggen van deze grafheuvels hoe dan ook bijzondere gebeurtenissen moeten zijn geweest, is wel zeker. Je wierp immers niet zomaar even snel een dergelijk grote aarden heuvel op; daar kwam veel inzet en mankracht bij kijken.

Wie werden er in grafheuvels begraven? Het bijzondere gevoel dat dit soort heuvels ons geeft, heeft in de vorige decennia vooral het idee doen ontstaan dat het hier wel moest gaan om graven van heel belangrijke personen. In veel gevallen werd er dan ook gesproken over begraafplaatsen van leiders – zogenoemde vorsten – en in het geval van de grote grafheuvels uit de ijzertijd worden het ook wel vorstengraven genoemd. Recent onderzoek van de Universiteit Leiden in het project Ancestral Mounds heeft echter aangetoond dat dit waarschijnlijk een achterhaald idee is: grafheuvels kunnen beter begrepen worden binnen een geheel van complexe rituelen, waarbij specifieke culturele waarden en

23

identiteiten van de overledenen worden uitgedrukt, in plaats van dat het enkel zou gaan om het tonen van macht en rijkdom. Zo zijn er grafheuvels bekend, als het Vorstengraf van Oss, waar het – gezien de rijkdom van het graf – heel aannemelijk lijkt dat het inderdaad een grafheuvel van een vorst is. Onder de vele grafgiften die in dat graf werden aangetroffen, bevond zich een grote bronzen emmer en een prachtig versierd, omgebogen zwaard. Waarom het zwaard gebogen is weten we nog steeds niet zeker, maar mogelijk werd het onklaar gemaakt voor de begraving, om de kracht eruit te halen. Evengoed zijn er grafheuvels bekend waarin slechts één persoon begraven lag, zonder noemenswaardige grafgiften. Ook zijn er grafheuvels waar soms wel tientallen urnen in zijn bijgezet. We kennen zelfs grafheuvels waarin überhaupt geen graf aanwezig is – zoals in Elst het geval lijkt – en waarin soms vreemde objecten werden bijgezet. Bij de Zevenbergen in Oss werd bijvoorbeeld in het midden van één van de grafheuvels daar een verbrande eik begraven. Er is hier dus de moeite genomen om een grote heuvel op te werpen voor een boom. Zou het hierbij kunnen gaan om een heilige eik? Of stond de boom misschien symbool voor een specifieke overledene? Dit soort vraagstukken zorgen ervoor dat grafheuvels nog altijd mysterieus zijn, wat voor archeologen natuurlijk alleen maar kolen op het vuur zijn om zich er steviger in vast te bijten en al die geheimen te proberen te ontraadselen.

Zijn alle grafheuvels inmiddels bekend? Grafheuvels worden heden ten dage niet alleen door professionele archeologen onderzocht, maar

24

iedereen in Nederland kan sinds kort zoeken naar grafheuvels binnen het project ‘Erfgoed Gezocht’. En het mooie is, het kan zelfs vanuit je luie stoel. In het voorjaar en de zomer van 2019 kon iedereen met interesse in het verleden namelijk helpen met het zoeken naar resten uit de geschiedenis van de Veluwe. Via de computer konden mensen op nauwkeurige hoogtekaarten van dit gebied op zoek naar onregelmatige hoogtes en dieptes in het landschap. Via begeleidende teksten en voorbeelden konden de mensen vanuit hun huis, digitaal op zoek gaan naar houtskoolmeilers (plaatsen waar houtskool werd gemaakt voor de productie van ijzer in de Romeinse tijd en de middeleeuwen), raatakkers (akkers uit de ijzertijd, ook wel ‘celtic fields’ genoemd) én grafheuvels. Vooral het onderzoek naar deze grafheuvels heeft een schat aan nieuwe informatie opgeleverd. Het onderzoek is natuurlijk nog in volle gang, maar een eerste voorzichtige schatting laat zien dat er op de “[…] Veluwe zo’n 1500 grafheuvels bekend waren, waarvan er zo’n 750 ook fysiek nog aanwezig zijn. Dankzij het project van Erfgoed Gezocht kunnen daar de komende jaren misschien wel 2000 nieuwe grafheuvels aan toe worden gevoegd.” Aldus Eva Kaptijn, die vanuit Erfgoed Gelderland het project leidde, samen met haar collega-archeologen van de Universiteit Leiden.

Van kabouter tot galg In de middeleeuwen en het begin van onze eigen nieuwe tijd, toen grafheuvels niet meer werden aangelegd, waren veel van deze markante monumenten nog steeds zichtbaar in het landschap. Ook toen verwonderden mensen zich over de aard

25

van de heuvels en aangezien er toen nog geen archeologen waren, gingen allerlei bonte verhalen de ronde doen. Zo zouden het de woonplaatsen van kabouters zijn, of van ‘witte wieven’. Dit paste heel erg in het beeld van de christelijke samenleving, waarbij de beschaving in het dorp of de stad was (waar de kerk stond) en de ‘heidense’ praktijken plaatsvonden op de heide of de ‘woeste gronden’. Maar de heuvels werden destijds soms ook op een pragmatische manier gebruikt, met dank aan de rechtspraak: zo verwerden veel grafheuvels tot ‘galgenbergen’, waar veroordeelde criminelen hun einde vonden aan een stuk touw, duidelijk zichtbaar voor alle voorbijgangers ter lering… Puzzelen aan een ritueel landschap Grafheuvels zijn dus hele bijzondere sporen uit ons verleden, die we op veel plaatsen in Nederland vinden. Dat er ook onder de Albert Heijn in Elst een grafheuvel heeft gelegen, komt dan voor veel mensen waarschijnlijk als grote verrassing, maar daarom hebben we dit magazine ook gemaakt: zodat we dat bijzondere verhaal kunnen vertellen over dat rituele landschap uit een ver verleden dat hier in Elst aanwezig was. Er is veel wat we nog niet weten over die vervlogen tijden, maar elke nieuwe vondst legt een nieuw stuk in de puzzel van onze geschiedenis, van de geschiedenis van Elst. Wie weet wat we over honderd jaar allemaal te weten zijn gekomen! ��