Hiểu về sự chỉ trích - Phần 1: Muôn mặt chỉ trích Chê bai, chỉ trích là vấn đề thường xuyên gặp khi bình ảnh, làm sao để ghi nhận những lời nói đúng và bỏ ngoài tai những gì vô lý? Sau đây là trải nghiệm của một nhiếp ảnh gia nổi tiếng. Tiểu luận này không chỉ áp dụng riêng cho nghệ thuật, mà còn dùng được để đối phó với những tình thế khác nhau trong cuộc sống. “Để tránh chỉ trích, đừng làm gì, đừng nói gì và đừng cảm giác gì” Elbert Hubbard 1. Giới thiệu Bài viết này nói về một thử thách lớn nhất trong sáng tạo nghệ thuật: làm thế nào để đối phó với sự chỉ trích. Nỗi sợ bị chỉ trích là lý do hàng đầu làm cho người ta nhụt trí sáng tạo. Sau đây là những kiến thức đã giúp tôi chiến thắng nỗi sợ bị chỉ trích. Tiểu luận được chia làm các phần chính. - Hiểu về Chỉ trích, tôi trao đổi về những tính chất chính của chỉ trích. - Đối phó với chỉ trích, tôi mô tả những cách hữu hiệu nhất phản hồi lại chỉ trích mà không bị xúc cảm. - - Giữ động lực, tôi đề xuất các giải pháp cho các kết quả tệ hại do bị chỉ trích: sự chán nản và phiền muộn. 2. Về sự chỉ trích Tất cả chúng ta đều phải đối mặt với chỉ trích, nhưng chỉ một số biết cách đối phó với nó một cách hợp lý. Hầu hết đều khá bức xúc, và xử lý theo kiểu phản ứng lại. Phản hồi của chúng ta thường mang tính bột phát chứ không phải một sự điềm tĩnh. Điều này vừa không hiệu quả mà lại rất bực mình. Tốt nhất là phải tập phản hồi bình thản, hợp lý và do đó dĩ nhiên là phải cần học và thực hành, chứ không nên là ngẫu hứng bản năng! Phản ứng tự nhiên của chúng ta trước những lời chỉ trích mà chúng ta cho rằng không đúng, là rất bực mình, sau đó là chán nản, sau đó là hồi phục (nếu có hồi phục). Nói cách khác, nó giống như trò nhào lộn lên xuống của cảm xúc. Dĩ nhiên, còn có cách khác tốt hơn, hiệu quả hơn để đối phó với chỉ trích, và đó là tự tìm hiểu về chỉ trích. Tuy không thể lúc nào cũng khống chế hoàn toàn được, nhưng khi hiểu hơn về sự chỉ trích, và biết cách phản hồi lại một cách hợp lý, thì sẽ cải thiện được rất nhiều về thái độ của chúng ta cũng như mối quan hệ với khán thính giả. Nó cũng giúp chúng ta
không quá tâm trạng một cách không cần thiết khi nghe những bình phẩm chói tai về những tác phẩm của mình. 3. Nghệ thuật và dư luận Bản chất của nghệ thuật là tất cả chúng ta không hề có ý kiến chung về nghệ thuật là gì. Sự đánh giá về nghệ thuật thường khá phân cực. Đi từ thái cực này tới thái cực kia. Mọi người ngắm 1 tác phẩm nghệ thuật thì cũng năm người mười ý. Một số sẽ rất thích, số khác lại ghét, số còn lại rải đều giữa 2 thái cực yêu ghét. Phải ứng kiểu phân cực nhiều khi chẳng liên quan gì tới chủ đề. Khi tôi bắt đầu đi bán những tác phẩm nghệ thuật, thiếu kinh nghiệm, tôi cho rằng các phản ứng đa chiều là bởi chủ đề được thể hiện trong các bức ảnh. Thông thường mà nói, một số chủ để có thể gây tranh cãi bởi đôi khi nó đi ngược lại đức tin của một số người. Trong đó có nghệ thuật liên quan tới khỏa thân, các yếu tố chính trị, ví dụ vậy. Tuy nhiên tôi phải đối diện với những phản ứng rất trái chiều khi bán các tác phẩm của chính mình, mặc dù chủ đề chỉ là phong cảnh, khó mà gây phản đối. Tôi chẳng nói gì nghịch tai về chính trị, tôi cũng chẳng có chút khỏa thân nào, tôi chỉ đơn giản mô tả vẻ đẹp của cảnh quan. Vậy mà người thì yêu thích, kẻ thì ác cảm. Tò mò bởi phản ứng kiểu như vậy, tôi đã hỏi các nghệ sĩ khác về trải nghiệm của họ liên quan tới chỉ trích. Tất cả đều gặp phải hiện tượng như vậy. Đặc biệt là một nghệ sĩ nhiếp ảnh, cô này chỉ tập trung vào chủ đề hoa, đã nói với tôi rằng nhiều người gặp cô và nói “tôi yêu hình hoa của cô” và số khác lại nói “tôi ghét ảnh hoa của cô”. Nếu chụp hoa không thôi mà cũng gây những phản ứng trái chiều như vậy thì chủ đề nào mà chẳng bị phản ứng. Bởi vậy, phản ứng của người xem không hẳn là do chủ đề mà là cách họ nhìn nhận nghệ thuật. Và nghệ thuật, cho dù là chủ đề nào, cũng sẽ gây ra các phản ứng trái chiều. Và dùng cách này, bạn cũng có thể kiểm tra xem tác phẩm của bạn có phải là nghệ thuật hay không. Nếu gây phản ứng trái chiều, thì đó chắc hẳn là nghệ thuật. 4. Thực tế và quan điểm Khi đối mặt với chỉ trích, cần phân biệt được đâu là chỉ trích dựa vào thực tế hay chỉ đơn giản là quan điểm. Trong khi một số người nói với bạn rằng tại sao họ lại không thích một cái gì đó, thì phần lớn lại chỉ đơn giản nói rằng họ không thích. Trong hoàn cảnh này thì chỉ có thể hỏi mới biết họ khó chịu vì cái gì.
Nếu ai đó nói với tôi “tôi chẳng thích tác phẩm của ông” tôi sẽ nói rằng, “nếu không phiền thì ông có thể nói ông không thích ở điểm nào?” Nếu câu trả lời là “Nhiều màu xanh dương quá” hay “tôi chẳng thích đá tảng” hay “bông hoa không nên bố cục chặt thế này” thì chỉ trích của họ dựa vào quan điểm cá nhân. Họ không thích tông màu, chủ đề, hoặc phong cách của nhiếp ảnh gia đó (bông hoa bị crop chặt). Giải pháp là giải thích cho họ hiểu đây là phong cách của tôi và cách tôi nhìn nhận chủ đề. Tôi hiểu rằng không phải ai cũng ưa chuộng, nhưng nó lại là ý thích của phần lớn khán giả của tôi, và vì vậy tôi không có ý định phải thay đổi nó. Mặt khác, nếu phản hồi của họ là “hình này không sắc nét” hay “tôi thấy ảnh có những sọc ngang” hay “bụi bẩn dưới lớp kính,” sự chê trách này là có lý do thực tế. Vấn đề họ đưa ra có thể được kiểm tra ngay coi bản in có bị mờ hay bị sọc hay không hay có bụi chui vào giữa ảnh và lớp kính hay không. Nếu đúng vậy thì những chỉ trích này là đúng bởi nó không phải cố ý. Giải pháp đơn giản là cảm ơn và sửa lại lỗi càng sớm càng tốt. 5. Khẩu vị cá nhân, truyền thống và những cái mới Nghệ thuật là theo quan điểm và theo khẩu vị cá nhân. Chúng ta chẳng bao giờ có một quan điểm duy nhất, hay có một khẩu vị như nhau, vậy mới hay. Thế giới này thật là chán nếu chúng ta đồng ý một nhìn nhận duy nhất về nghệ thuật! Cần phải hiểu được điều này khi đối diện với những người không thích tác phẩm của bạn. Khẩu vị cá nhân bị ảnh hưởng bởi truyền thống. Khi một phong cách đã định hình trong một thời gian dài thì nó trở thành truyền thống, nó dễ được chấp nhận rộng rãi hơn là những thứ vừa xuất hiện. Và vì vậy, nếu tác phẩm của bạn theo kiểu kinh điển thì sẽ có xu hướng ít bị chỉ trích. Trái lại, nếu bạn là người mở đầu cho một phong cách mới, thì bạn phải chấp nhận những phản hồi rất trái chiều từ người xem, càng thời thượng thì vấn đề này càng cộm. Ở một trạng thái cực đoan, thì người xem hình của bạn sẽ bị chia tách thành hai nhóm một nhóm thực sự thích, một nhóm thì ghét cay ghét đắng, sẽ chẳng có nhóm trung dung bởi chẳng ai thèm đứng ở giữa. 6. Người chỉ trích rất to mồm Những người khó chịu trước tác phẩm của bạn thường hay thích nói ra hơn những người hài lòng với những gì bạn làm. Nói cách khác, những người chỉ trích thường ồn ào hơn nhiều so với những người cảm nhận được tác
phẩm. Điều đó có nghĩa là bạn sẽ nghe được nhiều lời chỉ trích hơn là khen ngợi. Chẳng có nghĩa là phần lớn người xem hình của bạn không hài lòng. Những người không thoải mái thì thường phản ứng dữ dội hơn mà thôi. Khi người ta thích tác phẩm của bạn, họ hiếm khi “nhảy cẫng lên vì sung sướng” và hò la về tác phẩm tuyệt vời của bạn. Tuy nhiên những người không thỏa mãn với điều gì đó thì thường lại cho thiên hạ biết về sự khó chịu của mình. Những người bất hạnh thường hét lớn hơn những người hạnh phúc. Đó là bản chất con người và chẳng thể thay đổi được. Bạn chỉ cần nhớ rằng, những người không thích tác phẩm của bạn thường có xu hướng nói ra hơn là những người thích và cảm nhận được. Nếu bạn nhận được những chỉ trích tiêu cực về tác phẩm của mình, và bạn muốn kiểm tra đâu là ý kiến của đại đa số người xem, thì chỉ cần làm một khảo sát bằng email hay ngay trên website, ví dụ vậy, hỏi dân tình cảm giác về tác phẩm của bạn thế nào. Sau khi đã kiểm kê các câu trả lời xong, có thể bạn sẽ ngạc nhiên khi phát hiện ra chỉ có 1 số nhỏ là không thích hình của bạn. Vấn đề là ở chỗ một số nhỏ người không thích thì lại có xu hướng nói ra công khai, trong khi phần đông lại giữ yên lặng mà không nói ra quan điểm của mình. 7. Những người muốn thu hút sự chú ý Một số người nhận xét chê bai đơn giản chỉ là để thu hút sự chú ý của người nghệ sĩ. Tại triển lãm nghệ thuật, một người xem muốn chọc phá thường tìm tác giả để bày tỏ nhận xét của mình. Họ chẳng khác nào học trò cố gắng thu hút sự chú ý của giáo viên bằng các trò quậy phá. Tuy hành vi này là có thể hiểu được ở con nít, nhưng với người lớn thì đúng là ngạc nhiên. Chẳng có lý do gì mà phải bực mình bởi hành vi kiểu như vậy. Cũng chẳng cần phải nghĩ về nó một cách nghiêm túc. Nó không đáng phải quan tâm, và cách đơn giản nhất là mặc kệ nó. Và nếu có ghi nhận, thì cũng chỉ là một nụ cười mỉm. Thi thoảng những nhận xét mang tính vui vẻ hơn là xúc phạm, và trường hợp này có thể tôi sẽ cười to và trả lời bằng cách nói giỡn lại. Tương tự như vậy, nếu ai đó gặp phải điều gì khó chịu, hay bực bội vì bất
cứ lý do gì, sẽ có thể chọn một nghệ sĩ nào đó để trút lên bực bội. Và thế là thái độ của họ chẳng liên quan gì tới bạn hay là các tác phẩm của bạn. Bạn đơn giản chỉ là rơi vài tình huống không phải mình tạo ra. Giải pháp tốt nhất là bỏ đi và không cần phản hồi nhận xét của họ. Nếu bạn cần phải nói một cái gì đó, thì nên là đại loại như “ngày hôm nay cũng dài nhỉ”. Khi họ nhận ra rằng bạn không đặc biệt quan tâm tới thái độ của họ họ có thể đổi ý và trở nên hòa đồng hơn. Ai biết, có khi họ lại trở lại thích các tác phẩm của bạn thì sao! Nói chung là không cần phải quan tâm tới tất cả những gì bạn được nghe. Với một số người, mục đích của họ không phải mang lại cho bạn những phản hồi tích cực thì chẳng cần phải để ý. Họ chỉ muốn được cảm thấy là quan trọng và được để ý tới. Họ làm vì họ chứ chẳng hề vì bạn. Tôi nhìn họ như lá bài anh hề trong bộ bài mà thôi. Và cần bỏ ra đầu tiên, nói cách khác là họ chẳng cần thiết. 8. Người hoài nghi, chê bai và khó chịu Một số người cảm thấy khó chịu với các tác phẩm nghệ thuật thường cảm thấy khó chịu về cuộc sống và luôn hoài nghi về những nỗ lực của người khác. Sự hoài nghi và nhạo báng chẳng hề liên quan tới bạn hay tác phẩm của bạn. Nó chỉ đơn giản là của người bình phẩm tác phẩm của bạn mà thôi. Đó là họ nhận xét về chính bản thân họ và quan điểm của họ với thế giới. Những người hay hoài nghi và nhạo báng thường hay kể tội bạn cho dù họ có thể chưa gặp bạn bao giờ và chưa bao giờ coi các tác phẩm của bạn trước đây. Tôi đã gặp người ta nói rằng động lực duy nhất của tôi là lòng tham. Số khác thì cho rằng tôi lừa thiên hạ bằng cách sử dụng vật liệu chất lượng thấp và sử dụng nhân viên in và đóng khung giúp. Dĩ nhiên là chẳng đúng chút nào, nhưng sẽ không giải thích nào có thể thay đổi được suy nghĩ của họ. Tư duy của họ đã định hình và họ chẳng thèm quan tâm tới thực tế làm gì. Lúc đầu, tôi rất thực tâm ghi nhận những nhận xét kiểu như vậy, sau rồi tôi đã học được cách không quan tâm tới chúng nữa. Những nhận xét kiểu như vậy chỉ là ý kiến, không phải là sự thực. Điều quan trọng là những nhận xét này không xuất phát từ cái tôi làm, mà nó được tạo ra bởi sự hoài nghi và nhạo báng. 9. Kết luận Tìm ra động cơ của người phê bình chính là để hiểu sự chỉ trích một cách
có lý và khách quan. Tuy những lời chỉ trích là nhắm vào chúng ta và những tác phẩm của chúng ta, nhưng chê bai đó lại không xuất phát từ tác phẩm của chúng ta. Chỉ trích thường là từ niềm tin của từng cá nhân, cách nghĩ, giáo dục, nền tảng văn hóa và đôi khi là tính cách. Trong phần 2 của tiểu luận này, chúng ta sẽ cùng xem cách đối phó với chỉ trích một cách chuyên nghiệp và hợp lý. Alain Briot ___ Tài liệu sưu tầm. Cám ơn người dịch và tác giả. Xin lỗi tác giả vì không chèn ảnh vào.