THƠ ĐƯỜNG – THU TỨ Tặng thiếu niên - Ôn Đình Quân................................................................................................ 3 Dạ vũ – Bạch Cư Dị ................................................................................................................... 3 Tảo khởi - Lý Thương Ẩn .......................................................................................................... 4 Hữu nhân dạ phỏng - Bạch Cư Dị.............................................................................................. 5 Lương Châu từ (“Khúc Lương Châu”) - Vương Hàn ............................................................... 5 Phong Kiều dạ bạc - Trương Kế ................................................................................................ 7 Tô đài lãm cổ - Lý Bạch ............................................................................................................ 8 Đăng U Châu đài ca - T.T. Ngang ........................................................................................... 10 Độc tọa Kính Đình sơn - Lý Bạch ........................................................................................... 11 Đăng cao - Đỗ Phủ ................................................................................................................... 12 Tái hạ khúc - Vương Xương Linh ........................................................................................... 14 Lục thủy khúc của Lý Bạch ..................................................................................................... 15 Độ Hán giang - Lý Tần ............................................................................................................ 16 Khương thôn - Đỗ Phủ ............................................................................................................. 17 Khán sơn ký thân cố - L. T. Nguyên ........................................................................................ 20 Xuân hiểu - Mạnh Hạo Nhiên .................................................................................................. 21 Lương Châu từ - Vương Chi Hoán .......................................................................................... 22 Tuyệt cú - Đỗ Phủ .................................................................................................................... 24 Ức Đông Sơn - Lý Bạch .......................................................................................................... 25 Vọng phu thạch - Vương Kiến ................................................................................................. 28 Khách chí - Đỗ Phủ .................................................................................................................. 29 Chu trung vũ dạ - Bạch Cư Dị ................................................................................................. 30 Vọng Trường Dụng - Vương X. Linh ...................................................................................... 32 Thính biên hồng - Bạch Cư Dị ................................................................................................. 33 Bạc Tần Hoài - Đỗ Mục ........................................................................................................... 34 Nam hành biệt đệ - Vi Thừa Khánh ......................................................................................... 35 Dạ vũ ký bắc - Lý Thương Ẩn ................................................................................................. 36 Ẩm tửu khán mẫu đơn - L. Vũ Tích ........................................................................................ 37 Tạp thi - Vương Duy ................................................................................................................ 38 Giang tuyết - Liễu Tông Nguyên ............................................................................................. 39 Đằng Vương các - Vương Bột ................................................................................................. 40 Thu giang tống khách - Bạch Cư Dị ........................................................................................ 42 1
Lâm giang tống Hạ Chiêm - B.C.D. ........................................................................................ 43 Ô dạ đề - Lý Bạch .................................................................................................................... 45 Sơn phòng xuân sự - Sầm Tham .............................................................................................. 46 Hoài thượng biệt cố nhân - T.C. .............................................................................................. 47 Hồi hương ngẫu thư - H.T. Chương......................................................................................... 48 Hoàng Hạc lâu - Thôi Hiệu ...................................................................................................... 49 Thu hứng - Đỗ Phủ .................................................................................................................. 52 Tĩnh dạ tư - Lý Bạch ................................................................................................................ 54 Hoàng Hạc lâu tống - Mạnh Hạo Nhiên... ............................................................................... 56 Dịch thủy tống biệt - Lạc Tân Vương ...................................................................................... 57 Tương tiến tửu - Lý Bạch......................................................................................................... 58 Tống Nguyên nhị sứ An Tây - V. Duy .................................................................................... 63 Điểu minh giản - Vương Duy .................................................................................................. 64 Phùng tuyết túc Phù Dung sơn - L.T. K. ................................................................................. 65 Đề Tây Lâm Bích - Tô Đông Pha ............................................................................................ 66 Trì thượng - Bạch Cư Dị .......................................................................................................... 67 Phục sầu - Đỗ Phủ .................................................................................................................... 68 Cố hành cung - Nguyên Chẩn .................................................................................................. 70 Vũ hầu miếu - Đỗ Phủ ............................................................................................................. 70 Trì bạn - Bạch Cư Dị ............................................................................................................... 71 Tỳ bà hành - Bạch Cư Dị ......................................................................................................... 72 Thanh Minh - Đỗ Mục ............................................................................................................. 79 Vấn Lưu Thập Cửu - Bạch Cư Dị ............................................................................................ 80 Đề tích sở kiến xứ - Thôi Hộ .................................................................................................. 81 Thu trùng - Bạch Cư Dị ........................................................................................................... 83 Lưu biệt Vương Duy - Mạnh Hạo Nhiên ................................................................................. 84 Việt trung lãm cổ - Lý Bạch .................................................................................................... 85 Đông Dương tửu gia tặng biệt - Vi Trang................................................................................ 86 Hậu cung từ - Bạch Cư Dị ....................................................................................................... 87 Mạnh Thành ao - Vương Duy .................................................................................................. 88 Thập ngũ dạ vọng nguyệt - Vương Kiến ................................................................................. 89 Tạp thi - Khuyết danh .............................................................................................................. 90 Kim Lăng đồ - Vi Trang .......................................................................................................... 90 2
Tặng thiếu niên - Ôn Đình Quân Đất khách bỗng dưng gặp một “mảnh quê”, vui ơi là vui. Nhưng mảnh làm nhớ tất cả. Chỉ một lát, nỗi vui lắng, niềm nhớ dâng cao. Kìa chiếc lá rơi đang bập bềnh trên sóng, rồi nó về đâu… Rượu! Say, hát, nửa đêm chào phố, chào luôn người đồng hương trẻ, tiếp tục sự nghiệp… trôi. Nguyên văn Giang hải tương phùng khách hận đa Thu phong diệp há Ðộng Ðình ba Tửu hàm dạ biệt Hoài Âm thị Nguyệt chiếu cao lâu nhất khúc ca. Dịch nghĩa Gặp nhau trên đường lưu lạc, nỗi buồn đất khách thật lớn Gió thu làm lá rơi xuống mặt hồ Ðộng Ðình gợn sóng Rượu say, ban đêm từ giã phố Hoài Âm Trăng soi lầu cao, hát lên một khúc chia tay. Dịch thơ Gặp quê đất khách, vui buồn! Kìa trông chiếc lá dập dờn hồ thu… Say rồi, giã phố ban khuya Lầu trăng, ta hát “tay chia” một bài! Bản dịch thơ khác Quê người buồn nỗi gặp nhau đây Sóng rợn hồ thu lá gió bay Ðêm biệt Hoài Âm khi cạn chén Lầu cao, nguyệt rạng, khúc chia tay. (Khuyết danh)
Dạ vũ – Bạch Cư Dị Nguyên văn Tảo cùng đề phục yết Tàn đăng diệt hựu minh Cách song tri dạ vũ Ba tiêu tiên hữu thanh. Dịch nghĩa Dế kêu sớm rồi lại im bặt Ðèn lụi đi rồi lại sáng 3
Cách cửa sổ mà biết có mưa đêm Nhờ mới nghe nước rơi trên tàu lá chuối. Dịch thơ Re re gáy mãi được đâu Liu riu muốn tắt châm dầu lại lên Bên đèn ngồi lắng mưa đêm Tiếng trên tàu chuối buồn tênh canh dài. Bản dịch thơ khác Dế giun rên mỏi lại ngừng Ðèn tàn muốn tắt lại bừng sáng ra Cách song đêm biết mưa sa Tiếng nghe lộp độp chăng là tàu tiêu. (Tản Đà) ______ Tên bài nghĩa là “Mưa đêm”
Tảo khởi - Lý Thương Ẩn Ai làm ra vạn vật? “Trời”. Làm ra cho ai? Chịu! Nguyên văn Phong lộ đạm thanh thần Liêm gian độc khởi nhân Oanh đề hoa hựu tiếu Tất cánh thị thùy xuân. Dịch nghĩa Buổi mai gió nhẹ sương không nhiều Trong mành có người một mình thức dậy Chim hót, hoa lại cười Rút cuộc, cảnh xuân là dành cho ai? Dịch thơ Tinh mơ trời đất trong lành Một mình thức dậy vén mành bước ra Ngắm hoa nở, lắng chim ca Bâng khuâng tự hỏi xuân là cho ai… _____ Tên bài nghĩa là “Dậy sớm
4
Hữu nhân dạ phỏng - Bạch Cư Dị Nguyễn Tuân có lần bất chợt ghé thăm Tản Đà. Nhà thơ trông thấy bạn trẻ, cười thốt: “Cố nhân lai!”(1) Lần ấy Tản Đà đang chẳng được “ý chính như thử” tí nào, thành ra tri kỷ đến hóa buồn thành vui chứ không phải đến thêm vui như trong cái đêm sau đây của Bạch Cư Dị… Nguyên văn Thiềm gian thanh phong điệm Tùng hạ minh nguyệt bôi U ý chính như thử Huống nãi cố nhân lai. Dịch nghĩa Ngoài hiên gió mát trải chiếu ngồi Bên gốc thông nâng chén rượu có bóng trăng Im vắng thế này là rất hợp ý Ðã thế lại có bạn cũ đến thăm. Dịch thơ Hiu hiu gió mát hiên nhà Dưới thông chiếu trải khề khà chén trăng Vui đang lừng giữa đêm thanh Tri âm đâu chợt ghé thăm, tuyệt vời! Bản dịch thơ khác Thềm cao gió mát chiếu đan Chén soi bóng nguyệt bàng hoàng dưới thông Lòng riêng đương thú với lòng Lại đâu người cũ lạ lùng đến thăm. (Tản Đà) ________ (1) Xem bài “Tản Đà, chén rượu vĩnh biệt” của Nguyễn Tuân. Tên bài nghĩa là “Có bạn đến thăm ban đêm”
Lương Châu từ (“Khúc Lương Châu”) - Vương Hàn Chỉ mới nghe trống thúc quân, giờ mới nghe đàn tì bà thúc. Lên đường chưa kịp uống, vậy quắc cần câu là sau khi đã tới nơi sẽ là chiến trường, thấy còn sớm, nên nhậu một chầu? Rượu ngon chén quý, người uống một ông tướng? Tướng say thì “ngọa trướng” cho kín đáo, chớ gục tại chỗ coi chừng quân nó “tiếu” rần trời. “Tướng phong” như vầy, chà, sợ phen này ai nấy hơi khó “hồi” đa. Ờ, mà đi thường cũng nhiều về chớ đâu tới nỗi hiếm. Trận nào đây mà người dự bi quan thế? Dù sao, cái hình ảnh một chinh nhân lăn quay không phải bởi tay địch đã vào và vĩnh viễn ở lại trong thơ. 5
Nguyên văn Bồ đào mỹ tửu dạ quang bôi Dục ẩm tỳ bà mã thượng thôi Túy ngọa sa trường quân mạc tiếu Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi. Dịch nghĩa Rượu nho ngon đựng trong thứ chén ban đêm phát sáng Muốn uống thì đã nghe tiếng tỳ bà trên ngựa thúc giục Có say nằm nơi bãi cát bạn cũng đừng cười Vì xưa nay ra trận đâu được bao nhiêu người về. Dịch thơ Bản 1 (thời xưa): Rượu ngon, chén quý mới kề môi Chửa nghiêng, đàn gẩy: kíp đi thôi Túy lúy nằm say, cười chi chứ Quỷ Môn bước đã tới nơi rồi! (1) Bản 2 (vẫn thời xưa): Rượu ngon chén quý vừa nâng Kề môi chửa nhắp đã ngân tiếng tỳ Nốc say nằm bãi ngủ khì Ai cười chi kẻ một đi không về... Bản 3 (thời nay, người uống là cấp chỉ huy): Mác-ten rót cốc pha-lê Cụng chưa kịp uống, “... lên xe”, lính mời Dô! Dô! Cấm đứa nào cười Mai giao chiến biết còn đời hay không! Bản 4 (thời nay, người uống là lính): Gò Đen còn nửa bi-đông Mở chưa kịp uống, “Tập trung!” vang trời Biết đâu mai sớm xong đời Tối nay xài hết, miễn cười, anh em! Bản dịch thơ khác Rượu đào chén ngọc sáng choang Trên yên, sắp uống, đã vang tiếng tỳ Say lăn bãi cát, hề chi 6
Những người ra trận, mấy khi lại về. (Ngô Tất Tố) Rượu nho kèo chén lưu ly Uống thì trên ngựa tiếng tì giục sôi Say nằm bãi cát chớ cười Xưa nay chinh chiến mấy ai đã về. (Trần Trọng Kim) Bồ đào rượu ngát chén lưu ly, Toan nhắp, tỳ bà đã giục đi. Say khướt sa trường anh chớ mỉa, Xưa nay chinh chiến mấy ai về? (Trần Quang Trân) Rượu đào chưa cạn chén lưu ly Toan uống lên yên giục tiếng tỳ Say mẹp sa trường xin chớ giễu Xưa nay ra trận mấy ai về. (Khương Hữu Dụng) ______ “Khúc Lương Châu” là tên một ca khúc cổ. (1) Thơ xưa không biết tên có câu: “Quỷ Môn quan! Quỷ Môn quan! Thập nhân khứ, nhất nhân hoàn!”, nghĩa là: “(...) Mười người ra đi, chỉ một người trở về!”. Nguyễn Du cũng có bài thơ chữ Hán nhan đề “Quỷ Môn quan”, đề vịnh một chỗ núi non hiểm trở thuộc tỉnh Lạng Sơn.
Phong Kiều dạ bạc - Trương Kế Trong Đường thi, Trần Trọng Kim nhận xét bài thơ này “hay ở âm điệu, ít khi làm được như thế”. Xem lại, tất cả những bài (và những câu) thơ Đường mà chúng ta ưa nhất đều có đặc điểm “hay ở âm điệu”, là thứ đặc điểm “ít khi” thấy trong cái tập hợp thơ lừng danh của người Tàu! Êm tai là sở trường của thơ Việt. Ta thiên về thứ thơ giàu chất nhạc, nên thỉnh thoảng gặp được bài “như thế” ở đâu, liền mừng rỡ, vui vẻ trầm trồ, ngâm nga... Bài thơ du dương của Trương Kế, về tứ có người nêu: “... nửa đêm không làm gì có tiếng chuông chùa (...) nguyệt lạc (...) là cảnh lúc về sáng rồi. Tác giả đi nằm lúc nửa đêm song cứ mơ màng (...) khi chợt tỉnh (...) bị ảo tưởng thời gian nên cho là mới có nửa đêm”.(1) Bất kể đêm xưa chùa Hàn San thỉnh chuông vào giờ nào, tiếng chuông ấy đã ngân nga thật lâu trong thơ! Nguyên văn Nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên Giang phong ngư hỏa đối sầu miên Cô Tô thành ngoại Hàn San tự Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền. Dịch nghĩa Trăng lặn, quạ kêu, sương đầy trời 7
Cây bờ sông và đèn câu đối giấc ngủ buồn Từ chùa Hàn San bên ngoài thành Cô Tô Nửa đêm tiếng chuông vọng đến thuyền khách. Dịch thơ Bản 1: Trăng xế, quạ kêu, sương kín trời Đèn lu, cây tối, ngủ buồn ơi “Nửa đêm” chuông đánh, chùa đâu lạ Tỉnh giấc ai ơi, sắp sáng rồi! Bản 2: Quạ kêu trăng xế trời sương Đèn lu cây tối, chập chờn tỉnh mê Nửa đêm thức giấc nằm nghe Chùa đâu chuông đánh xa đưa tận thuyền. Bản dịch thơ khác Trăng tà, tiếng quạ kêu sương Lửa chài, cây bến sầu vương giấc hồ Thuyền ai đậu bến Cô Tô Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn San. (Nguyễn Hàm Ninh / Tản Đà?) Quạ kêu, trăng lặn, sương rơi, Lửa chài, cây bãi, đối người nằm co. Con thuyền đậu bến Cô Tô, Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn Sơn. (Trần Trọng Kim) Tiếng quạ kêu sương bóng nguyệt mờ Cầu Phong đốm lửa giấc sầu mơ Hàn Sơn khuất bãi Cô Tô vắng Đêm điểm hồi chuông khách sững sờ... (Hải Đà) _______ Tên bài nghĩa là “Đêm đỗ thuyền ở Phong Kiều”. (1) Nguyễn Quảng Tuân, Thơ Đường - Tản Đà dịch, nxb. Trẻ, 1989.
Tô đài lãm cổ - Lý Bạch Nếu xây thời vua Ngô Phù Sai, thì “Tô đài” “cổ” khoảng mười hai thế kỷ khi Lý Bạch đến “lãm”. Một vạn bốn nghìn bốn trăm lần “nguyệt” đã soi bóng trên “Tây Giang”! Liễu tơ, xuân tươi, thiếu nữ phơi phới, cất tiếng véo von... Trăng vằng vặc trên trời, trăng lung linh dưới nước, giữa hoang cũ một ông tiên thơ tha thẩn, gieo vần ngậm ngùi... Mười ba thế kỷ nữa đã trôi qua. Cái chỗ Phù Sai hí Tây Thi nay có còn viên gạch nào không nhỉ. 8
Nguyên văn Cựu uyển hoang đài dương liễu tân Lăng ca thanh xướng bất thăng xuân Chỉ kim duy hữu Tây Giang nguyệt Tằng chiếu Ngô vương cung lý nhân. Dịch nghĩa Vườn cũ, đài hoang, liễu mới đâm chồi Khúc ca hái ấu trong trẻo cũng khôn diễn tình xuân Nay chỉ còn mỗi bóng trăng trên sông Tây Giang (1) Xưa từng soi người đẹp trong cung vua Ngô. Dịch thơ Bản 1: Vườn hoang lầu vắng liễu cứ tơ Đâu đây văng vẳng khúc xuân mơ Nhìn quanh thấy chỉ trăng đùa sóng Ngày ấy Tây Thi mãi đến giờ... Bản 2: Liễu xanh xanh lối cũ Xuân dìu dặt đài hoang Người cung xưa đâu tá Lẻ loi bóng trăng vàng. Bản 3: Vườn cũ xanh càng cây mới Nghe này: xuân lại về đây Lộng lẫy cung vàng dáng ngọc Trơ còn bóng nguyệt sông Tây. Bản 4: Véo von nhỉ, xuân ca ai hát Mặc lầu hoang, tha thướt liễu tươi Lòng sông một bóng trăng chơi Thiên hương thuở ấy giờ nơi trời nào... Bản 5: Vườn xưa, liễu mới đâm chồi Vang vang câu hát đón trời vào xuân (2) Một thời, còn lại ông giăng 9
Cung Ngô từng vượt tường ngăn ghé nhòm! Bản dịch thơ khác Ðài hoang, vườn cũ, liễu còn tơ, Dìu dặt lăng ca giọng gió đưa. Nay chỉ Tây Giang vừng nguyệt tỏ, Từng soi người ngọc điện vua Ngô. (Tùng Vân) Vườn cũ, lầu hoang, dương liễu xanh, Lăng ca ai hát, khách buồn tênh! Tây Giang còn đó vầng trăng bạc, Từng chiếu Tô Đài bóng mỹ nhân! (Chi Điền) Lầu hoang, vườn cũ, liễu xanh tươi, Vẳng khúc Lăng ca tiếng ngậm ngùi. Còn lại Tây Giang vầng nguyệt tỏ, Từng soi người đẹp ở Tô Đài! (Bùi Khánh Đản) Vườn cũ đài hoang liễu thướt tha, Xuân tươi dìu dặt khúc Lăng ca. Tây Giang qua đấy vầng trăng bạc, Từng chiếu cung Ngô gái Việt xưa. (Lê Nguyễn Lưu) Liễu tươi vườn cũ đài hoang, Ca lăng vang tiếng, vẻ xuân thắm trời. Chỉ còn bóng nguyệt sông tây, Đã từng soi chiếu lên người cung Ngô. (Trần Trọng San) Dương liễu xanh, đài hoang, vườn cũ Giọng Lăng Ca cổ vũ dáng xuân Tây Giang còn ánh trăng ngân Từng soi người đẹp cung tần Ngô vương. (Nguyễn Minh)
_______ Tên bài nghĩa là “Xem dấu xưa nơi đài Cô Tô”. (1) Cô Tô nay thuộc thành phố Tô Châu tỉnh Giang Tô, trong khi con sông Tây Giang nổi tiếng lại ở miền nam Trung Quốc, cách nhau rất xa. Vậy Tây Giang trong bài thơ này là một con sông khác. (2) Thanh Tâm Tuyền có câu thơ “Vang vang trời vào xuân”.
Đăng U Châu đài ca - T.T. Ngang Đã bé tí teo giữa đất trời, lại ngắn ơi là ngắn trong chiều thứ tư… Cứ khóc thoải mái đi, hỡi hạt bụi phù du. Nguyên văn 10
Tiền bất kiến cổ nhân Hậu bất kiến lai giả Niệm thiên địa chi du du Ðộc sảng nhiên nhi thế hạ. Dịch nghĩa Phía trước không thấy người đi trước Phía sau không thấy người đi sau Nghĩ trời đất mênh mông quá Một mình đau lòng mà rơi nước mắt. Dịch thơ Bản 1: Người xưa thì đã tuyệt mù Người sau càng chẳng biết đâu chốc mòng Trời thăm thẳm đất mênh mông Ngẫm thân côi cút đôi dòng lệ tuôn. Bản 2: Trước trông chẳng thấy người xưa Sau mong người tới cũng chưa thấy gì Ngẫm mình hạt bụi li ti Một mình đứng chợt tràn mi lệ trào. Bản dịch thơ khác Trước chẳng thấy người xưa Sau chẳng thấy ai cả Ngẫm trời đất rộng mênh mông Lòng đau xót, lệ tầm tã. (Trần Trọng Kim) Ngưòi trước chẳng thấy ai Người sau thì chưa thấy Gẫm trời đất thật vô cùng Riêng lòng đau mà lệ chảy. (Tương Như) _______ Tên bài nghĩa là “Lên tháp canh trên thành U Châu mà hát”.
Độc tọa Kính Đình sơn - Lý Bạch Tự tin nhỉ. Làm sao biết núi không chán ngắm mình? Mà trước tiên sao biết núi có biết có một hạt bụi đang “độc tọa” trên núi. Ờ, mà cũng có khi chốc nữa Kính Đình sẽ buồn bã trông 11
theo khi hạt bụi ấy độc hành xuống núi… Nguyên văn Chúng điểu cao phi tận Cô vân độc khứ nhàn Tương khan lưỡng bất yếm Chỉ hữu Kính Ðình sơn. Dịch nghĩa Chim bay cao mất hút cả rồi Ðám mây lẻ vẫn thong thả trôi Ngắm nhau mà không chán nhau Chỉ có núi Kính Ðình. Dịch thơ Chim bầy bay đã khuất rồi Cô đơn mây vẫn ưng trôi một mình Trông nhau may có chút tình Riêng ta với bác Kính Ðình đây thôi! Bản dịch thơ khác Bầy chim một loạt cao bay Lưng trời thơ thẩn đám mây một mình Trông nhau có vẻ hữu tình Họa chăng có núi Kính Ðình với ta. (Trần Trọng Kim) Chim bầy vút bay hết Mây lẻ đi một mình Nhìn nhau không thấy chán Chỉ có núi Kính Ðình. (Phạm Lê Duyên) _______ Tên bài nghĩa là “Ngồi một mình trên núi Kính Đình”.
Đăng cao - Đỗ Phủ Bến nước trong, bờ cát trắng, chim bay về tới tấp, vui! Nhưng gió hú, vượn than, lá rụng bời bời, sông cuồn cuộn chảy, thì buồn. Vui bé buồn lớn… Đi đâu mà thui thủi “lên cao” ngồi cạn hết chén đục này đến chén đục nọ, cái thân tâm chẳng an lạc chút nào kia ơi? Nguyên văn Phong cấp thiên cao viên khiếu ai Chử thanh sa bạch điểu phi hồi 12
Vô biên lạc mộc tiêu tiêu hạ Bất tận trường giang cổn cổn lai Vạn lý bi thu thường tác khách Bách niên đa bệnh độc đăng đài Gian nan khổ hận phồn sương mấn Lạo đảo tân đình trọc tửu bôi. Dịch nghĩa Gió lộng trời cao, vượn kêu buồn bã Bến nước trong, cát trắng, chim bay về Rừng mênh mông, lá rụng bời bời Sông dài ngút mắt cuồn cuộn chảy Nơi xa xôi buồn thu vì thường ở quê người Suốt đời lắm bệnh, một mình lên đài ngắm cảnh Gian nan khổ hận làm tóc mai nhiều sợi trắng (Uống đến) lảo đảo mới ngừng chén rượu đục. Dịch thơ Trời cao gió hú, vượn than Dòng trong bãi vắng chim đàn về chơi Mênh mông rừng lá đua rơi Dập dồn sông biết nước trôi phương nào… Buồn thu, đất khách mãi sao? Long đong sớm nhuộm nên mầu tóc sương Thân tàn cũng cố đăng sơn Chén này thôi nhé, sầu nguyên vẹn sầu! Bản dịch thơ khác Gió mạnh, trời cao, vượn rúc sầu Bến trong, cát trắng, lượn đàn âu Lào rào lá rụng, cây ai đếm Cuồn cuộn sông dài, nước đến đâu Muôn dặm quê người thu não cảnh Một thân già yếu bước lên lầu Khó khăn ngao ngán bao là nỗi Rượu uống không ngon chóng bạc đầu. (Tản Đà) Trời cao, gió mạnh, vượn kêu Bãi quang, cát trắng, chim chiều bay quanh Miên man lá rụng điêu linh Nước sông cuồn cuộn, mông mênh chảy dào Khách xa, thu tới thêm sầu Tuổi già lắm bệnh, lên cao một mình Gian nan tóc bạc khôn đành Nỗi mình vất vả, hãy đình chén vui. (Trần Trọng Kim) Gió gấp trời cao vượn nỉ non 13
Bến trong cát trắng, lượn chim cồn Rào rào lá trút rừng cây thẳm Cuồn cuộn sông về sóng nước tuôn Thu quạnh nghìn khơi lòng khách não Ðài cao trăm bệnh chiếc thân mòn Gian nan khổ hận đầu thêm bạc Quặt quẹo đành kiêng chén giải buồn. (Nam Trân) Gió mạnh trời cao vượn hú dài Bến trong cát trắng lượn chim giời Mênh mang lá rụng rào rào đổ Hun hút sông dài cuộn cuộn trôi Muôn dặm buồn thu thường lẻ khách Một thân già bệnh bước lên đài Gian nan khổ hận đầu phau bạc Ma bệnh theo hành rượu tạm ngơi. (Khương Hữu Dụng) Tiếng vượn kêu thương, gió lộng trời Chim bay, cát trắng, bãi xanh phơi Bạt ngàn cây gãy tơi bời rụng Dằng dặc sông dài cuộn cuộn trôi Muôn dặm sầu thu thêm não khách Một thân đa bệnh bước lên đài Buồn phiền vất vả phai màu tóc Chén rượu vừa ngưng, lảo đảo rồi (Bùi Khánh Đản) _______ Tên bài nghĩa là “Lên cao”.
Tái hạ khúc - Vương Xương Linh Hoàng hôn cuối thu, một người một ngựa bên bờ một con sông nước lạnh buốt. Gió ù ù, rét như cắt tận xương. Nơi đây từng xẩy ra chiến sự cực kỳ ác liệt. Trong nắng le lói sắp tắt, người đứng chợt như trông thấy cờ bay phấp phới, hàng hàng lớp lớp chiến sĩ cầm gươm giáo xông lên... Có ai đâu! Chỉ xương trắng la liệt ngổn ngang giữa những bụi cỏ bồng. Nguyên văn Ẩm mã độ thu thủy Thủy hàn phong tự đao Bình sa nhật vị một Ảm ảm kiến Lâm Thao Tích nhật Trường Thành chiến Hàm ngôn ý khí cao Hoàng trần túc kim cổ Bạch cốt loạn bồng hao. Dịch nghĩa 14
Cho ngựa uống nước ở bến sông mùa thu Nước lạnh buốt, gió rét như dao cắt Nắng chưa tắt hẳn trên bãi cát phẳng Mờ mờ còn thấy Lâm Thao Ngày trước đánh nhau ở Trường Thành Ai cũng nói tinh thần quân lính rất cao Nơi đây xưa nay vẫn hay là chiến trường (1) Xương trắng còn ngổn ngang giữa cỏ bồng, cỏ hao. Dịch thơ Nước thu ngựa uống tê răng Ù ù gió thổi, một sông rét đầy Kìa như phấp phới cờ bay Kìa như gươm giáo quanh đây hàng hàng! Một thời chiến sĩ già gan Một thời xương trắng ngổn ngang bụi bờ… Bản dịch thơ khác Cho ngựa uống nước thu ở bến Nước lạnh lùng, gió bén như dao Mặt bằng bãi cát, bóng chiều Nẻo xa trông thấy Lâm Thao mập mờ Trận Trường Thành phất cờ ngày nọ Ý khí cao, đâu có nhường ai Bụi hoàng trần, đủ xưa nay Xương khô lẫn với cỏ cây đã nhiều. (Trần Trọng Kim) Nước thu ngựa lội uống Nước buốt, gió như dao Bóng tà trên bãi cát Thấp thoáng thấy Lâm Thao Trận Trường Thành ngày trước Đều khoe ý khí cao Bụi vàng đủ kim cổ Xương tàn trắng cói lau. (Nguyễn Bích Ngô) ________ Tên bài nghĩa là “Khúc hát dưới ải”. (1) “Hoàng trần” có nghĩa bóng là chiến trường.
Lục thủy khúc của Lý Bạch Còn thấy nước xanh mà trăng đã sáng, trăng lên sớm nhỉ. Cái thứ “bạch tần” gì đó, thi sĩ hái về để ăn hay để làm thuốc? Kìa, có bông sen đang thẹn thò ấp úng… “Buồn chết được”? Hoa không biết nói làm nhớ hoa biết nói, có phải không? Nguyên văn 15
Lục thủy minh thu nguyệt Nam hồ thái bạch tần Hà hoa kiều dục ngữ Sầu sát đãng chu nhân. Dịch nghĩa Nước xanh, trăng thu sáng Hái “bèo trắng” ở hồ Nam Có đóa sen như muốn cất tiếng mà còn ngượng Người chơi thuyền đang vô tư chợt thấy buồn. Dịch thơ Bản 1: Thu trăng hồ chơi Vui tay “bèo” hái Sen như muốn nói… Người ơi! Người ơi! Bản 2: Trăng thu vằng vặc soi hồ Thuyền con một lá hững hờ trôi trôi… Chợt sen như thể nói cười Chợt lòng du tử một trời nhớ thương! Bản dịch thơ khác Nước trong rọi bóng trăng thu Bạch tần hoa nọ, Nam hồ hái chơi Hoa sen dường muốn nói cười Chơi thuyền khách lại ngậm ngùi tình riêng. (Trần Trọng Kim) Nước xanh thu lạnh nguyệt trong ngần Trắng xóa hồ Nam những đóa tần Hớn hở sen hồ như thỏ thẻ Khách thuyền ngơ ngẩn nỗi sầu dâng. (Mai Lộc) Nước trong in bóng trăng thu, Hái rau tần trắng ở khu Nam hồ. Hoa sen dường muốn chuyện trò, Khách chèo nghe luống thẫn thờ hồn bay. (Nguyễn Minh)
Độ Hán giang - Lý Tần Người ở xa về thấy người quê không dám hỏi, mà người quê nếu có nhận ra người ở xa về có khi cũng không dám vẫy, chào. Chào, rồi nhỡ bị hỏi, rồi mình phải kể tin xấu cho người ta 16
nghe, thôi, ngại lắm. Ai bao năm mới về “Lĩnh nội”, qua “Hán giang” xong cứ cắm cúi thẳng cửa nhà nhé, khắc biết. Nguyên văn Lĩnh ngoại âm thư tuyệt Kinh đông phục lập xuân Cận hương tình cánh khiếp Bất cảm vấn lai nhân. Dịch nghĩa Ở ngoài Ngũ Lĩnh, không nhận được tin nhà Đông qua, xuân lại đến Về gần tới quê, lòng rất sợ hãi Không dám hỏi thăm người qua lại (vì e tin nhà chẳng lành). Dịch thơ Xuân nay mới được trở về Xa non cách núi tin quê biết gì Gần làng bay cả hồn đi Người qua muốn hỏi, ngại nghi những điều... Bản dịch thơ khác Lĩnh ngoại thư từ vắng Qua đông lại lập xuân Gần làng lòng sợ hãi Không dám hỏi lai nhân. (Trần Trọng Kim) Ngũ Lĩnh tin nhà vắng, Đông tàn lại đến xuân. Gần quê lòng những ngại, Không dám hỏi người thân. (Lê Nguyễn Lưu) ______ Tên bài nghĩa là “Qua sông Hán”.
Khương thôn - Đỗ Phủ Người về đây chính là Đỗ Phủ. Vợ con đã đinh ninh chẳng bao giờ còn gặp lại ông, thì ông bỗng bước vào cổng! Cả nhà mừng mừng tủi tủi, sụt sụt sùi sùi, rồi hàng xóm kéo qua ngắm cảnh đoàn viên bất ngờ cảm động cũng đua nhau sụt sụt sùi sùi. Trời tạnh ráo, mà sân nhà ai ướt như có mưa! Đêm khuya, yên tĩnh rồi, trong nhà đèn lại thắp lên để vợ chồng cùng “trông nhau mà tưởng như còn trong mơ!” (Tố Hữu, bài “Lại về”). 17
Nguyên văn Tranh vanh xích vân tây Nhật cước há bình địa Sài môn điểu tước táo Qui khách thiên lý chí Thê noa quái ngã tại Kinh định hoàn thức lệ Thế loạn tao phiêu đãng Sinh hoàn ngẫu nhiên toại Lân nhân mãn tường đầu Cảm thán diệc hư hi Dạ lan cánh bỉnh chúc Tương đối như mộng mị. Dịch nghĩa Phía tây lưng trời có mây đỏ Mặt trời đã xuống tận đất Ngoài cổng sài chim kêu ríu rít Người từ ngàn dặm về đến nơi Vợ con sửng sốt, không ngờ còn sống Hết bàng hoàng, lại (luôn tay) chùi nước mắt Ðời loạn, bị trôi giạt Ðược sống trở về là chuyện tình cờ Hàng xóm chen chúc đầu tường Ai cũng xúc động sụt sùi Ðêm khuya lại thắp đèn lên Nhìn nhau mà tưởng như trong mộng. Dịch thơ Xa trông mây rực phương đoài Đồng quê le lói một đôi nắng tàn Cổng sài chim chóc kêu ran Như vui đón khách dặm ngàn về đây Nhà ra, miệng há mặt ngây Qua cơn sửng sốt, lệ đầy chan chan Đinh ninh hồn đã suối vàng Ngờ đâu còn có hân hoan phút này Ngẩn ngơ ngẫu nhĩ sum vầy Chen nhau chòm xóm cũng lây sụt sùi... Mặt kề mặt, lạ chưa nguôi Canh khuya còn thắp đèn soi tận tường! Bản dịch thơ khác Mái tây mây đỏ cao dần Đất bằng thông thống đường chân mặt trời Tiếng chim xáo xác cửa sài 18
Dặm nghìn, khách đã tới nơi quê nhà Vợ con đâu tưởng còn ta Tan cơn ngơ ngác, lau qua giọt hồng Loạn ly gặp bước bềnh bồng Sống về, may lại còn trông có rày! Tường bên hàng xóm đứng đầy Thở than cũng muốn dãi bày tình thương Đèn xanh chong suốt đêm trường Nhìn nhau còn tưởng mơ màng thấy nhau. (Ngô Tất Tố) Mé tây mây đỏ bầng bầng, Vầng hồng ngả tới đất bằng buông chân. Cửa sài chim chóc kêu rân, Dặm nghìn, khách đã trở chân lại nhà. Vợ con đâu tưởng còn ta, Hết cơn kinh ngạc, khóc òa lệ rơi. Loạn ly phải lúc chia phôi, Sống về, may được thỏa nơi tấc lòng. Đầy tường hàng xóm đứng trông, Thở than dường cũng não nùng xót thương. Đêm khuya đốt ngọn đèn suông, Nhìn nhau mà tưởng như đương mơ màng. (Trần Trọng Kim) Mây đỏ ngất ngàn tây Tia nắng chỉ xuống đất Cửa sài chim kêu ran Khách xa về lật đật Vợ con lạ ta còn Mừng rú ứa nước mắt Ðời loạn trôi giạt đi Bỗng chốc trông thấy mặt Hàng xóm nghển đầu tường Than thở tiếng thưa nhặt Ðêm khuya quanh dưới đèn Nhìn nhau mộng hay thật? (Trúc Khê) Mây đỏ ngất bên tây Mặt trời bước xuống đất Cổng nghèo, chim xao xác Ngàn dặm khách về đây Vợ con đều sửng sốt Rồi gạt lệ trào tuôn Ðời loạn, mình lưu lạc Sống về, thực thỏa lòng Ðầy tường người xóm cũ Cảm động cùng thương ai Ðêm khuya, đèn vẫn thắp Trông nhau, ngỡ mộng rồ. (Trần Trọng San) Nơi trời tây lững lờ mây đỏ 19
Nắng xuyên mây chiếu tỏ đất bằng Cổng cây chim chóc lăng xăng Kẻ đi muôn dặm về thăm nhà mình Vợ con đều thất kinh vì lạ Rồi mới lau giọt lệ tương phùng Loạn ly nên mới phiêu bồng Trở về còn sống là trong tình cờ Hàng xóm đến mặn mà thăm hỏi Ai cũng đều thương cảm ngậm ngùi Đêm về đèn đã thắp rồi Vợ chồng đối diện tưởng nơi mộng lành. (Nguyễn Minh)
Khán sơn ký thân cố - L. T. Nguyên Trông đỉnh núi nhọn, tưởng mũi gươm đang chực “cắt” cho tan nát cái dạ “thu sầu cố hương” của mình. Đa cảm dữ. Chưa hết. Còn muốn có phép thần thông như Tôn Hành Giả, nhân ra um sùm mình, mỗi mình bay đậu lên mỗi đỉnh núi mà ngóng quê! Có “thượng nhân” cùng đứng đó, sao không can, lại để kẻ “đồng khán sơn” bi lụy thê thảm vậy? Dù sao, xưa thảm đã nên thơ, ai giờ đang nhớ “hương” muốn chết, có đem ngâm cho đỡ nhớ thì ngâm. Nguyên văn Hải bạn tiêm sơn tự kiếm mang Thu lai xứ xứ cát sầu trường Nhược vi hóa đắc thân thiên ức Tán tác phong đầu vọng cố hương. Dịch nghĩa Ở bờ biển núi nhọn như những mũi gươm Thu đến cắt vào lòng buồn của mọi người Nếu thân này biến được thành nghìn ức Mỗi thân sẽ đứng mỗi đầu núi ngóng về quê cũ. Dịch thơ Bể xanh núi mọc rừng gươm Như chờ thu tới sầu thương cắt lòng Thân đơn hóa được trăm nghìn Mỗi đầu non mỗi đắm nhìn trời xa... Bản dịch thơ khác Ven biển đầu non tựa mũi gươm, Ðến thu đều cắt dạ sầu thương. Thân này ví phỏng thành muôn ức, Ðứng vạn đầu non ngóng cố hương. (Tương Như) _______ 20
Tên bài đầy đủ: “Dữ Hạo Sơ thượng nhân đồng khán sơn ký Kinh Hoa thân cố”. Nghĩa là: “Cùng đại sư Hạo Sơ ngắm núi, viết gửi về bà con họ hàng và bạn bè cũ ở Kinh Hoa”.
Xuân hiểu - Mạnh Hạo Nhiên Đêm hoa rụng, sáng thơ nở, đáng nên xuân! Nguyên văn Xuân miên bất giác hiểu Xứ xứ văn đề điểu Dạ lai phong vũ thanh Hoa lạc tri đa thiểu. Dịch nghĩa Giấc xuân ngủ ngon không biết trời đã sáng Nghe chim hót vang khắp bốn phía Ðêm qua có tiếng mưa gió Không biết hoa rụng nhiều ít. Dịch thơ Bản 1: Ngủ ngon điếc gà gáy Phải chim kêu mới dậy Đêm qua mưa gió nhỉ Hoa rụng nhiều ít đây? Bản 2: Giấc xuân say chẳng ngờ canh hết Chợt bên tai ríu rít chim ca Giật mình đêm có mưa sa Vườn nhà cây rụng ít hoa hay nhiều?... Bản 3: Ðêm xuân ngủ mãi còn ham Tỉnh nghe chim hót ríu ran khắp trời Khi hôm mưa gió tơi bời Vườn nhà hoa hẳn rụng rơi ít nhiều... Bản dịch thơ khác Giấc xuân không biết sáng trời Tiếng chim nghe đã mái ngoài đua kêu Đêm qua mưa gió dập dìu 21
Làm cho hoa rụng ít nhiều sao đây? (Ngô Tất Tố) Giấc xuân trời sáng không hay, Chim kêu ríu rít từng bầy khắp nơi. Ðêm qua mưa gió tơi bời, Biết rằng hoa cũng có rơi ít nhiều. (Trần Trọng Kim) Giấc xuân, sáng chẳng biết Khắp nơi chim ríu rít Ðêm nghe tiếng gió mưa Hoa rụng nhiều hay ít? (Tương Như) Đang giấc xuân chợt sáng Chốn chốn rộn chim ca Trong mưa gió đêm qua Biết bao nhiêu hoa rụng? (Kiều Văn) Giấc xuân không biết sáng trời, Tiếng chim bên gối khắp nơi vọng về. Đêm qua mưa gió não nề, Một vài hay đã bộn bề hoa rơi?... (Khương Hữu Dụng) Giấc xuân đâu biết đêm tàn, Tỉnh ra, khắp chốn đã tràn tiếng chim. Trải qua mưa gió một đêm, Hay chăng hoa rụng bên thềm là bao? (Nguyễn Lãm Thắng) Giấc xuân bừng tỉnh ngỡ ngàng, Quanh nghe ríu rít rộn ràng chim ca. Đêm qua tiếng gió mưa sa, Giật mình không biết rụng hoa ít nhiều? (Xuân Như) Mơ màng một giấc đêm xuân, Tỉnh ra chim hót xa gần líu lo. Đêm qua nghe tiếng gió mưa, Chẳng hay hoa rụng nhặt thưa thế nào? (Đàm Thanh) _______ Tên bài nghĩa là “Sáng xuân”.
Lương Châu từ - Vương Chi Hoán Thơ Đường có hai bài “Lương Châu từ”. Bài thứ nhất của Vương Hàn (“Bồ đào mỹ tửu dạ quang bôi...”). Bài thứ hai là đây, còn có tên là “Xuất tái”. Quận Lương Châu thuộc tỉnh Cam Túc, xưa kia là vùng sa mạc biên cương hẻo lánh. Ngọc Môn Quan là một cái cửa ải ở Lương Châu, nằm trên Con Đường Tơ Lụa. Gọi Cửa Ngọc vì đó là nơi ngọc từ phương Tây nhập vào Trung Quốc. Khương là tiếng chỉ chung các sắc dân du mục sinh sống ở miền tây nước Tàu. “Oán dương liễu” là hờn chia tay, vì “người xưa đưa khách đến bến đò hoặc cầu, thường bẻ nhánh liễu (chiết liễu) để tặng biệt”.(1) Hai câu đầu bài thơ vẽ cảnh to đến nỗi cả một tòa 22
thành cũng bất quá “mảnh”. Hai câu sau chứa tâm sự của một hạt bụi: Buồn lắm sáo ơi, qua khỏi đây là hết xuân rồi! Nguyên văn Hoàng Hà viễn thướng bạch vân gian Nhất phiến cô thành vạn nhận san Khương địch hà tu oán dương liễu Xuân phong bất độ Ngọc Môn Quan. Dịch nghĩa Xa xa sông Hoàng Hà như lên tận khoảng mây trắng Một mảnh thành lẻ loi trên núi cao muôn trượng Sáo Khương thổi chi khúc nhạc hờn chia tay Gió xuân nào có thổi qua ải Ngọc Môn. Dịch thơ Bản 1: Sông dài xa nhảy lên trắng mây Thành côi một mảnh bám non đây Hiu quạnh não nùng thêm sáo thổi Hỏi có buồn đâu sánh chốn này. Bản 2: Kia sông chảy tận trời mây trắng Nọ thành côi một mảnh sườn non Tới đây dạ đã héo hon Nghe hơi sáo lạ thân còn hồn bay! Bản 3: Sông vàng chảy mãi lên mây! Non cao một mảnh thành xây bao giờ... Chân đi sắp tới chơ vơ Sáo buồn nghe thổi thẫn thờ càng thêm... Bản dịch thơ khác Sông vàng, mây trắng liền nhau, Thành côi một mảnh, núi cao tiếp trời. Thổi chi “Chiết liễu”, sáo ơi, Gió xuân đâu lọt ra ngoài Ngọc Môn! (Tương Như) Mây trắng mù xa ngọn nước dồn, Cô thành ngàn trượng núi chon von. Sáo Khương thôi chớ hờn dương liễu, 23
Theo gió xuân về tới Ngọc Môn! (Lê Nguyễn Lưu) Hoàng Hà xa thẳm ngàn mây, Thành xưa lẻ bóng, non tây muôn trùng. Cất chi tiếng sáo não nùng, Gió xuân nào thổi qua vùng Ngọc Môn. (Bàn Thành Lãng Tử) Sông Hoàng Hà cuối trời mây trắng, Một cổ thành hoang vắng trên non. Sáo Khương dương liễu oán hờn, Gió xuân có tới Ngọc Môn đâu nào. (Nguyễn Minh)
_______ “Khúc Lương Châu” là tên một ca khúc thời cổ. (1) Theo Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh.
Tuyệt cú - Đỗ Phủ Đây là một bài thơ “vô nhân sự” khá hiếm hoi của Đỗ Phủ. Không có ai thiếu thốn, khổ sở, phiền muộn gì cả. Thực ra là “vô nhân”, vì không có ai cả! Chỉ có chim ríu rít và rối rít giữa liễu xanh, cò bay thẳng cánh giữa trời xanh, tuyết nghìn năm không tan và thuyền Ngô từ mãi hạ lưu Trường Giang ngược lên đậu ở một cái bến đâu đó trong đất Thục... Lâu lâu quên đời quên người cho khỏe. Rồi được “nhớ” lại ngay đấy mà. Nguyên văn Lưỡng cá hoàng ly minh thúy liễu Nhất hàng bạch lộ hướng thanh thiên Song hàm Tây Lĩnh thiên thu tuyết Môn bạc Ðông Ngô vạn lý thuyền. Dịch nghĩa Hai con oanh vàng hót trong liễu biếc Một hàng cò trắng bay lên trời xanh Cửa sổ chứa cảnh tuyết nghìn năm trên Tây Lĩnh Ngoài cổng, thuyền Ðông Ngô từ muôn dặm tới đỗ. Dịch thơ Bờ liễu biếc chim chuyền ríu rít Trời xanh cao chênh chếch cò bay Nghìn năm tuyết cũ in đây Muôn xa thuyền tới đỗ đầy ngoài kia. Bản dịch thơ khác Hai cái oanh vàng kêu liễu biếc 24
Một hàng cò trắng vút trời xanh Nghìn năm tuyết núi song in sắc Muôn dặm thuyền Ngô cửa rập rình. (Tản Đà) Cành thúy liễu hoàng oanh hót gió, Một đàn cò bay trổ lên không. Mé tây núi tuyết dòm song, Thuyền Ngô muôn dặm cửa đông đậu đầy. (Trần Trọng Kim) Liễu xanh hót cặp oanh vàng, Trời lam trắng điểm một hàng cò bay. Song lồng mái tuyết non Tây, Thuyền Ngô muôn dặm đỗ ngay cửa ngoài. (Tương Như) Hai chiếc oanh vàng ca dưới liễu Một đàn cò trắng lượn trên không Đông Ngô muôn dặm thuyền bên cửa Tây Lĩnh nghìn năm tuyết trước song. (Bùi Khánh Đản) _______ Tên bài nghĩa là “Bài thơ bốn câu”.
Ức Đông Sơn - Lý Bạch Mây trắng tan, như người họp rồi tan. Trăng sáng rụng đâu mất, như cảnh sum vầy đầm ấm... rụng đâu mất. Nhớ quá, Đông Sơn! Nguyên văn Bất hướng Ðông Sơn cửu Tường vi kỷ độ hoa Bạch vân hoàn tự tán Minh nguyệt lạc thùy gia. Dịch nghĩa Lâu không trở về Ðông Sơn Không biết bụi tường vi đã nở hoa mấy lần Mây trắng lại tan rồi Không biết trăng sáng đã rơi xuống nhà ai. Dịch thơ Bản 1: Đông Sơn đã xa khơi Tường vi bao lần nở?... Mây trắng lại tan rồi Nhà ai trăng sáng rơi?... 25
Bản 2: Đêm trăng ngồi nhớ nơi xa Vườn xưa đã mấy mùa hoa thưa người... Kìa mây trắng lại tan rồi Kìa trăng vằng vặc đã rơi phương nào... Bản dịch thơ khác Non Đông xa cách bao xuân! Cây tường vi đã mấy lần nở hoa? Mây xưa hẳn vẫn bay xa? Trăng xưa biết rụng xuống nhà ai nao? (Ngô Tất Tố) Ðông Sơn xa cách bao xuân, Tường vi đã trải mấy lần nở hoa. Mây kia bạc xóa tan ra, Vầng trăng khuất sáng, bóng sa nhà nào. (Trần Trọng Kim) Đông Sơn chẳng đến đã lâu, Tường vi mấy độ khoe mầu sắc, hương? Những làn mây trắng còn vương? Nhà ai trăng sáng đầy vườn đêm nay?!... (Anh Nguyên) _______ Tên bài nghĩa là “Nhớ Đông Sơn”.
Trúc lý quán - Vương Duy Gần năm trăm năm trước đó, đã có bảy ông kéo vô ngồi.(1) “Thất hiền” nghe nói “dô” nhiều, đàn hát dữ, nhưng không thấy để lại thơ thẩn gì về “hoạt động” trong “trúc lâm”. Vương Duy cũng vô rừng trúc, một mình, hình như không rượu, “độc tọa” rồi “độc diễn” tưng bừng, rồi làm luôn một bài “độc thi”... Đêm “thâm lâm” xưa chỉ trăng sáng biết. Bây giờ “nhân nhân” đều biết. Nguyên văn Ðộc tọa u hoàng lý Ðàn cầm phục trường khiếu Thâm lâm nhân bất tri Minh nguyệt lai tương chiếu. Dịch nghĩa Một mình ngồi trong rừng tre thanh vắng Ðánh đàn rồi huýt gió Rừng sâu không ai biết Chỉ có trăng sáng đến soi nhau. 26
Dịch thơ Bản 1: Trúc lâm độc nhất hiền! Ngồi gẩy, huýt liên miên Xó rừng chân nào tới Trăng rọi tiểu thần tiên. Bản 2: Rừng tre thanh vắng ngồi chơi Gẩy đàn tình tính chán rồi lại ca Nơi đây ai biết đâu mà Chỉ ông trăng sáng ngân nga với mình. Bản dịch thơ khác Một mình giữa đám rừng tre Ðánh đàn cao hứng hát nghe một bài Rừng sâu nào có ai hay Bóng trăng đâu đến chiếu ngay vào mình. (Trần Trọng Kim) Một mình trong lùm tre Dạo đàn lại huýt gió Rừng thẳm chẳng ai hay Rọi nhau có trăng tỏ. (Tương Như) Một mình trong khóm trúc Gảy đàn rồi hát chơi Rừng sâu không kẻ biết Trăng sáng chiếu lên người. (Trần Trọng San) Riêng ngồi trong lũy tre xanh Tay đàn miệng huýt một mình mình vui Rừng sâu ai biết là ai Chỉ vầng trăng sáng đến soi bên mình. (Khương Hữu Dụng) Trong lùm trúc vắng một mình Dạo đàn, huýt sáo gửi tình vào đêm Rừng sâu ai biết mà tìm Chỉ vầng trăng sáng êm đềm rọi nhau. (Nguyễn Lãm Thắng) Một mình bên khóm trúc vàng Bâng khuâng dạo phiếm tình tang giải sầu Giữa rừng nào có ai đâu Chỉ ta và Nguyệt tâm đầu canh khuya. (Nguyễn Tâm Hàn) _______ Tên bài nghĩa là “Nhà trong rừng tre”. 27
(1) Tức “Trúc lâm thất hiền” đầu đời Tấn.
Vọng phu thạch - Vương Kiến Trần Trọng Kim cho biết bên Tàu có hai hòn “Đá Ngóng Chồng”. Chỉ hai thôi sao? Nước ta nhỏ hơn nước Tàu nhiều mà có ít nhất năm. Ngoài “Nàng Tô Thị” nổi tiếng ở Đồng Đăng (Lạng Sơn), còn có những nàng trên đỉnh núi Bà (Bình Định), đỉnh núi M’drak (Đắk Lắk), đỉnh núi Nhồi (Thanh Hóa) và bên bờ khe Giai (Nghệ An). “Nàng Khe Giai” cũng đã vào ca dao: “Ngước mắt nhìn sang, đá vọng phu ôm con trán ướt, mắt đăm đăm nhìn nước sông Giai...”. Ngoài ra, ở Việt Nam còn có một “Hòn Vọng Phu” không đứng trên đỉnh núi hay bờ sông nào, mà sừng sững trong nhạc Lê Thương: “Bao nhiêu năm bồng con đứng đợi chồng về (...) Người mong chồng còn đứng muôn năm...”. Nguyên văn Vọng phu xứ Giang du du Hóa vi thạch Bất hồi đầu Sơn đầu nhật nhật phong hòa vũ Hành nhân qui lai thạch ưng ngữ. Dịch nghĩa Đây là chỗ đứng ngóng chồng Kìa sông mênh mang Ai hóa đá Không ngoái đầu Đỉnh núi ngày ngày gió quyện mưa Người đi về đến, đá mới cất tiếng. Dịch thơ Bản 1: Mênh mang sông nước, đầu non Ðợi chồng người đứng hóa hòn đá trơ Trải bao năm tháng gió mưa Thân mòn, dạ đá vẫn mơ “lại” người! (1) Bản 2: Mênh mang sông nước người xa Trơ trơ đầu núi ai ra đón chồng Gió mưa mưa gió mặc lòng Ai chưa về đến ai còn đứng đây... Bản dịch thơ khác 28
Chỗ vọng phu Sông chảy mau Hóa ra đá Không ngoảnh đầu Ngày ngày đỉnh núi mưa cùng khói Người đi có về, đá mới nói. (Trần Trọng Kim) Chỗ mong chồng, Ở bên sông. Hóa ra đá, Không ngoảnh trông. Ðỉnh núi gió mưa ngày tắm gội, Chồng đá có về đá mới nói. (Nguyễn Bích Ngô) ________ Tên bài nghĩa là “Đá ngóng chồng”. (1) Như bánh chưng lại gạo!
Khách chí - Đỗ Phủ Đọc “Khách chí”, làm sao khỏi nhớ “Bạn đến chơi nhà”: “Chẳng mấy khi nay bác tới nhà Trẻ thời đi vắng, chợ thời xa Ao sâu nước cả, khôn mò cá Vườn rộng rào thưa, khó đuổi gà Cải đã tàn cây, cà chửa nụ Bầu vừa rụng rốn, mướp đương hoa Ðầu trò tiếp khách, trầu không có Bác đến chơi đây, ta với ta!”. Nguyễn Khuyến Việt hóa thơ Đường đến nơi đến chốn. Bài thơ này lại chứa cả cái nét hóm hỉnh “Yên Đổ” quen thuộc, trong khi thơ Đường không có giọng đùa. Trong “Khách chí” có chữ “gia bần”. Nếu tác giả khác, rất dễ nghĩ chẳng qua nói khiêm theo lệ thường, nhưng trường hợp Đỗ Phủ thì đó là sự thực trăm phần trăm. Một bữa rượu sơ sài đôi ba người ở một nơi thôn ổ mênh mông nước lụt mười mấy thế kỷ xưa bên Tàu, mà nay như còn hiển hiện trước mắt... Nguyên văn Xá nam xá bắc giai xuân thủy Ðãn kiến quần âu nhật nhật lai Hoa kính bất tằng duyên khách tảo Bồng môn kim thỉ vị quân khai Bàn sôn thị viễn vô kiêm vị Tôn tửu gia bần chỉ cựu phôi Khẳng dữ lân ông tương đối ẩm Cách li hô thủ tận dư bôi. 29
Dịch nghĩa Quanh nhà đâu cũng thấy nước (lụt) mùa xuân Ngày nào cũng thấy hàng bầy chim nước Lối vào có trồng hoa chưa từng quét đón khách Cổng cỏ bồng nay vì bác tới mới mở lần đầu Mâm cơm sơ sài ít món vì chợ xa Rượu ngon, nhà nghèo chỉ có rượu đục cũ Bác cho được mời ông hàng xóm cùng uống (Chỉ) cách rào, gọi to là ông ấy qua ngay. Dịch thơ Bốn bề nước trắng lụt to Trông ra thường chỉ thấy cò về chơi Ngõ vào khách vắng quét lười Cổng tre nay mới mở mời bác qua Bữa xoàng ngặt nỗi chợ xa Rượu ngon gọi chút men nhà nấu thôi Có ông hàng xóm bạn chơi Bác cho em gọi thêm vui tiệc này. Bản dịch thơ khác Quanh nhà nam bắc lụt to Hôm hôm chỉ thấy đàn cò lại chơi Lối hoa chẳng quét vì ai Cửa bồng nay mới đón ngài mở ra Xuềnh xoàng mâm chén, chợ xa Có vò rượu cũ của nhà nấu thôi Nếu cho tiếp rượu cùng vui Gọi ông hàng xóm sang ngồi chén luôn. (Trần Trọng Kim) Mênh mông nam bắc nước dâng đầy, Chỉ thấy bầy chim đến mỗi ngày. Vắng khách nên đường hoa biếng quét, Vì anh mới mở cửa bồng đây. Chợ xa mâm bát không gì nhắm, Rượu cũ nhà nghèo hãy tạm say. Lối xóm xin mời ông đối ẩm, Bên rào cùng cạn mấy chung này. (Cao Nguyên Minh) ________ Tên bài nghĩa là “Khách đến”.
Chu trung vũ dạ - Bạch Cư Dị
30
Mười mấy thế kỷ sau Bạch Cư Dị, ở nước ta cũng có “thi sĩ” nằm thuyền đêm mưa làm thơ: “Ấm trà sớm uống trên mặt sông, điếu thuốc lào hút trên mui thuyền, hương vị khác hẳn (...) Kế đến bữa rượu sớm dọn ở đằng sau khoang lái, ăn đến đâu, vứt xương thịt xương cá xuống ngay dòng nước chảy lùi (...) (Ăn xong) nằm phơi mình trên mui thuyền, nép dưới bóng lá buồm (...) hưởng cái gió sông (...) Nhá nhem tối (...) Trời nổi cơn giông rồi mưa. Mưa lộp độp, mưa rào rào, gõ mãi vào mui nan cật, mỗi giọt gieo nặng là mỗi tiếng đánh thức nhiều chuyện (...) của những ngày qua (...) Ðêm nằm thuyền nghe mưa trên sông (...) tôi đã tưởng nhớ đến Xuân Phương (...) người bạn (gái) ấy cũng thèm đi lắm. Sao lúc này (...) lại chẳng cùng tôi nằm chung một lòng thuyền, để cùng nghe mưa của cả một chiếc thuyền bồng (...) Chao ôi! Ðêm tối như đêm giao thừa. Vẫn lại mưa rả rích. Mưa trên sông. Mưa xuống mái bồng. Mưa trong lòng, - “chuyện cũ... ới... ư hừ... ơ... ơi...”.”(1) Nguyễn Tuân đấy. Người lữ khách trời sinh đang ngà ngà giữa một cơn... đi. Đọc thơ văn xuôi, rồi chợt nảy ý thử diễn thành vần: Vẫn thuốc vẫn trà, mà lại khác Người dùng thịt cá, sóng ăn xương! Bữa rượu chiều xong, mưa cũng tới Nằm nghe lộp độp, nhớ Xuân Phương! Nhưng hãy trở lại với tân quan Tư mã Giang Châu. Đêm tối, gió rét, mưa to, sóng lớn, thân “khách” bệnh, mà lòng “khách” lại càng bệnh. “Chuyện mới... ới... ư hừ... ơ... ơi...”! Nguyên văn Giang vân ám du du Giang phong lãnh tu tu Dạ vũ trích thuyền bối Dạ lãng đả thuyền đầu Thuyền trung hữu bệnh khách Tả giáng hướng Giang Châu. Dịch nghĩa Trên sông mây đen che khắp Gió sông lạnh căm căm Mưa đêm gieo xuống mui thuyền Sóng đêm đánh vào mũi thuyền Trong thuyền có người khách đang ốm (Là quan) bị giáng đang trên đường đi Giang Châu. Dịch thơ Trên sông mây kéo đen rầm Lại thêm gió rét căm căm thổi về Sóng đêm ì oạp mũi ghe Mưa đêm lộp độp càng tê tái lòng Co ro dưới chiếc mui bồng 31
Một ông quan giáng long đong ốm khừ. Bản dịch thơ khác Mây sông kéo tới đùn đùn Gió sông thổi lạnh ghê hồn khách sông Mưa đêm rỏ xuống mui bồng Sóng đêm dồn vỗ long bong mũi thuyền Trong thuyền có bác ốm rên Giáng quan thẳng lối ra miền Giang Châu. (Tản Đà) Mây sông tối mù mù Gió sông thổi vù vù! Mưa đêm mui thuyền xối Sóng đêm mũi thuyền xô Trong thuyền có khách ốm Giáng chức đến Giang Châu. (Khương Hữu Dụng) _____ Tên bài nghĩa là “Trong thuyền đêm mưa”. (1) Xem bài “Chiếc va-li mới” trong tập Tùy bút.
Vọng Trường Dụng - Vương X. Linh Bến sông chiều, một người tóc trắng ngồi ôm cần câu bất động như một cái tượng gắn ở đấy từ không biết đời nào! Nguyên văn Khai môn vọng Trường Dụng Bạc mộ kiến ngư giả Tá vấn bạch đầu ông Thùy luân kỷ thế giã. Dịch nghĩa Mở cửa trông về Trường Dụng Chiều hôm dưới bến có người câu cá Nhắn hỏi ông già tóc trắng ấy Buông câu nay đã mấy đời rồi? Dịch thơ Chiều tà xô cửa ngắm sông Bên bờ thấy có một ông thuyền chài Hỡi ông tóc bạc râu phai Cần ông buông đã dư vài kiếp chưa? Bản dịch thơ khác 32
Mở cửa trông Trường Dụng Chiều hôm thấy chài cá Hỏi thử ông bạc đầu Buông câu mấy đời tá? (Trần Trọng Kim) Mở cửa trông Trường Dụng, Chiều hôm thấy lão chài. Nhắn hỏi ông đầu bạc: Buông câu đã mấy đời? (Khương Hữu Dụng) _______ Tên bài nghĩa là “Trông về Trường Dụng”.
Thính biên hồng - Bạch Cư Dị Cớ sao Bạch Cư Dị hỏi Chiêu Quân và Tô Vũ có nghe ngỗng kêu chăng? Ngỗng trời hàng năm thiên di từ bắc xuống nam để tránh rét. Chim bay thoải mái, còn người đẹp đi làm vợ chúa Hung Nô với ông quan đi sứ bị chúa Hung Nô bắt ở lại chăn dê thì muốn bay lắm mà đâu có được. Hai lòng nhớ quê quằn quại nghe ngỗng kêu, ngẩng lên thấy, ước ao mình cũng có cánh! Nguyên văn Kinh phong xuy khởi tái hồng quần Bán nhập bình sa, bán nhập vân Vị vấn Chiêu Quân nguyệt hạ thính Hà như Tô Vũ tuyết trung văn? Dịch nghĩa Gió to làm ngỗng trời trên ải vùng bay Nửa bầy bay xuống cát, nửa lên mây Chiêu Quân dưới trăng có lắng tai chăng? Và Tô Vũ giữa tuyết có nghe chăng? Dịch thơ Gió lồng nhạn ải vùng bay (1) Lên mây xuống cát gọi bầy thảm thê Dưới trăng ai đó có nghe Núi băng ai có chợt tê tái lòng. Bản dịch thơ khác Ðàn hồng rợn gió ngoài biên Nửa sa cát bể, nửa lên mây trời Chiêu Quân, Tô Vũ nghe chơi Dưới trăng, trong tuyết đôi nơi thế nào? (Tản Đà) 33
Ngoài biên gió nổi, hồng bay, Nửa sa bãi cát, nửa mây lẫn vào. Chiêu Quân nghe tiếng, nghĩ sao? Và nơi biển tuyết, thế nào chàng Tô?... (Anh Nguyên) ________ Tên bài nghĩa là “Nghe ngỗng trời ở biên giới”. (1) “Nhạn” đây là từ Hán Việt cũng có nghĩa là ngỗng trời. Để ý nhạn trong tiếng Việt chỉ một loài chim hoàn toàn khác!
Bạc Tần Hoài - Đỗ Mục Trần Hậu Chủ (582-589) làm vua không lo việc nước mà lo quấn gái, hát hỏng, rượu chè. Tất nhiên nước mất gấp. Hậu đình hoa có truyền từ trong cung ra ngoài, nên mới có chuyện sau khi nước Trần mất, ban đêm bên kia sông con hát vô tư “xướng” khiến bên này sông chạnh lòng... Nhưng khi Đỗ Mục sinh ra (năm 803) thì chuyện nước Trần đã thành chuyện đời xưa! Ông “bạc Tần Hoài”, cảm khái, rồi tưởng tượng mà làm thơ? Nguyên văn Yên lung hàn thủy nguyệt lung sa Dạ bạc Tần Hoài cận tửu gia Thương nữ bất tri vong quốc hận Cách giang do xướng Hậu đình hoa. Dịch nghĩa Khói lồng sông lạnh, ánh trăng lồng bãi cát Ðêm đỗ thuyền ở bến Tần Hoài, gần quán rượu Con hát không biết hờn mất nước Bên kia sông còn hát khúc Hậu đình hoa. Dịch thơ Chập chờn sông khói, bờ trăng Tối nay thuyền đỗ bến Tần tìm say Kìa ai nước mất mặc ai Kéo co khách mới vẫn bài ca xưa. Bản dịch thơ khác Khói lồng nước, bóng trăng lồng cát Bến Tần Hoài, thuyền sát tửu gia Gái ca đâu nghĩ nước nhà Cách sông vẫn hát khúc hoa Hậu đình. (Trần Trọng Kim) Sông Tần khói tỏa, trăng in Bên ngoài quán trọ, con thuyền đêm qua 34
Mặc ai tan nát nước nhà Chị em vẫn hát bài “Hoa sau vườn”. (Ngô Tất Tố) Nước lồng khói tỏa, cát trăng pha, Thuyền đỗ sông Hoài cạnh tửu gia. Con hát biết chi hờn mất nước, Cách sông còn hát Hậu đình hoa. (Khương Hữu Dụng) Khói lồng sông lạnh, cát trăng pha, Đêm bến Tần Hoài, quán chẳng xa. Ca nữ nào hay sầu mất nước, Bên sông say hát Hậu Đình Hoa. (Mai Lộc) _______ Tên bài nghĩa là “Đỗ bến Tần Hoài”.
Nam hành biệt đệ - Vi Thừa Khánh Thơ Đường nhiều bài “chia tay bờ sông”. Đây là một. Thân nhau mà phải xa nhau vốn đã buồn, huống chi người sắp lên đường là người đi đày. Sông mùa này vẫn chảy lờ đờ thế, hoa rụng mấy khi ồn ào, ai có thấy như chia sẻ lòng ai thì tốt cho ai... Nguyên văn Ðạm đạm trường giang thủy Du du viễn khách tình Lạc hoa tương dữ hận Ðáo địa nhất vô thanh. Dịch nghĩa Nước sông dài trôi lờ đờ Tâm sự người đi xa man mác Hoa rụng như chia sẻ nỗi hờn Chạm đất không một tiếng động. Dịch thơ Êm êm mặt nước sông dài Bâng khuâng man mác lòng người xa quê Hoa rơi thấm cảnh tan lìa Lả bay nhẹ đáp như chia cơn sầu. Bản dịch thơ khác Êm đềm mặt nước Trường Giang Khách xa luống những ngổn ngang mối tình Hoa rơi dường cũng bất bình Tả tơi xuống đất lặng thinh bùi ngùi. (Trần Trọng Kim) 35
Lờ đờ dòng nước chảy Lai láng dạ người đi Hoa rụng như cùng hận Lìa cành không tiếng chi! (Khương Hữu Dụng) Sông dài nước chảy lênh đênh, Dặm nghìn đất khách mối tình mênh mông. Hoa kia chia mối hận lòng, Lúc rơi tới đất, tuyệt không tiếng gì. (Tương Như) ______ Tên bài nghĩa là “Đi Lĩnh Nam chia tay em trai”.
Dạ vũ ký bắc - Lý Thương Ẩn Đêm mưa ngồi viết thư... Thư cho ai? Hình dung “tây song” là cửa sổ phòng văn, “tiễn chúc” là cắt sửa bấc đèn trước khi thắp lên, “quân” là một người bạn tâm giao... Chuyện mưa đêm trên núi có bao giờ kể? Thơ hẹn kể mấy câu còn lất phất bay... Nguyên văn Quân vấn quy kỳ vị hữu kỳ Ba Sơn dạ vũ trướng thu trì Hà đương cộng tiễn tây song chúc Khước thoại Ba Sơn dạ vũ thì. Dịch nghĩa Bạn hỏi ngày về, chưa có ngày về Mưa đêm núi Ba làm tràn ao thu Bao giờ cùng cắt bấc đèn nơi cửa sổ phía tây Sẽ kể chuyện thời mưa đêm núi Ba. Dịch thơ Về ư, chửa có ngày về Mưa đêm xứ núi tràn trề ao thu Bao giờ chong nến cùng nhau Chuyện mưa kể suốt canh thâu mới vừa... Bản dịch thơ khác Ngày về khó hẹn cho nhau, Ba Sơn mưa tối hồ thu nước đầy. Bao giờ chung bóng song tây, Còn bao nhiêu chuyện núi này mưa đêm! (Tương Như) Ngày về chưa biết bao giờ, 36
Ba Sơn mưa tối, ao thu dâng đầy. Bao giờ khêu nến song tây, Cùng nhau kể chuyện mưa bay đêm nào... (Trần Trọng San) Ông hỏi ngày về, chửa định ngày Ba Sơn mưa tối nước ao đầy Khi nao gạt bấc đèn bên cửa Nhắc chuyện Ba Sơn mưa tối nay. (Bùi Khánh Đản) ________ Tên bài nghĩa là “Đêm mưa thư về bắc”.
Ẩm tửu khán mẫu đơn - L. Vũ Tích Đọc tâm sự sợ hoa trên cành lên tiếng mắng, chợt nhớ chuyện cũ về thứ hoa biết nói. Ở Á Đông xưa, chồng già vợ trẻ là thường, thậm chí “là tiên”! Nguyễn Công Trứ “mái tuyết đã phau phau” vẫn tỉnh bơ cưới “kẻ đào thơ còn mảnh mảnh”. Động phòng hoa chúc, cô dâu hỏi tuổi, chàng rể láu lỉnh đáp “năm mươi năm trước anh mới hai ba”! Dương Khuê chả biết “lãng du” phương nào mất “mười lăm năm”, để khi về thấy bé Hồng bé Tuyết “đã tới kỳ tơ liễu”. Thấy, rồi kẻ “sượng sùng”, người “ái ngại”, rồi tóc trắng bèn vẫn cứ “đi lại”, “ngây ngây, dại dại” với “má hồng”! Trở lại mẫu đơn. “Vua hoa”, thì cũng phải ngậm miệng mà nở tử tế cho cụ già xem, nghe chưa? Cái “sắc” này lành, ta tha hồ vừa xem vừa “tửu” tới bến cụ ạ. Nguyên văn Kim nhật hoa tiền ẩm Cam tâm túy sổ bôi Ðãn sầu hoa hữu ngữ Bất vị lão nhân khai. Dịch nghĩa Hôm nay uống rượu trước hoa Lòng vui say sưa mấy chén Chỉ e hoa lên tiếng bảo Không nở cho người già. Dịch thơ Trông hoa bỗng thấy thèm say Ngoảnh hô thằng nhỏ kíp bày mâm ra Cạn chung, lại mất hứng “khà” Ngại hoa mắng vốn: anh già còn ham! Bản dịch thơ khác Ngày nay uống rượu trước hoa Có say mấy chén cũng là khó coi 37
Chỉ e hoa biết mỉm cười: “Nở ra đâu có vì người tuổi cao!”. (Ngô Tất Tố) Hôm nay uống rượu trước hoa, Uống chơi vài chén để mà gượng vui. Chỉ e hoa biết nói cười, Nở ra, đâu có vì người già nua. (Trần Trọng Kim) Hôm nay uống rượu ngắm hoa, Cạn đôi ba chén gọi là mua vui. Chỉ e hoa nói nên lời: “Em không phải nở cho người già nua”. (Đỗ Anh Thơ và Tương Như) Nay nhấp chén bên hoa Cố say lấy một và Chỉ e hoa biết nói: Đâu nở cho người già. (Khương Hữu Dụng) Hôm nay uống bên hoa Chén vui cũng dăm ba Ngại rằng hoa sẽ nói: Không nở cho người già. (Nguyễn Lãm Thắng) _______ Tên bài nghĩa là “Uống rượu ngắm hoa mẫu đơn”.
Tạp thi - Vương Duy Nghe có người cùng quê ra, tìm gặp để hỏi thăm về một... cái cây. Hẳn không phải bởi quý cây hơn quý cha mẹ vợ con anh em, mà bởi người ấy không phải người quen thân, chắc không rõ chuyện nhà mình... Cây hàn mai nhiệt mai gì đấy ai ở ngoài đường nhìn vào cũng thấy? Nhưng có thể người kia không để ý, không nhìn. Tin nhà không, mà tin... cây nhà có thể cũng không. Hỏi có một câu bé tí, lộ cả một nỗi nhớ nhà hơi bị to! Nguyên văn Quân tự cố hương lai Ưng tri cố hương sự Lai nhật ỷ song tiền Hàn mai trước hoa vị? Dịch nghĩa Bác từ quê ra Hẳn biết chuyện ở quê Ngày bác đi, (bên nhà em) trước cái cửa sổ có giăng màn the Gốc hàn mai đã bắt đầu nở hoa chưa? 38
Dịch thơ Nghe tin bác ở quê ra Em sang hỏi chút chuyện nhà xem sao Nhà em mé cổng bước vào Gốc mai đã nở nụ nào hay chưa? Bản dịch thơ khác Ở quê anh mới tới đây Việc quê anh biết đổi thay thế nào Hôm đi, trước cửa buồng thêu Cây mai mùa lạnh nở nhiều hoa chưa? (Trần Trọng Kim) Bác ở quê nhà ra; Việc quê nhà hẳn rõ. Ngày đi, trước song the; Mai nở hay chưa nở? (Tương Như) Ông từ quê cũ ra chơi Chắc rằng biết rõ chuyện nơi quê nhà Ngày đi ông có ghé qua Bên song, hỏi gốc mai già nở chưa. (Bùi Khánh Đản) Từ quê anh mới ra Chắc hẳn biết chuyện nhà Hôm đi bên song cửa Có thấy mai nở hoa? (Hải Đà) (Hay vd) ___
Giang tuyết - Liễu Tông Nguyên Con sông nào đây tuy lạnh nhưng mặt nước vẫn chưa đóng băng nên ông chài mới ngồi thuyền. Chứ lạnh nữa, băng đóng từ bờ bên này sang tận bờ bên kia, thì ông sẽ ngồi trên ghế con bên một cái lỗ đục giữa sông!(1) Cái cảnh “tuyết băng vô tận xứ”(2) người Việt Nam hầu hết chưa từng mắt thấy nhưng vẫn dễ dàng hình dung, thậm chí hình dung sống động tới nỗi cảm được thứ thi vị đìu hiu… Nguyên văn Thiên sơn điểu phi tuyệt Vạn kinh nhân tung diệt Cô chu thôi lạp ông Ðộc điếu hàn giang tuyết. Dịch nghĩa Núi non trùng điệp chim bay mất hút 39
Muôn ngả đường không một bóng người Một ông già áo tơi nón lá ngồi trên chiếc thuyền lẻ Một mình câu cá trên sông lạnh giữa tuyết rơi. Dịch thơ Chim bay về núi tuyệt mù Người đi tám nẻo cũng lâu khuất rồi Một thuyền con một áo tơi Một ông chài lẻ một trời giá băng! Bản dịch thơ khác Nghìn non mất bóng chim bay Muôn con đường tắt dấu giày tuyệt không Kìa ai câu tuyết bên sông Áo tơi, nón lá, một ông thuyền chài. (Tản Đà) Nghìn non chim hết vẫy vùng, Vắng tanh muôn nẻo tuyệt không dấu người. Áo tơi, nón lá, ông chài, Con thuyền giữa tuyết ngồi hoài buông câu. (Trần Trọng Kim) Nghìn non, bóng chim tắt, Muôn nẻo, dấu người không. Thuyền đơn, ông tơi nón, Một mình câu tuyết sông. (Tương Như) Ngàn non chim biệt hết, Trăm nẻo thấy người đâu. Thuyền nhỏ già tơi nón, Bên sông tuyết lạnh câu. (Viên Thu) Nghìn non, vắng bóng chim rồi, Đường đi vạn nẻo, bóng người cũng không. Thuyền con, tơi, nón, một ông, Một mình câu cá trên sông tuyết đầy!... (Anh Nguyên)
_______ (1) Chúng tôi có thời gian sống ở bang Minnesota nước Mỹ, nhớ mùa đông khi mặt nước sông hồ đóng băng, người đi câu đục lỗ xuyên băng, dựng một túp lều che lên, vào đó ngồi câu. (2) Tên một thi phẩm của Bùi Giáng.
Đằng Vương các - Vương Bột Trông chốn ở cũ nghĩ đến chủ nhân là đề tài hay gặp trong thơ Đường. Thường nơi ấy đã điêu tàn, hóa di tích, nhưng cũng có khi ngược lại. Khi Vương Bột đến thăm, Đằng Vương các 40
vừa được trùng tu: cột chạm bóng bẩy, rèm châu lung linh và chắc trong buổi chiêu đãi tưng bừng của Diêm Công cũng không hề thiếu rất nhiều gái trẻ đẹp trang sức lộng lẫy múa hát. Trong khi mọi người tập trung thưởng thức, thì văn nhân đa cảm ngắm nghe hình tiếng bây giờ lại tưởng đến hình tiếng đã khuất... Bài thơ này nằm ở cuối bài tự “Đằng Vương các”. Bài tự còn có một câu văn cũng nổi tiếng: “Lạc hà dữ cô vụ tề phi, thu thủy cộng tràng thiên nhất sắc”, mà ai đó đã dịch thành: “Cái cò bay với ráng sa Sông thu cùng với trời xa một màu”. Từ Đằng Vương đi đến Vương Bột đến, chỉ hai mươi năm. Từ bấy tới nay, một nghìn mấy trăm năm! Chiều chiều ráng vẫn sa, sông Cám Giang đến mùa thu vẫn xanh như trời, nhưng không biết cò có còn để bay với ráng chăng, không biết người lên gác tía bâng khuâng con vua bây giờ ở đâu, người ấy bây giờ ở đâu... Nguyên văn Ðằng Vương cao các lâm giang chử Bội ngọc minh loan bãi ca vũ Họa đống triêu phi nam phố vân Châu liêm mộ quyển tây sơn vũ Nhàn vân đàm ảnh nhật du du Vật hoán tinh di kỷ độ thu Các trung đế tử kim hà tại Hạm ngoại trường giang không tự lưu. Dịch nghĩa Gác Ðằng Vương còn cao ngất bên sông Những buổi múa hát huy hoàng thôi rồi Sớm mây từ bến nam bay về vờn cột chạm Chiều cuốn rèm châu, thấy mưa trên núi tây Ngày ngày mây trôi lờ lững in bóng xuống đầm Vật đổi sao dời, đến nay đã mấy thu? Người “con vua” trong gác nay ở đâu? Ngoài hiên, sông dài vẫn miên man chảy Dịch thơ Gác ca còn đứng giữa đời Mà người ca múa đã dời vào mơ Sớm mây về tụ mái xưa Chiều rèm châu cuốn: núi mưa đen rầm Mây trôi lững thững qua đầm Bể dâu biết đã mấy lần thu sang? Ðằng Vương, ới hỡi Ðằng Vương! Ngoài kia sông vắng miên man chảy hoài… Bản dịch thơ khác 41
Gác Ðằng cao ngất bãi sông thu, Ngọc múa vàng reo nay thấy đâu? Nam phố mây mai quanh nóc vẽ, Tây sơn mưa tối, cuốn rèm châu. Ðầm nước mây vờn ngày tháng trôi, Mấy phen vật đổi với sao dời. Ðằng Vương thuở trước giờ đâu tá? Sông lớn ngoài hiên luống chảy hoài. (Tương Như) Bên sông đây gác Đằng Vương, Múa ca đã hết, ngọc vàng nào ai. Cột rồng Nam phố mây bay, Rèm châu mưa cuốn ngàn Tây sớm chiều. In đầm, mây vẩn vơ trôi, Tang thương vật đổi, sao dời mấy thâu? Đằng vương trong gác giờ đâu? Trường Giang nước vẫn chảy mau mé ngoài. (Trần Trọng San)
Thu giang tống khách - Bạch Cư Dị Thơ Đường nhiều bài chứa chữ “tống” chữ “tiễn” chữ “biệt” trong tên bài. Chia tay, nếu được nên chọn mùa. Xuân xanh: không hợp. Hạ vàng: cũng không hợp. Đông xám xịt đúng hướng... màu, nhưng mà quá. Lên đường lúc nào đó trong mùa thu, khi “non xa khởi sự nhạt sương mờ, đã nghe rét mướt luồn trong gió, đã vắng người sang những chuyến đò” là ấn tượng nhất.(1) Đi nào chỉ bằng thuyền, nhưng dường như xuống thuyền là cách đi đặc biệt “nên thơ”. Anh em, bạn bè, thái tử với tráng sĩ v.v., hễ chia tay là kéo nhau ra bờ sông, cho dễ có bài thơ kỷ niệm! Nguyên văn Thu hồng thứ đệ quá Ai viên triêu tịch văn Thị nhật cô chu khách Thử địa diệc ly quần Mông mông nhuận y vũ Mạc mạc mạo phàm vân Bất túy Tầm Dương tửu Yên ba sầu sát nhân. Dịch nghĩa Mùa thu ngỗng trời lần lượt bay qua Hôm sớm nghe vượn kêu thảm Ngày ấy khách một mình trên thuyền Ðất này cũng chốn người xa bạn bầy Mưa tối trời thấm ướt áo Mây mờ mịt (thấp như) chạm buồm Không say rượu Tầm Dương 42
Khói sóng sẽ làm buồn chết mất. Dịch thơ Trời thu lớp lớp nhạn bay Khóc ai hôm sớm vượn gầy kêu than Sông kia ngày ấy lìa đàn Thân đơn thuyền lẻ muôn vàn bến đây Mưa ướt áo mưa cứ bay Mây sa buồm khuất càng day dứt lòng Không say túy lúy không xong Kìa kìa sóng khói chực xông giết người! Bản dịch thơ khác Nhạn thu lần lượt bay qua Thảm thương tiếng vượn hôm đà lại mai Ngày nay một chiếc thuyền ai Nước non này cũng chia phôi cách đàn Mưa đầm vạt áo như chan Buồm đi, man mác mây ngàn đón ngang Chẳng say chén rượu Tầm Dương Khỏi sao sóng, khói sầu thương chết người. (Tản Đà) Thu về, hồng sải cánh, Sớm tối vượn nỉ non. Ngày nao, con thuyền lẻ, Cũng chốn đây chia lìa. Mưa dầm dề ướt áo, Mây man mác theo buồm. Rượu Tầm Dương uống mãi, Khói sóng lút sầu thương. (Ngô Văn Phú) _______ Tên bài nghĩa là “Sông thu tiễn khách”. (1) Trong bài “Đây mùa thu tới” của Xuân Diệu.
Lâm giang tống Hạ Chiêm - B.C.D. Bảy mươi bây giờ còn dưới tuổi thọ trung bình, nhưng mười mấy thế kỷ trước là “cổ lai hy”. Bạn của Bạch Cư Dị sống tới tuổi hiếm mà vẫn không nhà cửa, vẫn trôi nổi nay đây mai đó. Thì có thế khăn mới ướt, chứ chính Bạch Cư Dị chắc cũng già như bạn, “tuổi già hạt lệ như sương”, nếu chuyện không đáng xúc động lắm thì “hơi đâu chuốc lấy hai hàng chứa chan”.(1) Bài thơ này câu cuối rất gợi: “Bạch đầu lãng lý bạch đầu nhân”... Sóng sông hay chính sóng đời! Nguyên văn Bi quân lão biệt lệ triêm cân 43
Thất thập vô gia vạn lý thân Sầu kiến chu hành phong hựu khởi Bạch đầu lãng lý bạch đầu nhân. Dịch nghĩa Thương bác già phải ly biệt, nước mắt (tôi) ướt khăn Bảy mươi vẫn không nhà, sống nay đây mai đó Buồn thấy thuyền vừa rời bến, gió lại nổi lên Giữa sóng bạc đầu có một người đầu bạc. Dịch thơ Bản 1: Xót người trắng tóc chưa yên Bẩy mươi còn vẫn lênh đênh sông hồ Neo vừa kéo gió đã xô Chập chùng sóng bạc ngất ngơ thân già...(2) Bản 2: Bẩy mươi vẫn chửa có nhà! Ra sông tiễn bạn, lệ già ướt khăn Thuyền vừa rời bến, gió lên Đầu sương sóng bạc nổi nênh xa kìa!... Bản dịch thơ khác Muôn dặm thương anh, lệ biệt sầu Bảy mươi tuổi tác, cửa nhà đâu! Buồn trông trận gió theo thuyền nổi Sóng bạc đầu quanh khách bạc đầu. (Tản Đà) Đưa tiễn thương ông lệ thấm bâu, Bảy mươi! ngàn dặm biết về đâu?!... Gió xao thuyền lẻ thêm thương cảm, Sóng bạc vây quanh khách bạc đầu... (Chi Điền) Đưa anh muôn dặm lệ tràn, Bảy mươi tuổi tác lang thang không nhà! Buồn trông gió cuốn thuyền xa, Bạc đầu ngọn sóng chan hòa mái sương... (Chi Điền) Bạn già, tiễn lệ ướt khăn, Bảy mươi, vạn dặm, một thân, không nhà. Lặng nhìn gió nổi, thuyền xa, Trên đầu sóng bạc, bạn ta bạc đầu... (Anh Nguyên) Đẫm lệ thương anh tuổi đã già 44
Chiếc thân vạn dặm kiếp không nhà Buồn nhìn gió nổi thuyền xa bến Đầu bạc giữa trùng sóng bạc xa. (Cao Nguyên Minh) ________ Tên bài nghĩa là “Ra bờ sông tiễn bác Hạ Chiêm”. (1) Xem bài “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến. (2) Bài “Ngày xuân răn con cháu” của Nguyễn Khuyến: “Xuân về ngày loạn còn lơ láo, người gặp khi cùng cũng ngất ngơ”.
Ô dạ đề - Lý Bạch Tần Xuyên thuộc kinh đô Trường An, Trường An ở chân cao nguyên Hoàng Thổ… Hẳn vì thế mà có người dịch “hoàng vân” là “bụi mù như mây vàng”. Lời đoán rất có lý nhưng muốn biết đúng hay sai, phải hỏi Lý Bạch. Có cầu hồn lên, nhân thể nên hỏi luôn nghĩa của “cách song ngữ”. Vì người này dịch là “nghe tiếng nói ngoài song”, người khác lại dịch là “(cô gái) rủ rỉ như nói chuyện với quạ”.(1) Dĩ nhiên đôi nét lờ mờ chẳng ảnh hưởng gì đến giá trị bức tranh “quạ kêu gái khóc” vẽ cách nay mười mấy thế kỷ. Nguyên văn Hoàng vân thành biên ô dục thê Qui phi á á chi thượng đề Cơ trung chức cẩm Tần Xuyên nữ Bích sa như yên cách song ngữ Ðình thoa trướng nhiên tư viễn nhân Ðộc túc cô phòng lệ như vũ. Dịch nghĩa Bụi mù như mây vàng bên thành, quạ tìm chỗ đậu Bay về kêu “quạ quạ” trên cành Trong khung cửi cô gái Tần Xuyên ngồi dệt gấm Sau cửa sổ có rèm sa xanh biếc như khói, cô như nói chuyện với quạ Ngừng thoi, bùi ngùi nhớ người xa Nghĩ mình phòng không gối chiếc, nước mắt trào rơi như mưa. Dịch thơ Bụi vàng dì gió tung mây (2) Trời chiều cái quạ lây quây tìm cành Nhà ai biếc khói tơ mành Gái trong khung cửi buồn tình nói mơ Tưởng người, thoi để ngẩn ngơ Chạnh mình bóng lẻ, như mưa lệ tràn... Bản dịch thơ khác Mây vàng tiếng quạ bên thành 45
Nó bay tìm ngủ trên cành nó kêu Tần Xuyên cô gái buồng thêu Song sa khói tỏa như khêu chuyện ngoài Dừng thoi buồn bã nhớ ai Phòng không gối chiếc giọt dài tuôn mưa. (Tản Đà) ________ Tên bài nghĩa là “Quạ kêu đêm”. (1) Thơ Đường, nxb. Văn Học, Hà Nội, 1987, Thơ Đường – Tản Đà dịch, Nguyễn Quảng Tuân biên soạn, nxb. Trẻ, TP HCM, 1989. (2) Bài thơ hát nói “Hỏi gió” của Tản Đà mở đầu: “Cát đâu ai bốc tung trời? Sóng sông ai vỗ, cây đồi ai rung? Phải rằng dì gió hay không?”.
Sơn phòng xuân sự - Sầm Tham Tưởng tượng cả một cái cơ ngơi không bóng người, chiều tà, quạ kêu quang quác, mà trước sân hoa lại nở tưng bừng. Hoa tươi hơn hớn như làm ủ rũ thêm cảnh điêu tàn. Đọc quạ “lượn” trong thơ, không khỏi nhớ én “liệng” trong thơ. Kim Trọng đi xa lo việc nhà, lo xong trở về: “Vội sang vườn Thúy dò la Nhìn xem phong cảnh nay đà khác xưa Đầy đường cỏ mọc, lau thưa Song trăng quạnh quẽ, vách mưa rã rời Trước sau nào thấy bóng người Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông Xập xè én liệng lầu không Cỏ lan mặt đất, rêu phong dấu giày Cuối tường gai góc mọc đầy Đi về, này những lối này năm xưa Chung quanh lặng ngắt như tờ Nỗi niềm tâm sự bây giờ hỏi ai?”. Hỏi hoa thì hoa “cười”, hỏi én thì én “xập xè”, hỏi chỗ cuối tường thì tường giương gai góc, thê thảm chàng Kim! Chuyện “vườn Thúy” viết ra trong thế kỷ 17, còn Sầm Tham lên núi thăm vườn Lương trong thế kỷ 8. Cách gần nghìn năm, mà lòng người xúc động giống nhau nhỉ. Biết đâu Sầm Tham cũng vì ai đó, chẳng qua thơ Đường cô đọng, không kể dài như tiểu thuyết Thanh... Nguyên văn Lương viên nhật mộ loạn phi nha Cực mục tiêu điều tam lưỡng gia Ðình thụ bất tri nhân khứ tận Xuân lai hoàn phát cựu thì hoa. Dịch nghĩa Vườn Lương chiều tối quạ bay hỗn loạn 46
Trông thật xa mới thấy đôi ba nóc nhà xơ xác Cây trong sân không biết nhà chẳng còn ai Xuân về lại nở những đóa hoa ngày xưa! Dịch thơ Vườn hoang quạ náo trời chiều Xa trông lác đác đìu hiu mấy nhà Cây vườn nào biết người xa Xuân nay lại nở mùa hoa xuân nào. Bản dịch thơ khác Trời tối vườn Lương quạ lượn lờ Nhà đâu vút mắt, nóc lưa thưa Cây xuân chẳng biết người đi hết Xuân đến hoa còn nở giống xưa. (Tản Đà) Trời tối, vườn Lương quạ dập dìu Nhà xa mấy nóc, cảnh đìu hiu Cây sân chẳng biết người đi hết Xuân tới, hoa xưa vẫn nở đều. (Ngô Tất Tố) Vườn Lương chiều tối quạ bay, Nẻo xa trông thấy một vài nhà hoang. Cây sân nào biết tang thương, Xuân về lại nở như thường hoa xưa. (Trần Trọng Kim) Bầy quạ Lương Viên chiều tới tấp Xa trông xơ xác bốn năm nhà Cây sân chẳng biết người đi hết, Xuân đến, cành xưa vẫn nở hoa. (Bùi Khánh Đản) _______ Tên bài nghĩa là “Cảnh xuân nơi nhà trên núi”.
Hoài thượng biệt cố nhân - T.C. Chia tay bạn trên sông Hoài, mà lại thấy dương liễu ra hoa trên sông Dương Tử? Sông Hoài có chảy vào sông Dương Tử, vậy chắc “ly đình” tọa lạc nơi ngã ba sông? Sông Tiêu sông Tương thuộc Hồ Nam, còn đất Tần nay là vùng Thiểm Tây, tức một người đi xuống phía nam, còn người kia đi lên phía bắc... Văn chương Tàu xưa đầy liễu, nhưng dường như rất hiếm khi nhắc đến hoa liễu. Văn chương ta xưa không nhớ có câu thơ nào chứa hoa liễu. Trong thơ Mới của Thế Lữ, Xuân Diệu, cũng chỉ cành và lá liễu. Trong vô số ảnh liễu Hồ Gươm, hoa liễu cũng vô hình... Cái hoa ấy nó ra thế nào nhỉ? Truy cập trên Mạng, thấy những chùm... sâu róm màu đỏ! Ngẫu nhiên, lúc cây bắt đầu có “sâu” là lúc mùa xuân sắp... chết. Sẵn buồn biệt ly, thêm buồn vì thứ hoa nở cuối mùa, đôi bạn ngồi thẫn thờ bên nhau không biết được bao lâu thì gió sốt ruột, bắt đầu thổi sáo, thổi đi rồi thổi lại, giục: “Có đi đâu thì đi đi chứ”. 47
Nguyên văn Dương Tử giang đầu dương liễu xuân Dương hoa sầu sát độ giang nhân Sổ thanh phong địch ly đình vãn Quân hướng Tiêu Tương ngã hướng Tần. Dịch nghĩa Ở bến sông Dương Tử, rặng dương liễu đượm sắc xuân Hoa liễu nở làm khách qua sông buồn muốn chết (vì nở vào cuối xuân) Nhiều lần gió vi vu thổi qua nơi đôi bạn sắp chia tay, báo muộn rồi Anh xuôi về cõi Tiêu Tương, tôi ngược đất Tần. Dịch thơ Trường Giang liễu rủ xanh bờ Liễu hoa, xuân tận, thẫn thờ khách qua Vi vu gió giục lìa xa Muộn rồi, nam bắc đôi ta đôi đường. Bản dịch thơ khác Sông Dương dương liễu đua tươi Hoa dương buồn chết dạ người sang sông Ðình hôm tiếng sáo não nùng Anh đi bến Sở, tôi trông đường Tần. (Ngô Tất Tố) Liễu mùa xuân, bến sông Giang, Qua sông ai thấy hoa dương, ngậm ngùi. Gió đưa điệu sáo muộn rồi, Anh sang bến Sở, ta lui cõi Tần. (Trần Trọng Kim) Đầu sông Dương Tử liễu dương tươi Qua bến, hoa dương xót dạ người Bóng xế ly đình phong địch vẳng Kẻ Tần, người Sở, ngán đôi nơi. (Bùi Khánh Đản) Dương Tử sông dài liễu thắm xuân Hoa dương ủ rũ khách bần thần Ly đình sáo gió chiều vi vút Bạn hướng Tiêu Tương, tớ hướng Tần. (Hải Đà) ________ Tên bài nghĩa là “Chia tay bạn cũ trên sông Hoài”. Tác giả là Trịnh Cốc.
Hồi hương ngẫu thư - H.T. Chương 48
Hình dung một cụ lạ hoắc bỗng nhiên xuất hiện ở đầu làng. Trẻ làng lạ cụ, mà có lẽ chính cụ thì đang bỡ ngỡ trước cái chỗ vốn thật quen. “Ngước mắt trông lên trời cũng lạ, làng ai đây chứ phải làng tôi”!(1) Chính nó đấy cụ ơi, sau bao nhiêu nước chảy qua cầu. Thôi, “giọng quê” đã về thì cứ chống gậy đi tìm khắp nơi đi, rồi sẽ gặp lại nhiều ít quê mà... Nguyên văn Thiếu tiểu ly gia lão đại hồi Hương âm vô cải mấn mao tồi Nhi đồng tương kiến bất tương thức Tiếu vấn khách tòng hà xứ lai. Dịch nghĩa Xa quê từ lúc còn bé, già mới trở về Giọng nói không thay đổi, chỉ tóc tai xơ xác Trẻ con thấy không biết là người làng Cười hỏi khách từ đâu đến. Dịch thơ Bé đi, lụ khụ mới về Người còn, tóc mất, giọng quê đậm đà Trẻ làng trông ngỡ khách xa Vỗ tay xúm hỏi ông nhà mãi đâu. Bản dịch thơ khác Bé đi, già mới về nhà Tiếng quê vẫn thế, tóc đà rụng thưa Trẻ con trông thấy hững hờ Cười ồ, hỏi khách lại từ phương nao. (Trần Trọng Kim) Khi đi trẻ, lúc về già, Giọng quê vẫn thế, tóc đà khác bao. Trẻ con nhìn lạ không chào, Hỏi rằng: khách ở chốn nào lại chơi? (Phạm Sỹ Vỹ) _______ Tên bài nghĩa là “Về quê tình cờ ngồi viết”. (1) Bài “Trở về quê cũ” của Nguyễn Bính: “Ngước mắt trông lên trời cũng lạ, nhà ai đây chứ phải nhà tôi”.
Hoàng Hạc lâu - Thôi Hiệu Tục truyền Lý Bạch lên lầu Hoàng Hạc toan làm thơ vịnh cảnh, nhưng đọc bài này rồi vất bút không làm. Nguyên văn 49
Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ Thử địa không dư Hoàng Hạc lâu Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản Bạch vân thiên tải không du du Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ Phương thảo thê thê Anh Vũ châu Nhật mộ hương quan hà xứ thị Yên ba giang thượng sử nhân sầu. Dịch nghĩa Người xưa cưỡi hạc vàng bay đi rồi Nơi đây nay chỉ còn tòa lầu Hoàng Hạc Hạc vàng một bay không trở lại Nghìn năm mây trắng vẫn lửng lơ giữa trời Sông tạnh nom rõ hàng cây trên đất Hán Dương Cỏ thơm xanh tốt trên bãi Anh Vũ Chiều xuống, quê nhà không biết ở phương nào Trên sông khói tỏa sóng gợn khiến lòng buồn bã. Dịch thơ Bản 1: Người xưa cưỡi hạc đi rồi Lầu xưa còn đứng chơi vơi một tòa Hạc bay đành mãi mãi xa Nghìn năm mây vẫn trắng lòa tầng không Mưa ngừng, nom rõ bãi sông “Ngàn cây thắp nến”, bồng bồng cỏ tươi (1) Quê phương nào hở, chiều ơi? Mịt mờ sông khói chi người ngẩn ngơ. Bản 2: Hạc vàng vút tự bao giờ Lầu Hoàng Hạc để đứng trơ bến này (2) Hạc đi, về chẳng hẹn ngày Nghìn năm mây trắng mơ bay khắp trời Mưa ngừng, rõ cảnh xinh tươi Bờ cây chen lá, bãi bồi cỏ lan Chiều buông, sông khói mơ màng Lòng ai chợt thắt, bàng hoàng: quê đâu? Bản dịch thơ khác Hạc vàng ai cưỡi đi đâu? Mà nay Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ! Hạc vàng đi mất từ xưa, 50
Nghìn năm mây trắng bây giờ còn bay. Hán Dương sông tạnh cây bày, Bãi xa Anh Vũ xanh dày cỏ non. Quê hương khuất bóng hoàng hôn, Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai? (Tản Đà) Người xưa cưỡi hạc đã lên mây, Lầu hạc còn suông với chốn này. Một vắng hạc vàng xa lánh hẳn, Ngàn năm mây bạc vẩn vơ bay. Vàng gieo bên Hán, ngàn cây hửng, Xanh ngắt châu Anh, lớp cỏ dày. Trời tối quê nhà đâu tá nhỉ? Đầy sông khói sóng gợi niềm tây! (Ngô Tất Tố) Xưa hạc vàng bay vút bóng người, Nay lầu Hoàng Hạc chút thơm rơi. Vàng tung cánh hạc đi đi mãi, Trắng một màu mây vạn vạn đời. Cây bến Hán Dương còn nắng chiếu, Cỏ bờ Anh Vũ chẳng ai chơi. Gần xa, chiều xuống, đâu quê quán? Đừng giục cơn sầu nữa sóng ơi! (Vũ Hoàng Chương) Người đi cưỡi hạc từ xưa, Đất này Hoàng Hạc còn lưu một lầu. Hạc vàng đi mất đã lâu, Ngàn năm mây trắng một màu mênh mông. Hán Dương cây bóng lòng sông, Bãi kia Anh Vũ cỏ trông xanh rì. Chiều hôm lai láng lòng quê, Khói bay sóng vỗ ủ ê nỗi sầu. (Trần Trọng Kim) Người xưa rong chim hạc đi khuất, Đất cũ để trơ lầu vắng không. Hoàng hạc thuở biệt rồi tuyệt dạng, Mây nghìn kiếp trắng mải bông lông. Tạnh quang cây bến lung linh nắng, Xanh ngát cỏ đồng thiêm thiếp hoang. Xế muộn làng quê nơi nào nhỉ? Mặt sông khói quyện buồn lạ lùng. (Thanh Tâm Tuyền) Ai cưỡi hạc vàng đi mất hút, Trơ lầu Hoàng Hạc chốn này thôi! Hạc vàng một đã đi đi biệt, Mây trắng ngàn năm bay chơi vơi. Sông tạnh Hán Dương cây sáng ửng, Cỏ thơm Anh Vũ bãi xanh ngời. Hoàng hôn về đó, quê đâu tá? Khói sóng trên sông não dạ người. (Khương Hữu Dụng) 51
Người tiên cưỡi hạc khuất bao giờ, Lầu hạc nơi này dấu vẫn trơ. Hạc cất cánh vàng bay một nước, Mây dăng màn bạc lượn nghìn thu. Hán Dương cây rạng sông quanh khúc, Anh Vũ cồn tươi cỏ ngập bờ. Đâu chốn quê hương trời sẩm tối, Khói vờn sóng nước gợi sầu mơ. (Lam Giang) Người xưa cưỡi hạc đã bay xa, Hoàng Hạc lầu không vẫn chốn này. Mây trắng ngàn năm lơ lửng mãi, Hạc vàng một tếch khuất trùng ngay. Hàn Dương sông tạnh cây phô sắc, Anh Vũ cồn xa cỏ mọc dày. Chiều muộn quê nhà đâu khuất bóng? Trên sông khói sóng gợi buồn thay. (Nguyễn Quảng Tuân) Hạc vàng người trước cưỡi đi rồi, Lầu trống còn tên Hoàng Hạc thôi. Một thuở hạc vàng không trở lại, Nghìn năm mây trắng vẫn đang trôi. Hán Dương cây đứng soi sông sáng, Anh Vũ cỏ non biếc bãi bồi. Chiều tối quê hương nhìn chẳng thấy, Trên sông khói sóng dạ bồi hồi. (Đặng Tiến) Người xưa theo cánh hạc vàng, Vút bay thăm thẳm, bẽ bàng lầu thơ. Thoắt đi cánh hạc xa mờ, Mênh mang mây trắng thẫn thờ luyến thương. Cây xanh vờn bãi Hán Dương, Cỏ thơm Anh Vũ lộng hương bốn bề. Chiều buông phủ lạnh bóng quê, Chập chùng khói sóng thảm thê khách sầu. (Hải Đà) ___________ (1) “Ngàn cây thắp nến”: trong lời ca khúc “Nắng thủy tinh” của Trịnh Công Sơn. (2) Căn cứ vào bài thơ “Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quản Lăng” của Lý Bạch, thì lầu Hoàng Hạc ở gần một cái bến.
Thu hứng - Đỗ Phủ Tại sao lòng nhớ vườn cũ lại đem buộc vào một con thuyền? Hẳn bởi vì thuyền đó là từ vườn cũ. Thuyền với Ðỗ Phủ, cái “hệ” không phải thường đâu. Ông có lúc phải sống trên thuyền, và cuối cùng đã chết trên thuyền. Thuyền với người “nát” mười mấy thế kỷ rồi, nhưng vẫn còn nguyên vẹn đây cái tâm sự một chiều thu... 52
Nguyên văn Ngọc lộ điêu thương phong thụ lâm Vu Sơn Vu Giáp khí tiêu sâm Giang gian ba lãng kiêm thiên dũng Tái thượng phong vân tiếp địa âm Tùng cúc lưỡng khai tha nhật lệ Cô chu nhất hệ cố viên tâm Hàn y xứ xứ thôi đao xích Bạch Ðế thành cao cấp mộ châm. Dịch nghĩa Sương móc làm cho rừng phong tiêu điều Núi Vu, khe Vu hơi thu hiu hắt Mặt sông in trời, sóng như nhảy tận lưng trời Trên cửa ải mây giăng sát mặt đất Bụi cúc nở hoa đã hai lần làm rơi nước mắt Lòng nhớ quê chỉ biết buộc vào chiếc thuyền lẻ Ở đây ai nấy đều đang lo cắt may áo rét (1) Trên thành cao, hối hả tiếng chày giặt muộn.(2) Dịch thơ Rừng phong quạnh quẽ sương rơi Non xa dáng cũng buốt hơi thu rồi Lòng sông sóng nhảy lưng trời Ải xa mặt đất bời bời mây giăng Vàng hoa thôi lại ướt khăn Thuyền côi nhớ bến bâng khuâng vô vàn Rét lên kéo thước rộn ràng Thành cao chầy nện âm vang bóng chiều. Bản dịch thơ khác Lác đác rừng phong hạt móc sa Ngàn non hiu hắt, khí thu lòa Lưng trời sóng rợn lòng sông thẳm Mặt đất mây đùn cửa ải xa Khóm cúc tuôn thêm dòng lệ cũ Con thuyền buộc chặt mối tình nhà Lạnh lùng giục kẻ tay đao thước Thành Bạch, chầy vang bóng ác tà. (Nguyễn Công Trứ) Vàng úa rừng phong, hạt móc bay Non Vu hiu hắt phủ hơi may Dòng sông cuồn cuộn, trời tung sóng Ngọn ải mờ mờ, đất rợp mây Lệ tủi: sợ coi chòm cúc nở 53
Lòng quê: mong buộc chiếc thuyền đầy Giục ai kéo thước lo đồ lạnh Đập vải trời hôm rộn tiếng chày. (Ngô Tất Tố) Rừng phong xơ xác sương bay, Vu sơn Vu giáp hơi may lạnh lùng. Ngất trời sóng dội lòng sông, Mịt mù mặt đất, mây lồng ải xa. Con thuyền buộc mối tình nhà, Hai lần cúc nở, lệ sa hai hàng. Áo đông may cắt rộn ràng, Tiếng chày đập vải, hôm vang Bạch thành. (Trần Trọng Kim) Móc trắng rừng phong vẻ úa gầy, Vu Sơn, Vu Giáp khí thu dày. Lòng sông sóng tận lưng trời nhảy, Đầu ải mây sà mặt đất bay. Lệ cũ nở hai mùa cúc đó, Lòng quê buộc một chiếc thuyền đây. Nơi nơi áo lạnh đòi dao thước, Bạch Đế thành hôm rộn tiếng chày. (Khương Hữu Dụng) Sương đọng rừng phong héo hắt cây Vu Sơn, Vu Giáp, khí mù bay Trên sông sóng cuộn, trời liền nước Ngoài ải hơi đùn, đất giáp mây Một chiếc thuyền đơn tình cũ buộc Hai phen cúc nở lệ xưa đầy Nơi nơi áo lạnh tìm dao thước Bạch Ðế chiều hôm rộn tiếng chày. (Bùi Khánh Đản) _______ (1) “Ðao xích” nghĩa là kéo và thước may, theo Hán Việt từ điển của Ðào Duy Anh. (2) Người Tàu xưa giặt áo bằng cách đặt lên một tảng đá rồi dùng chày mà nện.
Tĩnh dạ tư - Lý Bạch Ánh trăng rọi qua cửa thành một vùng trăng trắng trước giường, nhà thơ có lẽ vừa tỉnh dậy, còn mơ màng, nên ngỡ là sương. Ngỡ thoáng thôi, rồi biết là ánh trăng, rồi ngồi dậy ngẩng đầu nhìn trăng, rồi cúi đầu nhìn vào... lòng mình! Nguyên văn Sàng tiền minh nguyệt quang Nghi thị địa thượng sương Cử đầu vọng minh nguyệt Ðê đầu tư cố hương. 54
Dịch nghĩa Trước giường trăng sáng soi Ngỡ sương phủ mặt đất Ngẩng đầu nhìn trăng sáng Cúi đầu nhớ quê xưa. Dịch thơ Bản 1: Trước giường bàng bạc màu trăng Mơ màng lại ngỡ sương giăng la đà Ngửng đầu: trăng sáng trời xa Cúi đầu, chạnh nhớ cảnh nhà, quê xưa. Bản 2: Trước giường bay một vùng trăng Dở mê những tưởng sương giăng giữa nhà! Ngửng trông vằng vặc trời xa Cúi nghe niềm nhớ chực òa trong tim... Bản dịch thơ khác Ðầu giường chợt thấy bóng trăng Mập mờ trên đất, ngỡ rằng sương sa Ngửng đầu trông vẻ gương nga Cúi đầu luống những nhớ nhà băn khoăn. (Trần Trọng Kim) Ðầu giường ánh trăng rọi, Ngỡ mặt đất phủ sương. Ngẩng đầu nhìn trăng sáng, Cúi đầu nhớ cố hương. (Tương Như) Trước giường thấy bóng trăng soi Tưởng chừng mặt đất sáng ngời ánh sương Ngẩng trông trăng tỏ như gương Cúi đầu chạnh nhớ cố hương xa vời. (Bùi Khánh Đản) Tưởng sương trên đất, hóa ra trăng! Ngước mắt khôn ngăn giọt lệ thầm Cúi mặt, hỡi ơi lòng dạ nát Quê nhà biền biệt biết bao năm! (Trần Vấn Lệ) _______ Tên bài nghĩa là “Nhớ trong đêm vắng”.
55
Hoàng Hạc lâu tống - Mạnh Hạo Nhiên... Tục truyền Lý Bạch lên lầu Hạc, toan làm thơ, thấy thơ Thôi Hiệu trên vách, đọc xong, vất bút không làm. Lần ấy khác, hay chính là lần tiễn Mạnh Hạo Nhiên này? Bởi có thể vịnh cảnh thì thôi, nhưng lúc sau lại cầm bút lên mà sáng tác một bài kỷ niệm chia tay như lệ thường… Nguyên văn Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu Yên hoa tam nguyệt hạ Dương Châu Cô phàm viễn ảnh bích không tận Duy kiến Trường Giang thiên tế lưu. Dịch nghĩa Bạn cũ rời lầu Hoàng Hạc để đi về phía đông (1) Xuôi xuống Dương Châu vào tháng ba giữa mùa hoa khói (?) Bóng cánh buồm lẻ loi xa tít lẫn vào không gian xanh biếc Chỉ thấy sông Dương Tử chảy sát bên trời. Dịch thơ Từ lầu bác bước xuống sông Nước xuôi buồm thuận thẳng dòng nhanh sao Xa trông chẳng thấy thuyền nào Thấy sông cuồn cuộn trôi vào trời xanh. Bản dịch thơ khác Bạn từ lầu Hạc lên đường Giữa mùa hoa khói, châu Dương xuôi dòng Bóng buồm đã khuất bầu không Trông theo chỉ thấy dòng sông bên trời. (Ngô Tất Tố) Phía tây bạn biệt Hạc lâu Tháng ba trẩy xuống Dương Châu thuận dòng Cánh buồm bóng hút màu không Trông xa trắng xóa nước sông bên trời. (Trần Trọng Kim) Bạn tự phương tây biệt Hạc Lâu Tháng ba hoa khói xuống Dương Châu Cánh buồm xa tít vào xanh thẳm Trời nước Trường Giang vẫn một màu. (Bùi Khánh Đản) Hoàng Hạc lầu xưa bạn cũ rời Dương Châu hoa khói tháng ba xuôi Buồm đơn bóng hút vào xanh biếc Chỉ thấy Trường Giang chảy cuối trời. (Khương Hữu Dụng) 56
_________ Tên bài: “Tại lầu Hoàng Hạc tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi Quảng Lăng”. (1) Quảng Lăng nằm ở phía đông của lầu Hoàng Hạc. Ngay cả nếu ta không biết vị trí tương đối của điểm khởi hành và điểm đến, thì cái chi tiết thuyền “xuôi xuống” cũng đủ cho ta kết luận MHN đã đi từ tây sang đông, vì sông Dương Tử chảy từ tây sang đông.
Dịch thủy tống biệt - Lạc Tân Vương Tần chực diệt Yên. Ðôi bên binh lực chênh lệch quá, Yên liệu không chống nổi, nẩy ý cho thích khách sang Tần... Cái ý ai nấy mới nghe đã sợ! Nhưng có một người không sợ… Nguyên văn Thử địa biệt Yên Ðan Tráng sĩ phát xung quan Tích thời nhân dĩ một Kim nhật thủy do hàn. Dịch nghĩa Ðây là nơi từ biệt thái tử Ðan nước Yên Tráng sĩ tóc dựng làm nhô mũ Người thời xưa đã khuất rồi Nước sông ngày nay vẫn còn lạnh.(1) Dịch thơ Tử sinh quyết đã một lời Gươm giơ tóc dựng đội trời sang sông Người đi khuất nẻo bụi hồng Hờn xưa còn lạnh mênh mông nước này! Bản dịch thơ khác Đất này biệt chú Yên Ðan Tóc anh tráng sĩ tức gan dựng đầu Người xưa nay đã đi đâu Lạnh lùng sông nước cơn sầu chưa tan. (Tản Đà) Ðất này từ biệt Yên Ðan, Tóc đầu đứng ngược, máu hờn nóng sôi. Người xưa khuất bóng đi rồi, Ngày nay còn thấy nước trôi lạnh lùng. (Trần Trọng Kim) Đất này biệt thế tử Yên Tóc chàng tráng sĩ dựng lên đầy đầu Người xưa đi có về đâu Nay còn một dải sông sâu lạnh lùng. (Bùi Khánh Đản) 57
________ (1) Nói nước lạnh là nhắc câu hát của Kinh Kha khi ra đi: “Phong tiêu tiêu hề, Dịch thủy hàn, tráng sĩ nhất khứ hề, bất phục hoàn”, nghĩa là “Gió hiu hắt, sông Dịch rét, tráng sĩ một đi, không trở về”.
Tương tiến tửu - Lý Bạch Sao Tản Đà không dịch bài này nhỉ?... Nguyên văn Quân bất kiến: Hoàng Hà chi thủy thiên thượng lai bôn lưu đáo hải bất phục hồi! Hựu bất kiến: Cao đường minh kính bi bạch phát triêu như thanh ti mộ như tuyết! Nhân sinh đắc ý tu tận hoan Mạc sử kim tôn không đối nguyệt Thiên sinh ngã tài tất hữu dụng Thiên kim tán tận hoàn phục lai Phanh dương tể ngưu thả vi lạc Hội tu nhất ẩm tam bách bôi Sầm phu tử Ðan Khâu sinh Tương tiến tửu Bôi mạc đình Dữ quân ca nhất khúc Thỉnh quân vị ngã trắc nhĩ thinh Chung cổ soạn ngọc bất túc quí Ðãn nguyện trường túy bất nguyện tinh Cổ lai thánh hiền giai tịch mịch Duy hữu ẩm giả lưu kỳ danh Trần Vương tích thời yến Bình Lạc Ðẩu tửu thập thiên tứ hoan hước Chủ nhân hà vi ngôn thiểu tiền Kính tu cô thủ đối quân chước Ngũ hoa mã Thiên kim cừu Hô nhi tương xuất hoán mỹ tửu Dữ nhĩ đồng tiêu vạn cổ sầu! Dịch nghĩa Trông kìa: Nước Hoàng Hà từ trời rơi xuống, chảy băng băng ra bể không bao giờ trở lại! Lại kìa: Gương sáng nhà cao soi buồn tóc trắng, sáng còn 58
xanh tơ chiều đã như tuyết! Hễ sống mà được đắc ý thì nên hết sức vui Ðừng để chén vàng cạn dưới ánh trăng Trời sinh ta có tài ắt sẽ có chỗ dùng Ngàn vàng tiêu hết rồi lại có Mổ dê giết trâu để làm tiệc vui Gặp nhau nên uống một lần ba trăm chén Hỡi thầy giáo Sầm Hỡi học trò Ðan Khâu Rượu sắp mời rồi Chớ ngừng chén Vì các bạn, ta hát một bài Mời tất cả vì ta mà nghiêng tai nghe: Tiệc thịnh soạn có trống chuông chưa đủ quý Ta chỉ muốn say hoài, không muốn tỉnh Thánh hiền xưa nay đều không còn tiếng tăm Chỉ có kẻ uống rượu được lưu danh Xưa Trần Vương yến tiệc ở cung Bình Lạc Rượu vạn đồng một đấu uống vui thoải mái” Chủ nhân cớ sao nói ít tiền Mua mau để ta chuốc chén với các bạn ta Ðây ngựa năm màu Ðây áo cừu quý ngàn vàng Bảo trẻ con đi đổi lấy rượu ngon Cùng nhau ta hãy phá cho tan nỗi sầu muôn thuở! Dịch thơ Bản 1: Kìa trông nước rớt lưng trời Băng băng ra bể chẳng đời nào ngưng! Kìa trông tóc trắng trong gương Sáng tơ xanh đã chiều sương tuyết rồi! Gặp khi đắc ý nên vui Rượu ngon chớ để chung vơi lúc nào Tài cao ắt được ngôi cao Nghìn vàng dốc túi sẽ vào lại ngay Trâu dê tiệc mọn đang bày Ba trăm chén nhé, mừng ngày gặp nhau! Bớ thày Sầm, hỡi anh Khâu Rượu mời sắp rót, hãy mau lại bàn Lòng riêng sẵn mối ngang ngang Ca lên mong được bạn vàng sẻ chia: “Cỗ bàn chuông trống chẳng mê Say thôi, say mãi, tỉnh chi đời này! Từ xưa thánh thiếu mặt mày Duy anh nát rượu danh đầy non sông! Muôn năm gương sáng Trần Vương: Vạn đồng một đấu men mang đãi đằng!” 59
Chủ nhân, chớ khá dùng dằng Mua mau thừa thả cửa dùng, nghe không? Ðây đây, áo, ngựa vua ban Dắt đem gấp đổi rượu ngon nhất vùng Anh em, ta cất chén vàng Ðêm nay quyết phá cho tan Thành Sầu! Bản 2 (chỉ khác 14 câu cuối): (…) Tiệc vui, xin góp câu lừng Sẻ chia tâm sự bạn vàng cảm thông: “Tôi đây cỗ quý chẳng mong Chỉ tham say mãi, tỉnh không bao giờ! Bao nhiêu hiền thánh mịt mờ Mỗi anh nát rượu được thờ trên ngai! Trần Vương, học cấm có sai Men cung cực phẩm mang ngay đãi làng!” Chủ kia, chớ ngại thiếu tiền Mau mua cho đủ để riêng ta dùng Ngựa hay, áo đắt vô cùng Dắt đi, đem cả, chỉ cần rượu ngon Mời thày, mời bác, mời anh Đêm nay ta phá cho tan Thành Sầu! Bản dịch thơ khác Con sông Hoàng lưng trời tuôn nước Xuống biển rồi, có ngược lên đâu! Nhà cao, gương xót mái đầu Sớm còn tơ biếc, tối hầu tuyết pha Vui cho đẫy, khi ta đắc ý Dưới vầng trăng, đừng để chén không Sinh ra, trời có chỗ dùng Nghìn vàng tiêu hết, lại trông thấy về Chén đi đã, trâu dê cứ giết Ba trăm ly, phải hết một lần Khâu, Sầm hai bác bạn thân Rượu kèo xin chớ ngại ngùng ngừng thôi! Ta vì bác, hát chơi một khúc! Bác vì ta, hãy chúc bên tai: “Ngọc, tiền, chuông, trống mặc ai Tỉnh chi? Chỉ muốn cho dài cuộc say Bao hiền thánh đến nay đã rõ? Phường rượu ta tên họ rành rành: Trần Vương bữa tiệc quán Bình Mười nghìn đấu rượu thỏa tình đùa vui” Chủ nhân chớ ngậm ngùi tiền ít Mua rượu ta chén tít cùng nhau Áo cừu, ngựa gấm, để đâu? 60
Gọi con đem đổi vài bầu rượu ngon Uống cho muôn thuở tan buồn! (Ngô Tất Tố) Anh chẳng thấy Hoàng Hà nước nọ, Tự trên trời chảy đổ ra khơi. Ra khơi thôi thế là thôi, Về nguồn trở lại có đời nào đâu. Anh chẳng thấy nhà cao gương sáng, Những buồn tênh vì mảng tóc thưa. Sớm còn xanh mượt như tơ, Tối đà như tuyết bạc phơ bời bời. Khi đắc ý cứ chơi cho phỉ, Dưới vầng trăng đừng để chén không. Có thân âu hẳn có dùng, Ngàn vàng tiêu hết lại hòng kiếm ra. Trâu dê mổ, tiệc hoa trần thiết, Ba trăm chung cạn hết một lần. Sầm phu tử, Ðan Khâu quân, Rượu kèo xin chớ ngại ngần uống ngay. Hát một khúc vì ai an ủy, Lắng tai nghe ý vị khôn cùng. Quí gì soạn ngọc cổ chung, Muốn say say mãi tỉnh không thú gì. Bao hiền thánh xưa kia lặng lẽ, Chỉ anh say tiếng để đời đời. Trần vương Bình Lạc mua vui, Mười ngàn đấu rượu chơi bời thỏa thuê. Chủ ông hỡi, chớ chê tiền ít, Mua rượu về chén tít cùng ta. Cừu thiên kim, ngựa ngũ hoa, Ðem đi đổi rượu, khề khà uống chơi. Sầu đâu dằng dặc muôn đời. (Trần Trọng Kim) Há chẳng thấy trên trời sa xuống, Nước Hoàng Hà cuồn cuộn tung xuôi. Một đi đi mãi ra khơi, Có bao giờ lại phản hồi nữa đâu. Lại chẳng thấy trên lầu gương tỏ, Mái tóc càng soi rõ mầu sương. Sáng như tơ chửa nhuộm vàng, Chiều đà như tuyết nghĩ thương thân già. Cho nên gặp lúc ta đắc ý, Phải chơi cho phỉ chí con người. Chén vàng chớ để cho vơi, Đáy không nhìn bóng trăng soi bẽ bàng. Sinh ta có tài năng chí khí, Ắt trời không bỏ phí không dùng. Ngàn vàng không cũng là không, Tiêu đi lại có mất xong lại về. Thì hãy mổ trâu dê mà khoái, 61
Tụ cho đông uống mãi cho say. Rót ba trăm chén rượu đầy, Một lần tu cạn một hơi mới đành. Nào Sầm tử Đan sinh đâu tá, Chớ ngừng tay rót nữa đừng thôi. Vì mình ta hát khúc chơi, Vì ta mình hãy lắng lời mà nghe. Dẫu soạn ngọc chẳng gì đáng quý, Chỉ cầu cho túy lý mà thôi. Thánh hiền chết cũng lấp vùi, Còn tên để lại họa người say sưa. Yến Bình Lạc ngày xưa vui thú, Trần Vương mời rượu hũ thập niên. Chủ nhân hãy uống chớ phiền, Cớ sao than nỗi không tiền với ta. Này đây ngựa năm hoa một cỗ, Này ngàn vàng cả bộ áo lông. Trẻ đâu: Ðổi lấy rượu nồng, Cùng người cùng giải sầu đong vạn đời. (Tchya) (Thiếu câu đầu?) Nước sông Hoàng cuồn cuộn ra khơi Một ra biển, chẳng về trời Nhà cao gương sáng thương ai bạc đầu! Sớm như tơ, xanh màu tóc ấy Chiều đã như tuyết đấy... biết không Thì vui sao chẳng đến cùng Việc đời dễ được như lòng mấy khi... Đừng để chén vàng kia trơ đáy Cùng vầng trăng đây đấy ngẩn ngơ Trời sinh tài, chẳng để hư Ngàn vàng để trắng tay ư?... lại về... Hãy mổ thịt trâu dê mà khoái Gặp nhau đây là phải say sưa Uống, xin đừng một giọt thừa Ba trăm chén, hãy cho vừa một hơi Ý ta muốn chén mời chẳng gác Chớ ngừng tay hai bác Đan, Sầm! Vì nhau một khúc ca ngâm Lắng tai, nào bạn tri âm đó hề! Của trước mắt đủ gì quý báu Cho ngọc ngà! Cho dẫu trống chuông! Nguyện say một giấc ra tuồng Mình ta tỉnh, bốn phương cuồng... nhảm chưa! Đều thế cả... từ xưa hiền thánh Cũng giờ đây nằm lạnh thời gian Tiếng tăm còn để trần hoàn Chỉ riêng có gã say tràn cung mây Trần Vương trước, tiệc vây Bình Lạc Rượu ngàn chum thả sức vui đùa 62
Chủ nhân nào! Đã nhớ chưa? Nói chi tiền ít mà thưa dặt dìu! Ngựa hoa đấy, áo cừu cũng đấy Gọi trả đem đổi lấy rượu... mau! Ta cùng ngươi... lại cùng nhau Uống cho ngàn trước ngàn sau tan buồn. (Vũ Hoàng Chương) Biết chăng ai: Sông Hoàng Hà ngọn nước tại lưng trời tuôn đến bể khôn vời lại được Biết chăng nữa: Đài gương mái tóc bạc sớm như tơ mà tối đã như sương Nhân sinh đắc ý nên càng Khôn nỡ để chén vàng trơ với nguyệt Tài hữu dụng lẽ trời âu hẳn quyết Nghìn vàng kia khi hết lại còn Lúc vui chơi nào nhắm mùi ngon Ba trăm chén cũng dồn một cuộc Cụ Sầm rủ cụ Đan khuyên chuốc Rượu nâng lên chớ được dừng tay Vì ngươi hát một khúc này Xin ngươi sẽ lắng tai nghe lấy Tiệc chung cổ ngọc vàng là mấy Hãy nên say say mãi tỉnh chi mà Thánh hiền xưa cũng vắng xa Chỉ có rượu với người say là vẫn để Tiệc Bình Lạc xưa kia cũng thế Muời nghìn chung mặc thích vui cười Tiền chủ nhân bao quản vắn dài Cũng mua nữa cùng ngươi khuyên rót Ngựa hoa tốt mà áo cừu cũng tốt Gọi đồng ra đổi lấy rượu ngon Cùng ngươi giải vạn kiếp buồn. (Khuyết danh) _______ Tên bài nghĩa là “Sắp mời rượu”, tên một khúc nhạc cổ.
Tống Nguyên nhị sứ An Tây - V. Duy Cây liễu mọc đầy thơ Đường, hẳn vì nó mọc đầy đất Tàu đời Đường. Lại tiễn bạn. Một phần quan trọng của Đường thi xuất phát từ những buổi tiễn đưa… Nguyên văn Vị thành triêu vũ ấp khinh trần Khách xá thanh thanh liễu sắc tân Khuyến quân cánh tận nhất bôi tửu Tây xuất Dương quan vô cố nhân. Dịch nghĩa 63
Ðất Vị thành mưa buổi sáng làm ướt bụi Nơi quán trọ liễu non xanh rờn Mời bác hãy cạn thêm một chén rượu nữa Ra phía tây ải Dương sẽ không còn gặp ai quen. Dịch thơ Tinh mơ mưa ướt thành biên Thanh tân sắc liễu xanh bên quán chờ Mời anh, chén nữa thôi mà Mai ra ngoài ấy, mặn mà với ai. Bản dịch thơ khác Mưa buổi sớm, Vị thành bụi ướt Rặng liễu non mườn mượt màu xanh Khuyên anh hãy cạn chén quỳnh Dương quan ra khỏi, biết mình quen ai. (Trần Trọng Kim) Mưa mai thấm bụi Vị Thành, Liễu bên quán trọ sắc xanh ngời ngời. Khuyên anh hãy cạn chén mời, Dương quan ra khỏi ai người cố tri. (Tương Như) Vị Thành mưa nén bụi tinh mơ Quán khách xanh rờn sắc liễu tơ Chén rượu này xin người uống cạn Dương quan ra khỏi bạn đâu chờ! (Lê Nguyễn Lưu) Vị Thành mưa sớm mù tăm Cõi miền bụi ướt thấm dầm ngõ thuôn Quán mờ liễu thắm xanh buông Mời anh cạn chén rượu buồn tiễn chân Tiền trình quan ải tây phân Đèo truông ra khỏi cố nhân không còn... (Bùi Giáng) ________ Tên bài nghĩa là “Tiễn bác hai họ Nguyên đi sứ An Tây”.
Điểu minh giản - Vương Duy Trăng lên chứ có phải thợ săn lên đâu mà chim núi giật mình thế nhỉ? Hay không phải nó giật mình, nó hót rồi lại hót chẳng qua do thích chí? Bao nhiêu thi sĩ thơ trăng, sao chim lại không hót trăng?... Nguyên văn Nhân nhàn quế hoa lạc 64
Dạ tĩnh xuân sơn không Nguyệt xuất kinh sơn điểu Thời minh tại giản trung. Dịch nghĩa Người nhàn, hoa quế rụng Đêm yên tĩnh, non xuân vắng vẻ Trăng lên làm chim trên núi giật mình Chốc chốc phát tiếng kêu trong khe núi xuân. Dịch thơ Người thảnh thơi, hoa nhẹ rơi Ðêm xuân thanh vắng, non phơi mơ màng Trăng lên chim chóc bàng hoàng Hót thôi lại hót, rộn ràng dưới khe… Bản dịch thơ khác Người nhàn hoa quế nhẹ rơi Ðêm xuân lặng ngắt trái đồi vắng tanh Trăng lên, chim núi giật mình Tiếng kêu thủng thẳng đưa quanh khe đồi. (Ngô Tất Tố) Người nhàn hoa quế lặng rơi, Núi xuân lặng lẽ, đêm dài vắng tanh. Thấy trăng chim núi giật mình, Tiếng kêu nghe rộn thình lình trong khe. (Trần Trọng Kim) Người nhàn trông cánh quế rơi Ðêm xuân vắng vẻ núi đồi lặng yên Chim rừng chợt thấy trăng lên Giật mình kinh sợ kêu bên khe này. (Bùi Khánh Đản) Người nhàn hoa quế rụng Đêm xuân núi vắng teo Trăng lên chim núi hãi Dưới khe chốc chốc kêu. (Tương Như) _______ Tên bài nghĩa là “Khe núi có chim kêu”.
Phùng tuyết túc Phù Dung sơn - L.T. K. Tuyết rồi, núi xanh còn xa, ngủ lại núi đang trắng vậy. Chủ “bạch ốc” chắc cũng do “phùng tuyết” mà về trễ?... Nguyên văn 65
Nhật mộ thương sơn viễn Thiên hàn bạch ốc bần Sài môn văn khuyển phệ Phong tuyết dạ qui nhân. Dịch nghĩa Tối rồi mà núi xanh (nơi muốn đến) vẫn còn xa Trời lạnh, ghé vào một nhà dân nghèo (xin ngủ nhờ) Nghe chó sủa ngoài cổng làm bằng những cành gai khô Ðêm hôm gió tuyết mới thấy chủ nhà về. Dịch thơ Chiều rồi, đường vẫn còn xa Dừng chân xóm nhỏ ngủ nhờ nhà dân Cổng sài chó sủa vang rân Đêm hôm gió tuyết chủ nhân mới về. Bản dịch thơ khác Chiều hôm thăm thẳm non xanh Một bầu trời lạnh, nhà tranh đói nghèo Cửa sài chó sủa nhì nhèo Ðương đêm gió tuyết quạnh hiu người về. (Trần Trọng Kim) Chiều hôm hòn núi thẳm Trời lạnh mái tranh nghèo Chó sủa đâu ngoài ngõ Người về đêm tuyết theo. (Lê Nguyễn Lưu) Về chiều, núi biếc mờ xa, Lạnh trới, nhà trống bày ra nghèo nàn. Cửa rào, nghe chó sủa ran, Người về đêm gió tuyết tràn lối đi... (Anh Nguyên)
______ Tên bài nghĩa là “Gặp tuyết ngủ trọ ở núi Phù Dung”. Tác giả là Lưu Trường Khanh.
Đề Tây Lâm Bích - Tô Đông Pha Nói chi “to như núi”, chỉ bé như cái nhà mà trèo lên mái nhà thì cũng không thấy nhà! Phải đứng đủ xa mà trông, mới thấy. Nhưng cứ mỗi chỗ đứng trông, lại thấy một mặt mũi khác của cái được trông! Tất cả đều “chân”. Và tất cả đều cục bộ. Vấn đề không phải “chân diện mục”, mà toàn diện mục. 66
Chịu khó đi, để đứng thật nhiều nơi mà trông, là thấy “toàn” chứ gì? Có vô số “quan điểm”, đi để đứng cho khắp mà thấy cho đủ các mặt của núi, cần vô lượng thời gian. Cho dù có vô lượng thời gian, vẫn hoàn toàn vô ích. Bởi óc người không thể tổng hợp hình ảnh. Cho dù óc có khả năng tổng hợp hình ảnh, thì vì mỗi mặt núi ta thấy vào một thời điểm khác nhau mà mặt nào cũng có thể thay đổi theo thời gian, cái hình ảnh tổng hợp nó không có giá trị gì cả. Nói chi vô số mặt, nói chỉ hai thôi. Nói chi núi, nói kiến thôi. Bắt một con kiến, ngắm nghía lưng nó, rồi lật ngửa, ngắm nghía bụng nó. Ta thấy lưng rồi bụng chứ ta không thể thấy lưng bụng cùng một lúc. Và như đã nói, dù sao, đó là lưng kiến và bụng kiến vào hai lúc khác nhau. Kiến không phải lưng Kiến không phải bụng Thấy cả lưng bụng Mới như nó là! Nhưng hãy trở về thơ “Đề Tây Lâm bích”! Nguyên văn: Hoành khán thành lĩnh trắc thành phong Viễn cận cao đê các bất đồng Bất thức Lư sơn chân diện mục Chỉ duyên thân tại thử sơn trung. Dịch nghĩa: Nhìn ngang thành dẫy, nhìn nghiêng thành chỏm Do đứng xa, gần, cao, thấp, mà mỗi nhìn mỗi khác Không biết mặt mũi thật của núi Lư nó thế nào Ấy bởi người nhìn đang đứng ngay trong núi ấy. Dịch thơ: Nghiêng hòn ngang rặng, một thôi! Nhỏ to cao thấp, tùy nơi đứng nhìn. Núi mong chi thấy chân hình, Khi ta còn mãi giam mình giữa non...
Trì thượng - Bạch Cư Dị “Oa” là con gái đẹp. Ngẫu nhiên vần với hoa. Oa trộm hoa, như dường không phải trộm! Nguyên văn Tiểu oa sanh tiểu đĩnh Thâu thái bạch liên hồi 67
Bất giải tàng tung tích Phù bình nhất đạo khai. Dịch nghĩa Cô bé xinh bơi chiếc thuyền nhỏ Qua hái trộm sen trắng rồi quay về Không xóa dấu vết việc làm của mình Ðể lại một luồng mở giữa đám bèo. Dịch thơ Bé con ngồi chiếc thúng con Thó bông sen trắng lon xon chèo về Ngây thơ nào biết giấu che Thúng xô bèo giạt đây kia rành rành! Bản dịch thơ khác Người xinh bơi chiếc thúng xinh Bông sen trắng nõn trắng tinh thó về Hớ hênh dấu vết không che Trên ao để một luồng chia mặt bèo. (Tản Đà) Một cô chống chiếc thuyền con Hoa sen hái trộm, lon xon chạy về Ngây thơ, dấu tích chẳng dè Bèo non mở sẵn lối đi rành rành. (Trần Trọng Kim) Gái nhỏ bơi thuyền nhỏ Hái sen trắng trở theo Biết gì che dấu vết Mở lối giữa ao bèo. (Lê Nguyễn Lưu) _______ Tên bài nghĩa là “Trên ao”.
Phục sầu - Đỗ Phủ Chiến tranh chưa dứt, buồn dài dài... Lần trước về còn gặp người quen, chứ lần này nếu lại được thăm vườn cũ, e chỉ gặp toàn bỡ ngỡ! Nguyên văn Vạn quốc thượng nhung mã Cố viên kim nhược hà Tích qui tương thức thiểu Tảo dĩ chiến trường đa. 68
Dịch nghĩa Các nước vẫn còn đánh nhau Vườn cũ không biết nay ra sao Lần trước về đã thấy thưa người quen Vì đa số phải tòng quân lâu rồi.(1) Dịch thơ Bốn phương khói lửa mịt mờ Quê nhà chẳng biết bây giờ ra sao Xưa về đã chẳng còn bao Người quen, chinh chiến hớt hao lâu rồi… Bản dịch thơ khác Binh nhung muôn nước nôn nao Quê hương biết đã ra sao đó rồi Xưa về quen biết mấy ai Hay đâu sớm đã hóa nơi chiến trường. (Trần Trọng Kim) Khắp nước còn binh lửa, Ra sao giờ cố hương? Xưa về bè bạn vắng, Đây sớm thành chiến trường. (Tế Hanh) Muôn nước ham chinh chiến Vườn quê biết thế nào ? Xưa về thưa bạn hữu Nay sớm rộn binh đao. (Lê Nguyễn Lưu) Bốn phương còn ngự giặc Đau đáu cảnh quê nhà Trước về thưa thớt bạn Chiến địa lắm người ra. (Nguyễn Bích Ngô) Vạn nước lo phòng giặc, Vườn xưa giờ ra sao? Xưa về quen biết ít, Nhiều kẻ bận binh đao. (Phan Ngọc) Nơi nơi lo phòng giặc, Quê cũ nay ra sao? Trước về, người quen vắng, Chiến trường đi từ lâu. (Phạm Doanh) _________ Tên bài nghĩa là “Lại buồn”. (1) Câu chót dịch theo Thơ Đường (nxb. Văn Học, 1987).
69
Cố hành cung - Nguyên Chẩn Ngoài hoa nở giữa điêu tàn. Trong một bà già chốc chốc lại nhắc chuyện hồi mình còn trẻ. Tương phản buồn. Nguyên văn Liêu lạc cố hành cung Cung hoa tịch mịch hồng Bạch đầu cung nữ tại Nhàn tọa thuyết Huyền tông. Dịch nghĩa Hành cung cũ nay tiêu điều hoang vắng Hoa trong cung lặng lẽ nở Có người cung nữ bạc đầu Ngồi rồi, kể chuyện vua Huyền tông. Dịch thơ Cố cung nhạt tía phai vàng Đìu hiu nở giữa điêu tàn, hồng hoa! Năm xưa sót một lão bà Đêm ngày ngồi nhắc “giá xa” tiền triều... (1) Bản dịch thơ khác Hành cung cũ, cảnh tiêu điều Hoa kia vẫn nở đìu hiu cạnh lầu Cung nhân một mụ bạc đầu Ngồi rồi, kể chuyện khi hầu Huyền tôn. (Trần Trọng Kim) _______ (1) “Giá xa” đảo đùa xa giá là tiếng hay dùng để chỉ vua.
Vũ hầu miếu - Đỗ Phủ Khi Lưu Bị chết, Khổng Minh thề sẽ hết lòng giúp con Lưu Bị thống nhất Trung Quốc. Việc chưa làm xong thì Khổng Minh đã qua đời. Năm thế kỷ rồi mà khi Đỗ Phủ ghé thăm, nơi miếu hoang trên núi vắng như còn vang lời thừa tướng xin vua cho xuất quân… Nguyên văn Di miếu đan thanh lạc Không sơn thảo mộc trường Do văn từ Hậu Chủ Bất phục ngọa Nam Dương.
70
Dịch nghĩa Ngôi miếu cũ màu tô xanh đỏ đã phai Núi non vắng vẻ, cây cỏ mọc um tùm Như còn vang lời xin vua cho đánh Ngụy Ðâu còn ngày về hưởng nhàn ở Nam Dương. Dịch thơ Miếu ai khói lạnh hương tàn Quạnh hiu cây cỏ tràn lan bốn bề Tử sinh lỡ một lời thề Lều tranh thôi có còn về nữa đâu... Bản dịch thơ khác Ngôi đền cũ nhạt màu xanh đỏ Núi quạnh hiu còn đó cỏ cây Biểu từ lời vẳng bên tai Không còn trở lại nằm dài Nam Dương. (Trần Trọng Kim)
Trì bạn - Bạch Cư Dị Cành lá quá rậm rạp che mất trăng, quá thưa thớt thì trăng lồ lộ. Cắt sao cho vừa vặn trăng lấp ló đó thì cắt! Nguyên văn Kết cấu trì tây lang Sơ lý trì đông thụ Thử ý nhân bất tri Dục vi đãi nguyệt xứ. Dịch nghĩa Cất thêm chái nhà ở bờ tây của ao Cây cối bờ đông chỉ cắt sửa chút ít Thế là ý gì người ta không biết Là muốn làm chỗ ngồi chờ trăng đó! Dịch thơ Mé tây cho cất thêm nhà Mé đông cây cối rườm rà dọn sơ Ý này ai biết hay chưa Hiên tây chính chỗ ngồi chờ trăng lên! Bản dịch thơ khác 71
Ao này tây dựng nhà ngang Ðông thì cây lá gọn gàng để thưa Ai ơi, biết ý này chưa Sẵn sàng dọn chỗ để chờ trăng lên. (Trần Trọng Kim) ________ Tên bài nghĩa là “Bờ ao”.
Tỳ bà hành - Bạch Cư Dị Cái ông quan ban đêm cưỡi ngựa qua rừng phong xuống bãi lau tiễn bạn hẳn chính là ông năm trước cũng ban đêm đã nằm thuyền nghe mưa trên đường xuống Giang Châu.(1) Năm trước quan than bệnh, mà năm nay quan vẫn than bệnh, chắc là bệnh buồn do bị giáng chức đấy thôi. Bệnh ấy chỉ có cách được thăng chức trở về Tràng An mới khỏi. Còn cái ông ngồi dưới thuyền chờ hẳn cũng là một ông quan, chắc không mắc bệnh buồn nặng bằng bạn vì khi nghe đàn không khóc nhiều bằng. Thời ấy bên Tàu bạn bè tiễn nhau cẩn thận lắm. Tiễn gần, tiễn xa, càng thân càng xa. Phải có rượu, nếu được thì có cả nhạc. “Bác thông cảm vậy, ở đây chẳng tìm đâu ra ai biết đàn biết hát”. Thì vừa hay… Quá hay. Nếu không tình cờ lọt đúng tai hai ông quan đang khát nhạc, chắc đêm ấy người danh kỹ thất thế chỉ đàn vu vơ chốc lát rồi thôi. Nhờ được mời khẩn khoản, lại có không khí tiệc tùng thích hợp, người ấy mới cao hứng mà biểu diễn tài năng một lượt để đời. Ngẫu nhiên, ngoài tâm sự của chính người đàn, cả tâm sự của một người nghe cũng được đàn lên! Nhờ thế mới ra đời một bài thơ từ một tiếng đàn. Nguyên văn Tầm Dương giang đầu dạ tống khách Phong diệp địch hoa thu sắt sắt Chủ nhân há mã khách tại thuyền Cử tửu dục ẩm vô quản huyền Túy bất thành hoan thảm tương biệt Biệt thời mang mang giang tẩm nguyệt Hốt văn thủy thượng tỳ bà thanh Chủ nhân vong quy khách bất phát Tầm thanh ám vấn đàn giả thùy? Tỳ bà thanh đình dục ngữ trì Di thuyền tương cận yêu tương kiến Thiêm tửu hồi đăng trùng khai yến Thiên hô vạn hoán thủy xuất lai Do bão tỳ bà bán già diện Chuyển trục tỳ bà tam lưỡng thanh Vị thành khúc điệu tiên hữu tình Huyền huyền yểm ức thanh thanh tứ Tự tố bình sinh bất đắc chí Ðê mi tín thủ tục tục đàn Thuyết tận tâm trung vô hạn sự 72
Khinh lung mạn nhiên mạt phục khiêu Sơ vi Nghê Thường hậu Lục Yêu Ðại huyền tao tao như cấp vũ Tiểu huyền thiết thiết như tư ngữ Tao tao thiết thiết thác tạp đàn Ðại châu tiểu châu lạc ngọc bàn Gian quan oanh ngữ hoa để hoạt U yết tuyền lưu thủy há than Thủy tuyền lãnh sáp huyền ngưng tuyệt Ngưng tuyệt bất thông thanh tạm yết Biệt hữu u tình ám hận sinh Thử thời vô thanh thắng hữu thanh Ngân bình sạ phá thủy tương bỉnh Thiết kỵ đột xuất đao thương minh Khúc chung trừu bát đương tâm hoạch Tứ huyền nhất thanh như liệt bạch Ðông thuyền tây phảng tiễu vô ngôn Duy kiến giang tâm thu nguyệt bạch Trầm ngâm phóng bát sáp huyền trung Chỉnh đốn y thường khởi liễm dung Tự ngôn: “Bản thị kinh thành nữ Gia tại Hà Mô lăng hạ trú Thập tam học đắc tỳ bà thành Danh thuộc giáo phường đệ nhất bộ Khúc bãi thường giao thiện tài phục Trang thành mỗi bị Thu nương đố Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu Nhất khúc hồng tiêu bất tri số Ðiền đầu ngân bề kích tiết túy Huyết sắc la quần phiên tửu ố Kim niên hoan tiếu phục minh niên Thu nguyệt xuân phong đẳng nhàn độ Ðệ tẩu tòng quân ai di tử Mộ khứ triêu lai nhan sắc cố Môn tiền lãnh lạc xa mã hy Lão đại giá tác thương nhân phụ Thương nhân trọng lợi khinh biệt ly Tiền nguyệt Phù Lương mãi trà khứ Khứ lai giang khẩu thủ không thuyền Nhiễu thuyền nguyệt minh giang thủy hàn Dạ thâm hốt mộng thiếu niên sự Mộng đề trang lệ hồng lan can” Ngã văn tỳ bà dĩ thán tức Hựu văn thử ngữ trùng tức tức “Ðồng thị thiên nhai luân lạc nhân Tương phùng hà tất tằng tương thức Ngã tòng khứ niên từ đế kinh Trích cư ngọa bệnh Tầm Dương thành Tầm Dương địa tịch vô âm nhạc Chung tuế bất văn ty trúc thanh 73
Trú cận Bồn giang địa đê thấp Hoàng lô khổ trúc nhiễu trạch sinh Kỳ gian đán mộ văn hà vật Ðỗ quyên đề huyết viên ai minh Xuân giang hoa triêu thu nguyệt dạ Vãng vãng thủ tửu hoàn độc khuynh Khởi vô sơn ca dữ thôn địch Ẩu á trào triết nan vi thinh Kim dạ văn quân tỳ bà ngữ Như thính tiên nhạc nhĩ tạm minh Mạc từ cánh tọa đàn nhất khúc Vị quân phiên tác Tỳ bà hành” Cảm ngã thử ngôn lương cửu lập Khước tọa xúc huyền huyền chuyển cấp Thê thê bất tự hướng tiền thanh Mãn tọa trùng văn giai yểm khấp Tựu trung khấp hạ thùy tối đa Giang Châu tư mã thanh sam thấp! Dịch nghĩa Bến Tầm Dương, ban đêm tiễn khách Lá phong, hoa lau, hơi thu se sắt Chủ nhân xuống ngựa, khách đợi dưới thuyền Cùng nâng chén muốn uống mà tịnh không tiếng sáo đàn Nên uống say mà không vui, cuộc chia tay buồn thảm Giây phút ly biệt, ánh trăng dầm mặt sông mênh mang Chợt nghe tiếng đàn tỳ bà văng vẳng trên mặt nước Chủ nhân quên về, khách cũng quên chuyện rời bến Cùng lên tìm hỏi xem người đàn là ai Tiếng tỳ bà bặt, người đàn muốn nói mà còn ngần ngại Bèn cho dời thuyền đến gần, xin được gặp mặt Rót thêm rượu, thắp lại đèn, mở lại tiệc Mời mãi người đàn mới bước ra Tay còn ôm đàn che bớt nửa mặt Dời trục, đàn dạo mấy tiếng Chưa thành khúc điệu gì cả, mà nghe đã có tình Rồi từng dây ấm ức, từng tiếng trăn trở Như kể lể những chuyện không được như ý trong đời Mặt cúi, tay gẩy liên tục Nói ra hết những điều chất chứa trong lòng Nắn nhẹ, vuốt chậm, xóa đi rồi lại khêu lên Bắt đầu khúc Nghê Thường, tiếp đến khúc Lục Yêu Tiếng dây lớn rạt rào như mưa sầm sập tới Tiếng dây nhỏ tỉ tê như lời nói chuyện riêng Giọng lớn, nhỏ chen lẫn vào nhau Như bao nhiêu hạt châu lớn bé đang rơi xuống mâm ngọc Như chim oanh học nói ríu rít thao thao trong khóm hoa Như dòng suối ngập ngừng (?), đổ nước xuống ghềnh Nước suối bỗng lạnh đông, dây đàn bỗng thôi rung 74
Dây thôi rung, tiếng đàn tạm im Nhưng tình sâu hận kín lại hiện ra Lúc im tiếng này lại nhiều tình tứ hơn khi có tiếng Thình lình, như bình bạc vỡ, nước tuôn tung tóe Như quân thiết kỵ ở đâu xông ra, đao thương xoang xoảng Ðàn hết khúc, rút cái gẩy lên, phẩy mạnh xuống giữa mặt đàn Bốn dây vang lên một tiếng như xé lụa Hai bên thuyền mảng lặng phắc Chỉ thấy trăng thu trắng ngời giữa lòng sông Người đàn thẫn thờ cài cái gẩy vào dây đàn Xốc sửa áo quần, khép nép đứng dậy Kể lể: “Em vốn là con gái chốn kinh thành Nhà ở dưới gò Hà Mô Mười ba tuổi đã học thành thạo đàn tỳ bà Tên đứng vào hàng đầu trong phường hát Thường mỗi lần biểu diễn, những tay tài giỏi đều phải phục Mà mỗi khi trang điểm xong, ả Thu thường phải phát ghen Bọn thiếu niên ở Ngũ Lăng tranh nhau tặng thưởng Mỗi khúc đàn được tặng không biết bao nhiêu tấm lụa hồng Hoa vàng lược bạc đem gõ nhịp gẫy tan Chiếc quần lụa đỏ hoen ố những vết rượu rơi Cuộc vui kéo dài từ năm này qua năm khác Trăng thu gió xuân, lúc nào cũng thong dong Bỗng đâu người em phải đi lính, dì lại mất Chiều qua sớm lại, nhan sắc tàn phai Trước cửa vắng người thưa xe Tuổi đã lớn, đành nhận lời làm vợ một khách buôn Chồng ham lợi, coi thường biệt ly Tháng trước đã đi Phù Lương mua chè Mình em qua lại nơi cửa sông để trông giữ chiếc thuyền vắng Quanh thuyền trăng sáng, sông nước lạnh lùng Ðêm khuya nằm chợt mơ lại tuổi xuân Mộng rồi khóc, lệ ướt mặt, đỏ hoe mắt” Ta nghe tiếng đàn đã muốn than thở Giờ biết chuyện người đàn càng thấy ngậm ngùi: “Ta với nàng cùng cảnh bên trời lận đận Gặp nhau đây, cứ gì phải sẵn quen nhau Ta năm ngoái từ giã kinh đô Bị đày, nằm bệnh ở cái thành Tầm Dương này Ðất Tầm Dương hẻo lánh, làm gì có âm nhạc Suốt năm ta không được nghe tiếng sáo, đàn Nhà ở gần sông Bồn, đất ẩm thấp Quanh nhà chỉ có lau úa, tre rài Ở đó sớm tối nghe những thứ tiếng gì? Nào tiếng cuốc khắc khoải, nào giọng vượn nỉ non Những lúc trước sông xuân hoa sớm, đêm thu trăng tròn Thường chỉ một mình nâng chén, dốc chén Há chẳng có điệu ca xứ núi, tiếng sáo đồng quê Ngặt sao đều lô lô líu líu khó nghe Tối nay được thưởng thức tiếng tỳ của nàng 75
Chẳng khác nhạc tiên, làm tai như bừng mở Xin đừng cáo lui, mà hãy ngồi lại đàn thêm khúc nữa Ta sẽ vì nàng cố chuyển thành một bài thơ tên Tỳ Bà Hành” Cảm lời ta, người ấy đứng lặng hồi lâu Rồi ngồi xuống, lên dây đàn cách gấp gáp Lần này tiếng đàn buồn bã khác hẳn lần trước Khiến ai nấy đều che mặt mà rơi nước mắt Trong đám, ai rơi nhiều lệ nhất? Quan tư mã Giang Châu áo xanh ướt đẫm! Dịch thơ Ðêm thu bến nước tiễn nhau Rừng phong hiu hắt bãi lau bơ sờ Người xuống ngựa kẻ dừng đò Chung nâng muốn cạn ngại trơ trường đình Biệt ly vắng tiếng phách sênh Đìu hiu trăng dãi mông mênh sóng sầu Rẽ ràng chợt bắt buông mau Kẻ đi người ở trông nhau ngỡ ngàng Tỳ bà! tiếng ấy đâu sang? Tay tiên ai gẩy nên vàng tơ rung... Thuyền dời tìm đến vui chung Ðèn khêu rượu rót mặt mừng chờ hoa Vị lời mời mọc thiết tha Cao bưng kín nửa đàn ra bước hờ Dây so mấy tiếng lưa thưa Tứ cầm chưa giãi tình tơ đã bày Nhạc đâu, đời chính là đây Từng cung tấm tức, từng dây nghẹn ngào Nhập thần vẫy khúc chiêm bao Nhất sinh tâm sự tuôn trào đầy không Nhặt, khoan, bắt bắt, buông buông Lục Yêu tiếp đến Nghê Thường liền tay Khi to rào rạt mưa bay Lại khi lất phất lay phay mưa lòng Nhỏ, to chen gẩy vào trong Hạt châu lớn bé mâm bồng đua rơi Lúc oanh lo líu chẳng ngơi Lúc khe nước hóa bọt sôi cuối ghềnh Rét đâu đông đứt dây mành Tơ đang rung bỗng chỉ tằm trơ trơ Ðàn im, hận khác vẻ đi Không đàn, tình tứ hơn khi có đàn! Bỗng như bình bạc vỡ tan Bỗng như xung sát qua can trận tiền Khúc chung, tay phất mặt đàn Bốn dây một tiếng lụa vang xé trời Ðông tây thuyền mảng rụng rời Ðêm thu còn chỉ trăng ngời giữa sông! 76
Gẩy cài thờ thẫn cáo xong Chỉnh trang khép nép cởi lòng mấy câu: “Đế đô xa cách đã lâu Vốn xưa thị tứ hồng lâu cũng gần Tuổi mười ba học đã thuần Tỳ bà đệ nhất danh cầm một phương Đàn lên tài tử đều kiêng Điểm trang xong, mặt chị em trĩu hờn Bốc rời công tử đòi cơn Lụa tung kín đất kim ngân lóa trời Quỳnh tương rót rót vơi vơi Hồn xiêu dáng ngả ngớn rơi ố hồng Mai gió mát, tối trăng trong Xuân đi ai ngỡ xuân không trở về Dì, em bỗng chốc chia lìa Nhớ thương hôm sớm lụy bề dung nhan Héo hoa ai kẻ ngó ngàng Trăm năm kiếm chút bạn đàng cho xong Chồng tham buôn bán tây đông Vợ đang lòng để bên sông dật dờ Thuyền đơn bóng lẻ chơ vơ Nước trôi trăng dõi gối trơ lạnh lùng Trở trăn mơ lại tuổi xuân Lệ trong mộng ứa rơi lăn má đời” Tiếng tỳ nghe đã than ôi Giờ thêm chuyện kể rã rời lòng ai: “Cùng thân đất khách lạc loài Dẫu chưa quen biết cũng coi cựu tình Ta từng quan chốn đế kinh Sa cơ phải giáng náu mình Tầm Dương Một thân nằm bệnh viễn phương Ðàn hay sáo ngọt vấn vương thôi đành Nhà ta lau úa mọc quanh Tre gầy mấy bụi chẳng xanh chẳng vàng Sớm chiều rặt tiếng kêu than Lúc quyên khắc khoải khi mang lạc bầy Xuân hoa thu nguyệt hằng khi Chén nâng chén cạn cũng thì mình thôi Hát ca kể cũng có người Lô lô líu líu vắng thời lại hơn Hữu duyên kỳ ngộ diệu âm Nhiệt tình danh kỹ cảm ân muôn vàn Ban rồi liệu nữa lại ban? Vì ai xin viết nên trang Tỳ Bà” Muốn rời, chạnh cảm lòng ta Trục xoay dây đọ nghe ra cấp kỳ Tơ rung khéo não nuột chi Khắp quanh chiếu tiệc lệ thi ứa giàn Đau lòng nhất, một ông quan Áo xanh hứng lụy chan chan, ướt đầm! 77
Bản dịch thơ khác Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách Quạnh hơi thu, lau lách đìu hiu Người xuống ngựa, khách dừng chèo Chén quỳnh mong cạn, nhớ chiều trúc ti Say những luống ngại khi chia rẽ Nước mênh mông đượm vẻ gương trong Ðàn ai nghe vẳng bên sông Chủ khuây khỏa lại, khách dùng dằng xuôi Tìm tiếng sẽ hỏi ai đàn tá? Dừng dây tơ nấn ná làm thinh Dời thuyền ghé lại thăm tình Chong đèn, thêm rượu, còn dành tiệc vui Mời mọc mãi, thấy người bỡ ngỡ Tay ôm đàn che nửa mặt hoa Vặn đàn mấy tiếng dạo qua Dẫu chưa nên khúc, tình đà thoảng hay Nghe não nuột mấy dây buồn bực Dường than niềm tấm tức bấy lâu Mày chau tay gẩy khúc sầu Dãi bầy hết nỗi trước sau muôn vàn Ngón buông, bắt khoan khoan dìu dặt Trước Nghê Thường sau thoắt Lục Yêu Dây to nhường đổ mưa rào Nỉ non dây nhỏ khác nào chuyện riêng Tiếng cao thấp lựa chen lần gẩy Mâm ngọc đâu bỗng nẩy hạt châu Trong hoa oanh ríu rít nhau Nước tuôn róc rách, chảy mau xuống ghềnh Nước suối lạnh, dây mành ngừng đứt Ngừng đứt nên phút bặt tiếng tơ Ôm sầu, mang giận ngẩn ngơ Tiếng tơ lặng ngắt, bây giờ càng hay Bình hạc vỡ tuôn đầy dòng nước Ngựa sắt giong, xô xát tiếng đao Cung đàn trọn khúc thanh tao Tiếng buông xé lụa, lựa vào bốn dây Thuyền mấy lá đông tây lặng ngắt Một vầng trăng trong vắt lòng sông Ngậm ngùi đàn bát xếp xong Áo xiêm khép nép hầu mong giãi lời Rằng: “Xưa vốn là người Kẻ Chợ Cồn Hà Mô trú ở lân la Học đàn từ thuở mười ba Giáo phường đệ nhất chỉ đà chép tên Gã Thiện Tài sợ phen dừng khúc Ả Thu Nương ghen lúc điểm tô Ngũ Lăng, chàng trẻ ganh đua 78
Biết bao the thắm chuốc mua tiếng đàn Vành lược bạc gẫy tan dịp gõ Bức quần hồng hoen ố rượu rơi Năm năm lần lữa vui cười Mải trăng hoa chẳng đoái hoài xuân thu Buồn em trảy, lại lo dì thác Sầu hôm mai đổi khác hình dong Cửa ngoài xe ngựa vắng không Thân già mới kết duyên cùng khách thương Khách trọng lợi khinh đường ly cách Mải buôn chè sớm tếch nguồn khơi Thuyền không, đậu bến mặc ai Quanh thuyền trăng dãi, nước trôi lạnh lùng Ðêm khuya, sực nhớ vòng tuổi trẻ Chợt mơ màng dòng lệ đỏ hoen” Nghe đàn ta đã chạnh buồn Lại rầu nghe nỗi nỉ non mấy lời: “Cùng một lứa bên trời lận đận Gặp gỡ nhau lọ sẵn quen nhau Từ xa kinh khuyết bấy lâu Tầm Dương đất trích gối sầu hôm mai Chốn cùng tịch lấy ai vui thích Tai chẳng nghe đàn địch cả năm Sông Bồn gần chốn cát lầm Lau vàng, trúc võ, âm thầm, quanh hiên Tiếng chi đó nghe liền sớm tối Cuốc kêu sầu, vượn hót véo von Hoa xuân nở, nguyệt thu tròn Lần lần tay chuốc chén son ngập ngừng Há chẳng có ca rừng, địch nội Giọng líu lo, buồn nỗi khó nghe Tỳ bà nghe dạo canh khuya Dường như tiên nhạc gần kề bên tai Hãy ngồi lại gẩy chơi khúc nữa Sẽ vì nàng soạn sửa bài ca” Ðứng lâu dường cảm lời ta Lại ngồi lựa phím đàn đà kíp dây Nghe não nuột khác tay đàn trước Khắp tiệc hoa sướt mướt lệ rơi Lệ ai chan chứa hơn người? Giang Châu Tư Mã đượm mùi áo xanh. (Phan Huy Vịnh) ________ (1) Xem bài “Chu trung vũ dạ” của BCD.
Thanh Minh - Đỗ Mục “Thanh Minh trong tiết tháng ba”. Bên ta “rét tháng ba, bà già chết cóng”, đâu đó bên Tàu mưa lay phay lất phất mà không biết có rét chăng. Dù ngoài thế nào, “hồn muốn đứt” thì 79
trong rét lắm. Hạnh thôn gấp ghé, làm ngay một bát hôi hổi, mới may ra… sống. Nguyên văn Thanh Minh thời tiết vũ phân phân Lộ thượng hành nhân dục đoạn hồn Tá vấn tửu gia hà xứ hữu Mục đồng dao chỉ Hạnh Hoa thôn. Dịch nghĩa Tiết Thanh Minh trời mưa lất phất Người đi đường thấy buồn tan nát cả lòng Ướm hỏi xem ở đâu có quán rượu Trẻ chăn trâu chỉ thôn Hạnh Hoa đằng xa. Dịch thơ Thanh Minh mưa nhỏ lay phay Dặm dài bóng lẻ mưa bay tận lòng Rét này chẳng rượu không xong Hạnh thôn trẻ trỏ đi vòng lối kia. Bản dịch thơ khác Thanh minh lất phất mưa phùn Khách đi đường thấm nỗi buồn xót xa Hỏi thăm quán rượu đâu à? Mục đồng chỉ lối Hạnh Hoa thôn ngoài. (Tương Như) Thanh minh thời tiết mưa phùn Khách đi đường thấy lòng buồn nao nao Hỏi xem quán rượu nơi nào Trẻ chăn trâu chỉ lối vào Hạnh Hoa. (Trương Việt Linh) Thanh minh lất phất tiết mưa phùn Đường thẳm người đi chĩu nỗi buồn Ướm hỏi nơi đây đâu quán rượu Trẻ trâu xa chỉ Hạnh Hoa thôn. (Trần Đông Phong)
Vấn Lưu Thập Cửu - Bạch Cư Dị Tuyết sắp rơi, có rượu, có lò lửa, có bạn. Không chén, vẫn uống được quá đi chứ. “Hỏi” gì nhỉ, tưởng chỉ cần bưng, dốc, nốc, khà thôi. Nguyên văn Lục Nghị tân phôi tửu Hồng nê tiểu hỏa lô 80
Vãn lai thiên dục tuyết Năng ẩm nhất bôi vô. Dịch nghĩa Có rượu Lục Nghị chưa lọc mới Có bếp đất nung màu đỏ nhỏ Chiều xuống trời muốn tuyết Không chén uống cũng được chứ sao. Dịch thơ Rượu ngon đã sẵn một vò Bếp hồng đã sắp một lò con con Chiều rồi, tuyết sắp nổi cơn Uống đi, chẳng chén thì đừng, có sao. Bản dịch thơ khác Rượu ngon mới cất một vò Ðất nung màu đỏ hỏa lò sẵn kia Tối ngày tuyết xuống bất kỳ Uống chơi đã vậy, chén thì có đâu. (Trần Trọng Kim) Rượu lục nghị nấu vừa xong Hoả lò bằng đất đỏ nung hâm rồi Chiều nay mưa tuyết muốn rơi Mời ông uống một chén chơi chẳng là. (Bùi Khánh Đản) Rượu nguyên tăm lục sủi Lò nhỏ đất hồng pha Chiều xuống trời rơi tuyết Nên chăng một chén khà? (Lê Nguyễn Lưu) Rượu mới sủi tăm xanh Hâm trên lò đất đỏ Trời chiều tuyết sắp đổ Làm một chén không anh? (Nguyễn Minh)
Đề tích sở kiến xứ - Thôi Hộ Mùa xuân, hoa đào... Bài thơ cũ mười mấy thế kỷ, nhưng cảnh và tình trong thơ vẫn chưa cũ. Mới hồi tiền chiến, ở ta còn có người gặp cái cảnh ấy và “cảm xúc mãnh liệt” cái tình ấy. Nguyễn Hiến Lê kể: “Chiếc xe đò (…) chạy một vòng chậm chậm trong thành phố (thị xã Sơn Tây) để đón thêm khách. Trời lạnh, dân chúng còn ăn Tết, các cửa ngõ còn nửa khép nửa mở, vỉa hè còn vắng người và rải rác xác pháo. Xe quẹo vào một con đường nhỏ nhưng sạch sẽ, trong một khu công chức, và ở sau một bức tường thấp, tôi thấy ló lên một tàng đào lớn, thịnh khai, đỏ thắm. Xe vừa chạy tới thì một cánh cửa gỗ ở nách bức tường đó từ từ hé 81
mở, một thiếu nữ trạc mười sáu mười bảy bước ra: vành khăn nhung bao làn tóc đen nhánh làm nổi nước da trắng mịn, hồng hào, áo the điều, quần lãnh Bưởi. Tôi có cảm giác trời xuân bỗng nhiên bừng sáng. Xe vẫn chạy chậm chậm, và tôi quay lại nhìn cho tới khi khuất bóng, lòng hồi hộp mà bâng khuâng. Bâng khuâng không phải chỉ riêng vì người mà vì toàn cảnh. Ánh xuân trong dịu, đường phố thanh tĩnh, màu câu đối dán bên cửa với màu áo trên mình thiếu nữ, nét mực Tàu với vành khăn nhung, nhất là màu hoa đào kia với nước da nọ, tất cả cùng hiện lên một lúc, hòa hợp với nhau một cách ngẫu nhiên mà tuyệt diệu. Chưa bao giờ tôi được thấy một cảnh xuân đẹp như vậy. Chiếc xe đã ra khỏi thành phố, bon bon (…) tôi ngâm thầm (…) Khứ niên kim nhật thử môn trung / Nhân diện đào hoa tương ánh hồng. Và tôi có cảm tưởng ngông ngông rằng thi sĩ như đã tặng riêng tôi bài đó, vì hiểu thơ thì ai cũng có thể hiểu được, mà muốn cảm xúc mãnh liệt thì phải thấy cái cảnh tả trong thơ, có cái tâm sự của người làm thơ. Cả một trời xuân và một tình xuân bàng bạc trong bốn câu của Thôi Hộ. Từ đó, mặc dầu biết rằng cũng sẽ thất vọng như Thôi Hộ thôi: Nhân diện bất tri hà xứ khứ / Đào hoa y cựu tiếu đông phong, mà Tết nào, đi ngang qua tỉnh lỵ Sơn Tây, tôi cũng để ý tìm lại cảnh hoa đào năm trước”. Kỷ niệm thú vị thay! Về thơ Thôi Hộ, Nguyễn Hiến Lê phát biểu: “Bài này đã có nhiều người dịch, nhưng tôi chưa gặp bản nào như ý, cho nên không muốn chép lại. Chỉ có hai câu của Nguyễn Du là xứng với hai câu cuối trong nguyên tác: Trước sau nào thấy bóng người / Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông. Ai có tài dịch thêm hai câu đầu cũng thành lục bát, để ghép lại cho đủ bài thì thú lắm.” Bản dịch “nửa đầu ai, nửa cuối Nguyễn Du” ấy hình như vẫn chưa ra đời.(1) Nguyên văn Khứ niên kim nhật thử môn trung Nhân diện đào hoa tương ánh hồng Nhân diện bất tri hà xứ khứ Ðào hoa y cựu tiếu đông phong. Dịch nghĩa Năm ngoái ngày này ở giữa cửa kia Mặt người (đẹp) và hoa đào chiếu ánh hồng lên nhau Người đẹp bây giờ không biết ở đâu Hoa đào vẫn cười với gió (phương) đông (tức gió xuân) y như năm ngoái. Dịch thơ Cửa kia năm trước ngày này Người vay hoa thắm hoa lây má hồng Người hoa giờ biết đâu trông Hoa không người vẫn gió đông cợt đùa. Bản dịch thơ khác Hôm nay, năm ngoái, cửa cài Hoa đào ánh với mặt người đỏ tươi Mặt người chẳng biết đâu rồi 82
Hoa đào còn đó vẫn cười gió đông. (Trần Trọng Kim) Cửa đây, năm ngoái cũng ngày này, Má phấn, hoa đào ửng đỏ hây. Má phấn giờ đâu? đâu vắng tá? Hoa đào còn bỡn gió xuân đây. (Tương Như) Năm ngoái, ngày này, dưới cánh song Hoa đào ánh má, mặt ai hồng Mặt ai nay biết tìm đâu thấy Chỉ thấy hoa cười trước gió đông. (Bùi Khánh Đản) Năm ngoái ngày này trong cánh cửa, Hoa đào mặt ngọc ánh đua hồng. Năm nay mặt ngọc đi đâu vắng, Chỉ thấy hoa đào cợt gió đông. (Nguyễn Quảng Tuân) Hôm nay năm ngoái cổng này, Hoa đào soi ánh đỏ hây mặt người. Mặt người đã ở đâu rồi? Hoa đào nay vẫn còn cười gió đông. (Trần Trọng San) Năm ngoái hôm nay cũng cửa nầy Hoa đào má phấn đỏ hây hây Người đi đâu mất, còn hoa đó Ghẹo gió đông cười hoa ngất ngây. (Hải Đà)
________ Tên bài nghĩa là “Viết lên chỗ từng trông thấy người”. (1) Trong Để tôi đọc lại, nxb. Văn Học, 2001.
Thu trùng - Bạch Cư Dị Ở chân tường dưới cửa sổ, chắc là một con dế, “thiết thiết” là như rích rích? Còn kêu “yêu yêu” trong cỏ rối ngoài kia thì không biết là cái con gì… “Thiên” to vô cùng, “trùng” bé tí teo. Thu đến, to và bé cùng nhau xui “gái nhớ chồng son”… Nguyên văn Thiết thiết ảm song hạ Yêu yêu thâm thảo lý Thu thiên tư phụ tâm Vũ dạ sầu nhân nhĩ. Dịch nghĩa Rích rích dưới cửa sổ tối Rền rỉ trong cỏ rậm 83
Trời thu, vợ nhớ chồng Ðêm mưa, người nghe buồn bã. Dịch thơ Kề song “rích rích” ran ran Xa trong cỏ rối miên man rỉ rền... Sinh ly ai khéo xui nên Trời thu thêm nỗi mưa đêm, nhớ chồng! Bản dịch thơ khác Tiếng đâu dưới vách kêu ran Lại trong đám cỏ nghe càng nỉ non Trời thu, gái nhớ chồng son! Mưa dầm đêm vắng, ai buồn lắng tai. (Tản Đà)
_______ Tên bài nghĩa là “Côn trùng mùa thu”.
Lưu biệt Vương Duy - Mạnh Hạo Nhiên Người vẫn muốn đi tìm hái cỏ thơm. Người hình như hết muốn rồi. Chao ơi, buồn. Nguyên văn Tịch tịch cánh hà đãi Triêu triêu không tự qui Dục tầm phương thảo khứ Tích dữ cố nhân vi Ðương lộ thùy tương giả Tri âm thế sở hy Chỉ ưng thủ tịch mịch Hoàn yểm cố viên phi. Dịch nghĩa Đêm đêm tự hỏi rút cuộc đang chờ gì đây Sớm sớm ra đi không được việc gì cả, lại trở vể Muốn đi tìm cỏ thơm Tiếc mình và người cũ bây giờ trái ngược nhau Người đang có chức quyền ai chia sẻ với mình Hiểu nhau ở đời vẫn ít Chỉ nên giữ im lặng Trở về đóng cửa vườn cũ. Dịch thơ 84
Đêm đêm tự hỏi đợi chi Mỗi tinh mơ mỗi lại đi để về! Cỏ thơm tìm muốn chỉn e Cố nhân lòng đã thôi nghe mặn mà Say đời gỡ mấy cho ra Tri âm sau trước vẫn là hiếm thôi Nỗi riêng khôn tiện dài lời Đôi vần để lại, bác vui, tôi về. Bản dịch thơ khác Quạnh hiu thôi có đợi gì Những là sớm sớm đi về luống công Muốn đi tìm cỏ thơm nồng Tiếc vì bạn cũ đồng lòng lại không Những người đương lộ ai dung Tri âm mấy kẻ ở trong đời này Chỉ nên im lặng qua ngày Trở về vườn cũ, cửa cài ở yên. (Trần Trọng Kim) _______ Tên bài nghĩa là “Để lại (mấy câu) chia tay Vương Duy”.
Việt trung lãm cổ - Lý Bạch Việt vương Câu Tiễn từng xưng bá ở Trung Nguyên. Một nước Việt tộc từng áp đảo được tất cả các nước Hoa tộc! Ngô cũng là nước Việt tộc. Nếu có dịp thăm đất Việt hay đất Ngô xưa, tưởng người Việt Nam cũng nên lấy làm cảm khái trước di tích của họ hàng mình. Nhưng không biết thời Lý Bạch (khoảng 12 thế kỷ sau Câu Tiễn) có còn chút dấu vết gì chăng, chứ hẳn bây giờ thì ở chỗ ấy đến chim đa đa cũng đã bay vào quá khứ từ lâu lắm lắm rồi! Nguyên văn Việt vương Câu Tiễn phá Ngô quy Chiến sĩ hoàn gia tận cẩm y Cung nữ như hoa mãn xuân điện Chí kim duy hữu chá cô phi. Dịch nghĩa Vua Việt Câu Tiễn thắng Ngô, khải hoàn Chiến sĩ về nhà người nào cũng mặc áo gấm Trong điện xuân đầy cung nữ đẹp như hoa Nay chỉ thấy chim đa đa bay. Dịch thơ Nào đâu hoa kết đèn giăng Nào đâu áo mũ xênh xang chật đường 85
Nào đâu cung gái nõn nường Ðâu nào đâu thấy, rặt phường... “chá cô”! Bản dịch thơ khác Việt Câu Tiễn đánh Ngô về Quan quân khắp mặt cẩm y lại nhà Ðền xuân cung nữ như hoa Ðến nay chỉ thấy đa đa bay cùng. (Trần Trọng Kim) _______ Tên bài nghĩa là “Xem dấu cũ ở nước Việt (xưa)”.
Đông Dương tửu gia tặng biệt - Vi Trang Chia tay có khi không phải người đi kẻ ở, mà cả hai cùng đi, mỗi người một hướng. Vi Trang tình cờ gặp bạn cũ nơi đất khách, vừa gặp đã phải chia tay ngay. Buồn xa quê thêm buồn xa bạn, làm sao cho khỏi thơ. Tưởng tượng đêm sau đôi bạn đôi ngả đều đem thơ mới làm hay mới được tặng ra ngâm. Khăn ướt mặc khăn, có khi đùi vẫn cứ rung! Nguyên văn Thiên nhai phương thán dị hương thân Hựu hướng thiên nhai biệt cố nhân Minh nhật ngũ canh cô điếm nguyệt Túy tinh hà xứ các triêm cân. Dịch nghĩa Bên trời vừa than cảnh sống bơ vơ nơi đất khách Ðã lại phải hướng về bên trời mà chia tay với bạn cũ Ngày mai, dưới trăng sáng thâu canh nơi quán khách lẻ Bất kể say hay tỉnh, đang ở đâu, người nào cũng sẽ (rơi lệ) ướt khăn. Dịch thơ Bên trời cùng mới than thân Trời xa lại phải đưa chân nhau rồi Mai trăng mỗi đứa mỗi nơi Tỉnh say quán lẻ lệ rơi khôn cầm… Bản dịch thơ khác Than thân xa lạ quê người Lại cùng người cũ bên trời chia tay Trăng tàn quán khách sớm mai Tỉnh say ai cũng lệ rơi ướt đầm. (Trần Trọng Kim) 86
Bên trời lận đận đã thương thân Lại ở bên trời biệt cố nhân Trăng lặn canh tàn nơi quán khách Tỉnh say mỗi ngã lệ đầm khăn. (Khương Hữu Dụng) Góc trời vừa mới xót thương thân Lại hướng phương trời biệt cố nhân Trăng quạnh năm canh soi quán lẻ Tỉnh say đâu chẳng lệ khăn dầm. (Trương Việt Linh)
Hậu cung từ - Bạch Cư Dị Cung oán Tàu đây. Chỉ bốn câu thôi, nhưng mà cũng thấm. Nguyên văn Lệ thấp la cân mộng bất thành Dạ thâm tiền điện án ca thanh Hồng nhan vị lão tình tiên đoạn Tà ỷ huân lung tọa đáo minh. Dịch nghĩa Khóc ướt khăn là vì mộng không thành Ðêm khuya mà điện trước còn vang tiếng đàn hát Người đẹp chưa già mà tình duyên đã dứt Ngồi nghiêng tựa lồng hương cho đến sáng. Dịch thơ Khăn là thấm lệ tan mơ Ðêm vui chín bệ vẫn chưa gần tàn Má hồng duyên nỡ dứt ngang Lồng ôm đợi sáng miên man khói sầu... Bản dịch thơ khác Lệ ướt đầm khăn, mộng chẳng thành Ðiện ngoài ca hát rộn đêm thanh Hồng nhan chưa tắt, ân tình hết Ngồi tựa lò hương đến sáng tinh. (Khuyết danh) Lệ thấm khăn là, giấc ngủ không Đêm đêm tiếng hát rộn sân rồng Má hồng chưa nhạt ân tình dứt Nghiêng tựa lò hương đến rạng đông. (Trương Việt Linh) _________ 87
Tên bài nghĩa là “Lời trong hậu cung”.
Mạnh Thành ao - Vương Duy Trông di tích, nghĩ đến người chủ đã mất tích, rồi nghĩ mai kia mình sẽ là chủ nhân mất tích của một di tích… Thôi, mặc kệ đám liễu cỗi, vào lo mở tiệc tân gia đi. Nguyên văn Tân gia Mạnh Thành khẩu Cổ mộc dư suy liễu Lai giả phục vi thùy Không bi tích nhân hữu. Dịch nghĩa Vừa dọn nhà đến cửa thung Mạnh Thành Cây ai trồng nay còn mấy gốc liễu cỗi Người sẽ đến đây ở sau ta là ai? Xót xa làm chi những cái thuộc về người trước. Dịch thơ Thế là xong cuộc dọn nhà Dạo vườn ngắm gốc liễu già, bâng khuâng… Mai kia ai nhỉ lại mừng Tân gia, vườn dạo ngập ngừng nhớ xưa... Bản dịch thơ khác Mạnh Thành nhà mới ở đây Vườn xưa còn lại mấy cây liễu già Rồi ra ai đến làm nhà Luống thương khi trước người ta có rồi. (Trần Trọng Kim) Mạnh Thành dựng một ngôi nhà Dấu xưa còn lại năm ba liễu gầy Biết sau ai ở chốn này Ích gì buồn cảnh trước ngày có ta. (Khuyết danh) Mạnh Thành nhà mới nọ Liễu cỗi cây già đó Ai sẽ lại về đây? Buồn người xưa đã trọ. (Lê Nguyễn Lưu) ________ Tên bài nghĩa là “Thung Mạnh Thành”.
88
Thập ngũ dạ vọng nguyệt - Vương Kiến Biết chọn nhà nào đây, chọn ai đây… Đêm rằm, thu lúng túng dữ đa. Nguyên văn Trung đình địa bạch thụ thê nha Lãnh lộ vô thanh thấp quế hoa Kim dạ nguyệt minh nhân tận vọng Bất tri thu tứ tại thùy gia. Dịch nghĩa Nơi sân giữa mặt đất sáng trắng, trên cây có quạ đậu Sương lạnh lặng lẽ thấm ướt hoa quế Ðêm nay trăng sáng ai ai cũng say ngắm Không biết ý thu ở nhà nào. Dịch thơ Ðầy cây quạ đỗ đêm rằm Đìu hiu đất trắng đằm đằm sương hoa Bóng trăng chung khắp mọi nhà Tình thu riêng có mặn mà ai chăng... Bản dịch thơ khác Cây đầy quạ, giữa sân đất trắng Hoa quế đầm, lẳng lặng sương rơi Ðêm nay thưởng nguyệt bao người Chẳng hay thu của riêng ai một nhà. (Trần Trọng Kim) Sân trắng cây cao lũ quạ nương Âm thầm hoa quế lạnh đầm sương Đêm nay trăng sáng người say ngắm Nào biết nhà ai thu vấn vương. (Lê Nguyễn Lưu) Sân trăng quạ ẩn bóng cây Âm thầm quế lạnh hoa đầy sương rơi Trăng thu vằng vặc giữa trời Mấy ai thu tứ mấy người thu tâm. (Cao Bá Vũ) Đất ngời quạ đậu cây sân Im lìm sương lạnh thấm dầm cánh hoa Đêm nay trăng sáng mọi nhà Tình thu ai biết riêng là cho ai. (Trương Việt Linh) Sân đất trắng trên cây quạ đậu Móc âm thầm lạnh thấu quế hoa 89
Ngắm vầng trăng sáng mọi nhà Ý thu cảm được riêng là của ai? (Nguyễn Minh) _______ (1) Tên bài đầy đủ là “Thập ngũ dạ vọng nguyệt ký Đỗ lang trung”, nghĩa là “Đêm rằm trông trăng gửi quan lang trung họ Đỗ”.
Tạp thi - Khuyết danh Cuốc “nhớ nước” kêu thành tiếng vang xa bất quá một cánh đồng. Ai đó nghe cuốc nhớ nhà “kêu” thành thơ vang khắp Trung Quốc, vang ngoài Trung Quốc. Tiếng cuốc tắt đã mười mấy thế kỷ, tiếng thơ cuốc vẫn còn nghe... Nguyên văn Cận hàn thực vũ thảo thê thê Trước mạch miêu phong liễu ánh đê Ðẳng thị hữu gia qui vị đắc Ðỗ quyên hưu hướng nhĩ biên đề. Dịch nghĩa Mưa gần tiết hàn thực, cỏ xanh tốt Gió rờn lúa non, liễu trên đê lấp lánh (?) Như nhau, sao có nhà mà chưa được về nhà Cuốc ơi, đừng hướng về bên tai mà kêu nữa. Dịch thơ Mưa hàn thực cỏ tốt tươi Lúa non gió rợn liễu phơi xanh bờ Xa quê nghe cuốc, thẫn thờ Có nhà sao vẫn vật vờ, cuốc ơi! Bản dịch thơ khác Gần hàn thực cỏ xanh mưa ướt Ngọn lúa non gió lướt liễu bờ Có nhà chưa được về nhà Ðỗ quyên thôi chớ rầy rà bên tai. (Trần Trọng Kim) Hàn thực mưa tuôn màu cỏ biếc Đồng xanh gió lướt liễu đê vờn Thương người quê cũ về đâu được Tiếng cuốc thôi đừng khóc nỉ non. (Trương Việt Linh)
Kim Lăng đồ - Vi Trang 90
“Giấc mộng” Lục Triều dài 369 năm, bắt đầu năm 220. Kim Lăng từ lâu đổi thành Nam Kinh. Cái bờ đê từng có rặng liễu đứng “buông mành” hàng mấy thế kỷ, bây giờ có còn dấu vết? Nguyên văn Giang vũ phi phi giang thảo tề Lục Triều như mộng điểu không đề Vô tình tối thị Ðài Thành liễu Y cựu yên lung thập lý đê. Dịch nghĩa Mưa sông rơi rơi, cỏ sông xanh đều một sắc Thời Lục Triều như một giấc mộng, chim đâu hót Rặng liễu ở Ðài Thành thật hết sức vô tình Vẫn giăng mành suốt mười dặm đê y như trước. Dịch thơ Mưa nhiều cỏ mọc tốt ghê Lục Triều, một giấc ngủ mê hơi dài Đài Thành liễu mặc chuyện người Mành tơ buông vẫn hơn mười dặm xanh… Bản dịch thơ khác Mưa lả tả, cỏ sông một sắc Mộng Lục Triều một giấc buồn tênh Liễu Ðài Thành, thật vô tình Y nguyên như cũ rủ mành trên đê. (Trần Trọng Kim) Phơi phới mưa bay trên cỏ sông Sáu triều như mộng tiếng chim suông Đài Thành liễu vẫn xanh hờ hững Mười dặm đê xa khói vẫn lồng. (Trần Trọng San) Phơi phới mưa sông cỏ ngập bờ Chim kêu Lục Đại đã như mơ Vô tình thay giống Đài Thành liễu Tha thướt đê dài vẫn rũ tơ. (Bùi Khánh Đản) Mưa sông lất phất cỏ non Lục triều đâu nữa chỉ còn tiếng oanh Vô tình nhất liễu Đài Thành Đê xưa mười dặm giăng giăng khói mờ. (Trương Việt Linh)
91