Rehabilitacija 2030

Prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) svaka treća osoba živi sa zdravstvenim stanjem koje zahtijeva rehabilitaciju. Potrebe za rehabilitacijom su veće kod djece i odraslih sa intelektualnim, psihičkim ili fizičkim smetnjama, bilo da su one urođene ili nastale kao rezultat bolesti i povreda. Procjenjuje se da će potrebe za rehabilitacijom samo rasti u narednim godinama kako svjetsko stanovništvo i dalje stari, a broj ljudi koji žive sa hroničnim bolestima nastavlja da raste.

Svjetska zdravstvena organizacija definiše rehabilitaciju kao „skup intervencija potrebnih kada osoba doživljava ili će vjerovatno doživjeti ograničenja u svakodnevnom funkcionisanju zbog starenja ili zdravstvenog stanja, uključujući hronične bolesti ili poremećaje, povrede ili traumu.

Imajući u vidu procjene trendova potreba stanovništva, Svjetska zdravstvena organizacija je 2017. godine organizovala sastanak više od 200 stručnjaka za rehabilitaciju iz 46 različitih zemalja kako bi se razgovaralo o stanju rehabilitacije širom svijeta.

Ovaj značajan događaj je naglasio nezadovoljenu potrebu za rehabilitacijom na globalnom nivou i pokrenuo inicijativu Rehabilitacija 2030.

Osim što skreće pažnju na dubokonezadovoljenu potrebu za rehabilitacijom širom svijeta, inicijativa Rehabilitacija 2030. naglašava važnost jačanja zdravstvenih sistema za pružanje rehabilitacije. Inicijativa označava novi strateški pristup za globalnu rehabilitacionu zajednicu naglašavajući da: – Rehabilitacija treba da bude dostupna za svu populaciju i kroz sve faze životnog vijeka; – Napori za jačanje rehabilitacije treba da budu usmjereni ka podršci zdravstvenom sistemu u cjelini i integrisanju rehabilitacije u sve nivoe zdravstvene zaštite; – Rehabilitacija je neophodna zdravstvena usluga i ključna je za postizanje univerzalne pokrivenosti zdravstvenom zaštitom, čime se razotkriva česta zabluda o tome

Rehabilitacija 2030 – novi strateški pristup rehabilitaciji na globalnom nivou

da je rehabilitacija usluga namijenjena osobama koje imaju neku vrstu invalidnosti.

Okupljajući zainteresovane strane i pozivajući na usklađenu i koordinisanu globalnu akciju za povećanje obima

rehabilitacije, identifikovano je 10 prioritetnih oblasti za djelovanje: 1. Stvaranje snažnog liderstva i političke podrške za rehabilitaciju na podnacionalnom, nacionalnom i globalnom nivou. 2. Jačanje planiranja i implementacije rehabilitacije na nacionalnom i subnacionalnom nivou, uključujući pripravnost i reagovanje u vanrednim situacijama.

3. Unapređenje integracije rehabilitacije u zdravstveni sektor i jačanje međusektorskih veza kako bi se efektivno i efikasno zadovoljile potrebe stanovništva. 4. Uključivanje rehabilitacije u univerzalnu zdravstvenu pokrivenost. 5. Izgradnja sveobuhvatnih modela pružanja usluga rehabilitacije kako bi se postepeno postigao jednak pristup kvalitetnim uslugama, uključujući pomoćne proizvode, za svo stanovništvo uključujući i one u ruralnim i udaljenim područjima. 6. Razvijanje jakih multidisciplinarnih rehabilitacionih timova, koji odgovaraju lokalnom kontekstu i promovisanje koncepta rehabilitacije kroz cjelokupno obrazovanje zdravstvenih radnika i saradnika. 7. Proširenje finansiranja rehabilitacije kroz odgovarajuće mehanizme. 8. Prikupljanje informacija relevantnih za rehabilitaciju radi poboljU utorak 26.4.2022. u Kongresnoj sali Banje Slatina, prof. dr Milica Lazović sa Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i Instituta za rehabilitaciju Beograd održala je predavanje o perspektivama razvoja fizikalne i rehabilitacione medicine. Predavanje namijenjeno ljekarima, obuhvatilo je period razvoja rehabilitacije kao kliničke discipline u svijetu i u Srbiji, ali je težište stavljeno na savremeni razvoj fizikalne medicine i rehabilitacije i njihovu ulogu u unapređenju kvaliteta života i odgovoru na potrebe stanovništva čiji se životni vijek povećava, a životni stilovi ubrzano mijenjaju. Riječi je bilo o inicijativi Rehabilitacija 2030. koja označava novi strateški pristup za globalnu rehabilitacionu zajednicu. Prof. dr Lazović je govorila o potrebi daljeg razvoja usluga fizikalne medicine i rehabilitacije koje bi mogle da odgovore na izazove velikih promjena sa kojima se naša društva suočavaju, a koje se odnose na demografiju, očekivani životni vijek, stopu preživljavanja teških bolesti, onesposobljenost, povećanje prevalencije dugotrajnih zdravstvenih stanja, napredak tehnologije, ali i zdravstvene troškove i druge društvene promjene. Pažnja je skrenuta i na povećane potrebe za rehabilitacijom usljed Covid-19 pandemije, ali i novih zaraznih bolesti. šanja zdravstvenih informacionih sistema, uključujući podatke o rehabilitaciji na nivou sistema i informacije o funkcionisanju koristeći

Međunarodnu klasifikaciju funkcionisanja, invaliditeta i zdravlja (ICF). 9. Izgradnja istraživačkih kapaciteta i proširenje dostupnosti čvrstih dokaza za rehabilitaciju. 10. Uspostavljanje i jačanje mreža i partnerstava u rehabilitaciji, posebno između zemalja sa niskim, srednjim i visokim dohotkom.

U kontekstu globalnog poziva na sistemske promjene u okviru inicijative Rehabilitacija 2030, važno je razvijati i usklađivati prakse i usluge fizikalne rehabilitacije na lokalnom i regionalnom nivou, razumijevajući da smo dio veće zdravstvene zajednice koja se zalaže za kvalitet i jednakost u pristupu uslugama rehabilitacije širom svijeta. Kao vodeći regionalni centar za usluge fizikalne medicine i rehabilitacije, ortopedske hirurgije i baromedicine, Zavod “Dr Miroslav Zotović” ulaže kontinuirane napore u jačanju svih aspekata usluge rehabilitacije za djecu i odrasle pacijente. Najveća ulaganja su usmjerena u ljudske resurse, edukaciju, nabavku moderne medicinske opreme i poboljšanje infrastrukture sve do aktivne podrške naučnoistraživačkom radu.

Rehabilitacija je prioritetna zdravstvena strategija za 21. Vijek, koja jedinstveno doprinosi optimizaciji funkcionisanja stanovništva. Rehabilitacija 2030. je poziv da se ispuni osnovno ljudsko pravo na zdravlje i blagostanje i svako od nas ima svoju ulogu.

Izvori: https://www.who.int/initiatives/rehabilitation-2030 Hartman, J. ,Duttine, A., Rehabilitation 2030: a collective call that requires individual action (http://www.rbfbjpt.org.br/en-rehabilitation-2030-collective-call-thatarticulo-S1413355521000599) https://fizijatri.org/index.php

Šta je lumboišijalgija i kako se liječi?

Svjetlana Mitrović, dr medicine - ZTC Banja Vrućica

Lumboišijalgija (išijas) je snažna oštra bol u donjem dijelu leđa koja se širi prema nozi kroz glutealnu regiju, ponekada sve do prstiju stopala. Bol se širi duž išijadičnog živca. Najčešće se pojavljuje kada disk koji se nalazi između lumbalnih pršljenova, pritišće dio živca. Disk u svom normalnom položaju ne dolazi u kontakt sa nervnim strukturama, ali u slučaju išijasa disk je prolabirao i pritišće živac.

Išijadični živac je mješoviti živac - ima motornu i osjetnu inervaciju. Od motornih ispada koji nastaju prisutna je mišićna slabost, a od osjetnih bolovi i utrnulost noge. Najčešće se opisuje kao jak, oštar i nagao, ali uporan, bol u donjem dijelu leđa. Pored bola u leđima, među glavnim simptomima su trnjenje, peckanje u nogama, stopalima ili prstima na nogama. Može se javiti i smanjena kontrola mokrenja ili pražnjenja debelog crijeva. Bol je uglavnom uporan, može biti akutni ili hronični. Pojačava se dužim stajanjem ili sjedenjem.

Uzroci nastanka lumboišijalgije:

– hernija međupršljenskog dijela kičme, povreda/trauma leđa, artritis kičme, diskus hernija, stenoza spinalnog kanala, spondilolisteza, tumori, trudnoća...

Faktori rizika:

– godine, gojaznost, dugotrajno sjedenje, dijabetes

Lumboišijalgija se najčešće javlja kao problem između 40. i 50. godine života. Osobe koje pate od gojaznosti su u većoj mjeri podložne bolu u leđima zbog povećanog opterećenja koje se vrši na kičmeni stub. Dugotrajno sjedenje, naročito u nepravilnom položaju, može dovesti do lumboišijalgije.

Oba tipa dijabetesa utiču na metabolizam pa time i na nutritijente neophodne za zdravu kičmu, diskuse i membrane.

Pod uticajem promjene u centru teže kao i zbog povećanog pritiska tokom trudnoće , kičmeni stub je pod većim opterećenjem i veoma često se lumboišijalgija javlja upravo kod trudnica.

Dijagnoza se postavlja na osnovu: – kliničke slike - Lazarevićev znak najpouzdaniji metod – MR, EMNG, RTG, CT, mijelografije

Liječenje

– Na prvom mjestu kod liječenja lumboišijalgije je smanjenje akutnog bola. Pacijentu se preporučuje kratkotrajno mirovanje, sa ograničenim pokretima tokom prvih nekoliko dana od nastanka bola. Liječenje se provodi analgeticima, kortikosteroidima i miorelaksantima. – Sa poboljšanjem stanja, pacijentu se uvode vježbe (kineziterapija) koje služe da ojačaju mišiće oko kičmenog stuba, pojačaju pokretljivost i olakšaju pritisak koji se vrši na kičmeni stub. – Među drugim oblicima terapije su oblici fizikalne terapije (elektroterapija, magnetna i ultrazvučna terapija).

Iako je fizikalna terapija obično izborna, što znači da je odluka pojedinca kada je njena primjena u pitanju, ona je najčešća suštinska komponenta u procesu rješavanja znakova i simptoma, odnosno pomoći u dugotrajnoj prevenciji išijalgije.

Akne su hronično inflamatorno oboljenje pilosebacealne jedinice, koje uglavnom zahvata folikul sebacealne žlijezde, lokalizovano najčešće na licu, grudnom košu, ramenima i leđima. Predstavljaju učestalo oboljenje kože, koje se javlja kod osoba svih životnih doba i rasa.

U populaciji bijele rase skoro 85% osoba uzrasta između 12 i 25 godina, a 25% odraslih, ispoljava neki od kliničkih oblika akni. Mogu biti prisutne i na rođenju i neonatalnom periodu, ali do puberteta ne predstavljaju značajan problem.

Bolest može biti rana manifestacija puberteta, kada kod djevojčica mogu da prethode menarhi i više od godinu dana. Najveći broj slučajeva se viđa tokom srednjeg do kasnog tinejdžerskog perioda, kada incidenca obolijevanja raste. Takođe, u posebnim slučajevima promjene perzistiraju i u kasnijem životnom dobu u trećoj i četvrtoj deceniji života.

Studije ukazuju na laku predominaciju oboljenja i težu kliničku sliku kod muškaraca. Iako nije po život opasno, oboljenje i nema centralnu ulogu u kliničkim i laboratorijskim ispitivanjima, akne značajno utiču na kvalitet života i predstavljaju socioekenomski problem. Ne manje od 15-30% oboljelih zahtijevaju medicinski tretman usljed težine kliničke slike, a 2-7% oboljelih ispoljavaju doživotno prisutne ožiljke.

Akne zauzimaju vodeću poziciju među dermatološkim dijagnozama (25,4% od 10 najučestalijih dermatoloških dijagnoza). Troškovi liječenja za primjenu sistemskih i lokalnih terapijskih procedura predstavljaju 12,6% troškova za liječenje svih kožnih bolesti.

Etiopatogeneza akni još nije u potpunosti razjašnjena, ali je široko prihvaćeno da je multifaktorijelna i da se odnosi na četiri ključna elementa: – folikularnu epidermalnu hiperproliferaciju, – hiperseboreju i izmijenjenu aktivnost sebacealnih žlijezda, – nflamaciju; i prisustvo i aktivnost mikroorganizma Propionibacterium acnes (P. acnes).

Alteracija načina keratinizacije unutar folikula predstavlja primarnu promjenu u sebacealnom folikulu i rezultuje formiranjem primarne lezije akni, mikrokomedonom. Epitel gornjeg dijela dlačnog folikula, infundibulum, postaje

Acne vulgaris

Dr med. Kristina Zrnić-Vranješ, dermatovenerolog

Hrana koja pomaže u borbi protiv akni: voće, zeleno lisnato povrće, paradajz i crvena paprika, riba, avokado, orašasti plodovi i sjemenke

hiperkeratotičan sa povećanom kohezijom keratinocita.

Veliki broj ćelija i njihova povećana kompaktnost rezultuju stvaranjem čepa u folikularnom ostijumu. Ovaj čep usmjerava akumulaciju keratina, sebuma i bakterija u niže dijelove folikula. Stimulusi koji utiču na hiperproliferaciju keratinocita i njihovu povećanu adheziju su najvjerovatnije: stimulacija androgenih hormona, smanjena količina linoleinske kiseline i povećana aktivnost interleukina (IL)-1α.

Sljedeća ključna karakteristika u patogenezi akni je hiperseboreja. Bolesnici sa aknama stvaraju veću količinu sebuma, iako se on po kvalitetu ne razlikuje od sebuma kod osoba bez akni. Trigliceridi, jedna od komponenti sebuma, se razlažu na slobodne masne kiseline pod dejstvom P. acnesa, injicirajući inflamaciju. Na lučenje sebuma utiču androgeni hormoni.

Oboljeli sa aknama imaju veći prosječni nivo androgena u serumu (iako još u granicama normalnih vrijednosti) u poređenju sa osobama bez akni. Takođe je uočena pojačana aktivnost enzima 5α reduktaze (enzim koji vrši konverziju dehidroepiandrosteronsulfata - DHEAS u potentni dehidroepiandrosteron - DHT) u folikulima na dijelovima kože na kojima se javljaju akne - lice, grudni koš, leđa.

Uloga estrogena u stvaranju sebuma nije dovoljno razjašnjena. Mehanizam djelovanja estrogena pretpostavlja: direktni oponirajući uticaj na androgene unutarsebacealne žlijezde; inhibiciju stvaranja androgena u gonadama putem negativnog feedback uticaja na oslobađanje gonadotropnih hormona i regulisanjem gena koji suprimiraju rast sebacealnih žlijezda i produkciju sebuma.

Produkcija sebuma je takođe pod značajnim uticajem neuropeptida - supstance P (SP) i enzima koji je degradira, neutralne endopeptidaze (NEP). Odgovor tkiva na neuropeptide zavisi od prisustva specifičnih receptora, kao i distribucije NEP, koji igraju ključnu ulogu u uklanjanju neuropeptida iz ekstraćelijskog okruženja i zato su važni regulatori neurogene inflamacije.

SP se endogeno oslobađa na nervnim završecima u dermu, koji okružuju sebacealne žlijezde, poslije indukcije NEP u sebacealnim žlijezdama. Ovo je važno u regulisanju funkcije sebacealnih žlijezda i ukazuje na učešće kutanog nervnog sistema (tj. stresa) u patogenezi akni.

Ekstruzija keratina, sebuma i bakterija u derm rezultuje inflamacijom koja je glavni razlog morbiditeta i sekvela (pigmentni poremećaji i ožiljci). Dominantne ćelije koje se nalaze do 24 sata nakon pucanja komedona su CD4+ limfociti perifolikularno i CD8+ limfociti perivaskularno sa kasnijim uplivom neutrofila, makrofaga, Langerhansovih ćelija i ćelija HLA-DR lokusa.

Studije pokazuju da su imunološki događaji, predvođeni perifolikularnim T helper ćelijama kod genetski predisponiranih osoba, primarni proces, započinjući komedogenezu kroz aktivaciju IL-1. Inflamacija može da utiče na regulaciju produkcije sebuma preko stvaranja inflamatornih medijatora, leukotriena B4, koji se vezuje za receptore sebocita.

Propionibacterium acnes (P.acnes) u direktnoj je korelaciji sa inflamacijom, stvaranjem proinflamatornih lipaza, proteaza, hijaluronidaza i hemotaktičnih faktora. Lipaze vrše hidrolizu triglicerida, izazivajući stvaranje slobodnih masnih kiselina koje djeluju komedogeno i primarno iritativno. P. acnes , anaerobni gram pozitivni difteroid je stanovnik normalne kožne flore i glavni činilac mikrobne flore pilosebacealnog folikula.

U aknama, abnormalna akumulacija korneocita i lučenja sebuma u većim količinama u infrainfundibular-

nom dijelu kanala predstavljaju idealan teren za razmnožavanje ove bakterije. Postoji korelacija između kolonizacije pilosebacealnog kanala i pojave mikrokomedona.

Takođe, P. acnes stimuliše regulaciju lučenja citokina vezivanjem za toll-like receptore (TLR) monocita i polimorfonuklearnih granulocita, nakon čega dolazi do oslobađanja citokina IL-1, IL-8, IL-12 i tumor nekrozis faktor α, koji imaju značajnu ulogu u inflamatornom odgovoru.

Primarna lokalizacija akni je koža lica i u manjem stepenu koža leđa, grudnog koša i ramena. Na trupu lezije su lokalizovane bliže centralnoj liniji. Bolest se karakteriše velikom varijabilnošću kutanih lezija. Iako može biti dominantan jedan vid promjena, češće je prisutno nekoliko vrsta promjena. Lezije se mogu podijeliti na neupalne i upalne.

Neupalne su otvoreni (crni) i zatvoreni (bijeli) komedoni. Otvoreni komedoni se javljaju kao zaravnjene ili lako elevirane promjene sa centralnim folikularnim udubljenjem keratina i lipida tamne boje. Zatvoreni komedon se teže uočava u vidu svijetle, lako elevirane male papule, bez klinički vidljivog otvora. Rastezanjem kože se ove promjene lakše uočavaju.

Upalne lezije variraju od malih papula, pustula do velikih, bolnih fluktuirajućih nodulusa. Da li će se lezije ispoljiti kao papule, pustule ili nodulusi zavisi od obima i lokalizacije upalnog infiltrata u dermisu.

Ožiljavanje može biti komplikacija i neupalnih i upalnih lezija. Opisuju se atrofični i hipertrofični ožiljci. Sprečavanje stvaranja ožiljaka je osnovni cilj pravovremeno započete i adekvatne terapije akni.

Varijante akni

Gram-negativni folliculitis - predstavlja komplikaciju dugotrajne lokalne ili sistemske antibiotske terapije u vidu iznenadne pojave velikog broja pustula, lokalizovanih oko usta i nosa. Posljedica je pretjeranog rasta gramnegativnih bakterija, kao što su Escherichia coli, Proteus spp, Pseudomonas spp i Klebsiella spp.

Acne excoriee - uglavnom kod djevojaka i mlađih žena. Bolesnice imaju običaj da »čupkaju« promjene, vrlo često postoje samo sekundarne promjene u vidu ekskorijacija i krusti bizarnog oblika.

Dysmorphophobia - akne su obično, objektivno blagog stepena te postoji izražena diskrepanca između težine kliničke slike i subjektivnog doživljaja bolesnica. Učestala je udruženost sa depresijom i opsesivnim neurozama.

Acne fulminans - rijetka ulcerozna forma akni, uglavnom kod muškaraca do 30. godine života. Naglog je početka, udružena sa sistemskim simptomima groznice, gubitka tjelesne težine, artralgijama i mialgijama.

Liječi se sistemski - kortikosteroidima, sa postepenim smanjenjem doze u trajanju od dva do tri mjeseca i retinoidima.

Acne conglobata - teška forma akni, sa brojnim nodulusima, grupisanim komedonima i povezanim sinusima. Češće kod muškaraca, hroničnog toka.

Lijekovima indukovane akne - najčešće kao posljedica liječenja kortikosteroidima. Mogući mehanizam je hiperkornifikacija gornjeg dijela pilosebacealnog kanala ili povreda folikularnog epitela, sa sljedstvenim prelaskom folikularnog sadržaja u dermis.

Acne cosmeticae - uglavnom kod osoba ženskog pola. Brojni kozmetski preparati, koji sadrže lanolin, petrolatum, biljna ulja i butil stearat indukuju stvaranje komedona.

Glavobolja je jedna od najčešćih zdravstvenih tegoba kod ljudi. Javlja se kao simptom koji otežava ili onesposobljava bolesnika, ali se rijetko radi o životnoj ugroženosti. Prema istraživanjima u razvijenim zemljama skoro 90% muškaraca i 95% žena imaju glavobolju barem jednom godišnje. Više od polovine odraslog stanovništva smatra da im je glavobolja jedan od životnih problema.

Uzroci i podjela glavobolja

Prema uzrocima, sve glavobolje se mogu svrstati u dvije glavne grupe: • Primarne glavobolje (vaskularni uzrok, glavobolja tenzionog tipa, migrena). U ovu grupu spada više od 90% svih glavobolja. • Sekundarne glavobolje (znak nekih drugih bolesti): intrakranijalne infekcije, tumori u lobanji, povrede glave, teške hipertenzije, bolest vratne kičmene moždine, bolesti očiju, nosa, ždrijela, zuba, ušiju, cerebralna hipoksija ili bolesti drugih dijelova organizma.

Ove glavobolje čine manje od 10% svih glavobolja.

Primarne glavobolje

Migrena je glavobolja koja traje od četiri do 72 sata. Pulsirajućeg je karaktera, umjerenog do jakog intenziteta. Obično se javlja samo na jednoj strani glave, a pogoršava se naprezanjem. Javlja se i mučnina, povraćanje i preosjetljivost na svjetlo, buku, mirise. Može se javiti u bilo kojoj životnoj dobi. Najčešće se javlja u periodu od 10. do 40. godine života. Češće se javlja kod žena nego kod muškaraca. Provocirajući faktori mogu biti: • promjene na nivou hormona estrogena (menstrualni ciklus, klimaks, upotreba oralnih kontraceptiva), • nesanica, glad, vremenske promjene.

Migrenskoj pojavi ponekad prethodi period neraspoloženja, razdražljivosti, depresije ili euforično raspoloženje, a može biti povezano i sa pojavom aure. Aura predstavlja prolazni, neurološki, vidni ili govorni poremećaj koji prethodi pojavi glavobolje. Najčešći je vidni, u obliku bljeskova ili pojačanih kontrasta boja. Napadi se mogu javljati svakodnevno ili samo jednom mjesečno.

Tenzijska glavobolja je stalna i hronična glavobolja. Najčešće počinje u okcipitalnoj regiji (stražnji dio glave) ili bifrontalnoj (prednji dio) regiji . Širi se po cijeloj glavi . Daje osjećaj pritiska i stezanja lobanje.

Glavobolja – simptom a ne bolest

Primarijus mr farm. Anđelka Damjanović, spec. farmakoinformatike

Sekundarne (simptomatske) glavobolje

Jaka glavobolja, praćena povišenom temperaturom, fotofobijom i ukočenosti vrata ukazuje na infektivni proces u glavi, kao što je meningitis. Subarahnoidalno krvarenje manifestuje se takođe akutnom glavoboljom i ukočenim vratom. Tumorski procesi u lobanji uzrokuju glavobolju, koja se javlja ujutru, nakon buđenja, ili noću. Jačina bola se mijenja sa promjenama položaja, često praćena mučninom i povraćanjem. Javljaju se i neurološki simptomi kao konvulzije, zbunjenost.

Liječenje

Osim što smanjuje kvalitet života, glavobolja može biti znak neke ozbiljne bolesti ili znak da su potrebne promjene u životnim navikama. Kratkotrajne glavobolje i ne zahtijevaju specifično liječenje. Terapija se uvodi nakon uspostavljanja dijagnoze, odnosno otkrivanja uzroka pojave učestalosti i težine glavobolje kao i stepena onesposobljenosti pacijenta. Liječenje može biti fokusirano na ublažavanje ili otklanjanje napada, profilaksu i sprečavanje pojave, ukoliko se radi o dugotrajnim i jakim glavoboljama.

Savjeti za pacijenta

Za uspješno liječenje dugotrajne i ponavljajuće glavobolje potrebno je posjetiti ljekara specijalistu koji će ustanoviti uzrok nastanka glavobolje i preporučiti terapiju. Nekada je potrebno samo, po mogućnosti, promijeniti životne navike: • odlaziti na spavanje uvijek u isto vrijeme, spavati dovoljno dugo u prozračnoj prostoriji, • izbjegavati boravak u zadimljenim prostorijama, • jesti redovno i više puta u toku dana, • obezbijediti optimalno svjetlo tokom čitanja, • biti umjeren u pijenju alkohola, odnosno piti ga uz dosta vode, • kod napada migrene, odmarati se u zamračenoj i dobro provjetrenoj prostoriji, u tišini, • pokušati povesti računa o uslovima na radnom mjestu, pogrešnom opterećenju, monotonim i jednostranim pokretima, • pokušati pobijediti stres i dati prioritet onome što je važno, • opuštati se i na radnom mjestu, • praktikovati fizičku aktivnost (gimnastika i vježbe opuštanja)

Literatura

1. Damjanović, A. et all.Vodič za savjetovanje pacijenata u apoteci, Farmaceutsko društvo RS i Farmaceutsko društvo BiH, Banjaluka, 2013. str. 48-52. 2. Edvards, C.,Stilman, P. Mala oboljenja ili velike bolesti. IV izdanje, Beograd,2011. 3. Martinović, Ž. Kako izlečiti glavobolju. Beograd: Narodna knjiga, Beograd, 2005.