Medici.com 53 by Medici.com

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

Iz Fonda ZO RS

JZU Dom zdravlja Prijedor

Riječ urednika Visoko iznad nas odjekuju lepeti vremenskih krila, koji dugu i vrelu predstavu ljeta odnose sa nebeske pozornice u daleke krajeve. Godišnji odmori su uveliko iza nas, energetske resurse duše i tijela smo obnovili za nove bitke i osvajanja. Ostaju divna sjećanja na zagrljaje toplote i dane preplavljene Sunčevim plesom po nebeskom svodu. Kap po kap jeseni polako se ulijeva u naša životna dvorišta, pretvarajući se u bujicu prekrasnih boja koje prekrivaju stabla ukrašena lišćem kao da ih je Van Gogh svojim mislima kačio po njima. Isto to lišće se polako, ali sigurno njiše na leđima povremenog povjetarca koji dune iz sive utrobe Svemira, prekrivajući pločnike i trotoare natopljene kišom kao mlado i predivno lice suzama. Pejzaži koji unose nemir, jer shvatamo da je sve ono predivno istovremeno i prolazno. List koji je prije samo nekoliko mjeseci bio mlad i zelen, danas već je žut, lomljiv i star. Ovo sve pomalo podsjeća na ljudski život. Ali isti ti pejzaži mogu da porode i posebne oblike radovanja u nama. Dok hodamo ulicama prolazeći pokraj zgrada i kuća, u nozdrvama možemo da osjetimo orkestriranje harmonija jesenskih delicija koje vrijedne domaćice pripremaju za dugu i nadolazeću zimu, kada će se porodice skupljati u jednom domu i na okupu uživati u predivnim ukusima. Jesen je improvizovano proljeće koje nas podsjeća da će sve ono što vene opet da se rodi. Čovjek je kao list, rađa se i ukrašava svoju okolinu, ali isto tako i umire da bi mjesto ustupio novom lišću, odnosno, svojoj djeci. Samo oni ljudi koji imaju djecu ponajbolje znaju da uz takvo darivanje svaki drugi dar je mizeran, nedovoljan i neuporediv. Priroda funkcioniše u savršenom skladu svojih procesa da čovjek treba samo da gleda, uči korake ljepote i prepusti se laganom vihoru strujanja materije do potpunog savršenstva. I ekipa Medici.com-a nije poklekla pred dolaskom jeseni na vrata, već joj ih je širom otvorila, želeći da pokaže da i za nju ima mjesta kod nas, s obzirom na to da su i septembar i oktobar redovno ispunjeni velikim brojem naučno stručnih skupova koje s pažnjom pratimo, želeći sve ono bitno prenijeti vama. Nekako se s jeseni prepliću teme koje govore o životu, rađanju, starenju i gašenju. Opšte je poznato da su stari ljudi u onim visokim porama intelektualnog djelanja dali najdelikatnija, najvrjednija i najkompleksnija djela u književnosti, slikarstvu, muzici i nauci. Stari ljudi su prepuni događaja, obdareni znanjem iz sopstvenog iskustva, pa su nam potrebni u svakom momentu. Oni nam olakšavaju koračanje po nepoznatim stazama života, učestvujući na taj način neposredno u brojnim društvenim sferama. Upravo o produženju ljudskog života i kvalitetu življenja u starosti u Banjaluci je održana međunarodna konferencija. U Beogradu na 6. forumu javnih zdravstvenih osiguranja raspravljalo se kako na najbolji način adekvatno isplanirati troškove liječenja, a da ono bude kvalitetno u uslovima ekonomske krize. S ponosom vam predstavljamo prof. dr Andrew-a Moore-a iz Velike Britanije, s Univerziteta u Oksfordu na Katedri Nuffield za istraživanje boli i anestetiku, a koji je bio učesnik na IV kongresu fizijatara BiH u Banjaluci. Takođe vam preporučujemo naslove „Korak ispred“ i „Dom zdravlja Prijedor“, iz kojih ćete se na najneposredniji način uvjeriti u činjenicu da su doktori u BiH istovremeno i vrhunski ljekari, ali i vrsni menadžeri koji ništa ne prepuštaju slučaju, već svaki korak planiraju pomno. Vaš „Medici.com“ Glavni urednik, prim. dr Momir Pušac

Dom porodične medicine

Doc. dr Elizabeta Ristanović

Bioterorizam

Intervju

Prof. dr Andrew Moore

Sezonska gripa

ZU „Medico Laser” Banjaluka

Za korak ispred Z D R A V S T V O

S R B I J E

Kontinuitet dobre saradnje

Prof. dr Vesna Bumbaširević

Sepsa

Anoreksija

90 104

N M K

Glavni urednik: Prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, doc. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, prof. dr Miroslav Petković, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, mr. ph. Zlata Žuvela, prof. dr Enver Zerem i doc. dr med Elizabeta Ristanović. Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, dr Mehmed Bošnjak, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, dr Slavko Pećanac, mr. ph. Rada Krća, Amra Odobašić, i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Nikole Pašića 26, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Udruženje Medici.com” Banja Luka, Nikole Pašića 26 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jovana Pušac, Jelena i Bojan Broćilović Prodaja i distributer za Srbiju UNA PRESS d.o.o. Beograd, tel: +381 11 2 188 704 Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banja Luka Tiraž: 5.000

54. broj izlazi u decembru 2012. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Z D R A V S T V O

amﬁteatru Kliničkog centra Banjaluka 26. septembra ove godine ministar zdravlja i socijalne zaštite prof. dr Ranko Škrbić i Poslovodstvo Kliničkog centra Banjaluka, na čelu sa prof. dr Branom Topićem, održalo je sastanak sa mladim ljekarima koji su tokom prethodnih pet godina, kao studenti sa najvišim prosjekom ocjena, zaposleni u Kliničkom centru Banjaluka. Tokom neformalnog razgovora s ljekarima, od kojih su neki u međuvreme-

U Kliničkom centru Banjaluka

Sa mladim doktorima medicine Prof. dr. Brano Topić je rekao da je tokom ovih pet godina zaposleno pedesetak mladih ljekara sa visokim prosjekom, te da računamo da će sa usmjeravanjem tog kadra za pojedine struke naša ustanova imati za nekoliko godina sjajan kadar koji će nositi posao i edukovati mladi kadar. Za nekih šest do deset godina sa najboljim kadrovima ćemo pokriti sve klinike, službe, zavode Kliničkog centra Banjaluka, a posebno treba da se radi na popularizaciji hirurških grana kod mladih ljekara. Doktor Andreja Figurek, jedna od mladih doktorki s prosjekom ocjena 9,59, kaže da je zadovoljna uslovima u Kliničkom centru gdje su mlade doktore medicine srdačno dočekale starije kolege. “U razgovoru s ministrom čuli smo da nas čeka dalje usavršavanje, specijalizacije u okviru kojih ćemo imati mogućnosti da dio svog staža odradimo i u inostranstvu “, rekla dr Figurekova.

nu postali ne samo specijalisti, već i subspecijalisti, ministar Škrbić i Poslovodstvo Kliničkog centra Banjaluka imali su priliku da iz prve ruke saznaju više o iskustvima mladih ljekara, izazovima i problemima s kojima se susreću i njihovim planovima za budućnost. Oni su pozdravili i podržali entuzijazam mladih ljudi i njihova nastojanja za napredak u struci. Ministar je iznio svoje planove u kojima će nastojati da se uspostavi saradnja sa pojedinim ambasadorima i kliničkim institucijama kako bi ovim ljudima ponudili dodatnu edukaciju iz inostranstva. Na taj način mladi ljekari bi se usavršavali i sa novim stečenim znanjima unaprijedili rad naše klinike. „Radi se o sjajnim doktorima, mladim ljudima, koji su puni entuzijazma i želje za učenjem, tako da ćemo im danas ponuditi dalju edukaciju. Već sada smo u pregovorima sa pojedinim ambasadorima i pojedinim kliničkim institucijama kako bi ovim ljudima ponudili dodatnu edukaciju u inostranstvu. Ja kao ministar, ali i kao profesor univerziteta, želim da pokažem da se trud isplati i da najbolji studenti moraju biti prioritet društva jer se samo elitističkim pristupom može ići naprijed“, rekao je ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Ranko Škrbić. 8

N.A.

Opšta bolnica u Foči

Sertiﬁkat ISO 9001

ukovodstvu Opšte bolnice u Foči uručen je sertiﬁkat o usaglašenosti sa standardom ISO 9001 koji je utvrdila nezavisna organizacija za sertiﬁkaciju “Lloyd’s Register”. U pitanju je organizacija sa međunarodnim ugledom, poznata po objektivnom i strogom ocjenjivanju. Opšta bolnica Foča prva je u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini koja je primijenila ovaj standard. „Kvalitet naših usluga presudno zavisi od znanja i sposobnosti osoblja koje ovdje radi i od toga kako smo organizovani da izađemo u susret pacijentima. U našoj ustanovi oduvijek su se gradili takvi odnosi i sistem rukovođenja gdje je zadovolj-

stvo pacijenta bio prvi zadatak svakog zaposlenog“, poručili su iz Opšte bolnice Foča. Oni navode da je njihov cilj da svi načelnici odjeljenja i službi budu lideri u svom okruženju, te da podstiču mlađe kolege na usavršavanje. „Ovim sertifikatom željeli smo da našim pacijentima i drugim zainteresovanim stranama pošaljemo jasnu poruku da neprekidno radimo na poboljšanju kvaliteta naših usluga, ali i na osposobljavanju rukovodioca za primjenu metoda modernog menadžmenta, na uvođenju sistema planiranja rada na svim nivoima, uvođenju jasnih internih raspodjela zadataka i ovlašćenja s osloncem na dokumentovane opise poslova, procedure i uputstva za rad, čime se podiže lična odgovornost osoblja i umanjuje vjerovatnoća greške“, kažu u fočanskoj bolnici. Poslije ovoga sertifikata, Opšta bolnica Foča će nastaviti s pripremama za sertifikaciju prema standardima sigurnosti koje je donijelo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske. Očekuje se da će ovaj posao biti završen u prvoj polovini naredne godine. N.A.

Z D R A V S T V O

Šesti forum javnih zdravstvenih osiguranja

Kriza je izazov

odličnoj organizaciji Republičkog fonda zdravstvenog osiguranja Srbije, u Beogradu je od 19. do 22. septembra ove godine održan 6. regionalni forum javnih zdravstvenih osiguranja. Pored zemlje domaćina, u radu Foruma učestvovali su predstavnici Slovenije, Hrvatske, Republike Srpske, Federacije BiH, Crne Gore, Makedonije i Albanije. Svi oni dali su doprinos traženju odgovora na pitanje kako održati sistem zdravstvenog osiguranja u uslovima ekonomske krize. Sve više novih lijekova i novih tehnologija, sve starije stanovništvo, sve dostupnije informacije o novim metodima liječenja, a sve manje novca, osnovne su odrednice uslova poslovanja u kojima se od zdravstvenog osiguranja očekuje da održi ravnotežu prihoda i troškova i da pri tome ne budu smanjeni ni kvalitet, ni dostupnost zdravstve-

ljudi to koristi. Ako je to i suviše mali broj ljudi, ili su poboljšanja u odnosu na postojeći način liječenja minimalna, odgovor zdravstvenog osiguranja je ne uvoditi tu inovaciju u paket prava», poručio je direktor Slovenačkog zavoda za zdravstveno osiguranje Samo Fakin. Ako je moguće da kriza doprinese razvoju, onda će to svako biti u oblasti prevencije i promocije zdravih stilova života, gdje se preporučuje veća alokacija troškova. Takođe, preporučuje se i veća pažnja produktivnosti rada zdravstvenih ustanova gdje, prema mišljenju većine učesnika Foruma, u svakoj zemlji ima rezervi za racionalizaciju troškova. U vezi s tim govoreno je o potrebi spajanja odjela, a i bolnica, ali i o potrebi mjerenja eﬁkasnosti i kvaliteta rada i

Biljana RodićObradović, izvršni direktor Sektora za razvoj zdravstvenog osiguranja u FZO RS

pravu mjeru broja magnetnih rezonansi, CT-a i uopšte skupih dijagnostičkih procedura na 1.000 stanovnika, potrebi preciznijeg deﬁnisanja medicinskih indikacija za sve ono što odnosi najviše novca i sl. O centralizaciji javnih nabavki u funkciji smanjenja cijena razmišljaju u većini zemalja i zato je iskustvo Republike Srpske, koja već pet godina ima centralizovane nabavke u zdravstvenom sektoru, izazvalo veliko interesovanje. Na isti način su doživljena i iskustva u vezi s javno-privatnim partnerstvom, koje je omogućilo izgradnju infrastrukture u zdravstvu i u uslovima krize, te konkretni rezultati na poboljšanju dostupnosti konsultativno-specijalističke zdravstvene zaštite u Republici Srpskoj,

FZO RS domaćin sedmog foruma

ne usluge. Ovaj svojevrsni «perpetuum mobile» zahtijeva strateško planiranje i strateško ﬁnansiranje, čega u javnim sistemima zdravstvenog osiguranja zemalja regiona do sada nije bilo dovoljno, jedna je od poruka ovog skupa. Kriza je izazov koji traži drugačiji pristup alokaciji troškova i organizaciji zdravstvenog sistema. Dugoročne mjere bi trebalo da budu usmjerene ka tome da zdravstveno osiguranje kupuje samo ono što osiguraniku treba, pri čemu će se s više opreza morati odnositi prema novim lijekovima i novim metodima liječenja. «Za sve inovacije treba odrediti testni period kako bi bilo moguće utvrditi da li i kolikom broju

ﬁnansijskom stimulisanju onih koji za isti novac urade više. U istom kontekstu govoreno je i o tome da treba težiti većoj autonomiji subjekata u zdravstvu uz istovremeno veći stepen personalizacije odgovornosti za proizvedene troškove, čega manjka u većini zemalja. Iskustva u vezi sa smanjenjem troškova bila su zastupljena u prezentacijama gotovo svih učesnika, s jedinstvenom porukom da kriza traži da se više nego do sada vodi računa ne samo o tome šta se plaća, već i po kojoj cijeni, mada su svi svjesni i limita donje granice do koje je cijene moguće smanjivati. U kontekstu smanjenja troškova govoreno je o tome da treba odrediti, npr.,

Fond zdravstvenog osiguranja RS naredne godine biće domaćin 7. regionalnog foruma javnih zdravstvenih osiguranja, koji okuplja predstavnike svih fondova zdravstvenog osiguranja iz zemalja okruženja. Ovo je dogovoreno na ovogodišnjem forumu koji je održan u Beogradu. «Dodjeljivanje organizacije narednog foruma Fondu zdravstvenog osiguranja Republike Srpske predstavlja čast, ali i odgovornost. Ovo je najznačajniji regionalni skup u našoj oblasti, koji omogućava da razmijenimo iskustva na rješavanju identičnih problema i potrudićemo se da opravdamo ukazano povjerenje», kaže direktor FZO RS Goran Kljajčin. On je rekao da je ekonomska kriza izazov koji traži odgovor na pitanje kako s manje novca od doprinosa obezbijediti eﬁkasnu i kvalitetnu zdravstvenu uslugu građanima. rezultatu koji je bez povećanja troškova doprinio znatnom povećanju broja zadovoljnih pacijenata. Dopunski izvori ﬁnansiranja su, takođe, bili u žiži interesovanja. U vezi s tim, izvjesno je da zemlje koje to do sa9

Z D R A V S T V O

slovenački osiguranici za dopunsko osiguranje, koje ih oslobađa obaveze da plaćaju participaciju prilikom korišćenja zdravstvene zaštite, plaćaju mjesečnu premiju od 30 evra. Forum se bavio i novim modelima plaćanja bolničkih usluga, čemu će biti posvećen poseban regionalni sastanak

koji će biti održan u martu naredne godine, takođe u Beogradu. Ovo je rezultat opšteg stava o izuzetnom značaju razmjene iskustava, pa je dogovoreno da zemlja koja bude domaćin regionalnog foruma organizuje i poseban sastanak na kome bi bila razmatrana samo jedna tema.

Novi model plaćanja bolničkih usluga u RS

da nisu uradile, namjeravaju da uvedu dopunsko osiguranje za participaciju. Prednost dopunskog osiguranja, između ostalog, je u činjenici da participacija na taj način postaje prihod zdravstvenog osiguranja. Slovenci su s tom praksom prvi počeli i imaju visok procenat uključenog stanovništva u dopunsko osiguranje, između ostalog, zbog visokih participacija za one koji nisu u osiguranju. Naime, slovenački osiguranik koji nije u dopunskom osiguranju, npr., za lijekove na recept s osnovne liste plaća participaciju koja iznosi 30 odsto od cijene lijeka, a za lijekove s B liste participacija iznosi čak 90 odsto. Inače,

Instalisan BH DRG gruper

Smjernice za održivo finansiranje U cilju balansiranja troškova sa raspoloživim novcem neophodne su: • Intervencije u cilju poboljšanja kod prihoda (efikasnija naplata doprinosa; dodatni izvori finansiranja); • Mjere kontrole troškova za usluge zdravstvene zaštite, lijekove i pomagala (rezanje cijena ili strukture cijena, kontrola cijena, provjera/ revizija, i sl.); • Kontrola u oblasti novčanih davanja (bolovanje); • Intervencije da bi se izbjegla uska grla u vezi s dostupnošću zdravstvene usluge (liste čekanja); • Intervencije da bi se omogućio razvoj (kvalitet); Ovo su kratkoročne sistemske mjere koje su urgentne, ali nisu dovoljne. One moraju da budu izbalansirane s dugoročnim sistemskim promjenama, naročito onima koje promovišu optimalnu alokaciju sredstava. 10

Republici Srpskoj 1. oktobra u rad je pušten BH DRG gruper, koji je instalisan u Fondu zdravstvenog osiguranja RS, nakon što je 12. septembra ove godine izvršena primopredaja grupera između predstavnika Ministarstva civilnih poslova BiH i Fonda. Prilikom primopredaje grupera, predstavnici konsultantske kuće kojoj je EU povjerila realizaciju projekta reforme ﬁnansiranja sekundarne zdravstvene zaštite u BiH, pohvalili su Fond zdravstvenog osiguranja RS zbog ozbiljnog pristupa realizaciji ovog projekta, što potvrđuje činjenica da je u RS za godinu dana urađen posao za koji su u drugim zemljama trošili nekoliko godina.

„Od početka je bila evidentna politička volja da bude sprovedena reforma i zato je projekat u RS i uspio u tako kratkom periodu. Fond nas je pratio u edukaciji i razini tehničkog znanja i mogu da kažem da Fond sada ima kadrove koji mogu biti treneri drugima za ovu oblast“, istakla je Karolina Kalanj, predstavnica konsultantske kuće. Direktor FZO RS Goran Kljajčin rekao je da je osnovna karakteristika novog modela plaćanja bolničkih usluga pravičnija raspodjela novca u skladu sa rezultatima rada svih bolnica i da je u vezi s tim važno da bude obezbijeđeno objektivno prikazivanje onoga što je urađeno, čemu će znatno doprinijeti BH DRG gruper.

Z D R A V S T V O

Projekat e-zdravstvo

Upravljanje troškovima za lijekove

Počela obuka timova porodične medicine Prva primjena e-knjižice i e-recepata

d septembra ove godine počela je obuka timova porodične medicine koji su uključeni u pilot projekat «Unapređenje kapaciteta timova porodične medicine za upravljanje troškovima za lijekove na recept». Program obuke je urađen u saradnji sa stručnim konsultantima ovog projekta mr Tarikom Čatićem, predsjednikom Ispora-a BiH, i Danijelom Đekićem, regionalnim koordinatorom Ispor-a za Republiku Srpsku.

ne koji je uključen u realizaciju ovog projekta, stručni konsultanti su uradili smjernice za izradu budžeta lijekova na recept. Smjernice su koncipirane u formi preporuka i koraka kroz koji prolazi svaki porodični doktor koristeći alat za analizu trenutnog stanja, razvijanje strategije propisivanja lijekova i analizu potrošnje na sedmičnom i mjesečnom nivou. Dr Draško Kuprešak, menadžer ovog projekta, kaže da realizacija te-

Početku obuke prethodio je pripremni period u kome je, između ostalog, urađena analiza propisivačke prakse u domovima zdravlja Doboj, Zvornik i Trebinje, kao i priručnik o farmakoekonomiji za porodične doktore. U okviru obuke doktori porodične medicine biće u prilici da čuju stručna predavanja eksperata iz oblasti farmakoekonomije mr Vladimira Zaha iz Beograda, te mr Beglera Begovića i mr Tarika Čatića iz Sarajeva. Četrdeset pet timova porodične medicine iz spomenutih domova zdravlja trebalo bi da budu upoznati s vrstama farmakoekonomskih analiza, vrstama troškova i načinom njihove analize, te metodima praćenja i analize terapijskih ishoda. Takođe, planirano je da u toku obuke bude urađena kritička analiza obavljenih farmakoekonomskih evaluacija i date smjernice propisivačke prakse s aspekta ekonomske opravdanosti. Za svaki tim porodične medici-

če prema predviđenoj dinamici i da ohrabruje zainteresovanost porodičnih doktora i menadžmenta domova zdravlja u Trebinju, Zvorniku i Doboju. «To potvrđuje podatak da je u obuku uključeno više timova porodične medicine nego što je bilo planirano», navodi dr Kuprešak, dodajući da je dodatnu ozbiljnost cijelom projektu dala saglasnost Komore doktora medicine RS da obuka bude sertiﬁkovana. Realizacija ovog projekta traje do kraja decembra ove godine, nakon čega će biti urađena evaluacija. U tim za evaluaciju, pored ostalih, imenovane su direktor Agencije za lijekove BiH mr Nataša Grubiša i specijalista farmakoekonomije iz ove agencije Jagoda Dančić. Podsjećamo, od realizacije ovog projekta očekuje se da troškovi za propisane lijekove na recept kod 45 timova porodične medicine koji su obuhvaćeni projektom, budu smanjeni za 10 odsto.

nekoliko domova zdravlja u RS i u pojedinim klinikama Univerzitetsko-kliničkog centra Banjaluka počelo se s primjenom elektronske provjere zdravstvenog osiguranja u okviru projekta ‘’e-zdravstvo’’, kojeg realizuje Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS u saradnji sa Fondom zdravstvenog osiguranja RS. Elektronska provjera osiguranja, pored nekoliko klinika UKC Banjaluka, počela je u domovima zdravlja Banjaluka, Laktaši, Čelinac i Drinić. Inače, dok u potpunosti ne zaživi elektronska zdravstvena knjižica, planirano je da se određeni period, najmanje godinu dana, zadrži i stari način ovjere knjižica kako bi se bilo sigurno da e-zdravstvo u ovom segmentu može bez probelema da bude primijenjeno kod svih davalaca usluga s kojima Fond ima ugovor. Osim elektronske provjere osiguranja, u domovima zdravlja Laktaši, Banjaluka, Drinić i Čelinac počelo je i propisivanje elektronskih recepata i do sada je u ovim domovima zdravlja propisano više od 178.000 elektronskih recepata. Podsjećamo, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS pokrenulo je projekat informatizacija zdravstvenog sistema u okviru kojeg je planirano uvođenje elektronske zdravstvene knjižice, e- kartona, euputnica i e-recepata. Korist od ovog projekta u zdravstvenom sistemu je višestruka: doprinos eﬁkasnijoj zdravstvenoj zaštiti, potpuna informatička uvezanost svih subjekata u zdravstvenom sistemu, eﬁkasnija kontrola i upravljanje troškovima u zdravstvu. Efekti uvođenja elektronske knjižice, između ostalog, odnose se na veću i jednostavniju dostupnost prava iz zdravstvenog osiguranja (provjera statusa osiguranja u samoj zdravstvenoj ustanovi i u bilo koje vrijeme), kao i na dostupnost većeg broja informacija o zdravstvenom stanju osiguranika (elektronski zapis o imunizaciji, alergijama, odobrenim pomagalima i dr.).

Z D R A V S T V O

ovi način organizovanja konsultativno-specijalističke zdravstvene zaštite (KSZ) primjenjuje se od juna 2010. godine. Naime, tada je počela realizacija projekta poboljšanja dostupnosti ovog vida zdravstvene zaštite koji je postavio visoke ciljeve. Pored poboljšanja geografske dostupnosti i skraćenja roka čekanja na specijalistički pregled, očekivanja su se odnosila i na bolju komunikaciju porodičnih doktora i specijaliste, smanjenje potrebe upućivanja pacijenata na više nivoe zdravstvene zaštite i uopšte na veće zadovoljstvo pacijenata i medicinskog osoblja. Da li su, i u kojoj mjeri, postignuta ova očekivanja, trebalo bi da pokaže anketa koju Fond zdravstvenog osiguranja sprovodi širom Republike Srpske s porodičnim doktorima i pacijentima. Ako je suditi prema rezultatima prvih anketa, očekivanja su ispunjena, što potvrđuju stavovi i pacijenata i porodičnih timova. Poredeći sadašnje stanje s prijašnjim, pacijenti navode da sada brže i jednostavnije dolaze do specijaliste, da manje putuju i znatno kraće čekaju na preglede, te da izdvajaju manje novca iz vlastitog džepa. Prvi rezultati ukazuju i na to da su pacijenti zadovoljniji u regijama gdje je KSZ ugovoren s privatnim specijalistima i gdje postoje organizovane posjete specijalista.

Konsultativno-specijalistička zdravstvena zaštita

Završena ljetna sezona projekta „Mala škola zdravlja“

etna sezona projekta „Mala škola zdravlja“ koja je realizovana na Jahorini za djecu sa prekomjerenom tjelesnom težinom, uzrasta od sedam do 14 godina, je završena, a na Jahorini je boravilo više od 300 mališana iz cijele RS. Inače, u okviru ovog projekta, kojeg ﬁnansira Fond zdravstvenog osiguranja RS, na Jahorini su u ljetnom periodu sa djecom boravili i tim porodične medicine, dva profesora ﬁzičkog vaspitanja, učitelj razredne nastave, te psiholog, koji su ih deset dana, koliko je predviđeno da traje ovaj program, za vrijeme ljeta učili o zdravim navikama života. Takođe, planirano je da mališani i u zimskom periodu provedu još deset dana sa pomenutim stručnjacima kako bi u potpunosti mogli da usvoje zdrave navike. „Ovaj kamp nije odmaralište, nego je to kamp preventivnih aktivnosti. Želimo da mališane naučimo novim vrijednostima i da se kući vrate kao mali doktori“, rekao je izvršni direketor Sektora za zdravstvo u FZO-u Nenad Babić. Tim stručnjaka koji su s mališani12

Praksa potvrđuje očekivanja Što se tiče stavova timova porodične medicine, najvećim poboljšanjem većina anketiranih smatra mogućnost komunikacije sa specijalistom i to što tačno znaju kojem spcijalisti šalju pacijenta, kao i to što se pacijent mnogo brže vraća s njegovim mišljenjem. Ovakvi stavovi dominiraju kod timova porodične medicine kojima su konsultanti iz privatnih specijalističkih ordinacija. Novi koncept organizovanja KSZ-a zasnivao se na analizi koja je bila fokusirana na identiﬁkovanju onoga čime su nezadovoljni i doktori i pacijenti i zato ne čudi što su poboljšanja prepoznali i jedni i drugi. Anketa, koja se trenutno sprovodi u Republici Srpskoj, pored toga što bi trebalo da pokaže stepen ostvarenja postavljenih ciljeva, daje mogućnost učesnicima ankete da ukažu na to šta bi još trebalo da bude poboljšano, odno-

sno ukazati na eventualne probleme. Na osnovu rezultata ankete, Fond planira da uradi akcioni plan daljeg poboljšanja dostupnosti KSZ-a, koji će uključivati i veću podršku timovima porodične medicine kod postizanja očekivanja da na primarnom nivou zdravstvene zaštite bude zadovoljen najveći dio potreba stanovništva za zdravstvenom zaštitom.

Na Jahorini boravilo više od 300 djece ma boravili na Jahorini početak realizacije ovog projekta ocijenili su veoma uspješnim. Psiholog Sanja Lukač, koja je cijelo vrijeme bila s mališanima na Jahorini, navela je da su već sada vidljivi efekti ovog projekta, s obzirom na to da je

većina mališana tražila da im se prepišu jelovnici kako bi im roditelji zdrave obroke pripremali i kod kuće. I profesor ﬁzičkog vaspitanja Dalibor Ateljević saglasan je s ocjenom da je projekat dao očekivane rezultate, s obzirom na to da su djeca za vrijeme boravka na Jahorini smršala u prosjeku od tri do pet kilograma. Inače, ovaj projekat trebalo bi da traje deset godina, a planirano je da projektom bude obuhvaćeno oko 7.000 djece uzrasta od sedam do 14 godina iz cijele RS. Program ove škole podrazumijeva predavanja o zdravlju, prevenciji i promociji zdravlja, sa posebnim akcentom na značaj zdrave ishrane. Darija Filipović

Z D R A V S T V O

entar za zdravstveni menadžment je namlađa organizaciona jedinica u okviru JZU Instituta za javno zdravstvno, čije je osnivanje inicirala Vlada Republike Srpske. Osnivanje Centra za zdravstveni menadžment planirano je još 2009. godine, kada je Zakonom o zdravstvenoj zaštiti Institutu za javno zdravstvo data nadležnost za obavljanje poslova i edukacije iz oblasti zdravstvenog menadžmenta. Iste godine JZU Institut za javno zdravstvo uvrstio je Centar za zdravstveni menadžment u svoj pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta. Centar za zdravstveni menadžment počeo je s radom u januaru 2012. godine. Prvih pola godine rad centra je finansiran iz sredstava Instituta. Naredne dvije i po godine Centar za zdravstveni menadžment će se finansirati iz sredstava koja su predviđena u okviru Projekta za jačanje zdravstvenog sektora (HSEP), kojim je obezbijeđeno 1,05 miliona KM čime izvođenje edukacija i troškovi rada centra nisu na teretu zdravstvenih ustanova u Republici Srpskoj. Centar za zdravstveni menadžment u svojoj unutrašnjoj organizaciji ne podrazumijeva zapošljavanje velikog broja ljudi. Osoblje centra čini nekoliko ljudi koji administrativno, logistički i stručno pomažu realizaciju edukacija, dok predavači budu angažovani po potrebi. Predavače čine ljudi koji svojim praktičnim i akademskim kvalifikacijama mogu prenijeti svoje znanje i iskustva osobama koje obavljaju isti posao u drugim ustanovama. Sastanak povodom početka edukacije iz zdravstvenog menadžmenta koji se realizuje o okviru Projekta jačanja zdravstvenog sektora (HSEP) održan je 24. avgusta 2012. godine u prostorijama Centra za zdravstveni menadžment. Predstavnicima medija tom prilikom obratio se dr Slobodan Stanić, direktor JZU Instituta za javno zdravstvo, koji je najavio početak edukacije i predstavio Centar za zdravstveni menadžmet, najmlađu organizacionu jedinicu Instituta, koja je istovremeno i realizator edukacije. Izvođenje edukacije zvanično je počelo, 27.8.2012. godine u Derventi, gdje je 22 učesnika iz 18 domova zdravlja (DZ Krupa na Uni, DZ Novi Grad, DZ Kostajnica, DZ Oštra Luka, DZ Kozarska Dubica, DZ Srbac, DZ Istočni Drvar, DZ Ribnik, DZ Mrkonjić Grad, DZ Šipovo, DZ Kotor Varoš, DZ Teslić, DZ Prnjavor, DZ Derventa, DZ Petrovo, DZ Modriča, DZ Brod i DZ Šamac) prisu14

JZU Institut za javno zdravstvo RS

Centar za zdravstveni menadžment

stvovalo četvorodnevnoj edukaciji na nastavnom modulu Upravljanje kvalitetom zdravstvene zaštite. Nastavu na edukaciji izvodili su doc. dr Severin Rakić (JZU Institut za javno zdravstvo – Centar za zdravstveni menadžment), dipl. ing. Zdravka Adamović (JZU Institut za javno zdravstvo), dr Savka Simić (Agencija za sertiﬁkaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite RS) i Martina Tambur (Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite). Predavači su s učesnicima edukacije obrađivali teme: Osnovni pojmovi i deﬁnicije kvaliteta zdravstvene zaštite u Republici Srpskoj, Osnovni principi upravljanja kvalitetom

zdravstvene zaštite (prvi dan); Speciﬁčne komponente upravljanja kvalitetom zdravstvene zaštite – metode i tehnike planiranja (drugi dan); Obezbjeđenje i unapređivanje kvaliteta zdravstvene zaštite i Metode i tehnike planiranja (treći dan); Obezbjeđenje i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite – Uspostavljanje strukture i procesa za upravljanje kvalitetom zdravstvene zaštite (četvrti dan). U okviru Projekta jačanja zdravstvenog sektora, u naredne dvije i po godine, predviđena je obuka koja će se odvijati kroz četiri nastavna modula: Upravljanje kvalitetom zdravstvene zaštite; Organizacioni menadžment u zdravstvenim ustanovama; Menadžment ljudskih resursa u zdravstvenim ustanovama i Zdravstvena ekonomika i ﬁnansiranje zdravstvene zaštite. Ova četiri nastavna modula predviđena su za edukovanje menadžera domova zdravlja, tj. direktora, kao i njihovih najbližih saradnika, uključujući načelnike službi i glavne medicinske sestre. Edukaciju će kroz ova četiri modula pohađati 850 učesnika iz svih domova zdravlja u Republici Srpskoj. U okviru Projekta jačanja zdravstvenog sektora predviđen je i nastavak edukacije, Upravljanje promjenama za timove porodične medicine, u okviru koje je će u naredne dvije i po godine edukaciju proći 300 timova porodične medicine, tj. 891 učesnik. Aljoša Đudurović

Z D R A V S T V O

banjalučkom parku “Petar Kočić”, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, Fondacija „Zdravlje i srce“, Udruženje kardiologa Republike Srpske i Dom zdravlja Banjaluka organizovali su 29. septembra 2012. godine obilježavanje Svjetskog dana srca sa motom “Jedan svijet, jedna kuća, jedno srce” akcijom besplatnog mjerenja krvnog pritiska i šećera u krvi, te promocijom ﬁzičke aktivnosti. Ovom prilikom, u saradnji sa domovima zdravlja, za građane u svim opštinama RS organizovani su besplatni preventivni pregledi faktora rizika za obolijevanje od kardiovaskularnih bolesti. “Pedeset odsto naše populacije umire od bolesti kardiovaskularnog sistema, zbog čega je prevencija izuzetno važna. Pri tome, nijedna druga bolest se ne može tako eﬁkasno spriječiti kao što su kardiovaskularne bolesti. Pušenje je jedan od osnovih faktora rizika koji doprinosi nastanku kardiovaskularnih bolesti na koje se može uticati. Zbog toga smo nedavno donijeli Politiku unapređenja zdravlja stanovištva Srpske, koja je prošle sedmice bila na sjednici Vlade. Prva smo zemlja koja je donijela takvu politiku nakon Regionalne konferencije Svjetske zdravstvene organizacije za Evropu, održane na Malti, gdje je usvojena Politika zdravlja Evrope do 2020. godine.

O zdravlju se ne može misliti samo onda kada je već narušeno, već od rane mladosti, od samog prvog udaha djeteta i prvog otkucaja srca. Danas je potrebno investirati u zdravlje da bi populacija, nacija, država, imale korist od toga kroz deset ili dvadeset godina”, rekao je ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Ranko Škrbić. Nacionalni koordinator za prevenciju kardiovaskularnih bolesti u Republici Srpskoj prof. dr Duško Vulić podsjetio da se u Republici Srpskoj već 12 godina zahvaljujući pokretanju inicijative od stra16

Obilježen Svjetski dan srca, 29. septembar 2012.

Preventivni pregledi faktora rizika

Prof. dr Duško Vulić

ne Fondacije “Zdravlje i srce” obilježava Svjetski dan srca s ciljem pokretanja preventivnih aktivnosti za zdravo srce. “Najčešći uzroci oboljenja srca su nezdrav način ishrane, pušenje i nedovoljna ﬁzička aktivnost i ova tri ključna faktora ne dovode samo do kardiovaskularnih oboljenja, već i do dijabetesa, malignih bolesti i hroničnih bolesti pluća. Ove godine moto Svjetskog dana srca “Jedan svijet, jedna kuća, jedno srce”, znači da je osnov prevencija u domaćinstvu, a ciljna grupa su akcija žene i djeca. Pomoćnik direktora Doma zdravlja Banjaluka za medicinske poslove i specijalista porodične medicine dr Nevena Todorović istakla je da porodična medicina ima veliki značaj u preventivnim aktivnostima u lokalnoj zajednici. “Obavljamo prevenciju od perioda djeteta do odraslog čovjeka. Naši timovi porodične medicine konstantno rade sistematske preglede i dijele letke i bro-

šure u kojima dajemo savjete o zdravom načinu života i ﬁzičkoj aktivnosti”, rekla je Todorovićeva. Obilježavanju Svjetskog dana srca u Banjaluci prisustvovali su i zamjenik gradonačelnika Jasna Brkić, potpredsjednik Skupštine grada Zdravko Josipović i načelnik Odjeljenja za društvene djelatnosti Ljiljana Radovanović. Većina građana Trebinja koja je učestvovala u današnjoj akciji beplatnog mjerenja osnovnih parametara koji mogu da utiču na razvoj kardiovaskularnih bolesti ima povišen krvni pritisak, dok im je nivo šećera u krvi u granicama normale. Ljekar u trebinjskom Domu zdravlja Dušica Čičković istakla je da su za pregled bile zainteresovane uglavnom starije osobe. - Da bi se spriječili rizikofaktori najvažnije je hraniti se zdravo, baviti se ﬁzičkom aktivnošću i pravovremeno se javiti ljekaru - rekla je Čičkovićeva. Ekipa Doma zdravlja Modriča jutros je povodom Svjetskog dana srca organizovala besplatne preglede za građane na Trgu “Doktor Milan Jelić” u Modriči. Dijeljeni su leci s edukativnim sadržajima i savjeti o prevenciji nezaraznih bolesti, među kojima su i kardiovaskularne bolesti. Ekipa Doma zdravlja savjetovala je građane kako da počnu s aktivnostima koje su značajne za zdravlje srca i istakla da Svjetska federacija za srce i njene članice alarmiraju građane da preduzmu sve mjere kako bi smanjili rizik

Z D R A V S T V O

od nastanka oboljenja srca, kao i moždanog udara. Pedijatar-kardiolog Opšte bolnice Prijedor dr Nada Rajlić naglasila je da je veoma važno da žene saznaju o rizicima i preduzmu mjere kako bi zaštitile sebe i svoju porodicu. - Ni djeca nisu pošteđena rizika za kardiovaskularne bolesti koji se mogu javiti i prije rođenja, tokom razvoja fetu-

faktora rizika. Ovaj projekat ﬁnansiraju Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite i Fond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske, a podržavaju zdravstvene ustanove u lokalnim zajednicama. Ovaj projekat trebalo bi da traje kontinuirano, a planirano je da projektom budu obuhvaćena djeca uzrasta od sedam do 12 godina iz cijele RS.

Sarajevo, 29. septembar

sa, a povećati tokom djetinjstva nezdravom ishranom i nedovoljnom fizičkom aktivnošću. Za prevenciju kardiovaskularnih oboljenja od izuzetnog značaja je projekat “Mala škola zdravlja” koji je počeo ovog ljeta, a u okviru kojeg bi u narednim godinama djeca sa prisutnim faktorima rizika, uzrasta od sedam do 12 godina, boravila u kampovima. Djeca su uz pomoć stručnjaka sticala zdrave životne navike u pogledu ishrane i fizičke aktivnosti, a u prosjeku su gubila od 2,5 do pet kilograma. Cilj projekta je da se dijete u ranom uzrastu nauči kako da pravilno živi i sačuva svoje zdravlje kako bi imalo kvalitetan, zdrav i dug život. To su zdrava djeca, ali imaju loše navike jer borave puno uz TV ili računar, ne bave se sportom, ne biraju slatkiše, jedu puno hljeba i grickalica i piju puno sokova i predipsonirana su. Jedan od 47 mališana iz prijedorske regije koji su krajem jula boravili na Jahorini je Anđelo Ševa koji ima deset godina. U kamp je došao sa 55 kilograma, a tokom boravka u kampu smanjio je tjelesnu masu za 4,5 kilograma. - Ranije sam od mame stalno tražio slatkiše, a sada za užinu jedem voće. Na Jahorini mi je bilo fino. Dječaci su igrali fudbal, a djevojčice odbojku i tenis. U sobi sam bio sa još četiri drugara i igrali smo remi i monopol. Nismo bili gladni, a ni treninzi nisu bili previše teški - rekao je Ševa. Projekat “Mala škola zdravlja” inicirao je Centar za medicinska istraživanja i razvoj zdravstvene zaštite Banjaluka s ciljem prevencije kardiovaskularnih bolesti kojima je gojaznost jedan od vodećih

Akcijom promocije zdravlja srca danas je naTrgu oslobođenja “Alija Izetbegović” u Sarajevu obilježen Svjetski dan srca. Sejdefa Bašić-Ćatić iz Centra za zdravo starenje i Partnerstva za javno zdravlje istakla je da ova akcija predstavlja upozorenje na važnost zdravlja srca, te da je poseban fokus ove godine stavljen na zdravlje srca kod žena i djece. “Ovo je sedma godina da se organizira ova akcija, u cilju da se istakne važnost prevencije srčanih oboljenja. Prevencija podrazumijeva prvenstveno zdravu ishranu, ﬁzičku aktivnost i život u prostoru bez duhanskog dima. Nekoliko nutricionista će danas govoriti o istinskom značenju zdrave ishrane”, kazala je ona. Bolesti srca i krvnih sudova uzrokuju 17,3 miliona smrtnih slučajeva sva-

ke godine u svijetu i te su brojke i dalje u porastu. Očekuje se da će do 2030. godine 23 miliona ljudi umirati godišnje od ovih bolesti. U Federaciji BiH kao uzrok smrti ova su oboljenja na vodećem mjestu. Današnju su akciju organizirali Zavod za javno zdravstvo FBiH, JU Dom zdravlja KS, Udruženja kardiologa BiH, NVO Partnerstvo za javno zdravlje, Centar za zdravo starenje općine Novo Sarajevo, Opća bolnica “Prim. dr. Abdulah Nakaš” i Sarajevo projekt zdravi grad.

“Bayer HealthCare” Osmu godinu za redom, “Bayer HealthCare” se udružuje sa Svjetskom kardiološkom federacijom i sa više od 200 drugih organizacija u 100 zemalja, povodom Svjetskog dana srca, sa ciljem da podignu svijest o kardiovaskularnim bolestima (CVD), vodećem uzročniku smrti u cijelom svijetu. “Znamo da je kardiovaskularna bolest ubica broj jedan među ženskom populacijom, uzrokujući jedan od tri smrtna slučaja u žena. Na Svjetski dan srca, potičemo žene i djecu, naše zaposlenike i širu zajednicu, da nauče više o svojim faktorima rizika i da danas usvoje ponašanje koje je zdravo za srce”, rekla je dr Dženetina Odžak (Medical direktor “Bayer” d.o.o. Sarajevo). “Od suštinskog je značaja da žene saznaju svoj rizik od CVD i da poduzmu mjere kako bi se zaštitile, s obzirom na to da se rizik od srčanog udara povećava nakon što žena napuni 55 godina.” Mit je da od bolesti srca obolijevaju samo stariji ljudi; djeca su također podložna. Nedavno istraživanje na VU “University Medical Centre” u Amsterdamu pokazalo je da gojazna djeca imaju rane pokazatelje oboljenja srca, uključujući visok krvni pritisak. Kroz zajedničku posvećenost, “Bayer” i Svjetska kardiološka federacija rade na uspostavljanju opštih standarda za prevenciju kardiovaskularnih bolesti, s ciljem da omoguće duži i bolji život za svjetsku populaciju kroz prevenciju kardiovaskularnih bolesti i moždanog udara. “Bayer” također učestvuje u implementaciji Principa nacionalnih i regionalnih smjernica u prevenciji kardiovaskularnih bolesti. Aspirin u malim dozama priznat je kao osnovna terapija u smanjenju rizika od ponovne pojave CVD-a, kao što su, ali ne i isključivo, infarkt i moždani udar, a bazirano na kliničkim studijama i ekstenzivnom stvarnom kliničkom iskustvu. Dodatno, postoje jaki dokazi koji podržavaju upotrebu malih doza aspirina u prevenciji prvog infarkta ili moždanog udara (primarna prevencija) kod odgovarajućih pacijenata. Za ljude s umjerenim do visokim rizikom Američka kardiološka asocijacija, Evropsko kardiološko društvo i Jedinica preventivne službe SAD preporučuju terapiju malom dozom aspirina.

Medici.com

Z D R A V S T V O

JZU Dom zdravlja Prijedor

Dom porodične medicine Pripremio: Bojan Broćilović

edicinska praksa u svijetu pokazala je da je porodična medicina najbolji model primarne zdravstvene zaštite. Ona ponajbolje osigurava zdravstvenu zaštitu tokom života, jer je kroz vrijeme karakteriše stvaranje bliske veze između ljekara i pacijenta. Uloga porodičnog ljekara je od izuzetnog značaja, jer on pruža kontinuiranu njegu, određenu potrebom pacijenta, rješavajući na taj način, kroz specifičan prosec, donošenje odluka vezanih i za akutne i hronične bolesti pacijenta. Što se tiče značaja porodične medicine, isti se ogleda prvenstveno u poboljšanju zdravlja stanovništva, kroz univerzalnu, efikasnu, kontinuiranu i lako dostupnu primarnu zdravstvenu zaštitu, kao i orijentisanje zdravstvene zaštite prema porodici i zajednici, baziranoj na promociji zdravlja i prevenciji bolesti. Kada je ova priča zaživljavala na našim prostorima među medicinskim osobljem nije bilo velikih dilema, ali kod pacijenata se osjećala velika zabrinutost i nesigurnost. Upravo pod reflektorom ovog, nazovimo ga „medicinskog fenomena“, porodična medicina, koja nam otkriva samo svoje pozitivne strane, posjetili smo Dom zdravlja u Prijedoru. Tamo smo srdačno dočekani kod direktorke dr Slavice Popović, specijaliste pedijatra i porodičnog ljekara. Često možemo da čujemo uvriježenu krilaticu kako iza uspješnog muškarca stoji uspješna žena. Nakon boravka u Domu zdravlja Prijedor, sa sigurnošću tvrdimo da iza velikih planova, projekata i inovacija stoji dr Slavica Popović.

Dr Slavica Popović

Ambulanta u Kozarcu

Dom zdravlja Prijedor prve korake svoga postojanja načinio je davne 1959. godine, kada je započela izgradnja zgrade Doma narodnog zdravlja. Od tada do sad DZ je prolazio kroz različita unapređenja i osavremenjavanja do današnjeg izuzetno velikog i uznapredovalog medicinskog „giganta“. „Usvajanjem Strategije razvoja primarne zdravstvene zaštite po modelu porodične medicine te donošenje odluke za Implementaciju projekta u Skupštini opštine Prijedor, u skladu sa implementacionim planom i planom mreže ambulanti porodične medicine, započeo je proces realizacije projekta implementacije porodične medicine na nivou Doma zdravlja Prijedor. Građani su registrovani i raspoređeni u timove porodične medicine. Danas imamo oko 71.000 registrovanih pacijenata, raspoređenih u 41 tim porodične medicine, a tim 42 je u formiranju. S obzirom na to da su nosioci projekta porodične medicine kvalitetni i stručni zdravstveni radnici, ljekari opšte prakse su upućeni na specijalizaciju iz porodične medicine, ljekari druge specijalnosti na doedukaciju, a medicinske sestre na edukaciju. U Domu zdravlja Prijedor rade 22 specijalista porodične medicine, šest specijalista sa doedukacijom i 70 edukovanih medicinskih sestara. Započet je proces rekonstrukcije i izgradnje novih

objekata ambulanti porodične medicine što je naročito intenzivirano u posljednje dvije godine“, počela je dr Popović. Od nje smo saznali da je u rekonstrukciji i renoviranju izgradnje novih objekata učestvovalo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite preko Jedinice za koordinaciju projekata, opština Prijedor i Dom zdravlja Prijedor. Imenovanjem dr Slavice Popović na dužnost direktora Doma zdravlja u martu 2010. godine, otvoren je prvi objekat, potpuno renoviran i opremljen u Kozarcu sa dvije ambulante porodične medicine, polivalentnom stomatološkom ambulantom, a omogućena je i laboratorijska dijagnostika i pedijatrijska konsultativno- specijalistička zdravstvena zaštita. Drugi objekat otvoren je iste godine u avgustu u Gornjoj Lamoviti za jedan tim porodične medicine sa pratećom laboratorijskom dijagnostikom i apotekom. Početkom decembra 2010. godine timovi porodične medicine useljeni su u adaptiran i savremeno opremljen centralni objekat u centru grada, tako da se u prizemlju Doma zdravlja u Prijedoru sada nalazi hematološko-biohemijska laboratorija, a na prvom spratu Doma zdravlja, stvoreni su uslovi za rad i radi 17 timova porodične medicine. Sve ambulante porodične medicine opremljene su, prema standardima, novim setom medicinske opreme. Korak naprijed u sprovedbi plana mreže ambulanti porodične medicine na području opštine Prijedor, u Domu zdravlja u Prijedoru, u 2011. godini otvorena je i ambulanta porodične medicine u Brezičanima. Pacijentima koji su registrovani u jedan tim porodične medicine u ambulanti u Brezičanima omogućene su usluge laboratorijske dijagnostike, a u istom objektu otvorena je i apoteka. Istog dana otvoren je saniran i adaptiran objekat na Urijama za osam timova porodične medicine što je omogućilo i približilo zdravstvenu zaštitu stanovništvu koje teritorijalno gravitira tom području. U istom objektu pacijenti mogu dobiti kompletne usluge hematološko-biohemijske laboratorijske dijagnostike. Istovremeno

Z D R A V S T V O Otvoranje ambulante Brezičani

je izvršena adaptacija ambulanti Službe za stomatološku zaštitu. U stomatološkoj službi pružaju se usluge kako iz oblasti primarne stomatološke zaštite, tako i iz oblasti sekundarne stomatološke zaštite i to usluge protetike, oralne hirurgije i ortodoncije za područje cijele regije. U funkciju je ponovo stavljen stomatološki rtg aparat. Sredinom 12. mjeseca otvorena je ambulanta porodične medicine u Rakelićima u novoizgrađenom objektu gdje je smješten jedan tim porodične medicine, apoteka i laboratorija. Paralelno sa otvaranjem navedenih ambulanti nastavljeni su radovi na adaptaciji i sanaciji centralnog objekta u Domu zdravlja Prijedor. U tom pravcu, vrlo brzo su stvoreni uslovi za preseljenje higijensko-epidemiološke službe, te pratećih prostorija za Službu porodične medicine i nemedicinskog segmenta - ekonomsko-ﬁnansijske i pravno-kadrovske službe na drugi sprat centralnog objekta. Sopstvenim ﬁnansijskim sredstvima izvr-

šena je djelimična adaptacija i uređenje prostora radiološke službe, a u funkciju je stavljen i ultrazvučni kabinet. „Ono što nam je izuzetno drago je to da smo počeli sa potpunim korištenjem aplikativnog softvera „Dr Medic“. Mi sada vodimo elektronski karton i u mogućnosti smo da uvezujemo i druge službe na centralni server“, s ponosom iznosi dr Popović. Služba porodične medicine je umrežena s laboratorijskom službom što je omogućilo da se počne sa korištenjem elektronske laboratorijske uputnice. Ovakav način rada omogućio je našim pacijentima komfor jer više ne moraju da dolaze po laboratorijske nalaze jer se isti automatski nakon završene analize vraćaju porodičnim doktorima na uvid. U pravcu unapređenja zdravstvene zaštite, kroz nabavku savremenih uređaja, „jedan od nama izuzetno značajnih koraka, a što nas čini srećnima i ponosnima, jeste činjenica što smo uspjeli nabaviti pokretni mamograf. Izuzetno nam je

Dječija ambulanta u Omarskoj

drago da je Dom zdravlja Prijedor prvi u regiji koji ima ovakvu vrstu izuzetno značajnog aparata“, iznijela je dr Popović. U Projektu nabavke pokretnog mamografa učestvovali su Udruženje građana „Don“, opština Prijedor i Dom zdravlja. Početkom samo ove godine urađeno je preko hiljadu preventivnih mamografskih pregleda žena u Prijedoru. Trenutno se pokretni mamograf nalazi u Novom Gradu, gdje je urađeno oko 200 preventivnih pregleda, a planira se i oko 100 mamografskih pregleda kod žena iz Kostajnice. Potrebno je naglasiti da se polaže mnogo u Program prevencije i kontrole masovnih nezaraznih bolesti. Osnovni cilj programa je prevencija oboljenja, rano otkrivanje eventualnih promjena što omogućava blagovremenu terapiju, a samim tim i povoljnu prognozu. Uporedo sa implementacijom projekta porodične medicine implementiran je i projekat konsultativno-specijalističke zaštite iz oblasti pedijatrije i ginekologije. Nakon izvršene registracije za izabranog pedijatra stvorili su se uslovi za formiranje tri pedijatrijska tima. Na ovaj način omogućen je slobodan pristup pedijatru za djecu od nula do šest godina, a omogućena je i konsultativna-pedijatrijska zaštita za djecu iznad šest godina kao podrška doktorima porodične medicine. U okviru pedijatrijske zaštite pružaju se usluge i ultrazvučne dijagnostike, spirometrije, a za svu djecu sa području cijele opštine, bez obzira na izabranog pedijatra, organizovana je imunizacija kroz vakcinalni centar. Pedijatrijska zaštita obezbjeđena je i za djecu sa područja Kozarca i Omarske kroz posjete pedijatra konsultanta u navedenim mjestima koju upravo pruža dr Popović. Pored konsultativno-specijalističke zaštite iz oblasti pedijatrije u Domu zdravlja je organizovana i konsultativno-specijalistička zaštita iz oblasti ginekologije. Ginekološka ambulanta nalazi se u adaptiranom i saniranom prostoru u centru grada i tehnički je kompletno opremljena. Ginekološke usluge pruža kvalitetan i stručan kadar. Za izabranog ginekologa u našem Domu zdravlja do sada se opredijelilo preko 10.000 žena, ističe doktorka Popović. U okviru ginekološke zaštite omogućeni su i ultrazvučni pregledi i dijagnostika, a u pripremi je i ambulanta za kolposkopiju za koju naš spec. ginekologije ima međunarodni sertiﬁkat. Posjete ginekologa, pod istim uslovima, organizovane su i u područnoj ambulanti u Omarskoj. Na ovakav način implementacije sa19

Z D R A V S T V O Dr Snježana Pekez

vremenog oblika pružanja zdravstvene zaštite, uz uloženi rad i podrobno planiranje svakog poteza, uz sinhronizovane timove, ova ustanova se priprema za sertiﬁkaciju. U tom pravcu održavani su brojni pripremni sastanci u saradnji sa Agencijiom za sertiﬁkaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite RS. U prilog ovome govori činjenica da su Dom zdravlja u Prijedoru posjetili članovi agencije, koji su istovremeno bili zadovoljni sa svim onim što je do sada urađeno. U pogledu saradanje Doma zdravlja Prijedor sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite i Fondom zdravstvenog osiguranja RS, dr Popović je naglasila da je saradnja izuzetno korektna i profesionalna. Sarađujući sa fondom, došlo se do realizacije investicionih ulaganja, nabavljen je biohemijski analizator, a trenutno se pregovara o mogućnostima nabavke savremenog ultrazvučnog aparata. Da se ne radi samo o profesionalnom ljekaru, već i o humanoj osobi koju krase

Ambulanta Rakelići

izuzetne vrline, u prilog ovoj tvrdnji govori rečenica dr Popović: „Meni je cilj da svi građani dobiju jednaku zdravstvenu zaštitu u jednako opremljenim ordinacijama i pod identičnim uslovima. Za mene ne postoji razlika da li se radi o pacijentima sa sela ili iz grada, što je i cilj modela porodične medicine, a cilj ovog projekta i modela porodične medicine i jeste upravo to da se svi pacijenti osjećaju ravnopravno kada dođu kod ljekara na pregled. Dakle, cilj je ovu ustanovu, kroz sve ambulante, što više približiti pacijentu, da građani ne moraju da se izlažu bespotrebnim troškovima putujući u Prijedor.“ „Da je značajan i koristan model porodične medicine“, ističe i dr Popović, „jer su na ovaj način pacijenti bolje obezbjeđeni u odnosu na prethodno vrijeme. Iz tog razloga se i insistiralo na implementaciji projekta porodične medicine.“ Pacijenti mogu da dobiju kvalitetniju zdravstvenu zaštitu, ne zato što su prethodni modeli zdravstvene zaštite bili

Ambulanta Omarska

loši, već iz razloga što su uslovi rada u sadašnjim ambulantama osavremenjeni, što značajno utiče na kvalitet kako rada ljekara, tako i na zadovoljstvo pacijenata. Savremena dijagnostička opremljenost dovela je do unapređenja preventivnog djelovanja u otkrivanju karcinoma dojke, grlića materice putem briseva i papa-testova, kao i debelog crijeva u ranim fazama. Isto tako, unaprijeđeno je preventivno djelovanje u oblasti kardiovaskularnih oboljenja, redovnijim i planiranim mjerenjem krvnog pritiska, holesterola i šećera u krvi. Slušajući doktorku Popović o svim pravcima razvoja, ono što se da zaključiti danas se mnogo više edukativno radi na osposobljavanju ljekara porodične medicine. „Sistem porodične medicine morao bi biti samo malo ﬂeksibilniji, ne zatvarajući se u timove gdje rade tačno određeni ljekari i sestre, jer u velikom broju slučajeva potrebna su stručna mišljenja većeg broja ljekara koja uveliko mogu doprinijeti kvalitetnijem pružanju zdravstvenih usluga i liječenju pacijenata“, dodala je dr Popović. Napustivši Dom zdravlja Prijedor, po povratku u Banjaluku, ekipa Medici.

com-a svratila je u područnu ambulantu porodičnih timova u Omarskoj i tamo se uvjerila u sve ono što nam je rekla dr Popović. Sasvim opušteno smo razgovarali sa medicinskim osobljem koje nas je srdačno dočekalo, a što potvrđuje iskonsko zadovoljstvo samih radnika. Pacijenti koji su čekali na preglede takođe nisu bili nervozni, već su nas i pored nužnosti da posjećuju ljekara dočekali srdačno i sa osmijehom. Dali smo sebi za pravo da pokucamo na prva vrata kod porodičnog ljekara i tamo smo zatekli dr Snježanu Pekez, spec. porodične medicine. Postavili smo joj nekoliko kratkih pitanja, a ona nam je o modelu porodične medicine iznijela svoje pozitivne kritike, istakavši da je vrlo bitno voljeti svoj posao i posvetiti se njemu u punoj mjeri. Takođe je istakla da je porodična medicina odličan model pružanja zdravstvene zaštite iz razloga što kao ljekar poznaje sve svoje pacijente i na taj način izuzetno lako uspostavlja odnos povjerenja a sve u cilju kvalitetnijeg liječenja pacijenata. Istakla je i to da bi više trebalo da se uradi na uspostavi ﬂeksibilnijeg odnosa između ljekara porodične medicine i ljekara sa sekundarnog nivoa.

Z D R A V S T V O

Banjaluci je od 6. do 9. septembra trajao Peti međunarodni skup “Ekologija, zdravlje, rad, sport” u čijem radu su učešće uzeli eminentni stručnjaci različtih proﬁla sa područja Republike Srpske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Hrvatske, Crne Gore i Makedonije. Bila je to još jedna prilika da profesori, doktori, inženjeri, eksperti za bezbjednost, razmijene stavove, iskustva i najnovija znanja iz raznorodnih oblasti koje se tiču zdravlja, ekologije i samog života. Pokrovitelj ovog skupa bila je Vlada Republike Srpske, a upornost, organizacione vještine dr Branka Dikića i veličina ovog čovjeka, najzaslužnijeg za njegovo održavanje, daju ovom skupu posebnu dimenziju. I naš Medici. com, tradicionalno, već ima zapaženo učešće u radu simpozijuma ne samo po tome što aktivno pratimo sva događanja i predavanja, već i po tome što je član naše redakcije doc. dr Elizabeta Ristanović sa Vojnomedicinske akademije u Beogradu ujedno i član Naučnog odbora skupa. - U ovih godinu dana, koja je jako brzo prošla, suočili smo se s globalnom krizom, izazovima globalizacije, novim problemima i dilemama koje se tiču osnovne tematike ovog multidisciplinarnog i multidimenzionalnog skupa koji nosi naziv Ekologija, zdravlje, rad, sport! Tu smo da ih prodiskutujemo i analiziramo sa naučnog i stručnog aspekta jer zadiru u esenciju samog života, a odgovorni smo za budućnost naših pokoljenja i zemlje na kojoj živimo, rekla je docentkinja Ristanović na svečanom otvaranju skupa, pozdravljajući učesnike i brojne goste među kojima su bili predstavnici Ministarstva za nauku Republike Srpske, grada Banjaluka, brojni akademici i predstavnici medicinskih i obrazovnih institucija naše zemlje. U daljem toku, naša uvažena saradnica je u svojstvu plenarnog predavača ponovo svojom stručnošću, elokventnošću, jasnoćom riječi i izraza, snagom izgovorenog i kompletnim nastupom izazvala divljenje mnogobrojnih slušalaca u Kristalnoj sali hotela “Bosna”, otvorivši mnoga pitanja i pokrenuvši mnoga razmišljanja. Docentkinja Ristanović govorila je o bioterorizmu kao komunikacijskom izazovu savremenog doba. Budući da je riječ o temi koja intrigira stručnjake različitih proﬁla, a veoma je značajna za sve one koji se bave ljudima za vrijeme krize Medici.com je zabilježio najvažnije akcente ovog predavanja. - Danas se u vremenu i svetu u kome živimo suočavamo sa terorizmom koji poprima zastrašujuće atribute glo22

Medici.com na Petom međunarodnom kongresu “Ekologija, zdravlje, rad, sport”

Bioterorizam kao komunikacijski izazov “Ljudski mozak funkcioniše savršeno od rođenja do početka javnog nastupa!” Mark Tven

Sa plenarnog izlaganja, doc. dr Elizabete Ristanović, VMA Beograd

balnog zla. Bioteorizam, kao vid teorizma, akutna je i aktuelna opasnost, o kojoj se poslednjih godina mnogo govori, a danas ćemo vam moji koautori i ja ovu pretnju pokušati da osvetlimo iz jednog drugačijeg ugla, kazala je dr Ristanović na početku izlaganja. Izvorno značenje pojma terorizam zasniva se na reči koja znači strah, a on u političku upotrebu ulazi u vreme Francuske revolucije. Značenje pojma terorizam je promenljivo i ima svoj istorijski tok, prilagođen političkom jeziku

vremena. U današnje vreme se, osim opštepoznatog tradicionalnog terorizma, suočavamo i sa takozvanim postmodernim terorirzmom ili superterorizmom. Ovaj termin u akademskim krugovima podrazumeva korišćenje oružja za masovno uništenje (OMU) tj. biološkog, hemijskog, radiološkog, nuklearnog pa se, shodno tome, može govoriti o bioterorizmu, hemijskom, radiološkom, nuklearnom terorizmu, uz dodatak sajber terorizma. Da li je reč o staroj igri po novim pravilima i sa novim tehnologijama, ali istim motivima tek u poslednjih 30 godina, izvedeno je više od 12.000 terorističkih napada, a naročitu dimenziju terorizam dobija nakon 11. septembra 2001. godine i poznatih događaja u SAD. Zato su u pravu teoretičari koji kažu da se terorizam može posmatrati kao zločin, kao bolest ili kao rat, što je i nama koji radimo u vojsci, a bavimo se biomedicinskom strukom, najbliže određenje. Terorizam je sinteza rata i pozorišta. Bez obzira na to o kakvom je terorizmu reč, svaki od njih je stvoren da utiče na odnose između ljudi, pojedinaca ili grupa. Dakle, terorizam kao taktika upotrebe nasilja ili pretnja nasiljem ima komunikativnu svrhu i predstvalja komunikacijski izazov, kako s aspekta terorista koji koriste mas-medije kao oružje, način komunikacije među aktivistima i kao medij za obraćanje javnosti, tako i sa aspekta strategije odbrane i upravljanja krizom za vreme terorističkog napada. Verovatnoća da neka teororistička organizacija koristi OMU znatno je porasla u posthladnoratovskoj epohi, mada ni upotreba konvencionalnih instrumenata nije umanjena. Primenom OMU teroristi nesporno mogu da višestruko uvećaju efekte svojih akcija. U odnosu na druge vrste OMU, svedoci smo zastrašujućeg širenja biološkog oružja i tehnologi-

Z D R A V S T V O

ja njegove proizvodnje i, s druge strane, neadekvatnih strategija nacionalnih bezbednosti, vezanih za ovaj segment, upravo zbog toga što svest o ovoj vrsti pretnji rizika i izazova nije na dovoljnom nivou. U nastavku izlaganja doc. dr Elizabeta Ristanović osvrnula se na speciﬁčnosti biološkog oružja, njegove karakteristike koje ga odvajkada čine civilizacijskim izazovom, kao i na nove zastrašujuće mogućnosti koje u ovom domenu otvara razvoj nauke i tehnologije i njihova zloupotreba. - Ako je u 20. veku u razvoju oružja za masovno uništenje dominirala ﬁzika, 21. vek će na tom polju obeležiti biologija, i to ona molekularna, kazala je gospođa Ristanović. Zastrašujuće posledice zloupotrebe nauke i primene biološkog oružja mogu se sprečiti samo koordinisanom akcijom na nacionalnom i internacionalnom nivou koja bi obuhvatala permanentnu edukaciju naučne, stručne i celokupne javnosti, sprovođenje mera i

postupaka biološke sigurnosti i biološke bezbednosti, širu i iskreniju podršku Konvenciji o zabrani primene biološkog oružja, pojačanu kontrolu na svim nivoima, poboljšanje obaveštajno-bezbednosnih mera i pravovremeno reagovanje, pravu i dobro pripremljenu strategiju i politiku odgovora na eventualnu biološku agresiju ili bioteroristički akt, poboljšanje međudržavne i međunarodne saradnje na ovom polju. Sve napred navedeno zahteva angažman svih subjekata društva i države, a iznad svega sektora bezbednosti, medicinske i veterinarske službe, akademske javnosti, medija... U okviru strategije odgovora na eventualnu biološku agresiju ili bioteroristički akt, s obzirom na značaj i ulogu medija i informacionih tehnologija, posebno mesto u današnje vreme zauzima savakako krizna komunikacija ili krizni PR. Tema o kojoj mi danas govorimo je izuzetno značajna, ne samo za nas koji

se bavimo biološkom zaštitom, već ima univerzalni značaj, posebno za sve one koji se bave ljudima i suočavaju sa kriznim situacijama. To je, dakle, krizna komunikacija... Pod ovim terminom podrazumeva se razmena informacija pre, za vreme i nakon kriznog događaja. A svaka kriza je, po pravilu, i komunikacijska kriza, jer ukoliko se komunikacijski deo ne sprovede uspešno, neće biti moguće uspešno sprovesti ni opreativne aspekte zbrinjavanja krize, istakla je Ristanovićeva, naglasivši da je to posebno značajno za biološke akcidente ili terorističke akte koji su brzi, nepredvidivi događaji koji izazivaju oštu nesigurnost i strah te zahtevaju hitnu reakciju svih nadležnih insitutucija. Odnosi sa javnošću u tim situacijama je nova kategorija u teoriji koja za sada još nije u dovoljnoj meri proučena. Pored toga, s obzirom na njihov karakter i efekte, ona je više predmet upravljanja od slučaja do slučaja, nego što je plod naučno zasnovanih razmatranja ili ekspertskih analiza. Stoga je, u svakom slučaju, veoma značajno ovladati nekim osnovnim alatkama kriznog PRa koje se mogu primeniti u takvim uslovima. Jer, kako reče francuski maršal Ferdinad Foch: “Nema učenja na bojnom polju, čovek može jednostavno da radi ono što može i da primeni ono što zna. Zato, da bi uradio čak i veoma malo, čovek treba da zna mnogo, i to veoma dobro!” Bioteroristički akti ili akcidenti su jedinstvena kategorija, a njihove speciﬁčnosti koje utiču na korišćenje PR alata odnose se prvenstveno na najviši stepen društvene opasnosti i rizika, veliko polje negativnog uticaja, nedostatak ključnih informacija o pogođenoj teritoriji i potrebnom vremenu za organizovano zbrinjavanje, sanaciju i preduzimanje ostalih mera. Takođe, treba uzeti u obzir i moguće prateće pojave opšteg kriminala i socijalne patologije (masovne krađe, pljačke, nasilje), kao i, iznad svega, mogućnost nastanka panike koja može da blokira funkcionisanje sistema. Odnosi sa javnošću u ovakvim situacijama usmereni su ka sledećim ciljnim grupama: zaposleni u javnim službama (interna komunikacija), povređeno/obolelo/eksponirano ili ugroženo stanovništvo, domaća i međunarodna javnost. Ciljevi PR podrške odnosili bi se na omogućavanje stvaranja što adekvatnijeg prostora nadležnim institucijama za rad u kriznim situacijama, mobilizaciju stanovništva u smislu stvaranja i jačanja partnerstva sa institucijama, kao i lokalizovanje i 23

Z D R A V S T V O

sprečavanje daljeg širenja i generisanja defetizma i pratećih negativnih pojava. Principi krizne komunikacije u takvim okolnostima odnosili bi se na obezbeđenje tačne, blagovremene i objektivne informacije, upravljanje očekivanjima, na informisanje ljudi o tome šta treba da rade i koje će koristi imati ako rade baš ono što vi želite da rade. Osnovne aktivnosti odnosa s javnošću u kriznim situacijama odnose se na krizno planiranje, sprovođenje jedinstvenih komunikacijskih akcija u vreme trajanja krize i adekvatno delovanje u vremenu kada traju posledice krize! S obzirom na to da za uspešne administrativne sisteme važi pravilo da su sve krize predvidive, sistem i institucije moraju imati razrađene detaljne planove, vezano za ovu oblast, i trenirane timove i eksperte koji se mogu suočiti s kriznom situacijom. U preventivnoj fazi trebalo bi da budu praćeni savremeni komunikološki trendovi koji počivaju na poruci da ovakvi događaji zahtevaju koordinirano reagovanje celokupnog društva. Zato je važno podizati stepen razumevanja i svesti javnosti i ukazati na razorne posledice upotrebe bioloških agenasa. U tom smislu, mediji imaju primarnu odgovornost i značaj, a mediji i medicina na ovom zadatku ostvaruju strateško partnerstvo. U fazi borbe za zaustavljanje pojave najvažniji je koordinisan pristup između institucija, medija i stanovništva. Akcija bi trebalo da bude odlučna, eﬁkasna, beskompromisna i što je moguće kraćeg trajanja, a ključnu ulogu treba da ima ljudski faktor, odnosno težište komunikacija treba staviti na ličnosti, a naročito eksperte ili speciﬁčna zanimanja čija je profesionalna dužnost da se bore i neutralištu štetno dejstvo ovih pojava. Cilj je držati vatru-krizu pod kontrolom. U toku krize najvažnije je čim pre pronaći sve neophodne činjenice o događaju koji je doveo do takve situacije, odrediti nadležnosti za davanje informacija i, naravno, što ranije informisati medije (jer tako sprečavamo širenje neistina) i, ukoliko je moguće, obezbediti im pristup mestu događaja. Vrlo je važno da informišete unutrašnju javnost (tzv. interna informisanost) jer ukoliko su jedini izvor informacija za pripadnike sistema mediji, moral može biti ugrožen. Veoma je važno da u prvoj informaciji date odgovore na pet ključnih pitanja - ko su akteri događaja, šta - sažet opis događaja, gde, kada, kako i, eventualno, zašto se događaj desio. Pri tome: Sastavite poruku precizno 24

jer svaka reč se računa! Izbegavajte žargon, tehničke termine i skraćenice! Imajte na umu da je komunikacija posao svih onih koji se bave ljudima za vreme krize i da će loša komunikacija pogoršati situaciju! I ne zaboravite, mediji će imati svoju priču - sa ili bez vaše pomoći! Jer, svakako, krizne situacije obezbeđuju dobro pozorište! U ovakvim okolnostima, važe sledeća pravila kriznog PR-a: Prvih nekoliko sati su ključni; nikad ne recite više nego što znate; ne iznosite svoje mišljenje; budite proaktivni; govorite jedinstvenim glasom. U svakom slučaju, nemojte očekivati da će mediji verovati u sve što kažete ili biti vaš prijatelj ili vam činiti bilo kakve usluge, kao ni da će vam dopustiti da povučete ili izmenite izjave, niti će čekati u nedogled vaš komentar, već će ga potražiti na drugom mestu ili će ga sami iskreirati. Naravno, oni neće tražiti vaše podatke za sebe, niti će poštovati vaše pravo na privatnost. Takođe, oni neće koristiti ni samo vaša ključna obaveštenja, već i ono što ste neobavezno izjavili. Dakle, da rezimiramo: Neophodna je stalna koordinacija sa ključnim institucijama, stroga upotreba oﬁcijelnih i proverenih informacija (bez spekulacija), kao i fokusiranje poruke na nekoliko ključnih ličnosti za javne komunikacije. Informacija mora biti potpuna, jezgrovita, jasna i važno je u njoj istaći mere upozorenja, zaštite i ponašanja javnosti. Slike i podatke sa terena trebalo bi da budu upotrebljavane selektivno da ne bi izazvale defetizam, a treba maksimalno potencirati informacije o “herojima borbe sa krizom“, tj. ekspertima raznih oblasti, u cilju identiﬁkacije najširih masa sa nadležnim institucijama i mobilisanja javnog mnenja kako bi stanovništvo postalo partner u borbi sa kriznim događajem, kazala je dr Elizabeta Ristanović dodavši da je u sledeća 24 časa neophodno proaktivno dalje prikupljati sve nove činjenice o događaju i formirati infor-

maciju, održavati neprestani kontakt s medijima i stalno plasirati informacije preko njih. U tom periodu važno je kreiranje i slanje informacija namenjenih i prilagođenih različitim ciljnim grupama. Takođe, važno je permanentno analizirati stavove u medijima i javnosti u odnosu na razvoj krizne situacije i pratiti uticaj naših aktivnosti na percepciju razvoja krize od strane javnosti. Na kraju, docentkinja Ristanović je, s obzirom na veliko profesionalno i lično iskustvo, ne samo kao međunarodno priznati ekspert za oblast bioterorizma, već i u domenu medija i komunikacija iznela i nekoliko praktičnih saveta kojih se treba pridržavati prilikom komunikacije sa medijima u uslovima krize. - Prvo, saopštite sve loše vesti što je moguće brže! Odredite najbolji metod komuniciranja s medijima. Nikada ne ponavljajte negativnu frazu koju vam je kroz pitanje naveo novinar! Sopštavajte sami sopstvene loše vesti! Bez obzira na pitanje, odgovor nikad ne bi trebalo da bude “bez komentara”. Kada zaista ne možete da komentarište, objasnite razlog. Nikada ne odgovarajte na hipotetička pitanja javnosti ili medija! Bez obzira na pitanja, držite se svoje osnovne ključne poruke! Budite prepoznatljiv izvor tačnih i aktuelnih informacija!!! Pokažite saosećajnost! Nikada nemojte lagati!... Ali, ne morate da kažete celu istinu. Ako ne znate, nemojte se pretvarati da znate. Izbegavajte hipoteze. Ostanite u svom domenu! Ako vas pitaju za problem, pričajte o rešenjima! Parafrazirajte negativna pitanja! Fokusirajte i oblikujte poruku(e)!, rekla je ona, ukazavši i da je kada se sve završi, neophodno proceniti eﬁkasnost kriznog komunikacijskog plana i eventualno ispraviti greške. - Sve su ovo važne činjenice i komunikacijske alatke, saveti i sugestije koje treba znati jer ne zaboravite: Komunikacija je posao svih onih koji se bave ljudima u kriznim situacijama, a ljudski mozak funkcioniše savršeno od rođenja do početka javnog nastupa, kako reče poznati pisac Mark Tven, završila je svoje briljantno izlaganje docentkinja Elizabeta Ristanović, a mi smo kao i uvijek bili ponosni što je ova dama naš saradnik od prvih brojeva Medici.coma i još jednom joj se zahvaljujemo na stvaralačkom doprinosu našem časopisu, na tome što, uprkos brojnim profesionalnim i ličnim obavezama, nikada ne zaboravlja svoju Republiku Srpsku i za sva dobra koja čini darujući osmijeh i plemenitost svima koji joj se za pomoć obrate.

Z D R A V S T V O

azvoj fizikalne medicine i rehabi- Četvrti kongres fizijatara BiH, litacije zasnovane na dokazima, vođene težnjom za unapređenje kvaliteta života pacijenata, bili su snažni poticaji ovogodišnjem, četvrtom po redu, kongresu fizijatara BiH sa međunarodnim učešćem. Kongres je održan u Banjaluci, od 19-22. septembra, u prostorima Banskog dvora i Akademije nauka i umjetnosti RS. Sesije su uključivale plenarna predavanja, usmene i poster prezentacije i omogućile kvalitetne diskusije o savremenim izazovima u medicinskoj rehabilitaciji na kliničkom, organizacionom, edukativnom, istraživačkom i tehnološkom polju. Istovremeno je omogućeno sagledavanje realnog stanja ove grane medicine u zdravstvenim sistemima u Bosni i Hercegovini i njenom okruženju. Multidisciplinarnost u pristupu i timski rad, danas globalni principi, na ovom kongresu su se reflektovali se kroz prisustvo doktora medicine različitih specijalnosti: najbrojniji su bili fizijatri, ali je kongresu prisutvovao i značajan broj reumatologa, ortopeda, angiologa, doktora porodične medicine, neurohirurga, neurologa, kao i drugih članova rehabilitacionog tima. Naučna saznanja i stručna iskustva koja su iznesena tokom četiri dana rada kongresa nije moguće čak ni zbirno prikazati u ovom izdanju časopisa. Zbog toga smo izdvojili samo neke od tema iz pojedinih oblasti fizikalne me- nje i zajedno s pacijentom i porodicom prođe kroz sve faze procesa protetičke dicine i rehabilitacije. rehabilitacije i reintegracije u porodicu i zajednicu. Fond zdravstvenog osiguranja Protetika i ortotika RS (koji je bio sponzor sesije „Protetika i Zavod za fizikalnu medicinu i rehabi- ortotika“) je posebnim aktom odredio da litaciju „Dr Miroslav Zotović” u Banjaluci se ova vrsta rehabilitacije provodi samo ima dugu tradiciju u protetičkoj rehabi- u Zavodu “Dr M. Zotović” koji ima komlitaciji. Treba podsjetititi da je i osnovan petentan protetički tim. Rad u kojem je zbog potrebe pružanja ove vrste usluga dat sažet prikaz protetičke rehabilitacije veteranima Drugog svjetskog rata. U pe- u ovoj referentnoj zdravstvenoj ustanoriodu tokom i nakon rata u BiH najveći vi na kongresu je, u ime grupe autora, broj amputacija su bile posljedica trau- predstavila dr Biljana Majstorović, spematskih događaja. Uglavnom su to bili cijalista fizijatar. Ostali autori, takođe svi mladi i zdravi ljudi kod kojih je proces iz Zvoda “Dr M. Zotović” su Dobrinka protetisanja prolazio bez većih kompli- Živanić, Nataša Tomić, Snježana Mrđa kacija. Međutim, u mirnodopskom peri- i Željko Marić. odu kao uzrok amputacije najčešća su vaskularna oboljenja i dijabetes melitus. Dječja habilitacija i Ovu procejnu podupiru i podaci Odsjeka za protetičku rehabilitaciju u Zavodu rehabilitacija iz 2010. i 2011. godine, gdje je 60 do Prof. dr Kosta Savić, sa Instituta za 70% amputacija bilo posljedica pomenu- zdravstvenu zaštitu dece i omladine Vojtih oboljenja. Iz ovoga se može zaključi- vodine iz Novog Sada, u svom radu istati da je riječ o pacijentima sa izraženim kao je značaj mjera za smanjenje pojave komorbiditetom i da je prva protetička oštećenja i onesposobljenosti kod djece. rehabilitacija, kao visokospecijalizovani Kada god je moguće, prevenciji treba program rehabilitacije, zahtijevala proši- dati prioritet. Prvi aspekt su preventivreni i uigrani tim koji je bio u stanju da ne mjere koje se provode u tri vremenuradi procjenu potencijala za protetisa- ska perioda života djeteta: prenatalnom,

sa međunarodnim učešćem

Funkcionalni aspekti ﬁzikalne medicine i rehabilitacije

perinatalnom i postnatalnom periodu. U prenatalnom, kako kaže prof. dr Savić, preventiva je povezana i isprepletena s nizom metoda rane dijagnostike pomoću koje se može verifikovati odstupanje od normalnog razvoja ploda kao i njegova eventualna oštećenja. Jedna od terapijskih mogućnosti u habilitaciji neurorazvojnih poremećaja je i „Vojta princip“. Riječ je o terapiji refleksnom lokomocijom koju je utemeljio češki neurolog i neuropedijatar prof. Vaclav Vojta. Ova terapija ima za cilj aktivaciju urođenih obrazaca refleksnog pokretanja koji sadrže dijelove obrazaca idealne motoričke ontogeneze koji djeci sa neurorazvojnim poremećajima nisu dostupni, te ih se refleksnim pokretanjem želi aktivirati. Tim iz Zavoda “Dr M. Zotović”, u čiji sastav ulaze fizijatar i fizioterapeut, su završili obuku za primjenu Vojta terapije koju je vodio instruktor sa „Vojta instituta“ iz Njemačke. Edukacija traje 320 sati i sastoji se iz više kurseva (Vojta A, B, C i D kurs) Autori rada o uvođenju „Vojta terapije“ na Dječjem odjeljenju Zavoda “Dr M. Zotović” u Banjaluci, prilikom predstavljanja na kongresu, istakli su da su „Vojta pristup“ prvo počeli primjenjivati kod novorođene djece, upu25

Z D R A V S T V O

ćene u ovu ustanovu zbog porođajne lezije pleksus brahijalisa, kao i kod fiksirane cerebralne paralize. Nakon završetka Vojta B kursa područje indikacija za terapiju prošireno je na neurorizičnu dojenčad i sva ostala stanja gdje je indikovana „Vojta terapija“. Planirana je obuka fizijatara iz područja Vojta dijagnostike i povećanje broja edukovanih fizijatara i fizioterapeuta za primjenu ove vrste terapije, naglašeno je u ovom radu kojeg potpisuje grupa stručnjaka - doktora iz Zavoda: Vladimira Šolaja- Koščica, Đurđica Stefanović-Papić, Gabriela Mirković, Dobrinka Dragić i Branislava Marjanović.

U Banjaluci je od 19-22. septembra 2012. održan 4. kongres fizijatara Bosne i Hercegovine, sa međunarodnim učešćem. Organizatori kongresa su bili Zavod za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav Zotović“ iz Banjaluke; Udruženje fizijatara Republike Srpske i Udruženje fizijatara Federacije Bosne i Hercegovine. Rad kongresa je tekao kroz tri paralelne sesije u prostorima Banskog dvora i Akademije nauka i umjetnosti RS. Četvrti kongres fizijatara BiH, sa međunarodnim učešćem, je održan u godini kada Zavod za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav Zotović“ iz Banjaluke obilježava 60 godina postojanja i rada. Zavod se razvio iz Radionice za izradu ortopedskih pomagala još davne 1952. godine, a od 1970. god nosi ime „Dr Miroslav Zotović“. Osnivanjem zavoda na ovim prostorima je utemeljena fizikalna medicina i rehabilitacija kao medicinska nauka, primijenjena u praksi na savremen način. U proteklih šest decenija zajedno sa zavodom razvijala se fizikalna medicina i rehabilitacija, uz periode procvata i stagnacije, ali uvijek sa krajnjim ciljem da se pacijentima omogući postizanje maksimalno mogućeg funkcionalnog oporavka, te srećnijeg i kvalitetnijeg života u porodici i zajednici. Kongres je poklon fizikalnoj medicini i rehabilitaciji, kao medicinskoj struci, ali i gradu Banjaluci koji je na poseban i najhumaniji način postao njen simbol. Kongres je pružio priliku da se razmotre različiti izazovi i pro26

Reumatoidni artritis danas - uloga fizijatra Ovo je naslov rada prof. dr Đurđice Babić-Naglić iz Kliničko-bolničkog centra u Zagrebu s kojim se predstavila na Četvrtom kongresu fizijatara BiH, sa međunarodnim učešćem, u okviru sesije: Savremeni principi liječenja i rehabilitacije zapaljenjskog reumatizma. Reumatoidni artritis je bolest koja prvenstveno zahvata sinovijsko tkivo, narušava funkciju sustava za kretanje i kvalitetu života oboljelih. Zadnja dva desetljeća postignut je veliki kvalitativni pomak u farmakoterapiji i kliničkom pristupu ovakvim bolesnicima, kaže prof. dr Babić-Naglić. blemi u medicinskoj rehabilitaciji na kliničkom, edukativnom i istraživačkom, tehnološkom i organizacionom polju, uvažavajući naučni progres, medicinsku rehabilitaciju zasnovanu na dokazima, ali istovremeno i realno stanje fizikalne medicine i rehabilitacije na prostoru Bosne i Hercegovine, bivših jugoslovenskih republika i drugih evropskih zemalja. Teme kongresa su oslikale predmet proučavanja i širinu kliničke prakse fizikalne medicine i rehabilitacije ali i oblasti djelatnosti Zavoda „Dr Miroslav Zotović“ jer su stručni i naučni radovi iz zavoda bili zastupljeni u svim tematskim oblastima kongresa.

Na kongresu su registrovana 402 učesnika, uglavnom ﬁzijatri ali i reumatolozi, ortopedi, angiolozi, neurolozi, neurohirurzi, doktori porodične medicine i drugi članovi rehabilitacionog tima. Pored Zavoda „Dr Miroslav Zotović“, kao generalnog sponzora, zlatni sponzor kongresa je bila kompanija „Berlin Chemie“, srebrni sponzor kompanija „Roche“, a podršku su dali brojni partneri i prijatelji kongresa. Medijski pokrovitelj ovog skupa je bila Radiotelevizija Republike Srpske.

Međutim, kronična nesposobnost i bol još su dio kliničke slike velikog broja bolesnika. Cilj ﬁzikalne terapije i rehabilitacije kod oboljelih od reumatoidnog artritisa ogleda se u očuvanju punog ili funkcionalnog opsega pokreta svih zglobova i normalne mišićne snage kao i tolerancija dnevnih opterećenja bez ili sa podnošljivom boli. Terapijske vježbe su kruna ﬁzikalne terapije, dok su sve ostale procedure u funkciji pripreme zgloba za aktivni pokret. Reumatološka rehabilitacija ima trostruku ulogu:liječenje strukturnih oštećenja i disfunkcije što pripada terapijskoj strategiji, kompenzaciju nastale nesposobnosti i ograničene participacije ( to je rehabilitacijska strategija) i prevencija novih simptoma i nesposobnosti (preventivna strategija). Rano prepoznavanje disfunkcije organa za kretanje jednako je važno kao rana dijagnoza i farmakološka terapija reumatske bolesti. Nefarmakološkom intervencijom može se poboljšati ukupni funkcionalni ishod. Zbog toga sam na ovom skupu učesnicima ove sesije i postavila pitanje: Čini li se dovoljno u prevenciji trajne nesposobnosti i može li se s ciljanim kliničkim traženjem disfunkcije poboljšati funkcionalni ishod u reumatskih bolesnika? kazala nam je gošća iz Zagreba prof. dr Đurđica Babić-Naglić.

Značaj i uloga medicinske rehabilitacije kod bolesnika sa kardiovaskularnim bolestima Poznato je da je medicinska rehabilitacija sastavni dio savremenog koncepta liječenja kardiovaskularnih bolesnika. Kontinuirana, pravilno dozirana, ﬁzička aktivnost u kombinaciji sa adekvatnim bihejvioralnim i farmakološkim mjerama dovodi do smanjenja ukupnog kardiovaskularnog morbiditeta, redukovanja glavnih faktora rizika i postojećih aterosklerotskih promjena na krvnim sudovima. Ovu temu je u plenarnom predavanju istakla prof. dr Gordana Devečerski sa Klinike za medicinsku rehabilitaciju Kliničkog centra Vojvodine, koje je održala u okviru pomenutog kongresa u Akademiji nauka i umjetnosti RS. Medicinska rehabilitacija je naučno najprihvatljiviji i socijalno najisplativiji način za unapređenje kvaliteta života kod kardiovaskularnih bolesnika, kaže prof. dr Devečerski i napominje da se oduvijek prisutnom zdravstvenom značaju ovih bolesti poslednjih decenija dominatno nameće njihov socioekonomski aspekt jer utrošena ﬁnansijska sredstva za medikamentno i hirurško lečenje ovih bole-

Z D R A V S T V O

snika ponekad ne daju ohrabrujuće rezultate. Zato moderna kardiologija smatra medicinsku rehabilitaciju obaveznim dijelom tretmana bolesnika sa stabilnom anginom pektoris, preležanim akutnim infarktom miokarda, intervencijama na koronarnim arterijama, operacijama srčanih zalizaka, srčanom insuficijencijom i transplantacijom srca. Svetska zdravstvena organizacija je kardiološku rehabilitaciju definisala kao skup mera i postupaka sa svrhom postizanja najboljeg mogućeg fizičkog, psihičkog i socijalnog stanja, tako da bolesnici nakon akutne epizode kardiovaskularne bolesti, znatnim delom svojim ličnim snagama ponovo zauzmu mesto u zajednici i nastave s dotadašnjim aktivnim životom. Još nijedna kontrolisana studija nije dokazala direktan efekat medicinske rehabilitacije kod ovih bolesnika. Međutim, veliki broj epidemioloških i metacentričnih studija je ukazao na značajne razlike između grupa bolesnika koji su bili uključeni u ovakve programe i onih iz kontrolnih grupa. Navešću primer iz jedne velike meta analitičke studije koji pokazuje da je grupa bolesnika nakon preživljenog infarkta miokarda, a koja je bila uključena u program medicinske rehabilitacije, imala niži opšti i kardiovaskularni mortalitet u odnosu na kontrolnu grupu bolesnika. Centralno mesto u medicinskoj rehabilitaciji ovakvih bolesnika zauzima individualno dozirana kineziterapija, primenjena kroz različite vidove fizičkih aktivnosti posebno prilagođenih za stanje njihovog kardiovaskularnog i ostalih organskih sistema. Za ove bolesnike su najprihvatljivije izotonične mišićne kontrakcije u okviru aerobnih aktivnosti jer tad postoji adekvatan transport kiseonika prema mišićima. Pre otpočinjanja fizičke aktivnosti neophodno je uraditi test opterećenja kod svih bolesnika starijih od 35 godina. Na osnovu dobijenih rezultata određuje se intenzitet, trajanje i učestalost aktivnosti. Intenzitet treba biti takav da odražava srčanu frekvenciju u opsegu od 65% do 85% frekvencije postignute na kraju testa opterećenja i sve vreme bolesnik mora da se oseća prijatno. Trajanje treninga je između 30 i 60 minuta, a učestalost najmanje četiri puta nedeljno, savjeti su prof. dr Gordane Devečerski, predavača po pozivu na kongresu u Banjaluci.

Poster prezentacije Vrlo zanimljivo istraživanje o uticaju težine đačke torbe na ﬁzički status učenika u osnovnim školama, pozdravljeno je

od učesnika kongresa koji su s pažnjom pratili i učestvovali u ovom kratkom, ali efektnom predstavljanju stručnih radova putem poster prezentacija. Pomenuto istraživanje je provedeno u okviru projekta. “Djeca traže”koju implementira Međunarodna asocijacija doktora medicine za Jugoistočnu Evropu. Dr Miodrag Femić, predsjednik ove asocijacije, ističe da je projekat imao odjeka u javnosti. Istraživanje smo sproveli u saradnji sa dvije osnovne škole u Bijeljini (jedna je gradska, a druga prigradska) kako bismo utvrdili vezu između težine đačke torbe i njenog uticaja na fizički status učenika. Izabrali smo uzorak ove populacije na osnovu mjerenja težine đačke torbe učenika i obavljenih pregleda ljekara - fizijatra i ortopeda. Izračunata je prosječna težina torbe po učeniku i minimalne i maksimalne vrijednosti po razredima, a na osnovu rezultata mjerenja tokom pet uzastopnih dana u jednoj radnoj sedmici u periodu od 14-18. novembra 2011. godine. Tokom ljekarskih pregleda izvršeno je mjerenje visine i težine učenika, pregled stopala i kičmenog stuba, uz eventualne primjedbe na opšte stanje učenika. Statističkom obradom dobijenih podataka dokazano je da težina đačke torbe prelazi dozvoljeno opterećenje i time se dovodi u vezu sa dobijenim rezultatima o fizičkom stanju učenika, priča dr Femnić. Težina đačke torbe direktno utiče na zdravlje učenika, odnosno njihov lokomotorni sistem. Negativan uticaj potvrđuje i visok procenat deformiteta stopala, kičmenog stuba (prije svega nepravilnog držanja), dok je veoma mali procenat djece koja

su koristila korektivna pomagala ili neki drugi vid rehabilitacije. Prema riječima dr Femića ovo istraživanje na reprezentativnom uzorku učenika drugog, četvrtog i osmog razreda u dvije osnovne škole potvrdilo je negativan uticaj težine đačke torbe koji, uz ostale uzroke, kao što su nepravilno sjedenje, nedovljno bavljenje fizičkom aktivnošću utiče na razvoj deformiteta kičmenog stuba i stopala. Ovako visok procenat uočenih smetnji u fizičkom statusu učenika zahtijeva sistematski prilaz u rješavanju tog problema, ne samo u smislu korigovanja nastalih smetnji (korektivnim vježbama, nošenje određenih pomagala) nego i rad na prevenciji, što bi dalo bolje rezultate, posebno u nižim razredima osnovne škole. Istovremeno treba postepeno u škole „uvoditi” školske ormariće čime bi se smanjila potreba za nošenjem nepotrebnog učeničkog radnog materijala, podsjetio je na kraju dr Femić. Tokom održavanja Četvrtog kongresa fizijatara BiH, sa međunarodnim učešćem, predstavljen je udžbenik: Okupaciona terapija u izdanju Fakulteta zdravstvenih studija u Sarajevu, za sada prvi, na prostoru nekadašnje Jugoslavije. Autorke udžbenika doc. dr Emira Švraka i prof. dr Dijana Avdić su prilikom pisanja ove knjige kortistile više od 243 reference i uspjele da ogroman broj informacija integrišu na koherentan način. Ova knjiga u kojoj je sveobuhvatno prikazan djelokrug rada okupacionog, odnosno radnog terapeuta, dala je značajan doprinos shvatanju i produbljivanju znanja o ovoj profesiji i to ne samo u kontekstu zdravstvene ustanove, već i šire društvene zajednice. Udžbenik Okupaciona terapija namijenjen je radnim (okupacionim) terapeutima, fizioterapeutima, budućim magistrima zdravstvenih nauka iz studija okupacione terapije, defektolozima, specijalizantima iz fizijatrije i pedijatrije, članovima rehabilitacionog tima angažovanim u različitim okruženjima (dnevni centri za djecu i odrasle sa onesposobljenjem, nevladin sektor i dr.). Ovaj kongres, kao i prethodni, ostavio je iza sebe pisani trag u Zborniku radova, a svi sadržaji koji su ispunili vrijeme od 19-22. septembra ove godine u Banjaluci zaslužuju pohvalu organizatorima: Zavodu za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović” Banjaluka (koji je ujedno bio i generalni sponzor kongresa), i udruženjima fizijatara RS i Federacije BiH. Pokrovitelj je bilo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite u Vladi RS, a u oblasti medija RT RS. Pripremila: Anđa S. Ilić

Z D R A V S T V O

Za početak, molim Vas da se predstavite čitateljima magazina medici.com: Ja sam prvobitno došao u Oksford kako bih čitao medicinske radove, ali sam se prebacio na biohemiju – s tim, treba imati na umu, da je u to vrijeme profesor bio Hans Krebs i to je generalno bilo sjajno vrijeme u biohemiji, kada se radilo na oksidativnoj fosforilaciji i kada smo sticali prva saznanja o intracelularnoj biologiji. Nakon toga sam radio na zajedničkom odjelu Univerziteta/NHS za kliničku biohemiju, i proveo dosta vremena pomažući u izradi novih biohemijskih testova i razvoju novih usluga. Upravo smo u to vrijeme izradili i neke imunotestove za opioidne lijekove, nakon čega sam se za čitav život zainteresovao za izučavanje boli.

Intervju

Prof. dr Andrew Moore

Vlasnik ste kompanije koja se bavi medicinskim istraživanjima? Zadnjih dvadesetak godina uglavnom radim u vlastitom aranžmanu i to u oblasti medicine zasnovane na dokazima, uz nastavak interesa za izučavanje boli, što mi daje znatnu slobodu da istražujem nove puteve; jedan od važnijih u tom smislu jeste i rad s farmaceutskim ﬁrmama na analizi podataka za pojedinačne pacijente kako bismo mogli početi istinski razumijevati šta rezultati kliničkih ispitivanja zaista znače za pojedinačne pacijente i njihove ljekare. Kažite nam nešto o projektu “Bandolier”. Zamisao koja stoji iza projekta “Bandolier” jeste da posjedujemo određene korisne dokaze, ali pristup tim dokazima i njihovo razumijevanje mogu predstavljati problem, tako da nam je trebao bolji pregled dokaza, u vidu teza (na engleskom bullet-points; bullet=metak). A u čemu držimo metke? – u opasaču za metke (bandolier). Kako god, dobio sam zadatak da sačinim mjesečni pregled za samo tri mjeseca. Petnaest godina kasnije još sam angažovan na istom zadatku, uz odgovarajući web sajt. Nešto manje smo uradili u zadnje dvije godine, jednostavno zato što je vrijeme ograničeno a mi smo se koncentrisali na razumijevanje kliničkih istraživanja u vezi s bolovima. Dosta ste se bavili analiziranjem molekule deksketoprofena, možete li nam kazati nešto više o tome? Deksketoprofen je interesantan lijek – “dobra” i korisna polovina racemičnog ketoprofena. Postoje dokazi da 28

Prof. dr Andrew Moore Velika Britanija, Katedra Nufﬁeld za istraživanje boli i anestetiku, Univerzitet u Oksfordu Correspondence Andrew Moore Pain Research Nufﬁeld Division of Anaesthetics The Churchill Oxford OX3 7LE

Prof. dr Andrew Moore održao je predavanje na IV kongresu ﬁzijatara BiH, na temu “Dokaz analgetskog dejstva deksketoprofena”

je on najmanje toliko dobar kao i dupla doza ketoprofena, možda još i malo bolji. Ono što treba znati u vezi sa svim lijekovima za ublažavanje bolova – zapravo u vezi s većinom lijekova i drugih intervencija generalno – jeste da oni na nekog dobro djeluju, ali ne na sve. Deksketoprofen je upravo takav. Ono što je izvanredno jeste da nam je “Menarini” stavio na raspolaganje sve podatke, tako da smo mogli izvršiti korisne analize i sačiniti korisne preglede, uključujući i pregled Cochrane.

Andrew Moore je studirao biohemiju na koledžu „Balliol“ u Oksfordu. Zvanje doktora stekao je na Katedri Nufﬁeld za kliničku biohemiju, gdje je radio 13 godina na dijagnostičkom testiranju i istraživanju sa pojedinačnim kliničkim odjelima, uključujući istraživanje anestetika i boli. Nakon toga je osnovao svoju ﬁrmu za dijagnostiku koja se bavi testiranjem lijekova i karcinoma i samo u Velikoj Britaniji od šest došao na preko 300 zaposlenika u periodu od manje od deset godina. Od 1993. godine radi kao glavni urednik medicinskog časopisa „Bandolier“, koji se sada može naći isključivo na internetu. Istvoremeno radi i kao direktor za istraživanje pri Odjelu za istraživanje boli Univerziteta u Oksfordu. Andrew Moore ima preko 30 godina radnog iskustva u biomedicinskim istraživanjima i autor je preko 500 naučnih i kliničkih publikacija, a učestvovao je i u izradi sistematskih pregleda i meta-analiza kao i metodoloških poboljšanja. Autor je preko 100 sistematskih pregleda, uključujući i preko 40 Cochrane pregleda, koji su ili završeni ili su još u radu. Autor je „Bandolierove knjižice o boli“ i „Bandolierove knjižice o razumijevanju medicinskih dokaza“. Andrew Moore je doktor nauka sa Univerziteta u Oksfordu, pridruženi je član Kraljevskog društva za hemiju i Kraljevskog koledža za anestetike, a počasni je profesor na Fakultetu za zdravstvene nauke Univerziteta Vels u Svonsiju.

Impresije o BiH/RS? Moj prvi dolazak u BiH bio je u Sarajevo, turistički obilazak prije nekoliko godina, i sada Banjaluka, oba grada su puna šarma, neobične arhitekture i veoma čista. Sretni ste što živite u lijepoj zemlji. Medici.com

Z D R A V S T V O

ovoj godini, kojoj je dat evropski značaj kao godini aktivnog starenja i međugeneracijske solidarnosti, 1. i 2. oktobra u Banjaluci je tim povodom održana međunarodna konferencija. Organizator je bio Socijalno-edukativni centar Banjaluka u partnerstvu sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite RS. Značajnu podršku skup je imao od asocijacije Austrian Development Cooperation, Austrijskog Caritasa i Caritasa Biskupske konferencije BiH. Dvodnevni rad ove konferencije obilježila su usmena izlaganja iz oblasti tematski označene kao starenje u društvu - kvaliteta života treće životne dobi, okrugli stolovi o primjerima dobre prakse u vezi s gerijatrijskom zaštitom iz našeg bližeg okruženja, kao i iz Italije i Austrije, te radionice o novim metodama u njezi i kreativnom radu sa starijim osobama. Aktivno starenje je kontinuirano učešće starih u socijalnim, ekonomskim, kulturnim, duhovnim i građanskim aktivnostima društva, a ne samo zadržavanje njihove radne sposobnosti i ﬁzičke pokretljivosti. Ovu deﬁniciju je pokušala opširnije približiti u svom izlaganju prof. dr Mirjana Rašević s Instituta društvenih nauka u Beogradu. -Starenje stanovništva je posledica jednog civilizacijskog trijumfa, pobede čoveka nad eliminisanjem ranog umiranja, ali takođe i pobeda vezana za kontrolu neželjenog rađanja. Brzo i intenzivno širenje procesa populacionog starenja predstavlja danas ozbiljan izazov. Prema procenama početkom 2013. godine 550 miliona ljudi u svetu imaće 65 i više godina. Prema srednjoj varijanti u projekciji UN očekuje se da će 2050. god. broj starih u odnosu na 2010 god. biti veći četiri puta. Srbija je među najstarijim populacijama u svetu i ona, čini mi se, predstavlja dobar primer za region, ali i uopšte, dokle taj proces starenja može da ode. Naime, u Srbiji danas živi milion i 250.000 ljudi koji imaju 65 i više godi-

Međunarodna konferencija - Njegom do aktivnog starenja

Kvalitetna njega dodaje život godinama

na. Ako analizu svedemo na nivo opština, videćemo da veliki broj njih u Srbiji ima sumornu demografsku budućnost, ili su čak bez te budućnosti. Tipičan primer su opštine Gadžin Han, Svrljig i Crna Trava, gde broj starijih tri puta nadmašuje broj mladih. U ove tri opštine prosečna starost je iznad 50 godina, dok je u Srbiji, prema procenama za 2012. god. čak prešla 42 godine. Broj starih u Srbiji je danas za 125 veći od broja mladih. Sledeće osobine ove populacije za koje bi se moglo reći da su univerzalne i zakonite su: starije stanovništvo je izvan gradskih centara, pre svega, zbog emigracije mladih (to je mehanička komponenta), veći je udio žena nego muškaraca (biološka komponenta - jer žene duže žive). Sve varijante projekcije Instituta društvenih nauka pokazuju da će sredinom ovog

veka Srbija biti malobrojnija i zemlja starih, jer će ih za trećinu biti više. Naročito će intenzivno biti starenje populacije starih, sve više će biti onih sa 80 i više godina i kojima će biti potrebna posebna briga, pažnja i podrška društva. U Srbiji, prema srednjoj varijanti projekcije, očekuje se da će, čak, jedna četvrtina starih sredinom ovog veka imati 80 i više godina, odnosno da će se njihov broj i udeo tri puta povećati u odnosu na početak veka, istakla je prof. dr Rašević. U tom konteksu nameće se i pitanje: Zašto je populaciono starenje i sve duži individualni vek izazov? Izazov je, pre svega, zbog posledica, odgovara prof. Mirjana Rašević i navodi makroposljedice koje su različite prirode od promjene kolektivnog sistema vrijednosti, psihologije u jednom starom društvu, pa preko posljedica koje se tiču promjene uslova života, rada, stanovanja, otvaranja rodnog pitanja u jednom starom društvu. Bitno je istaći i nove odnose među generacijama sa kojima do sada nije bilo iskustva, pa sve do onih posljedica o kojima se mnogo govori kao što su: veliki pritisci na socijalnu zaštitu, zdravstvene i penzione fondove, na tržište rada i ekonomiju uopšte. - Međutim, posebno bih istakla da osim ovih posledica na makro nivou, imamo izazove i za samu individuu u uslovima kada ona sve duže živi. Sve ove posledice očekuju odgovore koji treba da bu-

Z D R A V S T V O

du prvovremeni i adekvatni. Lako je reći, ali vrlo teško osigurati, da se oni tiču i obrazovne, zdravstvene, socijalne, ekonomske, populacione, pa čak i kulturne politike. Očekuje se da država deluje, pre svega, u dva cilja: ublažavanje fenomena starenja u svim domenima i da zadovolji potrebe sve većeg broja starih ljudi. To znači da država treba da stvara pozitivnu klimu vezanu za starenje i stare, da ih ne diskriminiše, da socijalno uključi ljude u trećem i četvrtom životnom dobu, jednom rečju, da deluje u partnerstvu sa starijima, a ne samo da obezbedi ekonomsku sigurnost i ostale materijalne pretpostavke za kvalitetan život, istakla je prof. dr Radmila Rašević, govoreći učesnicima pomenute međunarodne konferencije o temi: Socijalna zaštita i politika u pogledu brige o starijima. Starost - čest prediktor siromaštva Populacija starih osoba često se smatra visokoranjivom prema različitim kriterijima. One su nerijetko marginalizovane u pogledu njihovog društvenog uticaja, ekonomski su slabije od mlađih dobnih skupina. Unutar populacije starih naročito je težak položaj žena koje žive duže od muškaraca i koje u odnosu na njih obično na raspolaganju imaju manje sredstava potrebnih za život. I u BiH briga za stare tradicionalno se posmatra kroz sistem socijalne sigurnosti, troškove penzija, zdravstvenog i socijalnog sistema, ekonomiju i zapošljavanje, stambenu politiku kao i institut ljudskih prava. Treba podsjetiti da je jedan od prioriteta BiH na njenom putu ka evropskim integracijama – borba protiv siromaštva i socijalne isključivosti. O tome je već bilo govora u Srednjoročnoj razvojnoj strategiji BiH 2004-2007, kao prvom sveobuhvatnom dokumentu socioekonomskog razvoja sa tri osnovna cilja: Ostvarivanje pretpostavke za samoodrživ i ujednačen ekonomski razvoj, smanjenje siromaštva i ubrzanje integracije u Evropsku uniju. Radi ostvarivanja spomenutih ciljeva u strategiji je naznačeno 12 sektorskih prioriteta, od kojih je jedan i socijalni sektor. Među deﬁnisanim prioritetima je i širenje mreže socijalnih usluga za starije osobe koje su prepoznate kao skupina izložena visokom riziku siromaštva i socijalne isključivosti. Međutim, životna strana ovih dokumenata je drugačija što je pokazala analiza Caritasa Biskupske konferencije BiH, o stanju starih osoba i njihovih potreba. Prema aktuelnom popisu stanovništva iz 1991. godine u BiH živi blizu 3,8 miliona

Prof. Mirjana Rašević

stanovnika Procjenjuje se da osobe starije od 65 godina u BiH čine 17% stanovništva i ubrajaju se u najsiromašnije u društvu. Odnos troškova života i visine mirovina u velikom je nesrazmjeru. Minimalna isplaćena mirovina koju prima većina umirovljenika u srpnju 2001. iznosila je 310 KM u Federaciji BiH, a u RS 160 KM, dok je samo za troškove hrane četvoročlane porodice potrebno 600 KM. Caritasovo istraživanje, osim ovih statističkih pokazatelja, obuhvatilo je i 1.200 korisnika programa ove humanitarne organizacije, od kojih se njih 47,3% izjasnilo kao “stare osobe u potrebi”. Među njima 92,8% ima nedovoljna primanja dok 51,7% starih osoba žive sami. U BiH još živi blizu 180.000

stanovnika sa statusom raseljenih lica, od kojih su većina njih stare osobe. Ne postoji državna niti entitetska strategija i zakoni koji bi sistemski regulirali pomoć starim osobama. Umirovljenici se, uglavnom, po nekom automatizmu uključuju u kategoriju socijalnih slučajeva. Povlastice su jedino u vidu participacije u troškovima zdravstvene zaštite i smještaja u domove za stare. BiH je, prema Madridskom međunarodnom akcijskom planu o starenju, Regionalnoj implementacijskoj strategiji iz Berlina i Evropskoj socijalnoj povelji, obavezna donijeti programe

Stare osobe u potrebi zaslužuju pažnju bh. javnosti. One nisu teret u društvu, nego riznica znanja, iskustva i postojanja. Jednom će svako od nas biti u prilici da ga oslove starim.

za stare osobe (akcioni plan, strategiju, formirati odgovarajuću instituciju). Ništa od toga nije učinjeno, navodi se u ovoj Caritasovoj analizi, uz zaključak da su stare i iznemogle osobe u BiH lišene adekvatne skrbi društva i osiguranja normalnih uvjeta za život i zdravlje te su prepuštene same sebi, ukoliko nemaju članova obitelji koji bi o njima brinuli. Za stare osobe postoji veoma niska razina razumijevanja i senzibiliteta mjerodavnih tijela na svim razinama vlasti. Pomoć starima, uglavnom u vidu kućne njege, pružaju nevladine organizacije, prvenstveno karitativne: Caritas, Merhamet, Dobrotvor, Kolo srpskih sestara i Crveni krst. Program kućne njege Caritas u BiH provodi u partnerstvu sa Caritasom Srbije, uz ﬁnansijsku pomoć njemačkog Caritasa i Ministarstva za ekonomsku suradnju i razvoj vlade Njemačke. U službu se uključuje sve veći broj volontera, a posebna pažnja se posvećuje edukaciji profesionalnog osoblja. To potvrđuje primjer formiranja Socijalno-edukativnog centra u Banjaluci, zahvaljujući projektu obrazovanja odraslih za socijalna zanimanja koji je 2010. godine pokrenuo Caritas Biskupske konferencije BiH u suradnji sa Caritasom Austrije, uz ﬁnancijsku podršku Austrijske razvojne agencije. Ovim projektom je predviđen i Program osposobljavanja za njegovatelje/ice starih osoba koji će provoditi Socijalno edukativni centar u Banjaluci. Program je namijenjen odraslim osobama (iznad 18 godina) koji će nakon 500 časova teorijske nastave, vježbi i praktičnog rada biti osposobljeni za obavljanje poslova njegovatelja/ice za stare osobe. Program je javno važeći što znači da će polaznici dobiti uvjerenje koje se unosi u radnu knjižicu. Ovaj projekt predstavlja dobar primjer suradnje javnih ustanova i civilnog društva na područjima obrazovanja, zapošljavanja i socijalnih usluga za stare i nemoćne osobe. Za napomenuti je da uskoro kreće i obuka u Kantonu Sarajevo kao i na području opštine Trebinje. Priredila Anđa S. Ilić

“Socijalno-edukativni centar” SEC Banjaluka Dr. Mladena Stojanovića 6 BA-78000 Banja Luka Tel.: +387 51 318-213 E-mail: info@sec.ba Web: www.sec.ba http://www.facebook.com/sec.ba Skype: soceducentar.bl

Z D R A V S T V O

steoporoza predstavlja sistemsku bolest koštanog tkiva koju karakteriše smanjenje koštane mase i demineralizacija, pri čemu je mikroarhitektura koštanog tkiva teško oštećena. Riječ je o tihom oboljenju bez simptoma dok ne dođe do preloma kostiju koji se mogu desiti i pri uobičajenim aktivnostima. Najčešći osteoporotični prelomi su prelomi pršljenskih tijela, kičmenog stuba, vratne, butne kosti i kostiju podlaktice.

Faktori rizika i prevencija osteoporoze

Učestalost pojave osteoporoze Približno deset odsto cjelokupne populacije ima osteoporozu. Kod žena je značajno češća. Procjene su da je prisutna kod svake druge žene i svakog osmog muškarca starijih od pedeset godina. Osteoporoza je jedan od glavnih Prim. mr farm. uzroka ozbiljnog invaliditeta i umanjenja Anđelka Damjanović, kvaliteta života. Četvrtina osoba poslije spec. farmaceutske informatike preloma kuka zahtijeva dugotrajnu zdravstvenu i socijalnu pomoć. Zato je veoma važno na vrijeme utvrditi smanjenje koštane gustine. Maksimalna koštana gustina dostiže se oko tridesete godine života. Do pedesete godine koštana gustina smanjuje se za 0,5 do jedan odsto godišnje. Nakon menopauze gubitak može iznositi čak do 10 procenata godišnje. Posebno veliki gubitak je u prvih 5-10 godina menopauze koji dovode do tzv. postmenopauzalne osteoporoze koja nastaje zbog nedostatka polnih hormona, prije svega estrogena. Kod osoba starijih od 70 godina prisutna je tzv. senilna osteoporoza, dok se sekundarna osteoporoza može javiti kao posljedica mnogih bolesti ili uzimanja lijekova koji negativno utiču na kosti. Nasljedni faktori (pol, rasa), kao i neki spoljni faktori na koje možemo da utičemo, određuju maksimum koštane gustine, što je veoma značajno za kasniji • normalan period života. nalaz BMD-a smanjena do 1 Postavljanje dijagnoze osteoporoze SD (standardne Osteodenzitometrija (DXA) je „ zlatdevijacije) u ni standard“ za uspostavljanje dijagnoze odnosu na osteoporoze. normalne Kod pacijenata koji imaju neki od fakvrijednosti u tora rizika za osteporozu treba uraditi mjemladosti T- skor renje mineralne koštane gustine BMD-a do -1 (Bone Mineral Density) DXA metodom koja se bazira na primjeni niskoenergetskog • osteopenija: T-skor = -1 do X zračenja. Rezultat mjerenja BMD-a ko-2,5 SD štane gustine može da se izrazi kao odstupanje (broj standardnih devijacija) od • osteoporoza: T-skor <2,5 srednje gustine kosti mladih, zdravih osoba (20-40 godina) i to se zove T-skor • teška osteoporoza: ili kao odstupanje od vrijednosti koja odukoliko su prisutni govara godinama starosti zdravih osoba i prelomi. i zove se Z-skor. 34

Mineralnu gustinu kostiju (BMD) treba obavezno mjeriti: • osobama starijim od 65 godina sa faktorima rizika • mladim ženama, mlađim od 65 godina, sa jednim ili više faktora za osteoporozu • ženama u postmenopauzi sa nekim od preloma • osobama koje primaju ili kod kojih je planirano dugotrajno liječenje kortikosteroidima • muškarcima s kliničkom sumnjom na osteoporozu, anamnezom preloma nakon minimalne traume, i svim muškarcima starijim od 70 godina • procjena efekta terapije osteoporoze Faktori rizika Fatori rizika za osteoporozu • rana hirurška ili prirodna menopauza prije 45. godine • premenopauzalna amenoreja više od šest mjeseci, ne zbog trudnoće • histerektomija sa barem jednim sačuvanim jajnikom, prije 45. godine • tekuća ili planirana dugotrajna oralna upotreba kortikosteroida (>7,5 mg prednizolona dnevno, tri mjeseca ili više) • porodična anamneza osteoporoze (posebno fraktura kuka kod majke) • zakasnjela menarha (poslije petnaeste godine života) Predisponirajući faktori za osteoporozu • nizak index tjelesne mase (<19 kg/m2) • bolesti jetre i teški alkoholizam • slaba apsorpcija hranljivih materija • hipertireoidizam • hipogonadizam kod muškaraca • primarni hiperparatireodizam • reumatoidni artritis • hronična bubrežna insuﬁcijencija • dugotrajno liječenje heparinom, kortikosteroidima • slaba ﬁzička aktivnost • nepokretnost – poslije neke traume, preloma ili moždanog inzulta • nedovoljan unos kalcijuma i vitamina D • pušenje cigareta • unos alkohola, kafe (preko četiri šoljice dnevno) • smanjen vid

Prevencija osteoporoze • kontrola energetskog unosa hrane s obzirom na to da povećana tjelesna masa dodatno opterećuje kosti • blaga ﬁzička aktivnost (vožnja biciklom, šetnja, plivanje u bazenu, neagresivne vježbe za jačanje leđne i trbušne muskulature) • suplementi koji olakšavaju menopauzu i andropauzu (sadrže biljne estrogene i testosterone) bogati kacijumom i vitaminom D. Po preporuci Američke fondacije za osteporozu, za prevenciju i kontrolu ove bolesti preporučeni dnevni unos kalcijuma iznosi 1200 mg. Najbolje ga je uzeti hranom. Alternativa su preparati koji sadrže kalcijum. Dnevni unos vitanmina D trebalo bi da bude 400-800 ij. Ovaj unos je posebno važan kod starih ili hronično oboljelih pacijenata koji se nalaze na dugotrajnom kućnom ili bolničkom liječenju • izbjegavanje štetnih navika (pušenje cigareta, alkoholna pića, smanjiti unos kofeina i soli) • blagovremeno mjerenje koštane gustine kod osoba koje su pod rizikom • edukacija pacijenata o važnosti i značaju svih faktora rizika za nastanak osteoporoze • savjetovati mlade roditelje da je najvažnije životno doba za smanjenje osteoporoze rano djetinjstvo i adolescencija kada je potrebno postići pik koštane mase (pravilnom ishranom i sportskim aktivnostima). Zaključak Za uspješnu prevenciju i liječenje osteoporoze je vrlo važna edukacija bolesnika. Samo dobro informisani i savjesni bolesnici mogu doprinijeti vlastitom zdravlju, a u saradnji sa ljekarom i farmaceutom prevenirati prelome i zadržati svoju samostalnost i nezavisnost. Osteoporozu je moguće spriječiti, usporiti njen razvoj i liječiti. Potrebno je samo znati pravi put do zdravlja i brinuti se o njemu na vrijeme.

Z D R A V S T V O

otulinom toksin, poznat i kao botoks, je jedna od najtoksičnijih supstanci. Botoks je u koncentrovanom obliku smrtonosan, ali u malim i razblaženim dozama postao je eliksir koji kozmetolozi smatraju čudesnim. Od trenutka kada je sasvim slučajno otkriveno da ovaj opasan otrov može da podmladi, naveliko su počeli da ga upotrebljavaju i žene i muškarci, uprkos svim mogućim komplikacijama i rizicima. Šta je botoks? Kakav je mehanizam njegovog djelovanja? Botoks je prirodni, pročišćeni kompleks proteina proizveden pomoću bakterije Clostridium botulinom (rjeđe pomoću C.butyricum i C.baratii). Clostridium botulinom je gram pozitivna sporogena bakterija u čijem se citosolu stvara sedam različitih tipova neurotoksina: tip A, B, C1, D, E, F i G. Ovi toksini djeluju specifično na perifernim holinergičkim nervnim završecima, gdje sprečavaju egzocitozu acetilholina iz presinaptičkog neurona. Trovanje botulinom neurotoksinima uzrokuje botulizam, pri čemu se procjenjuje da je letalna količina botulinom toksina tipa A oko 70 μg kod peroralnog unošenja, 0,09-0,15 μg usljed intravenske i intramuskularne primjene, odnosno 0,70-0,90 μg ako se inhalira, što ga čini najpotentnijim otrovom u prirodi i zbog čega predstavlja prijetnju kao potencijalno bojno oružje. Razlikuju se tri vrste botulizma: • Botulizam od hrane, koji je uzrokovan unošenjem u organizam hrane koja sadrži botulin toksin; • Botulizam koji uzrokuje otrov iz rane koja je inficirana bakterijama botulizma; • Dječji botulizam, poznat i kao crijevni botulizam, koji nastaje kada spore bakterija dopru u crijeva, rastu na tankom crijevu i oslobađaju toksin. Svi oblici botulizma mogu da budu smrtonosni. Uprkos tome, u nanogramskim količinama pročišćeni toksin se klinički primjenjuje u terapiji različitih stanja sa povećanom mišićnom kontrakcijom, pri čemu lokalno injektiranje u mišiće dovodi do dugotrajne paralize. Struktura botulinom toksina tipa A Botulinom toksin tip A (BT-A) je kompleks od 900 kDa, a čini ga neurotoksična – biološki aktivna komponenta veličine 150 kDa i netoksični proteini. Netoksični proteini nisu fiziološki aktivni, već se smatra da štite biološki aktivni dio molekula. Biološki aktivni dio molekula oblikuju dva lanca pove36

Botoks

Vanja Babić, master biohemije

3D struktura botulinom toksina tipa A

zana disulfidnom vezom, a čini ga 1296 čiti tipovi botulinom toksina ne vežu za aminokiselina. Dugi lanac, veličine oko iste receptore. 100 kDa, odgovoran je za vezanje neuNakon specifičnog vezivanja, slijede rotoksina za presinaptičke membrane. procesi translokacije toksina u citosol kroz membranu nervnog završetka (enMehanizam djelovanja botulinom docitoza). Proces translokacije toksina toksina tipa A na nervno-mišićnoj počinje pod uticajem kiselog pH, usljed čega dolazi do redukcije disulfidne vesinapsi Mehanizam djelovanja botulinom ze i odvajanja kratkog lanca od dugog toksina se sastoji iz tri faze: vezivanje, lanca toksina u citosol. endocitoza toksina i enzimska aktivnost. Unutar nervnog završetka postoji Prvo dolazi do vezivanja dugog lanca nekoliko proteina važnih za vezivanje toksina za akceptore na membranama. vezikule sa acetilholinom za membraUprkos brojnim istraživanjima potenci- nu nervnog završetka. Ti proteini su jalnih vezivnih mjesta na presinaptičkim SNAP25 (SyNaptosomal Associated Promembranama, ona do danas još nisu tein veličine 25 kDa), VAMP (Vesiculeidentifikovana. Utvrđeno je da se razli- Associated Membrane Protein) i sintak-

Z D R A V S T V O

sin. Ovi proteini se zajednički nazivaju SNARE (Soluble N-ethylmaleimid fusion protein Attachement Protein). Botulinom toksin tip A i E cijepaju protein SNAP25. Botulinom toksin tip B, D, F i G cijepaju protein VAMP. Botulinom toksin tipa C1 cijepa sintaksin i SNAP25. Cijepanje proteina djelovanjem odvojenog kratkog lanca botulinom toksina, koji je speciﬁčna cink zavisna endoproteaza, sprečava vezivanje vezikule za membranu i oslobađanje acetilholina u neuromišićnu sinapsu, pri čemu je blokiran nervni impuls koji kontroliše kontrakciju mišića, a time je smanjenja mišićna aktivnost. Pod uticajem BT tipa A, zbog nemogućnosti egzocitoze i lučenja acetilholina, razvija se paraliza neuromuskularne veze. Mišić u koji je injektiran BT-A i mišićna vlakna postepeno atroﬁraju, dok se motorna ploča povećava. Dolazi do stvaranja novih ogranaka nervnih ćelija koje sadrže proteine uključene u proces neuroegzocitoze, preuzimajući funkciju zahvaćene motorne ploče. Stvaranje novih ogranaka počinje već četiri dana nakon intramuskularnog injektiranja BTa (botulinom toksina). Ogranci se u sljedeće četiri nedjelje postepeno povećavaju, protežući se paralelno sa longitudinalnom osom mišićnog vlakna i preuzimaju funkciju egzocitoze acetilholina. Na postsinaptičkim membranama takođe dolazi do reorganizacije nikotinskih receptora, koji su smješteni nasuprot novostvorenih funkcionalnih ogranaka. Pri tom se povećava broj motornih ploča na jednom mišićnom vlaknu. Postepeno vraćanje funkcije neuroegzocitoze glavnom ogranku primijećeno je tek nakon dva mjeseca od injektiranja BT-a. Prestanak funkcije “glavnog završetka”, te izrastanje novih ogranaka važan su model pri proučavanju plastičnosti neuromuskularne veze. BT-A inhibira otpuštanje acetilholina i iz holinergičkih neurona u autonomnom nervnom sistemu. Tako može spriječiti djelovanje acetilholina na endokrine žlijezde, glatke mišiće i srčani mišić. Nekontrolisano širenje botulinom toksina, kao jednog od najjačih otrova u prirodi, uzrokuje paralizu mišića, paralizu autonomnih funkcija i smrt, ako se ne liječi. Međutim, pokazalo se da je moguće vrlo male količine BT-A injektirati u određeni mišić i tako postići reverzibilnu, ali dugotrajnu denervaciju koja može biti klinički vrlo korisna.

Botoks protiv bora

brizgavanje botoksa u malim dozama u speciﬁčne mišiće od strane edukovanog lekara, blokira hemijske signale i onemogućava preterane kontrakcije mišića, a samim tim i nastajanje bora na regijama lica. Koža lica oslikava pokrete naših mišića usecajući bore. Blokiranjem rada odredjenih mišića, nestaju bore na koži, a već duboko urezane bore značajno se ispravljaju. Kada je tretman botoksom dobar izbor? • Asimetrija kapaka ili obrva. • Brazde na čelu. • Bore u uglovima i oko očiju. • Vertikalne bore na čelu, izmedju obrva kao i bore na nosu i oko nosa. • Prevencija nastanka dubokih bora. Injekcije botoksa se ne apliciraju u mišić podizač obrva, tako da osoba zadržava potpuno prirodan izraz lica, sa uobičajenim pomeranjem obrva. Kada injekcije botoksa nisu dobra opcija? Ne mogu sve bore na licu biti ispravljene ili ublažene botoksom. Injekcijama botoksa se ne mogu ispraviti bore nastale oštećenjem od Sunca. Takodje, nije preporučljivo tretirati linije na donjoj polovini lica. Mišići ove regije značajni su za uobičajene dnevne funkcije i ne preporučuje se da budu oslabljeni. Pored tretmana bora na licu, injekcije botoksa koriste se kod upornih glavobolja, problema sa pokretima očiju i problema sa mišićnim spazmima. Takodje, pojačano znojenje - hiperhidroza, tretira se sa većim razredjenjem botoksa i površnom aplikacijom direktno ispod kože. Na ovaj način se ublažava funkcija znojnih žlezda, a jedan tretman omogućava najmanji period od 6 meseci do 1 godine bez pojačanog znojenja.

Da li je bezbedan tretman botoksom? Injekcije botoksa su potpuno bezbedne kada ih aplicira edukovan i iskusan lekar. Botulinum toxin A koristi se od 1980 godine za za tretiranje različitih poremećaja mišića u neurologiji i oftalmologiji. 1987 dobio je i odobrenje od Svetske zdravstvene organizacije - FDA za bezbedno i eﬁkasno korišćenje kod uzrasta od 18 do 65 godina u tretmanu blagih i izraženih bora na čelu, izmedju obrva i oko očiju. Do danas postoje samo dva odobrena preparata - Dysport i Botox (Allergan). Lekar je dužan da pacijentu pokaže bočicu koju koristi za tretman. Ako ne postoji etiketa sa informacijom o poreklu, koncentraciji i roku trajanja, tretman nije siguran i ne treba ga prihvatiti. Dr Svetlana Djurišić, spec. dermatolog, dermatološka ordinacija Dermatim, Beograd

Bulevar Cara Dušana 3 (kod Ekvatora), Banja Luka Tel. 051/22 66 00; 22 66 06 Mob. 065/20 80 00 Fax. 051/22 66 01 E-mail: drroljic@teol.net 37

Z D R A V S T V O

ezonska epidemija gripe je globalni javnozdravstveni problem. Gripa je virusno respiratorno oboljenje koje se redovno javlja u sezonskim epidemijama u zimskim mjesecima. Obično pogađa svaku zemlju u trajanju od 1-2 mjeseca, dok u čitavoj Evropi traje četiri mjeseca. Sporadične infekcije se javljaju i van sezonskog perioda, tj. u toplim mjesecima, ali je učestalost obolijevanja izuzetno niska. Koliko je gripa značajna bolest govori činjenica da od nje svake godine oboli i umire veliki broj ljudi (u svijetu prosječno oboli više od pet miliona osoba). Ukupan morbiditet i mortalitet su u porastu, kako zbog obolijevanja zdrave populacije od same gripe, tako i zbog obolijevanja kardiovaskularnih bolesnika, dijabetičara, astmatičara i drugih hroničnih bolesnika kod kojih se, pored obolijevanja od gripe, javljaju i pogoršanja simptoma/ stanja osnovne bolesti. Iako je gripa najčešće karakterisana kratkotrajnim tokom bolesti, ona značajno utiče na ekonomske i socijalne prilike (izostajanje iz škole, s posla, odgađanje različitih skupova) te zdravstveni sistem. Gripa je uzrokovana virusima influence (RNA-virusi iz porodice Orthomyxoviridae), koji se najčešće klasifikuju u tri tipa: A, B i C prema antigenim svojstvima spoljnog omotača virusa. Virusi na svojoj površini (omotaču) imaju dvije vrste izdanaka (glikoproteina) - hemaglutinin (H) i neuraminidazu (N), koji podliježu antigenim promjenama i skloni su mutacijama. Virusi influence tipa A i B uzrokuju bolest kod ljudi. Kada se govori o sezonskoj gripi, govori se o istovremenoj prisutnosti nekoliko podtipova virusa, najčešće dva tipa virusa influence A i virusa influence B. Mjere prevencije: • Sprovođenje mjera lične higijene – često pranje ruku sapunom, posebno nakon kihanja, kašljanja • Respiratorna higijena (pokrivanje nosa i usta kod kihanja i kašljanja - korištenje papirnih ubrusa i maramica, te odlaganje na higijenski način) • Redovno provjetravanje prostorija • Izbjegavanje diranja očiju, nosa, usta jer se i tako može virus prenijeti • Izbjegavanje kontakta sa oboljelim, mjesta većih okupljanja • Kod pojave simptoma bolesti “sličnih gripi” – ostati u kući, ne ići u školu, na posao, u posjete • Kolektivna higijena (čišćenje, dezinfekcija prostora i površina, predmeta, igračaka) 38

Sezonska gripa

Dr Nina Rodić Vukmir, spec. epidemiolog, Institut za javno zdravstvo RS

• Zdravstveno vaspitanje, kontinuirano postepeno opada, ali se na njega može računati tokom čitave sezone. Kao što informisanje javnosti je već navedeno, osim postizanja indiVakcinacija je najefikasniji, najbolji vidualne zaštite, vakcinacijom smanjui najjeftiniji način da se zaštitite od neke jemo mogućnost prenosa bolesti na one zarazne bolesti, pa tako i od gripe. Vakci- koji nas okružuju (kolektivni imunitet). nacija protiv gripe se primjenjuje već više Sezonska trovalentna vakcina se preod 50 godina i jedna je od najefikasnijih poručuje osobama sa hroničnim porepreventivnih intervencija u medicini i sa mećajima plućnog i kardiovaskularnog zdravstvenog i sa ekonomskog aspekta. sistema, kao i metaboličkim poremećaVakcinisati se treba svake sezone (go- jima (posebno dijabetes), poremećajima dine) od oktobra do kraja decembra, a rada bubrega, osobama sa oslabljenim vakcinacija protiv gripe je važna jer: imunitetom itd. Pored navedenih, potrebno je obuhvatiti osobe smještene • smanjuje mogućnost obolijevanja od i zaposlene u gerijatrijskim centrima gripe koja je sama po sebi iscrplju- i ustanovama socijalne zaštite. Prepojuća bolest ručena je primjena ove vakcine i kod • smanjuje rizik od aktivacije i kom- osoba starijih od 65 godina, kao i kod plikacija postojeće hronične bolesti lica zaposlenih u javnim službama ko(astme, dijabetesa, srčanih bolesti je su u riziku. Vakcinacija se posebno preporučui drugo) • smanjuje rizik hospitalizacija zbog je zdravstvenim radnicima koji su zbog nastalih komplikacija (upala pluća) prirode posla pod povećanim rizikom • smanjuje mogućnost prenosa bole- od zaraze i obolijevanja od gripe. Čak i sti na ljude koji nas okružuju, a koji ako sami nemaju znakove bolesti, grimogu biti posebno ugroženi ukoliko pu mogu lako prenijeti na članove svoje obole od gripe (npr. zdravstveni rad- porodice i svoje pacijente što je posebnici zaposleni na specifičnim odjelje- no zabrinjavajuće kod prenosa infekcije njima: onkološkim, pedijatrijskim, je- na rizične pacijente. Pozivam posebno dinicama za intenzivno liječenje itd.) zdravstvene radnike na vakcinaciju protiv gripe i aktivno učestvovanje Kako djeluje vakcina protiv gripe u promociji važnosti vakcinacije i Vakcina protiv gripe sastoji se od edukaciji svojih pacijenata. mrtvih virusa gripe ili njihovih dijelova. Vakcina protiv gripe nije 100% efiAntigeni u vakcini stimulišu imunološki kasna jer je virus gripe ˝pokretna meta˝, sistem da proizvede antitijela protiv tog tj. ima sposobnost neprekidnog mijenjasoja, te ga u ranom stadijumu prepo- nja. Efikasnost je smanjena kod djece znaju, napadaju i unište. Kod kontakta mlađe od pet godina zbog nezrelosti s pravim virusom, unaprijed stvorena imunološkog sistema i kod osoba stazaštita onemogućiće dalju aktivnost vi- rijih od 60 godina zbog starenja imunorusa. Pošto je virus gripe podložan stal- loškog sistema koji nije u mogućnosti nim promjenama, Svjetska zdravstvena stvoriti odgovarajuću zaštitu na nove uzorganizacija (SZO) svake godine u fe- ročnike bolesti. U slučaju nepodudarnobruaru za svaku hemisferu prilagođava, sti cirkulišućih sojeva i sojeva uključetj. revidira sastav vakcine za sljedeću nih u vakcinu, efekat se može smanjiti sezonu, a na osnovu rezultata podtipo- i kod zdravih, mladih osoba. Međutim, va uzetih uzoraka od osoba koje su bile bez obzira na navedena ograničenja, pozitivne na virus gripe, i daje prepo- sve prethodno rečeno ukazuje na neruku preko regulatornih tijela proizvo- ophodnost vakcinacije protiv gripe kao đačima vakcina. jedine efikasne zaštite od obolijevanja Na raspolaganju su nam visoko efi- i mogućih, pa i fatalnih, komplikacija te kasne vakcine protiv gripe. Za sticanje ekonomskih posljedica. imuniteta nakon vakcinacije potrebno Članak je sponzorisala farmaceutska kuća je najmanje 14 dana, imunitet maksi„GlaxoSmithKline“ malno traje dva mjeseca, poslije čega

Z D R A V S T V O

ZU „Medico Laser”, razgovor sa dr Milanom Preradovićem, oftalmologom

Dr Preradoviću, u vašoj ustanovi je slogan “Za korak ispred”. Od samog osnivanja naša vizija je bila da damo najbolja moguća rješenja iz oftalmološke struke koja su dostupna i da pružimo vrhunsku zdravstvenu uslugu koja odgovara svjetskim standardima, uz beskompormisno poštovanje dobre medicinske prakse oftalmološke struke. Pokušavamo da na jednom mjestu riješimo što je moguće više zdravstvenih problema vezanih za oči naših pacijenata. Zbog toga smo posvećeni kontinuiranom obrazovanju i uvođenju novih tehnologija u naš rad uz poštovanje ličnosti i vremena naših pacijenata. ZA KORAK ISPRED znači da uvijek hoćemo da radimo na novoj opremi, koristeći savremeno znanje. Istovremeno, imamo stroge unutrašnje mehanizme kontrole KVALITETA i to je jedna od osnovnih obaveza svih zaposlenih u našoj ustanovi. Iz toga proističe da je BEZBJEDNOST prilikom intervencija utkana u svaku poru rada bilo da se radi o visokim standardima vezanim za izvođenje operativnih zahvata, sprečavanje širenja infekcija, bilo o drugim veoma važnim aspektima rada kao što je, na primjer, obezbjeđivanje dostupnosti usluga osobama s invaliditetom. Želja nam je da pružimo ORIGINALNO ISKUSTVO korisnicima naših usluga i da im omogućimo da se osjećaju da su na pravom mjestu gdje ih čeka osmijeh, znanje i želja da im se pomogne. Prvi u Banjaluci smo počeli da radimo savremenu hirurgiju katarakte (fakoemulziﬁkaciju) kao i vitreoretinalnu hirurgiju, a sada smo prvi koji možemo ponuditi femtolasersku tehnologiju za korekciju vida u smislu skidanja dioptrije. Možda bi bilo dobro da sada kažemo da smo ZA DECENIJU ISPRED kada

Za korak ispred

dravstvena ustanova “Medico Laser” osnovana je 2002. godine. Specijalizovala se za sve vrste oftalmoloških usluga koje moderna medicina poznaje danas.

se upoređujemo sa sličnim klinikama u talmološke struke. Ambulanta posjeduBosni i Hercegovini. je neophodnu tehnologiju i kadar da se pacijentu omogući da do dijagnoze dođe Oslanjate se na vlastiti kadar, lako i jednostavno. Što se tiče tretmana, iskustvo, ali i na savremenu oftal- imamo dvije potpuno opremljene operacione sale koje omogućavaju da mnoge mološku opremu. Da bismo sve ovo ispunili, normalno probleme koji se otkriju riješimo isti dan, je da treba da se oslanjamo na vlastito kada se radi o operaciji katarakte, retine znanje. Specijalna bolnica iz područja of- ili laserske korekcije vida. Vi ste Banjalučanin i želite prventalmologije “Medico Laser” osnovana je sada već davne 2002. godine gdje pru- stveno svojim građaninima pružati žamo isključivo oftalmološke usluge. Na stručne medicinske usluge u oblapreko 450 kvadratnih metara namjenski sti oftalmologije na najvišem nivou, s građenog prostora nalaze se ordinacije, povjerenjem i pozitivnim rezultatima. kabineti i operacione sale, prilagođene Hvala Vam za ovo pitanje. Kao grasavremenom obrascu organizacije of- đanin Banjaluke u kojoj sam rođen, želim da tu i dalje živim sa svojom porodicom i da moj rad bude poštovan. Naravno, znam da se do ugleda ne može doći instant rješenjima niti «vikend medicinom» gdje neko dođe sa strane da bi na brzinu popravio svoj budžet i potom ostavio pacijente bez prave medicinske podrške. Svi zaposleni specijalne bolnice “Medico Laser” stalno prolaze kroz treninge bilo da se radi o upućivanju u korišćenje novih instrumenata ili metoda, bilo da se kroz angažman stručnjaka iz Njemačke i Švajcarske obučavaju kako se odnositi prema pacijentu i kako mu

Z D R A V S T V O

Femto-LASIK

pomoći za vrijeme i nakon svih dijagno- trija može da donese. Sirius kornealna stičkih i operativnih zahvata koji se rade topograﬁja sa speciﬁčnim softverom za u našoj bolnici. analizu prednjeg segmenta omogućava da se rožnjača vidi kao na dlanu i da se Kakve usluge može da dobije pa- precizno izmjere parametri vezani za recijent u “Medico Laseru”? fraktivnu hirurgiju i dijagnostiku glaukoUsluge koje nudimo su organizova- ma. Sada imamo NOVE mašine za laserne na takav način da se pacijent osjeća sku korekciju dioptrije koje omogućavaju sve vrijeme u centru pažnje. Osim opšteg potpuno laserske procedure. oftalmološkog pregleda, kod nas možete Posebno nas interesuju laserske uraditi vidno polje, YAG i zeleni laser, indirektnu oftalmoskopiju kao i niz drugih operacije i korekcije dioptrije! Drago mi je što našim korisnicima usluga o kojima možete više pročitati na sajtu www.medicolaser.info. Sajt možemo da ponudimo FEMTO lasersku je veselo dizajniran i omogućava laga- tehnologiju za potpuno lassersku kono snalaženje u moru informacija koje rekciju vida. možete na njemu naći i rezultat je deOve mašine su se pojavile prije nekovetomjesečnog rada grupe mladih infor- liko godina i čine kvantni skok u odnosu matičkih stručnjaka iz Banjaluke. Čitav informacioni sistem specijalne bolnice “Medico Laser” je podešen tako da se u svakom trenutku može znati gdje se pacijent nalazi i šta mu treba. U osnovi, izbacili smo potrebu za korišćenjem papira kao medija i sada štampače koristimo samo da bismo pacijentu dali nalaz.

Zdravstvena ustanova Medico Laser Mladena Stojanovića br.: 121a 78000 Banja Luka Telefon: +387 (51) 318 600 Faks: +387 (51) 302 297 Email: info@medicolaser.info www.medicolaser.info

na korišćenje noža za pravljenje poklopca na rožnjači prilikom laserske korekcije vida. Skok se sastoji u preciznosti, načinu stvaranja «ﬂapa», izbjegavanju komplikacija vezanih uz korišćenje noža i naravno vidnog rezultata. Sa FEMTO tehnologijom su praktično izbjegnute komplikacije kao što je free ﬂap (totalno otkinuti poklopac) ili «buttonhole» (stvaranje poklopca u obliku dugmeta). Femto ne siječe, već razdvaja tkivo, što pomaže da se poklopac rožnjače vrlo precizno vrati na svoje mjesto, praktično sam od sebe. Ovo upareno s trenutno u svijetu najbržim i najpreciznijim laserom za refraktivnu hirurgiju SCHWIND AMARIS 750 omogućava da imamo precizne i predvidive rezultate i na kraju zadovoljne pacijente. Na komentare da je to premoderan tretman za našu sredinu mogu samo da odgovorim da naši pacijenti zaslužuju najbolje i da polovna rješenja i osrednje rezultate neće moći da nađu u “Medico Laseru”. I na kraju, poruka vašim pacijentima koji imaju potrebu za korekcijom dioptrije! Tokom promotivnog perioda pacijenti koji se jave na refraktivni pregled mogu ga uraditi besplatno i bez ikakvih drugih skrivenih obaveza. Takođe, vrijeme provedeno kod nas mogu iskoristiti da se upoznaju s mogućnostima specijalne hirurške bolnice iz područja oftalmologije, njenom tehnologijom i edukativnim materijalom. “Medico Laser” je prisutan i na Fejsbuku, gdje u opuštenoj atmosferi pričamo o očima (f/medicolaser). Nakon pregleda bićemo u stanju da Vam kažemo koja i kakva vrsta operacije je optimalna za vaše oči i željeni jasan vid. Medici.com

Šta je to novo u dijagnostici i terapiji, a da se kod vas primjenjuje? Novina je tako puno da ću možda nešto i zaboraviti. Na primjer, Pascal tonometrija koja služi da se izračuna stvarna vrijednost očnog pritiska. Potom tu je Lenstar, neprevaziđeni instrument za mjerenje različitih dužina unutar oka, što nam omogućava do sada neviđenu preciznost koju samo laserska interferome41

Z D R A V S T V O

ahvaljujući savremenoj tehnologiji, mnoge operacije koje su ranije zahtevale duge pripreme i oporavak, danas se završavaju ambulantno istog dana, a bolesnik se vrlo brzo oporavlja i vraća svojim svakodnevnim aktivnostima. U ove operacije ubraja se i savremena laserska terapija proširenih vena u ordinaciji „Dr Dragić“. Proširene vene Proširene vene na nogama su sve veći problem savremenog čoveka. U svetu više od 1/3 populacije boluje od proširenih vena, a od toga 2/3 su žene. Najčešće se javljaju kao posledica genetskih predispozicija, ali i savremenog načina života. Tok bolesti proširenih vena je takav da uvek napreduje i praktično ga možemo podeliti u dve faze: prvu (I), bezbolnu fazu, u kojoj se na koži primećuju i mogu da se opipaju čvorići, venska proširenja. U ovoj fazi nema izraženih bolova, otoka i tada treba započeti lečenje. U suprotnom, bolest napreduje i ulazi u drugu (II) fazu, fazu komplikacija, u kojoj se javljaju bolovi i otoci nogu (umorne noge), česte upale i tromboze vena, praćene mogućnošću otkidanja tromba u vensku cirkulaciju, zatim komplikacije u vidu otvaranja rana na nogama, hiperpigmentacije kože, poremećaja limfne cirkulacije… Ništa manje ne smemo zanemariti ni izražene estetske posledice bolesti koje mogu biti uzrok brojnih kompleksa i mentalnih opterećenja, naročito kod pripadnica lepšeg pola.

Savremena venska terapija laserom

Novi Sad Slovačka 17 Tel +381 021 500 509 Beograd, Đure Jakšića 6 Tel +381 11 263 00 60 Podgorica Moskovska 57 Tel +382 20 22 8172 Banjaluka Knjaza Miloša 32 Tel +387 51 379 000 www.kardiocentar.rs mail@kardiocentar.rs

od klasičnog zahvata, laserska operacija perativni ožiljci, kao ni bolnost, a period Lečenje proširenih vena obezbeđuje gotovo bezbolan postupak rehabilitacije ne traje duže od dva dana. Danas postoji više metoda lečenja izlečenja, veoma je precizna, pacijenti Laserska intervencija predstavlja reproširenih vena. Na tržištu je zastupljen odmah napuštaju ambulantu i momen- volucionarno otkriće na polju savremene veliki broj preparata koji ne postižu nitalno se vraćaju svakodnevnim aktivno- venske terapije. Ona se izvodi zahvaljukakav rezultat dok je, s druge strane, stima. Ne postoje hirurški rezovi, posto- jući upotrebi najsavremenije tehnologije kod pacijenata prisutan strah od dosadašnjeg načina lečenja - hirurške inter- Prednosti laserske intervencije vencije. Revoluciju u tretmanu lečenja KLASIČNA HIRURŠKA LASERSKA OPŠTI PODACI proširenih vena predstavljaju laserske INTERVENCIJA INTERVENCIJA intervencije koje uveliko zamenjuju doTrajanje intervencije 1,30 do 2 h 30 minuta sadašnje klasične hirurške metode. Anestezija Opšta ili spinalna /u kičmu/ lokalna U poređenju s klasičnom hirurškom Odlazak kući 2-7 dana hospitalizacije odmah metodom - striping operacijom vena laserska operacija ima mnogo predRezovi i ožiljci prosek 10 ožiljaka nema nosti. Klasična - striping operacija se Otoci i bolnost mesec dana nema obavlja u opštoj anesteziji i zasniva se Vraćanje na posao mesec dana sutradan na ﬁzičkom odstranjivanju ili “kidanju“ Procenat javljanja novih vena/recidiva/ proširene vene, prilikom čega dolazi do stvaranja većeg potkožnog hematoma u periodu od 10 godina 50-60% pacijenata 25% pacijenata koji je izrazito bolan i čija resorpcija, Rizik komplikacija intervencije praćena otokom, traje više od mesec /duboka venska tromboza/ 4% pacijenata 0,4 % pacijenata dana. Nakon zahvata ostaju trajni ožiljIntervencija praćena kontrolom ultrazvuka ne da ci na mestu hirurških rezova. Za razliku 42

Z D R A V S T V O

koja je bukvalno izum 21. veka. Savremene laserske intervencije na proširenim venama su počele u svetu da se upotrebljavaju početkom 2000. godine, i do sada je laserom tretirano više stotina hiljada pacijenata. Visoka soﬁsticiranost tehnologije, kao i veliki broj pacijenata koji je operisan ovom metodom, zatim preciznost sa kojom se ova tehnologija izvodi, dovela je do toga da se danas laserska intervencija smatra najbezbednijim i najkvalitetnijim vidom interventnog lečenja proširenih vena. Savremene, bezbolne laserske intervencije predstavljaju najveći pomak i terapijski najbolju opciju u lečenju proširenih vena! Kako izgleda laserska intervencija vena? Pomoću igle u venu se ubacuje tanka laserska sonda i pod kontrolom ultrazvuka provodi kroz proširenu venu.

Osnivač ordinacije „Dr Dragić“ je dr Petar Dragić, hirurg i subspecijalista kliničkog ultrazvuka, koji je specijalizirao hirurgiju na Univerzitetskoj klinici za kardiovaskularnu hirurgiju Instituta za kardiovaskularne bolesti u Sremskoj Kamenici, gde je proveo 10 godina u timu za operacije na otvorenom srcu.

Funkcija laserske sonde je da proizvodi veliku količinu toplotne energije koja će momentalno isušiti bolesni deo vene i pretvoriti ga u tanku ﬁbroznu vrpcu koju će organizam resorbovati. Nakon intervencije vidljivi varikoziteti i proširena vena odmah nestaju. Laserski zrak omogućava da se trenutno zatvori vena koja je sklona trombozi, zaustavi razvoj bolesti i spreči mogućnost opasnih komplikacija. Ordinacija „Dr Dragić“ To je centar za savremenu vensku terapiju laserom u Novom Sadu, Beogradu, Podgorici i Banjaluci.

Nakon toga, subspecijalizaciju kliničkog ultrazvuka je završio na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Svoje znanje dodatno je usavršio u centrima za savremenu endovensku laser terapiju u Nemačkoj (Lajpcig, Frankfurt), Holandiji (Amsterdam), Latviji (Riga) i SAD (Majami, Florida). Dr Petar Dragić je evropski lider u oblasti endovenskih laser ablativnih operacija proširenih vena. Prvu intervenciju uradio je u Novom Sadu krajem 2007. godine i time označio početak primene ove metode na prostorima

bivše Jugoslavije. Zadovoljstvo brojnih pacijenata dovelo je do popularizacije laserske operacije proširenih vena, kao i do potrebe za njenom prisutnošću i šire, te su otvoreni centri u Beogradu, Podgorici i Banjaluci. Hirurška ordinacija „Dr Dragić“ se bavi isključivo laserskim operacijama proširenih vena, jer dr Petar Dragić smatra da je danas potreban maksimalan angažman i posvećenost u profesionalnom i savremenom obavljanju ovakvih procedura. Prosle godine ova ordinacija je bila centar sa najvećim brojem urađenih laserskih operacija vena u Evropi. Od otvaranja prvog centra u Novom Sadu do danas, dr Dragić je uradio vise od 3000 intervencija! Sa vodećim ﬁrmama za proizvodnju laserske opreme ( „Biolitec“ iz Nemačke i „Covidien“ iz SAD ) je postignut sporazum po kome je ordinacija „Dr Dragić“ zvanični edukativni centar za Jugoistočnu Evropu za endovensku lasersku i radiofrekventnu ablaciju proširenih vena. Na najsavremenijoj opremi, edukaciju su prošle brojne kolege iz Slovenije, Hrvatske, BiH, Crne Gore, Srbije, Bugarske… Veliki broj procedura govori o velikom iskustvu, a isto tako predstavlja i odličnu bazu za naučni rad. Tako je dr Petar Dragić sa svojim radovima prisutan na svim važnijim ﬂebološkim kongresima, gde njegove inovacije, vezane za laserski tretman proširenih vena, ostvaruju zapažene rezultate . Akreditacijom predavanja, ordinacija „Dr Dragić“ edukuje kolege u podružnicama lekara, bolnicama i domovima zdravlja i upoznaje ih sa najsavremenijom načinom lečenja proširenih vena. Terapijski pristup u ordinaciji „Dr Dragić“ temelji se na minimalno invazivnim metodama gde se koriste dijagnostički postupci apsolutno bezbedni po zdravlje pacijenta. Zahvaljujući takvom konceptu, „Dr Dragić“ je prva ordinacija na prostorima bivše Jugoslavije, koja je uvela endovaskularnu proceduru laserom u ambulantnu praksu .

Z D R A V S T V O

Oboljenja nokata

okti su i ogledalo opšteg zdravstvenog stanja čovjeka. Njihova glavna uloga je da štite vrhove prstiju od povrede. Nokat je 1.000 puta propusniji za vodu od kože i 100 puta više gubi vodu nego koža. Na rukama nokti rastu brže nego na nogama, mjesečno rastu 3-4 mm, ni i stečeni (kod respiratornih oboljenja). ali brzina rasta noktiju opada u staros- Koilonychia, kašikasti nokti, karakti. Nokti rastu brže ljeti nego zimi, više teriše se konkavnim distroﬁčnim prorastu u trudnoći i na dominantnoj ruci. mjenama nokatne ploče. Može biti ﬁziološka (kod djece na palcu zbog sisanja), urođene i stečene (dermatološka, endoPodjela poremećaja krinološka, kardiovaskularna oboljenja).

nokta

• Promjene ploče nokta, • Kongenitalni poremećaji noktiju, • Dermatoze sa manifestacijama na noktima, • Promjene na noktima kod drugih oboljenja, • Stečena oštećenja noktiju, • Subungvalni i periungvalni tumori.

Promjene sa manifestacijama na površini nokta - Longitudinalna izbrazdanost uzdužne paralelne brazde na površini nokatne ploče. Može biti fiziološka (kod strijih osoba) ili stečena u okviru nekih bolesti (lichen planus, reumatoidni artritis, Darierova bolest). - Poprečna izbrazdanost, Beauove linije, vide se kao poprečni paralelni žlijePromjene ploče nokta bovi na cijeloj ili samo na jednom dijelu Promjene oblika nokta nokatne ploče. Često se javlja u sklopu - Anonychia odsustvo nokta djeli- nekih nutritivnih deficijencija posebno mično ili potpuno. kod djece, (kod hroničnih dismenoreja). - Onichotrophia smanjenje veličine - Onychia punctata, tačkaste udubii debljine nokatne ploče. ne nastaju zbog oštećenja proksimal- Hipertrophia zadebljanje nokatne ploče praćeno promjenom boje i konzistencije nokatne ploče. To zadebljanje može dovesti do tvrde nokatne ploče (hiperplazija subungvalnog tkiva) ili meke (psorijaza, onihomikoza, hronični ekcem). - Pachionychia zadebljanje nokatne ploče sa iregularnom površinom. Ukoliko dođe do jakog zadebljanja nastaje nog dijela nokatnog matrixa. Mogu biti tvrd i deformisan nokat u obliku kan- plitke (vide se kod alopecije areate, ekdže - onychogryphosis. cema, profesionalnog oštećenja nokta) - Baticasti prsti, Hipokratovi prsti, i duboke (kod psorijaze). predstavljaju konveksan deformitet vr- Trachyonychia, hrapavi nokti. Predhova prstiju. Poremećaj može biti urođe- stavlja distrofične promjene nokata u

Prof. dr Bogdan Zrnić, spec. dermatovenerolog, šef Katedre za dermatovenerologiju, Medicinski fakultet Banjaluka

vidu hrapave površine, trošnosti slobodnih ivica i promjene boje nokatne ploče. Poseban entitet je trahionihija svih dvadeset prstiju „twenty nails dystrophy“ koju možemo vidjeti kod lihen planusa, alopecije areate i psorijaze. - Onychochysis predstavlja lamelarno cijepanje nokatne ploče i najčešće se viđa kod upotrebe različitih kozmetskih sredstava, deterdženata i rastvarača lakova za nokte. Promjene sa razdvajanjem nokatne ploče i susjednih mekih tkiva - Pterigium unguis manifestuje se kao zadebljanje proximalnog nokatnog nabora (dorzalni pterigijum) ili kao distalno proširenje hiponihijuma (ventralni pterigijum). - Onychomadesis predstavlja spontano odvajanje noktne ploče od nokatnog ležišta i često je viđamo kod buloznih dermatoza, reakcije na lijekove, akutne paronihije, intenzivne radioterapije.

Psoriasis-unguium

- Hyperkeratosis subungualis javlja se kao kongenitalna (hiperplazija nokatnog ležišta) ili stečena u sklopu nekih bolesti (psorijaza, pityriasis rubra pilaris, hronični ekcem, gljivične infekcije nokta). - Onycholisis predstavlja odvajanje distalnog kraja i lateralnih dijelova nokatne ploče od nokatnog ležišta i najčešće je viđamo kod onihomikoze i ponovljenih povreda. Promjene u čvrstini nokta - Tvrdi nokti vide se kod kongenitalne pahionihije. - Meki nokti to su nokti koji su tanji nego normalno, savitljivi i lako pucaju. Često se viđaju kod hroničnog artritisa, kaheksije, miksedema. - Trošni nokti lako lomljivi nokti, viđaju se kod onihomikoze i psorijaze, a često i kod žena prilikom češćeg korišćenja laka za nokte. 45

Z D R A V S T V O

Promjene boje nokta Boja nokta određena je sadržajem i vrstom pigmenta u noktu, osobinom tkiva ispod nokta, intravaskularnim činiocima te transparentnošću nokatne ploče. Promjene boje nokatne ploče i subungvalnog tkiva označava se kao dyshromia ili chromonychia. Uzroci dishromije mogu biti različiti: - lijekovi (lokalna i sistemska primjena: psoralen, antireumatici, hemoterapeutici), - dermatološka oboljenja (gljivična i bakterijska oboljenja, naevus pigmentosus, melanoma malignum acrolentiginosum, acantosis nigricans, alopecia areata, lichen planus, erythema multiforme), - sistemske infekcije (akutne infekcije, malarija, siﬁlis, pneumonija itd.), - neinfektivne bolesti (kardiovaskularne, hematološke, gastrointestinalne, renalne), - kongenitalne i hereditarne bolesti, - spoljašnji uzroci (trauma, zračenje, kozmetska sredstva, hemikalije, pušenje).

distalna forma. Vidljiva leukonihija, nastaje kod oniholize i subungvalne keratoze i odlikuje se normalnim matrixom i nokatnom pločom. Pseudoleukonihija, karakteriše se promjenom boje nokatne ploče i nastaje kao posljedica spoljnih faktora (onihomikoza). - Žuti nokti „Yellow nail syndrome“ mogu se vidjeti kod hroničnih plućnih bolesti, tumora bronha, nefrotskog sindroma.

Psoriasis-unguium

Promjene boje nokta mogu se javiti u nekoliko oblika. - Melanonychia je zelenkasto-smeđa prebojenost nokta koja je posljedica povećane aktivnosti melanocita u matriksu i nokatnom ležištu. Može biti ﬁziološka (tzv. longitudinalna melanonihija koja se javlja u starosti) i patološka (kod atipične melanocitne hiperplazije i malignog melanoma). Kod oboljenja kao što su lentigo simplex, melanocitna hiperplazija i melanocitni nevus može se javiti kao benigna promjena. - Leuconychia ili bijeli nokti je jedan od najčešćih oblika promijenjene boje nokta. Nastaje kao posljedica primarnog poremećaja u keratinizaciji matrixa ili sekundarno kao posljedica oboljenja nokta (onihomikoza). Prema mjestu poremećaja leukonihije dijelimo na: Prava leukonihija (poremećaj u matrixu nokta i u strukturi keratinskih vlakana). Nokat je bijel i neproziran zbog disfrakcije svjetlosti u parakeratotičnim ćelijama. Može se javiti kao punktiformna, transverzalna, longitudinalna i 46

je udružene promjene skeleta, noktiju i očiju, hipoplazija ili aplazija patele, onihodistroﬁja, palmoplantarna hiperhidroza, displazija bubrega, glomerulonefritisi.

Infekcije nokta

Bakterijske infekcije Bakerijske infekcije nokta najčešće nastaju zbog povreda i maceriranja periungvalne kože, te se one manifestuju paronihijom. Predisponirajući faktori su neka oboljenja: diabetes mellitus, periferna vaskularna oboljenja. NajčeKongenitalni šći uzročnici su Staphilococcus aureus, poremećaji noktiju Pseudomonas aeruginosa, Mycobacte- Anonychia predstavlja odsustvo ci- rium tuberculosis. jele nokatne ploče ili njenog jednog dijela na jednom ili više prstiju koja može biti kongenitalna i uglavnom je udružena s promjenama na drugim organima. - Hiperonychia predstavlja zadebljanje nokatne ploče i onihogrifoza (zadebljanje i otvrdnuće u obliku kandže). - Acropachia batičasti prsti (Hipokratovi prsti) oboljenje se nasljeđuje autosomno dominantno i ispoljava se Prema toku bakterijske infekcije u pubertetu. mogu biti akutne i hronične. - Koilonychia (kašikasti nokti) disAkutna paronihija je bakterijska introfijska promjena nokta sa konkavnom fekcija koja je praćena bolom, crvenilom zakrivljenošću nokatne ploče uglavnom i otokom nokatnog nabora, a kasnije dona palcu mada mogu biti zahvaćeni i lazi gnojenja i odizanja nokatne ploče. svi nokti. Rijetko se javlja kao izolovan Hronična paronihija je bakterijska nasljedni poremećaj, a često se vidi i infekcija koja ima slične simptome kao u sklopu drugih oboljenja kao steče- i akutana, samo je slabije izražena i na koilonihija (dermatološka, kardiova- duže traje, dovodi do gubitka kutikule skularna, endokrina oboljenja ili u toku i odvojenosti nokatne ploče od proksiprofesionalnih oštećenja ili nedostataka malnog nokatnog nabora. Često je udružena sa gljivičnim infekcijama (Candinekih vitamina najčešće C i B2). - Unguis dystopicus predstavlja po- da albicans), a Staphilococcus aureus javu manjeg ektopičnog nokta uz nor- je često uzročnik hronične paronihije kod psorijaze i ekcema. malan nokat. - Pachyonychia congenita predstavGljivične infekcije lja hereditarnu ektodermalnu displaziju koja se karakteriše zadebljanjem i Gljivične infekcije predstavljaju najdistrofijom nokatne ploče, palmoplan- češće infekcije nokta. Uzročnici su dertarnom keratodermijom, folikularnom matofiti (najčešće Trichophyton rubrum keratozom (laktovi, koljena) i leukoke- i Trichophyton mentagrophytes), kvasniratozom (jezik, usnice, larinx). Obolje- ce i plijesni. Candida albicans je često nje se ispoljava uglavnom u prvih šest uzročnik paronihije i oniholize. Dijagnomjeseci života, a može i kasnije u ra- za se postavlja pregledom strugotina zličitim kliničkim oblicima. U liječenju nokta, a liječenje je uspješno itrakose upotrebljavaju retinoidi koji mogu nazolom i terbinafinom. dovesti do poboljšanja. - Racket nails autosomno dominatno oboljenje koje se karakteriše pojavom pravougaonog oblika nokatne ploče i skraćenom distalnom falangom najčešće palčeva ruku i nogu. - Nail patella syndrome (hereditarna osteoonihodisplazija) autosomno dominantno oboljenje kod kojeg posto-

Z D R A V S T V O

ibrocistična bolest dojke (prema SZO-u, 1984.) karakeriše se poremećenim međusobnim odnosom epitelijalnih i vezivnotkivnih komponenata. Pregledom ovakvog tkiva pod mikroskopom, nakon biopsije, se otkriva da u mliječnim kanalićima dolazi do uvećanja ćelija koje ih oblažu s unutrašnje strane, što dovodi do njihovog sužavanja ili opstrukcije. Posljedično se stvaraju ciste unutar kanalića. U režnjevima se javlja adenoza ili sklerozirajuća adenoza koja može dovesti do pojave čvora u dojci. Žene osjećaju napetost, težinu i bol u grudima posebno u drugoj fazi menstrualnog ciklusa, popraćene predmenstrualnim tegobama, te napipavaju otvrdline i grudvice u dojkama. Posljednjih godina češće se koristi termin „dishormonske bolesti mliječnih žlijezda“ jer on u većem stepenu ukazuje na suštinu poremećaja. Naime, u toku života žene dojka podliježe promjenama koje su usko povezane s menstrualnim ciklusima, trudnoćom, dojenjem i promjenama starenja. Pod dejstvom hipotalamusnih gonadotropnih rilizing-hormona sekretuju se folikulostimulišući i luteinizujući hormoni koji utiču na razvoj primordijalnih folikula jajnika u zrele folikule. Pod dejstvom estradiola sazrijevaju polni organi i mliječne žlijezde, uključujući i individualne razlike koje su genetski određene. Estrogeni djeluju na dojku proliferativno direktnom stimulacijom i posredno utičući na sintezu faktora rastenja. U reproduktivnom periodu žene koja nije rađala epitel mliječnih žlijezda podrvrgava se cikličnom umnožavanju ćelija i posljedičnoj smrti ćelija, odražavajući cikličnu funkciju jajnika. Prvi pik proliferacije epitela mliječne žlijezde nastaje u vrijeme folikularne faze pod dejstvom FSH, LH i povišene sekrecije estrogena, a drugi pik u sredini luteinske faze za vrijeme maksimalne koncentracije progesterona. Prirodni progesteron kao i sintetski progestageni selektivnog djelovanja, djeluju na rast ćelija ne stimulišući njihovo umnožavanje, utičući povoljno protiv dejstva estrogena. Povoljno dejstvo ima i na IGF , koji se u posljednje vrijeme smatra značajnim faktorom rizika za rak dojke jer se pokazalo kroz studijska ispitivanja da je mitogen i antiapoptotičan peptid. Učestalost benignih mastopatija je od 13,5-42%. Ipak, ne postoji jedinstven uzročni faktor, nego značajnu ulogu u nastajanju bolesti mogu imati, osim polnih, i drugi hormoni kao što su prolaktin, hormoni tireoidee, kortizol i drugi. 48

Značaj polnih i ostalih hormona u ispoljavanju ﬁbrocistične bolesti dojki

Mr sc. med. Milena Brkić, internistaendokrinolog

Sekreciju prolaktina regulišu brojni faktori, ali u većini studija pokazalo se da estradiol ima vrlo jak stimulišući efekat. U ispoljavanju benignih mastopatija pokazalo se da baš prolaktin ima značajnu ulogu i da mliječna žlijezda trpi promjene, povećavajući stvaranje vezivnog tkiva i širenja mliječnih kanalića, u zavisnosti od poremećenog cirkardijalnog ritma njegove sekrecije, kao varijacije u strukturi forme PRL promijenjenim odnosom biološki aktivne i imunoreaktivne forme hormona. Većina studija je dovodila u vezu hiperestrogeniju i hiperprolaktinemiju u pojavi ove bolesti mliječnih žlijezda,

Ul. Vojvode Stepe Stepanovića 161/5

Tel.: 051/925 159; 066/844 159

Nudi sledeće usluge: Internistički pregled sa EKG nalazom Endokrinološki pregled Šećerna bolest Bolesti hipofize, štitne, paraštitnih, nadbubrežnih i polnih žlijezda Sindrom policističnih jajnika, pojačana maljavost, neplodnost Gojaznost i poremećaj lipida Prevremena menopauza, hormonska susptituciona terapija, osteoporoza Fibrocistična bolest dojki Ultrazvuk štitne žlijezde i abdomena Punkcija štitne žlijezde Kolor dopler magistralnih krvnih sudova glave i vrata Kolor dopler abdominalne aorte i ogranaka Kolor dopler bubrežnih krvnih sudova Kolor dopler arterija i vena gornjih i donjih ekstremiteta i AV fistule Laboratorijske usluge

kao i gubitak mastopatije nakon snižavanja prolaktina u serumu. Sposobnost još jednog stresogenog hormona, kortizola, ogleda se u povećanju ekspresije receptora prolaktina u dojci i stimulaciji rasta epitela udružen s dejstvom prolaktina. Značajnu ulogu u funkcionalnoj diferencijaciji epitelnih ćelija dojke igraju hormoni štitaste žlijezde. Nađena je povezanost fibrocistične bolesti dojke i hipotireoze. U 64% žena s različitim oblicima benignih bolesti dojki otkrivena je bolest štitaste žlijezde kao i povezanost s povišenim prolaktinom i narušenom ravnotežom polnih hormona. Narušen odnos hormona štitaste žlijezde, prolaktina i polnih hormona, osim fibrocistične bolesti dojki, je veoma često uzrok neplodnosti . Zbog toga je endokrinološka obrada pacijentkinja s ovim problemima neizostavna i obavezna prije invazivnijih terapijskih postupaka. Poremećaj metabolizma ugljenih hidrata, tj. hipoglikemija, daje snažan podsticaj u lučenju prolaktina i može indirektno uticati na ispoljavanje pomenute bolesti. U pacijentkinja sa šećernom bolešću od 60-67% uočena je prisutnost fibrocistične bolesti dojki. Iz dosadašnjih istraživanja potvrđeno je da je fibrocistična bolest dojki benigna, ali i da poremećaj u sekreciji hormona, koji traje više godina i nije liječen, može povećati rizik za razvoj karcinoma dojki čak 7-14 puta češće. Vremenom, neliječena bolest napreduje i tkivo dojke sklerozira te zahtjeva hiruršku intervenciju. Pravovremeno javljanje pacijentkinje endokrinologu, koji će ispitati hormonski status u organizmu i blagovremeno liječenjem hormonima i lijekovima korigovati narušenu hormonsku ravnotežu, dovešće do povlačenja ili potpunog izliječenja navedene bolesti. Utičući tako na uzročne faktore, spriječiće se bespotrebne i vrlo stresne po ženu hirurške intervencije.

Z D R A V S T V O

arcinom prostate je jedan od najčešće dijagnostikovanih solidnih tumora kod muškaraca, te drugi najčešći uzrok smrtnosti od karcinoma u muškoj populaciji, kako u Evropi tako i u Americi. Ovaj tip karcinoma ostaje i dalje izuzetno važno zdravstveno pitanje u godinama koje dolaze s obzirom na to da se prosječna dužina života povećava, a tretman hroničnih komorbiditeta kao što su dijabetes i kardiovaskularne bolesti je u napretku. Do 2030. godine očekuje se da će procenat muškaraca starijih od 65 godina doseći oko 20% populacije, a ta starosna dob je u povećanom riziku za karcinom prostate. Screening programi u određenoj starosnoj grupi, PSA (prostate speciﬁčni antigen) i njegova upotreba, te savremene dijagnostičke metode su dovele do otkrivanja bolesti u ranom stadijumu bolesti, što znači da će pacijenti imati duže preživljavanje. S obzirom na ranu detekciju bolesti, tretman ovih pacijenata ostaje vrlo izazovan, u smislu kvaliteta tretmana te dužeg preživljavanja. U tretmanu karcinoma prostate koristimo multidisciplinaran pristup. Stručni tim koji odlučuje o liječenju čine urolog, patolog, internista onkolog i radioterapeut. Radioterapija (RT) igra važnu ulogu u tretmanu karcinoma prostate kao samostalan metod ili kombinovana sa hormono terapijom ili hirurgijom. Kod većine pacijenata sa klinički lokalizovanim karcinomom prostate RT će biti indikovana kao primarni i radikalni tretman. Kod pacijenata koji su imali operativni zahvat te imaju visoko rizične postoperativne parametre, indikuje se postoperativna RT. Prema podacima NCCN-a (National Comprehensive Cancer Network) pacijenti u bilo kojoj kliničkoj grupi mogu biti tretirani sa RT-om, samostalno ili u kombinaciji sa drugim modalitetima liječenja. Moderan standard uspješnog liječenja karcinoma prostate u savremenom RT tretmanu uključuje kako potpunu kontrolu bolesti, tako i očuvanje kvaliteta života kod pacijenta oboljelog od Ca prostate. Skorim napretkom u radioterapiji od IMRT (Intenzitet modulisana radioterapija) u IGRT (Slikom vođena radioterapija), unaprijeđena je mogućnost za isporuku

Prvi IGRT tretman u IMC Banjaluka

Dr Slavica Marić, specijalista radioterapije

visokih doza, sa izuzetnom tačnošću i preciznošću. Da bi se izvukla puna prednost od ovakvog tretmana, neophodno je poznavanje pravilne deﬁnicije mete (tumora) i kritičnih okolnih struktura. Image guidance (slikom vođena RT) je važna komponenta bilo koje strategije dizajnirane da optimizira kvalitet tretmana i mimimizira nepreciznosti vezane za sam tretman. Pošto ne postoji uređaj za lokalizaciju prostate koji bi zadovoljio sve po-

trebne pretpostavke, danas je u upotrebi nekoliko načina za adekvatnu lokalizaciju prostate tokom tretmana. Jedan od uređaja koji su u upotrebi u savremenim RT centrima širom svijeta su ﬁducijalni markeri. U Centru za radioterapiju IMC Banjaluka početkom avgusta ove godine sproveden je prvi tretman IGRT prostate sa implantiranim ﬁducijalnim markerima u prostatu. Fiducijalni markeri su izuzetno važni

Implantirani markeri u prostatu

Plan sa rasporedom polja zračenja i oblikom izodoznih linija

Z D R A V S T V O

jer pomažu pri pozicioniranju pacijenta i mete (tumora) prije svakog tretmana. Pozicija prostate varira zavisno od ispunjenosti mokraćne bešike i rektuma, te mora biti provjerena prije svakog tretmana. Nakon adekvatne selekcije pacijenta te konsultacije sa ordinirajućim urologom implantirana su tri fiducijalna markera u prostatu (dva u bazu prostate, jedan u apex). Nakon dvije nedjelje urađen je CT za planiranje, te izrađen optimalan plan za RT tretman. Pozicije implantiranih markera na portal snimcima se kompariraju sa pozicijama na planiranju i pomjeranje se aplicira bazirano na rezultatima manualne komparacije ili stereoskopske projekcije. Ovakav način provjere pozicije markera se radi prije svakog RT tretmana, teoretski može se raditi prije svake frakcije. U praksi je dokazano da je sklonost fiducijalnih markera ka migraciji minimalna, standardna devijacija je 0,67 do 1,68 mm. Zbog svega toga se smatraju vrlo korisnim metodom u lokalizaciji prostate i najčešće se koriste za preterapijsko namještanje (set up). Sa ovakvom preciznošću isporuke radijacione doze moguća je i eskalacija doze, tako da je terapijska radikalna doza povećana sa 74 Gy u 37 frakcija na ukupnu dozu 78Gy u 39 frakcija. Povećanom dozom postiže se i lokalno bolja kontrola bolesti. U zaključku treba naglasiti da je radioterapija karcinoma prostate polje koje se stalno inovira i unapređuje, tako da je danas moguća isporuka sigurne i efektivne eskalirane radijacione doze na određeni tretirani volumen prostate. Na ovaj način se potpuno eliminiše mogućnost pojave neželjenih efekata na kritičnim okolnim strukturama (rektum, mokraćna bešika, femuri), uz potpunu kontrolu tumora. IGRT nam daje mogućnost za povećanje efikasnosti i sigurnosti RT tretmana maksimizirajući sigurnost i preciznost terapije, a minimizirajući rizik od neželjenih efekata RT tretmana. U budućnosti možemo očekivati još sofisticiranije metode i pristup u tretmanu Ca prostate. S obzirom na to da je petogodišnje preživljavanje u grupi pacijenata sa klinički lokalizovanim karcinomom prostate 100%, važno je ne samo izliječiti pacijenta, nego i održati kvalitet života na visokom nivou, što nam danas sofisticirane tehnike u radioterapiji i omogućavaju. 50

Feritin

Dr Dražena SoldatDokić, specijalista medicinske biohemije, Dom zdravlja Banjaluka

eritin je rastvorljiva proteinska makromolekula, građena od brojnih polipeptidnih subjedinica koje okružuju centralno jezgro. U centru feritina nalazi se jezgro sa promjenljivom količinom željeza (Fe 3+). Feritin koji ne sadrži vezano željezo naziva se apoferitin. Feritin predstavlja primarni protein za pohranjivanje željeza, ima ga u svim ćelijama, a naročito u ćelijama jetre, slezine i koštane srži. Naime, željezo nakon apsorpcije na nivou intestinalne mukoze prelazi u feri obliku u plazmu. U plazmi se gvožđe transportuje kombinovano sa speciﬁčnim proteinom, transferinom, koji vezuje dva Fe 3+ jona revertibilno. Željezo je u ovom spoju vrlo labavo za molekulu globulina pa se može predati bilo kojoj ćeliji u bilo kojem dijelu

organizma.Višak gvožđa u krvi odlaže se u sve ćelije organizma, a naročito u ćelije jetre, u kojima je pohranjeno više od 60% viška željeza. Ondje se s bjelančevinom apoferitinom spaja u feritin. Količina željeza pohranjena u feritinu varira od sasvim male do relativno velike količine željeza. Tako

pohranjeno željezo u feritinu zove se rezervno željezo. Kad je ukupna količina željeza u organizmu veća nego što apoferitinsko skladište može primiti, dio željeza pohranjuje se u potpuno netopivom obliku koji se zove hemosiderin. Kad se količina željeza u plazmi veoma smanji ono prelazi u plazmu iz feritina dosta lako, a iz hemosiderina nešto teže. Nakon toga se transportuje u one dijelove tijela kojima je potrebno. Koncentracije feritina u plazmi odražavaju one količine željeza koje su uskladištene i direktno su proporcionalne količini deponovanog željeza. U slučaju deﬁcita željeza snižava se koncentracija feritina dok, s druge strane, veliki broj hroničnih oboljenja dovodi do povećanja koncentracije feritina u serumu. Iz ovog razloga određivanje feritina je veoma značajno. Određivanje feritina u serumu koristi se u laboratorijskoj obradi anemija, posebno na početku liječenja sideropenijske anemije i kod dokazivanja ranog deﬁcita željeza. Feritin je i reaktant akutne faze, što znači da su njegove koncentracije povećane kod infekcija, zapaljenja, autoimunih bolesti, te kod nekih vrsta karcinoma, što nije u vezi sa postojećim količinama željeza u organizmu. Nivo feritina u serumu je povišen nezavisno od ukupne količine željeza u organizmu i kod oštećenja ćelija jetre, kao što su hepatitis, toksični agensi i alkoholizam. Krv za određivanje nivoa feritina u serumu se uzima u vakuum epruvetu, bez aditiva, ujutru natašte. Ako pacijent uzima preparate sa željezom, potrebno je nekoliko dana prije uzimanja krvi prekinuti s uzimanjem tih preparata. Serumski feritin može da se odredi primjenom radio imunoodređivanja, imunoradiometrijskom metodom ili pomoću ELISA postupka. Referentne vrijednosti feritina u serumu su: Muškarci 20 - 300μg/L Žene 10 - 120μg/L.

Z D R A V S T V O

avne 1920. godine američki patolog grčkog porekla Georgios Nicolas Papanicolau je započeo rad na svojoj studiji mikroskopskog izgleda ćelija vaginalnog brisa. Svoja testiranja izvodio je na laboratorijskim životinjama, pomoću malenog levka za pregled ušiju. Nakon skoro decenije analize i proučavanja morfologije ćelija dobijenih na ovaj način, svoja zapažanja izneo je u publikaciji „Nove dijagnostičke metode u otkrivanju kancera“ („New Cancer Diagnosis.”) Zaključci će se pokazati kao revolucionarni. Doktor Papanicolau je utvrdio da se citološkom analizom ćelijskog supstrata dobijenog uzimanjem uzorka (brisa) iz vagine i cerviksa može utvrditi postojanje atipičnih ćelija koje indikuju postojanje premalignog ili malignog stanja. Ipak, u ovom stadijumu istraživanja ti podaci su bili bez velikog značaja za humanu medicinu. Do verifikacije značaja ovog testa za humanu populaciju je trebalo je sačekati jos skoro dve decenije, preciznije do objavljivanja rezultata zajedničkog rada dr Papanicolaua i profesora ginekologije i akušerstva dr HerbertaTrauta. Nakon objavljivanja zajedničkih rezultata u knjizi „Dijagnoza karcinoma materice na osnovu vaginalnog brisa“ („Diagnosis of Uterine Cancer by the Vaginal Smear”), Američko društvo za borbu protiv raka prepoznaje značaj ovog otkrića i preporučuje široku primenu tehnike dr Papanicolaua ginekološkim ordinacijama širom SAD kao efikasne, jeftine, i potpuno neškodljive za zdravlje pacijenta. Efekti na zdravlje ženske populacije su dramatični. U Americi procenat karcinoma grlića materice je smanjen za čak 70% zahvaljujući primeni metode dr Papanicolaua. Ukratko, dr Papanicolau je uveo sistem gde se, pomoću mikroskopa, analiziraju ćelije i njihove karakteristike (jedro, citoplazma, odnos jedro/citoplazma i tome sl.) te se na osnovu definisanih citomorfoloških kriterijuma prepoznaju i diferenciraju normalne od patološki izmenjenih i koje se klasifikuju prema stepenu abnormalnosti i vrsti zahvaćenih ćelija. Nakon višedecenijske analize uzoraka brisa po metodi koju je preporučio dr Papanicolau, osamdesetih godina dvadesetog veka, Nacionalni institut za borbu protiv raka Sjedinjenih Američkih Država, uočavajući potrebu za preciznijom interpretacijom PAP nalaza, okupio je preko 50 eksperata iz oblasti patologije, citologije i ginekologije i akušerstva u gradu Bethesda, savezna država Merilend (SAD). 54

Bethesda klasiﬁkacije

Dr Aleksandar Marjanović, spec ginekologije i akušerstva, JZU Dom zdravlja Banjaluka

Zaključci sa ovog okupljanja su prezentovani u obliku Bethesda klasifikacije. Klasifikacija je doživela nekoliko revizija do sada, a podaci izneseni u ovom tekstu su sa poslednje revizije iz 2001. godine. Bethesda klasifikacija propisuje sledeća pravila prilikom tumačenja PAP nalaza: Određivanje citologa prema samom uzorku: - Zadovoljavajući za interpretaciju, gde je potrebno da se jasno uočavaju ćelije zone transformacije (ZT) - Nije zadovoljavajući za interpretaciju zbog neadekvatnog citološkog uzorka – odsustvo ćelija ZT-a, ili nemoguće interpretacije zbog prisustva krvnih tragova, inflamacije i tome sl. - Nije zadovoljvajući za interpretaciju iz drugih razloga. Određivanje citologa prema patologiji nalaza: 1) Negativno na intraepitelnu leziju ili malignitet (sa pratećim opisom flore, ili drugih neneoplastičkih ćelija, i/ili prisustvom endometrijalnih ćelija kod žena do 40 godina starosti) 2) Atipične epitelne ćelije - nejasne važnosti (ASC-US) - nemoguće isključiti HSIL (ASC-H) 3) Abnormalne epitelne ćelije pločasto slojevitog epitela (skvamozne) – intraepitelna lezija niskog stepena (LSIL), što odgovara HPV infekciji, blagoj displaziji ili u staroj nomenklaturi CIN I - intraepitelna lezija visokog stepena (HSIL), što odgovara umerenoj ili značajnijoj displaziji, tj. invaziji strome (CIS), ili CIN II i CIN III - karcinom skvamoznih ćelija

- skvamozne epitelne abnormalnosti koje nisu specifikovane u poslednjoj reviziji kao što su keratinizirajuće lezije, skvamozne intraepitelne lezije - granični nalazi (SIL), i skvamozne intraepitelne lezije sa glandularnim ćelijskim prisustvom 4) Abnormalne epitelne ćelije glandularnog tipa - atipične – endocervikalne nespecifikovane na drugi način (NOS) - endometrijalne nespecifikovane na drugi način (NOS) - glandularne nespecifikovane na drugi način (NOS) - atipične – endocervikalne izgleda neoplastičnih - glandularne izgleda neoplastičnih - adenokarcinom in situ - adenokarcinom – endocervikalni - endometrijalni - ekstrauterini - neklasifikovan na drugi način (NOS) 5) Druge maligne neoplazme – karcinom, sarkom ili drugi tumor. Značaj primene Bethesda klasikacije i terminologije je prepoznat u Evropskoj uniji kao trenutno najbolji vid standardizacije citoloških nalaza iz PAP briseva, pa je, kao takva, preporučena u okviru Vodiča za osiguranje kvalitetnog skrininga cervikalnog karcinoma i preporučena za standardnu terminologiju u cerviklanoj citologiji. Različitost zdravstvenih sistema zemalja EU zahteva standardizaciju radi lakše komunikacije, te se Bethesda nameće kao najbolji izbor u ovom trenutku. Stoga se primena Bethesda klasifikacije očekuje na svim nivoima zdravstene zaštite žena u zemljama EU, kao i zemljama koje se u budućnosti nameravaju priključiti ovoj zajednici država. U tekstu korišćeni podaci 1. 2. 3.

Evropskog komiteta za citologiju (THE EUROPEAN ADVISORY COMMITTEE ON CYTOLOGY – EACC). Američkog društva za citopatologiju (American society for cytopathology – ASC). Evropskog vodiča za osiguranje kvalitetnog skrininga cervikalnog karcinoma (European guidelines for quality assurance in cervical cancerscreening: recommendations for cervical cytology terminology – pub 2007). Papanicolau društva za citopatologiju (Papanicolaou Society of Cytopathology).

Z D R A V S T V O

Doniran visokofrekventni aparat „Babylog VN 500“ KC Banjaluka

ompanija „Dräger“ je vodeća međunarodna kompanija u oblasti medicinske tehnologije i bezbjednosti. Njeni inovativni proizvodi, usluge i sistemi zaštite su u funkciji da podrže i spasu ljudske živote. „Dräger“ ima gotovo 12.000 zaposlenih i prisutan je u više od 190 zemalja širom svijeta. Grupa vodi prodaju i organizaciju usluga u više od 40 zemalja. Njegovi razvojni i proizvodni pogoni se nalaze u Njemačkoj, Velikoj Britaniji, Švedskoj, Južnoj Africi, SAD, Brazilu, te u Češkoj Republici. U odjelu za medicinsku tehniku, „Dräger“ razvija, proizvodi i prodaje sistemska rješenja, opremu i usluge za lanac procesa „akutne tačke brige o pacijentima“ (APOC). To uključuje brigu u hitnim slučajevima, predoperativnu brigu (u vezi s operacijom), brigu u kritičnim slučajevima i perinatalnu (neonatalnu) brigu. Portfelj grupe obuhvata proizvode za terapiju, praćenje upravljanja informacijama i podršku procesu. „Dräger“ je jedan od globalnih lidera na tržištu sa svojim proizvodima za ventilaciju, anestezije, praćenje vitalnih znakova, kao i pribora i potrošnog materijala za te proizvode. U posljednjih nekoliko godina „Dräger“

– Tehnika za život

Gđa Claudia Dräger, direktorica korporativnog ureda ﬁrme “Dräger” Njemačka i Adisa Mušić, izvršni direktor ﬁrme “Bosnamed” d.o.o. Sarajevo

je znatno poboljšao svoju poziciju na tržištu kao provajder usluga s proizvodima kao što su integrirana IT rješenja za operacione sale i sisteme upravljanja medicinskim plinovima. Asortiman proizvoda odjela za medicinu pokriva radne stanice za anesteziju, ventilacijsku opremu za jedinice intenzivne i hitne njege i mobilnu ventilacijsku opremu, opreme za terapije zagrijavanja beba, opreme za praćenje pacijenta, IT rješenja i sisteme upravljanja medicinskim plinovima.

Donacija KC Banjaluka Visokofrekventni respirator „Babylog VN 500“ je proizveden 2010. godine u Njemačkoj i kombinuje dugogodišnje iskustvo, kao i posvećenost inovativnoj tehnici u oblasti neonatalne ventilacije. Rezultat je potpuno i integrisano ventilacijsko rješenje za naše najmlađe pacijente pod sloganom: „Pomjeri se prema novim granicama danas i budi spreman za razvoje sutra“. Gđa Claudia Dräger, direktorica korporativnog ureda ﬁrme „Dräger“, Njemačka, je nakon posjete

Bosni i Hercegovini odlučila da donira ovaj uređaj Kliničkom centru Banjaluka zbog dugogodišnje uspješne saradnje sa ovim centrom. Vrijednost uređaja je 45.000 EURA, istakla je za Medici.com Adisa Mušić, izvršni direktor firme “Bosnamed”. “Od strane firme ‘Dräger’, odnosno vlasnice firme gđe Klaudie Dräger, a preko zvaničnog zastupnika za BiH, dobili smo najmoderniji ventilator za novorođenčad i djecu. Radi se o ventilatoru ‘Dräger VN 500’ koji predstavlja objedinjenu formu aparata za konvencionalnu ventilaciju kao (CMV) kao i visokofkofrekventnu oscilatornu ventilaciju (HFOV). Teško je u kratkim crtama opisati sve prednosti novog ventilatora. U konvencionalnom modu ventilacije prednosti se prvenstveno odnose na usavršene modove ventilacije sa mogućnošću bolje i jednostavnije sinkronizacije ventilacije podržanim pritiskom, ventilacije garantovanim volumenom uz vrlo korektna mjerenja od strane ventilatora svih parametara ventilacije uz automatsku kompenzaciju gubitaka na tubusu. Aparat je softverski, vrlo lak za upravljanje tako da je olakšan rad osoblju. Kod primjene HFOV-a promijenjen je raniji koncept rješenja tako da se na novom uređaju ova vrsta ventilacije može provoditi u punom obimu, tako da sad možemo reći da prvi u RS imamo ventilator za primjenu visokofrekventne ventilacije, a koja se provodi u situacijama kada je konvencionalnom ventilacijom nemoguće postići adekvatnu ventilaciju i oksigenaciju”, izjavio je dr Stojislav Konjević, pedijatar-intenzivista, načelnik Klinike za dječje bolesti KC Banjaluka.

Aparat „Babylog VN 500“ Respirator ovog proizvođača „Babylog VN 500“, predstavlja najnoviji respirator za neonatalne pacijente i djecu. „Babylog VN 500“ obezbjeđuje izuzetnu konvencionalnu ventilaciju i visokofrekventnu oscilaciju (HFO) kombinovanu sa intuitivnim korisničkim interfejsom putem ekrana u boji. U „Babylogu VN 500“ je ugrađeno dugogodišnje iskustvo sa najnovijom tehnologijom, kojim se kreiralo kompletno, integrisano neonatalno rješenje koje će pomoći u postizanju bolje terapije pacijenta. Moćna visokofrekventna oscilacija, izuzetna konvencionalna ventilacija, nazalni CPAP i kiseonična terapija visokog protoka su objedinjeni u jednom uređaju. Sa dodatnim opcijama kao što su zagarantovani minutni volumen bilo kod standardne ili HFO oscilacije, kompenzacija curenja, automatska kompenzacija tubusa, graﬁčki prikaz ponašanja pluća proširuje terapeutske mogućnosti i poboljšava kvalitet njege. Osim pisanog korisičkog uputstva, uređaj ima integrisanu korisničku pomoć na ekranu uređaja. Posjeduje integrisani back-up el. napajanja kojim je omogućen intrahospitalni transport pacijenta. Sa niskim nivoom buke koju proizvodi (<45 dB(A)) osigurava mirno i komforno okruženje za bebu. Ovaj je ventilator omogućio ulazak u novu eru neonatalne ventilacije. 56

Z D R A V S T V O

norektalne anomalije su grupa urođenih defekata završnoga dijela crijeva koja se mogu javiti u oba spola, obično incidencom jedne na 2.000 do 5.000 poroda. Prisutne su u širokom spektru kliničkih manifestacija, počev od stenoze čmara ili njegove pokrivenosti tankom membranom, pa sve do vrlo složenih anomalija koje uključuju i urogenitalni trakt, kakve su anomalije urogenitalnog sinusa ili perzistentne kloake. Najčešće se manifestuju kao atrezije anusa i rektuma, sa prisutnom ﬁstulom koja se otvara na koži perineuma (međice) ili u mokraćovodu, mokraćnoj bešici ili vagini pacijenta.

Klinika za dječju hirurgiju, KC Banjaluka

Anorektoplastika djetetu sa urođenom atrezijom anusa

Slika 1. Atrezija anusa s rektouretralnom ﬁstulom

Obično se anomalija lako prepoznaje odmah na rođenju. Blaže forme anomalija se odmah hirurški liječe jednostavnijim, lokalnim anoplastikama. Kod složenijih, kao i atrezija na višem nivou, inicijalno se otvara stoma debelog crijeva, a rekonstruktivni zahvat izvodi naknadno, počev od četvrtog mjeseca života. Nakon uspješno urađene anoplastike, uslijedi i treći, posljednji zahvat zatvaranja crijevne stome i uspostavljanje kontinuiteta crijeva. Revolucionarnu promjenu u pristupu i liječenju djeci rođenoj sa anorektalnim anomalijama dao je svojim istraživanjem i radovima meksički hirurg

Alberto Penna, objavljenim 1988. godine. Naime, Penna je deﬁnisao mišićne strukture dna karlice i odredio one koje su odgovorne za kontrolisanje pražnjenja stolice. Konstruisao je poseban aparat, elektromišićni stimulator koji tokom intervencije podražuje mišićne grupe pomenutih sﬁnktera, tako određujući put, ili tačnije kanal, kroz koji će se postaviti prethodno pripremljeno i mobilisano završno debelo crijevo.

budući da se operativni ožiljak nalazi u glutealnoj brazdi. Danas ova tehnika predstavlja zlatni standard u liječenju anorektalnih anomalija. Na Klinici za dječju hirurgiju, 15. avgusta ove godine, tim naših dečjih hirurga i anesteziologa, na čelu sa prim. dr Dejanom Kafkom, uspješno je operisao prvog pacijenta s atrezijom anusa i rektouretralnom ﬁstulom primjenom pomenute PSARP tehnike.

Slika 4. Urađena anoplastika

Slika 6. Elektromišićni stimulator

Pomenuta operativna tehnika je nazvana “Posterior Sagital Anorectoplasty” ili skraćeno PSARP tehnika. Ova tehnika je postala široko prihvaćena širom svijeta, prije svega, zbog toga što se postiže kontinentnost pacijenta u 65% do 80% pacijenata, zavisno od serija, pa dotle da daje dobar kozmetski efekat,

Takođe, ne može se ne pomenuti razumijevanje i svesrdna podrška menadžmenta Kliničkog centra u Banjaluci, koji je uspio iznaći neophodna sredstva za nabavku Penninog elektromišićnog stimulatora čija primjena je preduslov uspešnog izvođenja ove vrste intervencija kod djece.

Slika 5. Dječja hirurška i anesteziološka ekipa

Slika 2. Formiranje prednjeg zida sﬁnktera

Slika 3. Formiranje zadnjeg zida sﬁnktera

Z D R A V S T V O

Nova tehnika regionalne anestezije

Klinici za anesteziju i intenzivno liječenje 25. septembra ove godine primijenjena je tehnika regionalne anestezije - blok plexus brachialisa infraklavikularnim pristupom. Anesteziološki tim sačinjavali su dr Dragan Rakanović i dr Gospova Majstorović te med. tehničarka-anestetičarka Tatjana Regodić. Infraklavikularni blok plexus brachialisa se koristi za izvođenje anestezije prilikom operativnih zahvata na šaci, ručnom zglobu, podlaktici i laktu, odnosno distalnim dijelovima ruke. Uvođenjem ove procedure u anesteziološku praksu Klinike za anesteziju i intenzivno liječenje kompletirani su svi pristupi, odnosno tehnike bloka-

Kliničkom centru Banjaluka 19. septembra uspješno je hirurški zbrinut vrlo rijedak slučaj rupturirane aneurizme abdominalne aorte veličine oko 20 cm. Pacijent star 80 godina je u kasnim večernjim satima hitno prevezen iz Opšte bolnice u Prijedoru (gdje je provedena osnovna dijagnostika) u našu Prijemnu hiruršku ambulantu, u stanju poremećene svijesti sa znacima hemoragičnog šoka (iskrvarenja). Odmah po prijemu, oko ponoći, dežurni hirurški tim u sastavu dr Milanko Maksić, vaskularni hirurg, anesteziolozi dr Gospava Majstorović i dr Dragan Rakanović, specijalizanti hirurgije dr Banović i dr Grahovac i instrumentarke, pristupio je hitnom hirurškom zahvatu u trajanju od oko dva časa, kako bi pacijentu spasili život. Rupturirana aneurizma abdominalne aorte predstavlja najurgentnije stanje u vaskularnoj hirurgiji koje, pogotovo u ovakvim slučajevima, kada pucanje aorte iznosi dvadesetak centimetara, ima za posljedicu visok stepen smrtnosti. 58

Infraklavikularni blok plexus brachialisa

de plexus brachialisa, pomoću kojih se klavikularni u hirurgiji nadlaktice, lakobavljaju operativni zahvati na gornjem ta, podlaktice i šake, a aksilarni blok u ekstremitetu. hirurgiji podlaktice i šake. Pored ranije izvođenih blokova – supraklavikularnog i aksilarnog, tokom ove godine počelo se s izvođenjem i interskalenskog, a sada i infraklavikularnog bloka. Mjesto izvođenja operativnog zahvata određuje koji blok je potrebno koristiti. Interskalenski pristup se koristi u hirurgiji ramena i proksimalnog dijela nadlaktice, supraklavikularni i infra-

Uspješan hirurški zahvat u KC Banjaluka

Poređenja radi, promjer trbušne aorte iznosi od 2,5 do 3,2 cm, u zavisnosti od ﬁzičke konstitucije osobe. Osim što smo pacijentu spasili život, naši specijalizanti hirurgije, koji zajedno nemaju ni godinu dana hirurškog staža, imali

su priliku da prisustvuju i učestvuju u nesvakidašnjem uspjehu uspješnog hirurškog zbrinjavanja rupturirane aneurizme abdominalne aorte izuzetno velikog promjera. Služba za odnose s javnošću

Z D R A V S T V O

Predstavljamo

Rehabilitacija i resocijalizacija na Psihijatrijskoj klinici Sokolac Pripremile: Dara Janković, dipl. pedagog i andragog, Slavica Podinić, glavna sestra, Klinika za psihijatriju Sokolac

Urednik rubrike “Mentalno zdravlje” dr Goran Račetović, specijalista psihijatrije, Dom zdravlja - Centar za mentalno zdravlje Prijedor

sihijatrijska klinika Sokolac je zdravstvena ustanova čija djelatnost obuhvata liječenje, rehabilitaciju i resocijalizaciju akutnih, hroničnih, kao i forenzičkih pacijenata tako da je njen rad organizovan na šest odjeljenja: žensko akutno, žensko rehabilitaciono, muško akutno, muško rehabilitaciono, sudsko akutno, sudsko rehabilitaciono i radno-okupaciona terapija. Misija ove ustanove je osiguranje najkvalitetnije medicinske usluge, pružiti brigu, vrijeme i razumijevanje pacijentu te konstantno raditi na usavršavanju znanja, uvođenju novih terapeutskih postupaka. Mi nastojimo da stvorimo stimulativnu atmosferu, da usmjerimo tok misli u pozitivnom smjeru, ukratko, da putem različitih metoda i postupaka djelujemo podsticajno. Važne komponente klinike su rehabilitacija i resocijalizacija njenih korisnika. Iskustvo u radu sa duševno oboljelima pokazalo je da je psihosocijalni adaptacioni potencijal pacijenata mnogo veći nego što se misli, tako da neuspjeh ili nemogućnost resocijalizacije ne leži u pacijentima nego van njih. Zbog toga procesi liječenja i rehabilitacije moraju teći paralelno. Resocijalizacija označava ponovno podruštvljavanje čovjeka jer se radi liječenja i rehabilitacije lice izdvaja iz porodice i sredine u kojoj je živjelo i radilo i u kojoj su postojali međusobni odnosi i s njima je izgubilo veze i bliske odnose. Na našoj klinici provodimo niz socioterapijskih meto60

da i postupaka radi ponovnog prilagođavanja i uspostavljanja novih odnosa između liječene osobe i sredine u koju se vraća. Te mjere se nazivaju procesom resocijalizacije. Shodno organizaciji naše ustanove, primjenjujemo socioterapiju u užem smislu. Jedan od njenih vidova je grupno-terapijski rad ili psihosocioterapijske grupe. U grupu pacijenti dolaze bez nekih posebnih priprema i vježbe. Oni mogu biti uzbuđeni, ravnodušni; znaju gdje se sastanak održava i vrijeme održavanja. Strategija rada grupe obično uključuje pacijente koji svojevoljno dolaze ili su ih uputili ljekari u dogovoru s terapeutima. Princip dobro-

je to moguće. U strategiji rada grupe važan je prostorni raspored članova grupe i terapeuta (koterapeuta); većina članova vole „svoje mjesto“ i to poštujemo. Terapeut i koterapeut sjede među njima i gledaju da budu uklopljeni u prostoru grupe te ne postoji za njih izdvojeno mjesto. Teme mogu biti različite i prioritet, „pravo prvenstva“ imaju teme koje se tiču neposrednog života pacijenata, njihovog zdravlja, emocionalnih potreba, veza sa porodicom. Mogu biti i konkretne teme vezane za hranu, uslove i, naravno, gledamo da te teme „imaju pameti“ u smislu da razgovor o njima ima valjanu korist. Vrlo su omiljene univerzalne ljudske teme

voljnosti se poštuje i slobodna volja se smatra dobrom osnovom za prisustvo i rad u grupi. Broj članova grupe varira, jer nemamo dogmatski stav o određenom broju članova - možemo raditi i sa dva člana i sa deset ljudi. Iskustvo nam kazuje da je grupa od sedam ili osam članova najbolja za rad i funkcionalnost. Važno je da prostor u kome radimo bude pristupačan i poznat. Držimo da je dosljednost u pogledu vremena održavanja grupa potrebna iz jednostavno ljudske potrebe za određenim ritmom. Otkazivanje rada grupe se unaprijed najavljuje sa obrazloženjem kada god

kao što su djetinjstvo, mladost, ljubav, roditeljstvo, interesovanja itd. Čini se da je tema ljubavi, bliskosti, intimnosti, ipak, najčešća. Fenomeni grupnog rada – povjerenje, prirodnost (spontanost), međusobno učenje, uzajamno poštovanje i saosjećanje su neophodni i jako je bitno da se u procesu grupnog rada razvijaju i služe ciljevima, mada su ovi nabrojani fenomeni u stvari sami sebi cilj u terapijskom grupnom radu. Rad u grupi podrazumijeva cjelokupno učešće članova grupe; da u tom cjelovitom procesu razgovor bude bitan. Takođe, jednako je važan fenomen neverbalnog

Prostorije Radno-okupacione terapije

Z D R A V S T V O

kod članova grupe: kako oni izgledaju, kako sjede, izraz lica, mimika, osjećajni izrazi, znaci napetosti, uplakane oči, promjene raspoloženja. Npr., izlaganje pacijenta N.P., posebno njegov govor vezan za posao koji je obavljao (posao vozača), redovno je praćeno pojavom suza u očima koje nastoji zadržati i drhtanjem brade. Međusobni razgovor (dijalog članova grupe, terapeuta) je ono dinamično događanje koje se aktivno prati i u kome terapeut učestvuje na različite načine: nekada terapeut vodi glavnu riječ (npr. kada pravi uvod ili zaključak teme), a nekada je terapeut sasvim po strani i prati međusobni razgovor članova grupe. Svi članovi grupe jesu jednaki u smislu jednakog prava na učešće u grupi i na dobit. Međutim, razlikuju se u pogledu osobenosti ličnosti i problema koje imaju. To čini da članovi grupa igraju različite uloge: postoje članovi koji „vuku“ grupu u rad, postoje „mineri“ koji ponekad ili često sabotiraju rad grupe, postoje dobri slušaoci, postoje savjetodavci, postoje advokati, postoje bolesnici nasmrt, postoje dežurni optimisti ili dežurni pesimisti, itd. Igranje uloge u grupi se toleriše u odnosu na stvarno učešće članova grupe i bitan kriterijum rada grupe jeste zadovoljstvo grupom, zadovoljstvo svojim radom, zadovoljstvo nekim oblikom bratstva koje se postigne u grupi, radošću koja ide s dobrom promjenom i uvidima koje pojedini članovi grupe mogu da dožive vrlo bolno. Ono što se događa u grupi je stvar i svojina članova grupe i kao takvo pripada diskreciji osim u slučaju terapijskih dogovora o postizanju nekog cilja. Najčešće radimo izvještaje za svakog člana grupe pojedinačno koje prilažemo u njihove istorije bolesti. Drugi vid socioterapije u užem smislu je terapijska zajednica, koju čine svi članovi osoblja i svi pacijenti. Umjesto strogih hijerarhijskih, uvodi se demokratski tip odnosa. Terapijska zajednica se shvata kao oblik rada s mentalno oboljelom osobom koji joj pomaže u mijenjanju stavova i ponašanja zahvaljujući razvijanju svijesti o svojoj ulozi u odnosu s drugima i zahtijeva timski pristup pacijentu. Na sastancima TZ koji se održavaju nekoliko puta nedjeljno ili svakodnevno teme razgovora mogu biti unaprijed planirane ili se spontano izaberu na samom sastanku pa se tako razgovara o svemu što se događa na odjeljenju, o temama iz svakodnevnog života, o problematici pacijenta, iznose prijedlozi i sugestije. Nosioci terapijskog

postupka nisu samo ljekari, medicinske sestre ili cjelokupno osoblje, nego svi članovi terapijske zajednice. Jako bitan segment rehabilitacije i resocijalizacije jesu radna i okupaciona terapija (ROT). Bez obzira na to koliko je bolest oštetila radne navike i sposobnosti, svaki naš korisnik ima potrebu da nešto radi. Radna terapija je, dakle, korisno okupiranje pacijenta, s ciljem da mu se očuvaju radne navike i sposobnosti ili formiraju nove ukoliko su stare do te mjere narušene bolešću da ih je nemoguće obnoviti. Krajnji cilj radne terapije je i resocijalizacija, profesionalna i radna rehabilitacija pacijenta. U radnoj terapiji naglašen je radnokoristan učinak, proizvodi rada se prodaju ili služe za poboljšanje standarda pacijenta u bolnicama. Činjenica je da proizvodi sa radne terapije imaju ﬁnansijske parametre i da pacijenti dobijaju određenu materijalnu nadoknadu za svoj rad mada to nije primarni cilj (tako naši pacijenti dobijaju simbolične novčane nagrade za svoj rad u ROT-u). Radna terapija «imitira» uobičajeni radni proces, počinje uvijek u isto vrijeme i završava se u određeno vrijeme. Oku-

Radna terapija

Dio Psihijatrijske klinike Sokolac

paciona terapija, za razliku od rada u stvarnom životu, pacijentima dopušta veću slobodu izbora. Ona dopušta, bar u početku, i određeno uništenje materijala, da bi se kasnije okupaciona zamijenila radnom terapijom, koja je bliža stvarnom radu (šivenje, pletenje, vezenje, izrada različitih ukrasa, ﬁgurica od različitog materijala, itd.). Okupaciona i radna terapija omogućavaju brže međusobno zbližavanje pacijenata. ROT treba organizovati što je prije moguće, već kad pacijent izađe iz akutne faze bolesti. Terapeut treba da podstiče pacijentove individualne sklonosti i sposobnosti, upornost u radu, poštovanje «radnog ritma», organizaciju i planiranje rada. Predstavlja veoma korisno angažovanje pacijenta, koje ima za cilj da okupira vrijeme i misli, tzv. «okupacija dokolice». Sam proizvod rada sa okupacione terapije nije toliko bitan ni u onoj mjeri kao kod radne terapije, a vrijeme za trajanje ovog oblika terapije nije striktno određeno - slobodnije je i dinamičnije. Zbog svega navedenog, pacijenti nemaju mnogo «praznog hoda» i utisak sporog proticanja vremena. Rekreativna terapija je vid socioterapije sa organizovanom aktivnošću pacijenta uz pomoć osoblja s ciljem da se ojačaju i stabilizuju zdravi dijelovi ličnosti pacijenta. Ovaj oblik tretmana obuhvata aktivnosti koje imaju zabavnorelaksirajući karakter. Sekcije, kao poseban vid ciljanog rada sa grupom pacijenata, su od posebnog značaja jer se u njima obično nađu talentovani, zainteresovani, kreativni i vrijedni pacijenti. U okviru literarne sekcije je nastao „Art magazin“. Do sada je arhiviran ogroman broj radova kako pjesama, tako i proznih tekstova sa različitom tematikom. Članovi literarne sekcije su konstruktivni, nadareni pacijenti. Kroz poeziju ili prozu oni pokazuju ono što nose u sebi, svoja osjećanja, misli i umijeća, ali i svoje

Z D R A V S T V O

neostvarene želje, svoje probleme, nedaće, čak i svoje životne priče. Zagovornici pokretanja „Art magazina“ su sami pacijenti uz podršku terapeuta. Ideja se rodila na osnovu pisanih radova pacijenata (poezija, proza, likovni radovi), koji zaslužuju da budu objavljeni i javno viđeni. Redakcija časopisa se sastaje jedanput sedmično zajedno sa urednikom časopisa. Na sastancima se pregledaju prikupljeni radovi, vrši se pojedinačna i skupna analiza radova, iznose utisci, nakon čega se dogovara o tome koji će radovi biti objavljeni, u kojoj rubrici, itd. Jedna od osnovnih karakteristika redakcije „Art magazina“ i rada u njoj jeste demokratičnost i to u smislu da se tu mogu pojaviti i najteži pacijenti, čiji rad je uzbudljiv i privlačan. U stvaranju časopisa učestvuje i osoblje. Časopis je važna i korisna pojava za pacijente – oni vole da u njemu vide sebe, svoje slike, priče, pjesme. Potrebno im je da znaju za događaje o kojima sami pišu. Literarni i likovni rad duševno oboljelih lica je duboko vrijedan; to potvrđuje naš časopis. Likovna sekcija je za njene članove jedna umjetnička svakodnevica u ROT-u, kao i izložba radova. Muzička sekcija ima svoj efekat u katarzi pacijenata, pa i osoblja. Činjenica da je muzika univerzalna dobit i ovdje se pokazuje: nije potrebno da pacijent bude ni muzički nadaren ni muzički obrazovan. On ima srce, emocije, tijelo i muzika je ta koja otvara vrata njegovoj igri, plesu, pjevanju. Zastupljene su različite vrste muzike - od narodnog kola i narodne pjesme do savremene folk muzike, zabavnih melodija, pop muzike, evergrina itd. Dešava se da pacijenti koji nisu godinama igrali i pjevali, koji

Na jednom od izleta

se ustežu, ipak, uzmu učešće u zabavnom popodnevu u kome svi učestvuju i iz kojeg proizlazi njihovo opuštanje, relaksacija. Zabavno popodne ima karakter samostalnosti. Postoji jedna vrsta slobode – tu je muzika, prostor, terapeuti, pacijenti. Ovaj vid relaksacije se organizuje petkom popodne, što je od posebnog značaja. Naime, u pitanju je ﬁnale jedne radne nedjelje, mogućnost da se pacijenti međusobno druže i da se druže s terapeutima na jedan drugačiji način i dobar je vid relaksacije. Priredbe se organizuju spontano ili nekim povodom, s nekim ciljem (proslava nekog značajnijeg datuma, praznika, dolazak gostiju itd.). Neke priredbe su više akademskog karaktera – literarno popodne, izložba slika, dok su neke više zabavnog tipa – služe veselju i uživanju. Uglavnom su to priredbe s igrom i pjesmom. Obje vrste priredbe se obavezno „završavaju“ zakuskom, koju pacijenti nestrpljivo očekuju. Izleti su najčešće mješavina i kulturnog i zabavnog, poput posjete jednom manastiru, što podrazumijeva određeno prilagođeno ponašanje, poštovanje reda, pravila organizacije posjete, ali je obavezno začinjena šetnjom, sportskim aktivnostima, zakuskom za koju se svi pobrinu u slobodnom otvorenom prostoru. Zato su izleti poseban događaj za pacijente i oni ih obično najbolje pamte. Svaki izlet se priprema pažljivo i odgovorno. Iskustvo kazuje da pacijenti veoma uživaju i dobro podnose zahtjeve situacije izleta koja je izvan bolnice i uvijek se ponašaju primjereno. Pacijent se putem sporta (fudbal, košarka, odbojka, stoni tenis i dr.) podstiče na aktivnost, komunikaciju, druže-

nje, osjećaj pripadnosti i odgovornosti u grupi. Povećana aktivnost, koordinacija pokreta, određeni stepen napetosti doprinose smanjenju psihičke i fizičke napetosti i pomažu boljoj integraciji ličnosti. Terapeutova uloga je da vrednuje i nagradi aktivnosti pacijenta i podstiče identifikacione procese i pripadnost grupi, društvenoj zajednici. Teži se da tzv. slobodne aktivnosti pacijenata sve više prerastaju u dobro organizovanje, osmišljeno obogaćene aktivnosti. Sve one se oslanjaju na zdrave dijelove ličnosti pacijenata. One mogu biti i podsticaj za prelaženje na nove složenije i značajnije aktivnosti, služe za poboljšanje osnovnog osjećanja pacijenata. Biblioteka i terapija knjigom je izvjesnom broju pacijenata kontinuirana, draga i kreativna aktivnost; oni s jedne pročitane knjige „nastavljaju“ svojim izborom i interesovanjem na drugu, i nadalje. Zanimljivo je da pacijenti koji su počinili krivično djelo i imaju izrečene mjere čuvanja i liječenja čitaju najviše i da kod njih dominiraju knjige s kriminalnim temama (Puzo, Šeldon, Agata Kristi i dr.). Čak i oni koji su na opservaciji, nad kojima se provodi postupak vještačenja ili su tek pridošli iz istražnog postupka traže da čitaju. Kada pacijent pročita knjigu obično se s njim razgovara o utisku, značenju, smislu, uopšte o doživljaju koji on ima. Terapeut uvijek pažljivo interveniše u smislu da sam upozna pacijenta i predlaže mu knjige koje će mu najbolje pomoći da upozna i samog sebe bolje. Ovdje dotičemo poseban oblik terapije knjigom koja je dostupna, pragmatična i zanimljiva, posebno za pacijente koji su okrenuti knjizi i vole da čitaju. Kroz knjigu i pomoću nje pacijenti dolaze u dodir s konfliktnim, bolnim i, uopšte, za njih značajnim temama koje savladavaju na jedan sublimisan način tj. preko knjige. Principi koji se koriste u radu s pacijentima jesu, prije svega, povjerenje i poštovanje ličnosti korisnika, razumijevanje oboljelog i prihvatanje njegove ličnosti. Svi navedeni oblici, metode, principi u radu dovode do samoprocjene, samosvijesti, samoregulacije ličnosti, kao i empatije, a sve u cilju korigovanja i usklađivanja ponašanja u skladu sa društveno prihvatljivim normama ponašanja. Napomena: Sve osobe na fotografijama dale su svoj pristanak za njihovo objavljivanje

Z D R A V S T V O

inistarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, Institut za javno zdravstvo Republike Srpske i Projekat mentalnog zdravlja u BiH su od početka 2012. godine aktivno radili na implementaciji istraživanja zastupljenosti stigme i diskriminacije prema duševno oboljelim osobama. Putem dobijenih podataka željeli smo utvrditi zastupljenost stigme i diskriminacije među odraslim stanovništvom i zdravstvenim radnicima u službama porodične medicine prema osobama koje pate od mentalnih poremećaja, kao i modalitete njenog ispoljavanja, kako bismo razvili eﬁkasne kampanje i aktivnosti usmjerene na smanjenje socijalne isključenosti lica s mentalnim poremećajima. Istraživanje je provedeno po tipu studije presjeka u Banjaluci, Doboju i Bijeljini tokom aprila/maja 2012. godine. Obuhvaćeno je 1017 ispitanika, 286 zdravstvenih radnika i 731 stanovnik iz opšte populacije stariji od 18 godina. Tom prilikom primijenjen je strukturisani upitnik, konstruisan za potrebe ovog istraživanja. Oko dvije trećine opšte populacije poznaje osobu s mentalnim poteškoćama/poremećajem. U slučaju pojave mentalnih poteškoća 94,1% ispitanih bi tražilo stručnu pomoć. Značajno veći procenat muškaraca i osoba mlađe starosne kategorije (18 do 36 godina) ne bi se obratili za stručnu pomoć u poređenju sa ženama i starijima od 36 godina. Među pripadnicima opšte populacije koji ne bi tražili stručnu pomoć njih 43,3% kao razlog navode strah da će zdravstveni radnici pričati o njegovom/njenom stanju drugim ljudima, zatim stav da se čovjek sam treba izboriti sa svojim problemima (36,4%), dok blizu jedne trećine navodi strah da će ih neko vidjeti da odlaze u ustanovu za zaštitu mentalnog zdravlja. U pogledu poznavanja osnovnih činjenica u oblasti mentalnog zdravlja, među opštom populacijom 2,5% ne poznaje pravilno niti jednu činjenicu o mentalnom zdravlju. Među zdravstvenim radnicima 15% doktora tačno navodi sve činjenice u oblasti mentalnog zdravlja, za razliku od svega 0,6% medicinskih tehničara/sestara. Najniži nivo znanja među zdravstvenim radnicima utvrđen je u oblasti težih mentalnih poremećaja (poput shizofrenije), kao i u području upotrebe psihotropnih lijekova. Značajno je istaći da bi oko 90% zdravstvenih radnika i pripadnika opšte populacije željelo dobiti više informacija

Izvještaj o rezultatima istraživanja

„Stavovi javnosti prema licima oboljelim od mentalnih poremećaja“ Pripremila: Jelena Niškanović, koordinator istraživanja, JZU Institut za javno zdravstvo

o mentalnim poremećajima što ostavlja prostor za sprovođenje edukativnih kampanja u cilju informisanja javnosti o karakteristikama mentalnih poremećaja i mjestima gdje mogu potražiti stručnu podršku i pomoć. U pogledu stava prema mentalno oboljelim osobama, zdravstveni radnici imaju pozitivniji stav u poređenju sa opštom populacijom. Najveći nivo socijalne distance je prisutan prema osobama oboljelim od shizofrenije, prema liječenim zavisnicima i osobama koje su mentalno zaostale u razvoju, a najmanji nivo socijalne distance, tačnije, veća tolerantnost i spremnost za kontakt su prisutni prema osobama oboljelim od poremećaja ishrane, anksioznosti i depresije. Poznavanje osoba s mentalnim poremećajem je povezano s manjom socijalnom distancom, tj. opšta populacija koja poznaje osobu s mentalnim poteškoćama spremnija je za uspostavljanje kontakta s tom osobom. Veći nivo poznavanja činjenica o mentalnom zdravlju je povezan s manjom socijalnom distancom prema različitim tipovima mentalnog oboljenja. S druge strane, potrebno je naglasiti da je odnos znanja i spremnosti za kontakt različit s obzirom na tip mentalnog poremećaja. Povezanost znanja i socijalne distance kao tendencije kontakta je veća prema oboljelim od depresije i anksioznosti nego prema osobama oboljelim od shizofrenije i liječenim zavisnicima (narkomanima). Veliki procenat ciljne populacije (opšta populacija i zdravstveni radnici) spremni su potražiti stručnu pomoć u slučaju pojave mentalnih poteškoća, što ostavlja prostor za informisanje javnosti kome se mogu obratiti i kako blagovremeno mogu da prepoznaju simptome mentalnog poremećaja. S obzirom na to da su glavne barijere za traženje zdravstvene zaštite u oblasti mentalnog

zdravlja strah od razotkrivanja identiteta, potrebno je raditi na promociji zaštite ličnih podataka i anonimnosti osoba kojima su pružene ove vrste usluga, kako među zdravstvenim radnicima, tako i među opštom populacijom. Veći nivo znanja je povezan s pozitivnijim stavom i manjom distancom prema mentalno oboljelima, što upućuje na potrebu informisanja javnosti o mentalnom zdravlju i mentalnim poremećajima u cilju smanjenja stigme i distance prema mentalnoj bolesti. Isticanje da je mentalno oboljenje poput svake druge bolesti, da se može desiti svima, te da ono nužno ne znači nepredvidivost i agresivnost, može doprinijeti smanjenju stigme prema mentalnim poremećajima i povećati obraćanje profesionalcima iz oblasti mentalnog zdravlja.

Z D R A V S T V O

rojekat Udruženja građana „Zajedno“ za podršku porodicama, licima i zajednici u mentalnom zdravlju iz Banjaluke, nazvan Stvarajmo nove resurse, zaokružen je okruglim stolom, koji je održan u Banjaluci 4. septembra 2012. godine, kada su se na jednom mjestu okupili predstavnici Projekta mentalnog zdravlja u BiH iz Sarajeva, Tuzle i Banjaluke, potom iz javnih institucija i Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, ali i lokalnih zajednica u kojima je projekat provođen. Dobrodošlicu prisutnima, kao znak kontinuirane podrške korisnicima usluga mentalnog zdravlja, ispred grada Banjaluka poželjela je gospođa Ljiljana Radovanović. U uvodnom dijelu ovog okruglog stola Ružica Atanacković, menadžer projekta iz UG „Zajedno“, Darko Paranos, projekt menadžer Projekta mentalnog zdravlja u BiH, te Prim. dr Milan Latinović i mr. Ljubo Lepir, pomoćnici ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, su pozdravili oko 50 prisutnih učesnika i kroz svoje prezentacije detaljno ih informisali o aktuelnim i strateškim dokumentima, toku Projekta mentalnog zdravlja u BiH, kroz približavanje uloge i važnosti učešća korisnika i korisničkih udruženja u tim procesima, namijenjenih upravo njima. Poznato je da je glavni cilj Projekta mentalnog zdravlja u BiH, koji je podržan od oba entitetska resorna ministarstva i Švajcarske agencije za razvoj (SDC), unapređenje mentalnog zdravlja cjelokupnog stanovništva BiH, a da je jedan od speciﬁčnih ciljeva ovog reformskog projekta upravo ojačavanje i kreiranje mreže korisničkih udruženja s ciljem bolje zaštite mentalnog zdravlja stanovnika i duševno oboljelih u svim zajednicama. Projekat „Stvarajmo nove resurse“ kojeg je provodilo UG „Zajedno“ širom Republike Srpske, rezultovao je osnivanjem novih udruženja korisnika u sedam lokalnih zajednica, stvorivši veoma solidan temelj budućem većem uticaju korisnika usluga mentalnog zdravlja, članova njihovih porodica, ali i mentalno-zdravstvenih profesionalaca i drugih građana na sistem zaštite mentalnog zdravlja. Korisnička udruženja formirana su u: Prijedoru (UG „Mreža“), Mrkonjić Gradu (UG „Uzdravlje“), Doboju

Korisničke inicijative

Novi resursi u mentalnom zdravlju Pripremila: Ružica Atanacković, predsjednik UO UG “Zajedno” Banjaluka

Predavači i uvaženi gosti Okruglog stola

(UG “Nada”), Srebrenici (UG “Podijelimo osmijeh”), Distriktu Brčko (UG “Leptir”), Zvorniku (UG “Zvono”) i Trebinju (UG “Sonata”). U svom uvodnom izlaganju Ružica Atanacković je istakla da je iz prezentacija u lokalnim zajednicama, zdravstvenog i socijalnog sektora u odnosu na potrebe, evidentno da: nedostaju resursi za prevenciju, zdravstvenu i socijalnu zaštitu mentalno oboljelih, odnosno, da oni značajno zaostaju u odnosu na potrebe; postojeći resursi nisu umreženi; uz postojeće resurse, politika deinstucionalne zaštite, namijenjena interesu pacijenata, zbog nedostatka kapaciteta u otvorenoj sredini, često ne ostvaruje svrhu; nedostatak resursa se naročito odnosi na ljudske resurse, adekvatno podržanu dostupnost lijekova iz najnovijih generacija i sadržaje za prevenciju i deinstitucionalnu zaštitu. Ipak, naglašeno je da su već započete i provedene aktivnosti Projekta mentalnog zdravlja u BiH unijele dosta svjetlosti u pogledu razvijanja resursa kroz edukaciju oso-

blja i jačanje korisničkih inicijativa, poput ovakve vrste projekata. Preporuke iz zdravstvenog i socijalnog sektora su najčešće koncipirane u pravcu revizije dijela zakonskih odredbi, za uvođenje jedinstvene baze podataka, fokusiranje na potrebe korisnika, programe prevencije mentalnih poremećaja, programe edukacija, destigmatizacioni programi, kampanje i aktivnosti, pristupačnost primjene široj paleti postojećih lijekova, jasno deﬁnisane nadležnosti i podjele poslova u institucijama koje se bave duševno oboljelima, uspostavljanje mješovitog modela institucionalne i vaninstituacionalne zaštite, poboljšanje partnerskih odnosa između samih javnih institucija, ali i između javnog i nevladinog sektora kroz protokole o saradnji, podrška porodicama lica sa problemima u mentalnom zdravlju i njihova veća uključenost u rješavanje problema i drugo. Iz brižljivo pripremljenih informacija mogli su se uočiti i prateći problemi u implementaciji projekta, odnosno osnivanju novih korisnič-

Z D R A V S T V O Dio učesnika Okruglog stola u Banjaluci

Vijesti iz Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini

kih udruženja, zbog loše opšte klime u društvu, nedovoljnom znanju o ulozi i značaju nevladinih organizacija i mogućih izazova u radu budućih udruženja čija je misija dodatna pomoć boljoj zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti mentalnog zdravlja u kontekstu postojeće stigme. Najviše podrške implementaciji projekta u lokalnim zajednicama pružili su centri za mentalno zdravlje na čelu sa psihijatrima. Prezentacija dr sc. Borke Vukajlović, direktorke Centra za socijalni rad Banjaluka, ukazala je na uspješnost iskustava ove ustanove u razvoju partnerskih odnosa u pružanju različitih usluga sa NVO na istrajnost i posvećenost u ostvarivanju zacrtanih ciljeva i otvorila viziju mogućeg u postojećim društvenim okolnostima onima koji u toj oblasti nemaju iskustvo. Iz prizme nevladinog sektora, prezentacija mr Olivere Mastikose, pod nazivom „Uloga Udruženja građana u zaštiti korisnika“ od prisutnih je ocijenjena kao impresivna, eﬁkasna, pragmatična prezentacija koja uliva nadu i dodatno ohrabruje i stimuliše sve da nastave s

okom septembra i oktobra održani su drugi i treći krug edukacija medicinskih sestara i tehničara iz timova Centara za mentalno zdravlje i kliničko-bolničkih ustanova u BiH uz polaganje finalnog ispita. Nakon uspješno položenog ispita dobili smo prvu veliku grupu kvalifikovanih medicinskih sestara/tehničara iz oblasti mentalnog zdravlja, kojima su uručeni i Priručnici za obuku medicinskih sestara u oblasti mentalnog zdravlja. Nakon uspješnih aplikacija, odobrena su sredstva za podsticanje istraživanja u Centrima za mentalno zdravlje, zasnovanog na međusobnoj saradnji i istovjetnim istraživanjima iz oblasti evaluacije intervencija za poboljšanje fizičkog/tjelesnog zdavlja oboljelih od shizofrenije i srodnih oboljenja (Republika Srpska, 13 CMZ), odnosno ispitivanja ADHD kod djece (FBiH, 17 CMZ i CMZ Distrikta Brčko, sa ukupnim sredstvima preko 100.000 KM). Ova istraživanja će se provoditi tokom godinu dana. Završni ispit ToT trenera koordinisane brige isplaniran je za početak novembra, a urađeni su Priručnik i praktikum iz koordinisane brige za multidisciplinarne timove, koji će biti dodijeljeni trenerima na ispitu, a ostalim profesionalcima u mentalnom zdravlju na regionalnim treninzima koji počinju u decembru. Prva faza Projekta mentalnog zdravlja u BiH je produžena do kraja 2013. godine, uz obezbijeđena sredstva od strane Švajcarske agencije za razvoj i donatora iz 4 švajcarska kantona.

radom, uz kvalitetno i praktično informisanje i napomene iz direktnih iskustava. Na ovom okruglom stolu imali smo priliku direktno od autorke, mr Nadežde Savjak, psihologa i psihoterapeuta, stručnog saradnika UG „Zajedno“, čuti dio nadahnutog predgovora brošure „Razumijevanje psihoze“, za koju je planirano da, nakon štampanja, bude distribuisana i u novoosnovana udruženja korisnika u Republici Srpskoj i BiH. Naposljetku, kao i svaki put, na sve učesnike ovog okruglog stola poseban utisak je ostavio nastup korisnika hora „Zajedno“ svojim izvanrednim programom. Iskustva stečena na ovom skupu u Banjaluci ne upućuju samo na posvećenost UG „Zajedno“ cilju implementacije projekta i na dobru organizaciju, nego i na potrebu češćeg okupljanja radi informisanja i edukativnih procesa s namjerom izuzetno važnog umrežavanja i inovacije usluga zajedništvom. Napomena: Korisnici na fotograﬁji su dali pristanak za njeno objavljivanje

Kancelarija Projekta mentalnog zdravlja u BiH, Banjaluka

Nastup hora ‘’Zajedno’’

F A R M A C I J A

pilepsija je jedno od najčešćih neuroloških oboljenja. Procjenjuje se da u svijetu od epilepsije boluje oko 50 miliona ljudi. U BiH ne postoji zvaničan statistički podatak o broju oboljelih od epilepsije. Ova bolest se manifestuje rekurentnom pojavom epileptičnih napada koji nisu uzrokovani sistemskim ili akutnim neurološkim inzultom. Prilikom dijagnoze epilepsije najvažnija je klinička slika, dok su EEG i MRI pomoćna sredstva koja olakšavaju dijagnosticiranje. Uzrok epilepsije može biti svaki faktor koji mijenja strukturu ili funkciju moždanih neurona. Precipitirajući faktori za nastanak epilepsije mogu biti vidni, audiovestibularni, olfaktorni i drugi stimulusi; emocionalna stanja, hormonalni poremećaji, problemi sa spavanjem i drugo. Prilikom dijagnoze, najvažnije je ustanoviti da li je napad epileptični ili ne. Epileptične napade karakteriše paroksizmalnost, spontanost, stereotipnost, repetitivnost, kratkotrajnost i postiktalna iscrpljenost. Napadi neepileptične prirode obično traju duže (10-30 minuta), pokreti su nesterotipni, bizarni i asinhroni, postoji tresenje zdjelice, te pacijent ima očuvanu svijest uprkos tome što je napad zahvatio čitavo tijelo. Prema ILAE, epilepsija može biti parcijalna i generalizirana. Parcijalni epileptični napadi mogu biti jednostavni parcijalni, kompleksni parcijalni i parcijalni napadi sa sekundarnom generalizacijom. Generalizirani napadi obuhvataju toničke, kloničke, apsanse, mioklonizme, toničko-kloničke i atoničke napade. Tretman epilepsije obuhvata prvu pomoć, medikamentoznu terapiju, stimulaciju N. vagusa, hiruršku terapiju, ketogenu dijetu i bihejvioralnu terapiju. Cilj antiepileptične terapije je kontrola napada i povratak normalnom životu. Najčešće pogreške u liječenju epilepsije su pogrešna dijagnoza tipa napada, prenisko ili previsoko doziranje lijeka, prebrzo uvođenje lijeka, odlaganje hirurške intervencije, te tretiranje epilepsije frontalnog režnja kao psihogeni napad. Odluku koji lijek uključiti u terapiju epilepsije ljekar donosi na osnovu tipa epilepsije. Antiepileptike u terapiju treba uvoditi postupno uz titriranje doze da bi se izbjegli neželjeni efekti. Prvi antiepileptik – bromid, u terapiju je uveden daleke 1857. god. Od tada, intenzivno se radi na unapređenju ovih lijekova. Dugo vremena, zlatni standard u terapiji epilepsije je bio, i još je, karbamazepin, čijom primjenom su se, u najvećem broju slučajeva, simptomi epilepsije držali pod kontrolom. Međutim, karbamazepin 68

Novi lijek u „Bosnalijekovom“ asortimanu

Antiepileptik Exmal ima visok stepen interakcija sa drugim lijekovima, te utiče na sopstveni metabolizam, što pacijenta obavezuje na redovnu provjeru koncentracije lijeka u serumu. Novi lijek u „Bosnalijekovom“ asortimanu je antiepileptik Exmal, koji je po generici okskarbazepin, derivat karbamazepina. Exmal je indiciran u terapiji parcijalnih epileptičnih napada sa ili bez sekundarne generalizacije, kao monoterapija ili kao dodatna terapija sa drugim antiepilepticima. Osim u terapiji epilepsije, okskarbazepin se primjenjuje i u terapiji neuropatskih bolnih stanja i bipolarnog poremećaja. Mnogobrojne studije su pokazale da se okskarbazepin uspješno koristi u terapiji refraktornih epilepsija, koje čine oko 20% od svih

epilepsija. Ukoliko je pacijent na terapiji nekim drugim antiepileptikom, a želi se uvesti okskarbazepin u terapiju kao jedini lijek, preporučuje se postepeno prebacivanje – maksimalnu dozu okskarbazepina treba postići u periodu od 2-4 sedmice, dok se drugi antiepileptik treba izbaciti u periodu od 3-6 sedmica. Exmal karakteriše bolja podnošljivost, bolji sigurnosni proﬁl i nizak nivo interakcija sa drugim lijekovima. U odnosu na karbamazepin, okskarbazepin je zadržao jednak terapijski učinak, ali ima manje interakcija i manje neželjenih efekata. U terapiji parcijalnih napada Exmal se može primjenjivati i kod djece uzrasta od šest i više godina. „Bonalijek“ d.d. Stručni tim za medicinsku podršku

Sa stručnog sastanka neurologa Republike Srpske, 14. i 15. septembra o.g. u Bijeljini, Etno selo Stanišići. Skup je organizovalo Udruženje neurologa Republike Srpske Bosnalijek je bio Generalni sponzor, a u okviru istog je promovisan antiepileptik Exmal tablete, novi lijek iz proizvodnog asortimana Bosnalijeka. Promociju ovoga lijeka na temu „Mjesto Exmala u terapiji epilepsije“ kroz stručno predavanje vodio doc. dr. Duško Račić, načelnik Klinike za neurologiju KC Banja Luka. „Riječ je o novom preparatu u liječenu epilepsije koji do sada nije bio dostupan našim pacijentima na teritoriji R. Srpske. Preparat okskarbazepina ima dokazanu eﬁkasnost u liječenju određenih oblika epilepsije, a od sada zahvaljujući kompaniji Bosnalijek dostupan je i na tržištu BiH“, rekao je dr Račić. Na sastanku je učestvovalo preko pedeset neurologa.

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

vodnevni festival zdravlja, od 2122. septembra, održan je u Domu omladine u Beogradu, a tema ovogodišnje manifestacije su mladi i očuvanje zdravlja mladih generacija. Na manifestaciji su učestvovali predstavnici domova zdravlja, privatnih ordinacija, bolnica i apoteka, farmaceutskih kuća, ﬁtnes, wellness i banjskih centara, etno sela, svi oni koji se bave zdravom ishranom, zvaničnom i alternativnom medicinom U okviru manifestacije održana je konferencija posvećena bezbednosti i zdravlju dece i omladine, u saradnji sa Ministarstvom zdravlja, Zavodom za zdravstvenu zaštitu studenata Beograd, Incest trauma centrom, ASTROM, savetovalištima za mlade domova zdravlja... -Akcenat smo ove godine stavili smo na zdravlje mladih. Cilj nam je da što više ljudi dobije korisne informacije koji će im pomoći da unaprede zdravstveno stanje. Sigurni smo da je svaki posetilac i ovaj put našao malo vremena da na festivalu čuje neko interesantno predavanje, pogleda program na bini, popriča sa izlagačima na njihovim štandovima – rekla je dr Mima Fazlagić, direktorka „Aqua viva” festivala zdravlja i predsednica Nacionalne asocijacije za unapređenje i razvoj regenerativne medicine, koja je sa Festivalom zdravlja Beograd organizator manifestacije.

Pokrovitelji festivala su najuglednije institucije u zemlji, Ministarstvo zdravlja, Sekretarijat za zdravstvo grada Beograda, Institut za imunologiju i virusologiju Torlak, Agencija za lekove i medicinska sredstva Srbije, Lekarska komora Srbije, Crveni krst Srbije, Dom zdravlja Stari grad, Olimpijski komitet i Sportski savez Srbije, generalni sponzor je „Aqua viva”, koja je zlatni sponzor, te “Imlek”, i „Cryo-save”. „Fokus festivala je na mladima, ali nismo zaboravili ni pripadnike sredovečne i starije generacije, jer su oni 72

Jesenji „Aqua Viva” festival zdravlja 2012, Beograd

Festival zdravlja za mlade

najbrojniji”, kazala je promoterka manifestacije dr Nada Macura iz Gradskog zavoda za hitnu medicinsku pomoć. Za najmlađe posetioce festivala održana je „Junior olimpijada”, a najspretniji i najtalentovaniji u sportskim disciplinama dobili su nagrade. Na Jesenjem festivalu zdravlja, koji se održava šesti put, predstavilo se oko 70 izlagača koji se bave zdravom ishranom, zvaničnom i alternativnom medicinom, velnesom, zdravstvenom i

kozmetičkom negom, dok je u programima na bini učestvovalo više od 1.200 ljudi. Ulaz na festival bio je besplatan zahvaljujući sponzorima, a zainteresovani građani mogli su da obiđu štandove izlagača i posavetuju se s njima o održavanju dobre forme, zdravstvenog stanja i lepote. Na nekoliko štandova bili su organizovani besplatni pregledi opšteg zdravstvenog stanja za građane, merenje nivoa šećera u krvi i pritiska, sluha, bodi mas indeksa. Na štandu Ministarstva zdravlja zainteresovani građani bili su u prilici da

podrže program transplantacije potpisivanjem donorskih kartica. Među izlagačima su bili i promoteri zdravlja iz Banjaluke, Republika Srpska, gospodin Nebojša Preradović, organizator i direktor Međunarodnog sajma „Putevi zdravlja”, koji će biti održan u Banjaluci od 14-16. novembra 2012. godine. Kao i svake godine, cilj nam je da skrenemo pažnju našim sugrađanima na njihovo zdravlje i istaknemo činjenicu da se na kvalitet života lako može uticati. Edukacijom želimo da prenesemo poruku da je preventiva najbolji lek. Edukacija je nešto što ‘Aqua Viva’ već duže vreme sprovodi među našim sugrađanima, imajući za cilj da što više ljudi shvati da mogu da utiču na kvalitet svog života, a samim tim i na svoje zdravlje”, rekao je Aleksandar Tutulić, brend supervisor kategorije voda “Knjaz Miloš”. Medici.com

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

Istina i zablude o ﬁtoterapiji

storija primene fitoterapije datira od samih početaka civilizacije. Čovek je u toku evolucije bio primoran da u svom okruženju pronađe lek za sva oboljenja. Napredovanjem nauke, hemijske i farmaceutske industrije sintetisana su mnoga jedinjenja koja se koriste kao lekovite supstance. Za većinu molekula, osnova su bile upravo supstance izolovane iz biljnih sirovina. Sintetske supstance su preuzele primat u savremenoj terapiji, međutim, povećana učestalost neželjenih dejstava, interakcija, alergijskih reakcija i tolerancije ponovo vraća interes za fitoterapiju. Upravo takva situacija predstavlja i „zamku“ jer se mora voditi računa o racionalizaciji, opravdanosti i stvarnim rezultatima upotrebe fitopreparata. Većina ovih preparata je registrovana kao dodatak ishrani, odnosno kao dijetetski supleMr ph. Anica Crkvenčić ment. Moraju imati deklaracije sa tačnim hemijskim sastavom, načinom doziranja i čuvanja, mogućim neželjenim dejstvima i interakcijama, podacima o proizvođačima, poreklu sirovina, uvoznicima i distributerima. Potrebno je označiti način ekstrakcije aktivnih supstanci iz biljne droge, njihovu koncentraciju i stabilnost ekstrakta. Pacijenti sve češće posežu za samomedikacijom, tako da je uloga farmaceuta izuzetna u obezbeđivanju kvalitetne i racionalne terapije. Da bi fitopreparat zadovoljio sve kriterijume (delotvornost i efikasnost, neškodljivost i bezbednost) neophodno je: 1. izabrati droge najboljeg kvaliteta (biljke moraju biti uzgojene na adekvatnom zemljištu, pod određenim klimatskim uslovima, bez uticaja zagađenja i toksičnih materija, berba izvršena po propisima), 2. adekvatno skladištiti i pripremiti droge za ekstrakciju (čišćenje, usitnjavanje i sušenje pod propisanim uslovima), 3. ekstrahovati aktivne supstance uz najmanje gubitke tako da se dobije stabilan preparat i analizama odrediti zastupljenost aktivne supstance, 4. formulisati lekoviti oblik, koji omogućuje najbolju apsorpciju i efikasnost, 5. izabrati odgovarajuću ambalažu da bi se izbegle interakcije, smanjenje aktivnosti i razlaganje aktivne supstance, 6. adekvatno skladištiti i transportovati gotov preparat. Ako su ovi uslovi ispunjeni, uz adekvatnu preporuku lekara i farmaceuta, upotreba fitopreparata je sasvim bezbedna. Literatura: Postoje određene „kultne“ biljke u koje Prof. dr Slađana Šobajić: „Dijetetski suplementi na tržištu Srbije narod ima poverenja kao što su: beli luk, 2010“, Beograd 2010. valerijana (odoljen), gingko, kantarion, ko74

priva, majčina dušica, bokvica, hajdučka trava i dr. čija je delotvornost višestruko dokazana. Odoljen je po narodnom verovanju i dobio naziv jer se verovalo da ko ima ovu biljku uz sebe može svemu odoleti, a koristio se uz beli luk kao amajlija. Danas se koristi u brojnim preparatima kao umirujuće sredstvo, kod nesanice i problema sa srcem. Nažalost, ovi preparati su znatno skuplji zbog komplikovanijeg načina dobijanja od sintetskih sedativa, za koje se odlučuje većina lekara i pacijenata usled sve siromašnije strukture stanovništva, uprkos učestalijim neželjenim efektima. Poznata je efikasnost biljnih uroantiseptika koji su najčešće preparati uve, brusnice, koprive, peršuna, hajdučke trave i dr. Posebno su značajni kod hroničnih infekcija, pri čemu je omogućena dugotrajna terapija nakon antibiotika, sa što manje štetnih posledica. Kod primene plodova brusnice treba obratiti pažnju, jer u kombinaciji sa antikoagulansima može doći do pojave krvarenja, u kombinaciji sa antacidima umanjuje njihovo delovanje, a zbog snižavanja pH urina umanjuje efikasnost uve. U terapiji oboljenja respiratornog trakta fitoterapija predstavlja vrlo važnu podršku terapiji lekovima, a kod lakših oblika može biti i osnovna terapija. Najčešće se primenjuju beli slez, bokvica, bosiljak, podbel, timijan, majčina dušica, bršljan, islandski lišaj i dr. Vrlo je bitna primena preparata sa ovim lekovitim biljkama kod virusnih infekcija, gde antibiotska terapija nema efekta. Echinacea je otkrivena kao čudotvorni lek severnoameričkih Indijanaca i o njenoj primeni postoji niz nedoumica. Samo određene vrste Echinacee su lekovite i to samo određeni delovi biljke: Echinacea purpurea (herba) i Echinacea pallida (koren). Najdelotvorniji su preparati od sveže biljke SIPF (ekstrahovanje se vrši odmah nakon branja i to su suspenzije koje sadrže usitnjene delove sveže biljke) i tinkture, dok tablete i kapsule imaju manju efikasnost. Terapija treba da bude kratka i intenzivna, najduže dva meseca u kontinuitetu, za jačanje imuniteta kod respiratornih i urinarnih infekcija, dok je upo-

treba Echinacee strogo zabranjena kod autoimunih oboljenja, multiple skleroze, Hashimoto tireoiditisa, infekcije HIV-om, tuberkuloze, reumatoidnog artritisa. Najviše nedoumica i zabluda donose biljne vrste koje nisu zastupljene na našem podneblju, a čija se upotreba forsira u poslednje vreme. Najčešće su to Noni, Aloe vera, Acai, Goji, Una de Gatto, koje se većinom upotrebljavaju kao snažni antioksidansi, antikancerogeni i imunomodulatori. Ove preparate obično koriste pacijenti sa prilično narušenim zdravljem, najčešće oboleli od karcinoma, te je velika odgovornost farmaceuta i lekara pri preporučivanju njihove upotrebe. Posebno se mora voditi računa o mogućim interakcijama sa standardnom terapijom, alergijskim reakcijama i neželjenim dejstvima. Veliki je problem i prisustvo preparata koji ne poseduju odgovarajuće sertifikate i distribuiraju se van apoteka, a pacijentima su lako dostupni. Najviše podeljenih mišljenja, ali i medijskog prostora, zauzimaju fitopreparati za mršavljenje. Karakterističan je primer preparata zelene kafe, koja kao aktivni princip sadrži hlorogeničnu kiselinu. Ova kiselina utiče na nivo glukoze u krvi, podstiče metabolizam ugljenih hidrata i masti i utiče na energetski balans, smanjuje apetit i podstiče detoksikaciju. Nije dozvoljena upotreba trudnicama i dojiljama, deci ispod 15godina, osobama sa kardiovaskularnim oboljenjima, dijabetesom i poremećajima rada štitne žlezde. Mnogi pacijenti su konzumirali preparate uprkos upozorenjima i javljali se s jakim tahikardijama, povišenjem krvnog pritiska i nesanicom. Posebno je alarmantna činjenica da je u jednom od preparata utvrđeno i prisustvo leka silbutramina, što je uslovilo povlačenje kompletne serije sa tržišta. Ovakvi, srećom, retki slučajevi dodatno ukazuju na potrebu za pojačanom kontrolom fitopreparata pre puštanja u promet. Fitoterapija je opravdana i efikasna kod mnogih, posebno hroničnih oboljenja i kao dopuna standardnoj terapiji lekovima, ali samo ako je adekvatno primenjena i pod stručnim nadzorom lekara i farmaceuta.

S T O M A T O L O G I J A

vjetski dan oralnog zdravlja svake godine obilježava se 12. septembra i ima za cilj da nizom međunarodnih, nacionalnih i lokalnih promotivnih aktivnosti ukaže na važnost održavanja redovne higijene usta i zuba i očuvanja oralnog zdravlja u opštem zdravlju stanovništva. Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije, više od tri milijarde ljudi ne pere zube dva puta dnevno, a u slabije razvijenim zemljama čak 90 odsto oboljenja usta i zuba ostaje neliječeno. Zavod za stomatologiju Banjaluka, u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, ove godine fokusirao se na zdravstveno-vaspitne aktivnosti koje su prevenstveno usmjerene na djecu i omladinu iz osnovnih škola koji tek formiraju odgovarajuće obrasce ponašanja. U okviru obilježavanja ovog važnog dana održana je edukacija đaka od prvog do šestog razreda u Osnovnoj školi „Vojislav Ilić“ u Krupi na Vrbasu o pravilnim tehnikama pranja zuba i održavanja oralne higijene. Za đake su pripremljeni poklon paketi sa sredstvima za održavanje oralne higijene (četkice za zube, zubne paste, tablete za identiﬁkaciju plaka) pomoću kojih su bili u prilici da izvedu vježbu pravilnog pranja zuba, vođenu od strane predstavnika Zavoda za stomatologiju. „Preventivne stomatološke aktivnosti kod djece važne su za zaštitu oralnog zdravlja, jer je stanje zuba veoma povezano s ukupnim zdravstvenim stanjem organizma, zbog toga je veoma bitna

Obilježen Svjetski dan oralnog zdravlja povede više računa o higijeni usta i zuba i da ukaže na faktore rizika koji mogu dovesti do pojave oboljenja”, rekla je Ranka Knežević, direktorka Zavoda za stomatologiju Banjaluka. Ona je navela da su karijes i paradontopatija najrasprostranjenija oboljenja usta i zuba i da se javljaju kao posljedica nedovoljnog i neadekvatnog održavanja oralne higijene. „Epidemiološki indeksi koji se koriste pri ocjenjivanju zdravlja usta i zuba u Srpskoj imaju vrijednost oko 4,2, u Srbiji i Hrvatskoj u rasponu od 3,5 do 3,9, dok edukacija i rad sa djecom predškolskog i školskog uzrasta“, rekao je pomoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Milan Latinović. On je istakao da Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske veliku pažnju posvećuje promociji zdravlja i prevenciji bolesti, a posebno djece predškolskog i školskog uzrasta, te da podržava ovakve aktivnosti. “Zadatak stomatološkog zdravstvenog vaspitanja jeste da motiviše kako pojedinca, tako i društvo u cjelini, da

Stručni skup

Estetska stomatologija Dana 8. septembra 2012. u Narodnom pozorištu u Banjaluci, u organizaciji „Ivoclar-Vivadenta“, „Sirone“ i „Krajinalijeka“ održan je stručnonaučni skup pod nazivom “Competence in Composite and all ceramic”. Na pomenutom skupu su obrađene najnovije teme iz oblasti estetske stomatologije. Vodeći stručnjaci su radili na pacijentima uživo, tako da su estetske rezultate imali priliku svi posjetioci da vide na pacijentima, a ne samo kroz predavanja. Mnogo pažnje na ovom skupu je bilo posvećeno svakodnevnom postizanju visokih estetskih rezultata, što će stomatolozima koji su bili na predavanjima biti od velike koristi u njihovom daljem radu i usavršavanju.“Krajinalijek“ će i ubuduće sa svojim dobavljačima organizovati slične skupove kako bi i doktori stomatologije iz naše regije bili uvijek u korak sa svjetskom stomatologijom. Ovaj skup je Komora doktora stomatologije RS bodovala sa četiri boda. Dr stom. Jasna Balta-Lakić, rukovodilac Službe dentala, “Krajinalijek” a.d. Banjaluka

je u zemljama EU vrijednost epidemioloških indeksa između 0,5 i 1,5 odsto, što ukazuje na veoma lošu epidemiološku situaciju kod nas. Deﬁnitivno moramo više pažnje posvetiti preventivnim mjerama i higijenskom vaspitanju djece“, naglasila je Kneževićeva. Direktor OŠ “Vojislav Ilić“ u Krupi na Vrbasu Rajka Čajić rekla je da je u predavanju i vježbi o pravilnim tehnikama održavanja higijene usta i zuba učestvovalo 98-oro djece. Ona očekuje da će ova aktivnost podstaći djecu da vode više računa o svom oralnom zdravlju. Tokom Svjetskog dana oralnog zdravlja, 12.9.2012. godine u Zavodu za stomatologiju vršeni su besplatni pregledi usta i zuba, kao i besplatno savjetovanje građana o adekvatnim načinima prevencije oboljenja vezanih za oralno zdravlje. Nataša Aleksić

ožda niste ni svjesni koliko ljudi oko vas treba ljubaznost i koliko ona ima uticaja na druge ljude. Šta podrazumijeva ljubaznost u poslovnoj komunikaciji? Ponekad ne uspijevamo uspostaviti dobru komunikaciju sa saradnicima što izaziva lošu poslovnu atmosferu, ali se može odraziti i na eﬁkasnost u obavljanju radnih zadataka. Razlozi za neadekvatnu komunikaciju mogu biti različiti, ali akcenat, s obzirom na to da se radi o komunikaciji među saradnicima na poslu, treba staviti na riječ „poslovna komunikacija“

Ljubaznost i kooperativnost kolega u svakodnevnoj saradnji

Poslovna komunikacija

procedura ili putem direktne komunikacije, kako se zaposleni ponašaju jedni prema drugima, koliko su spremni da razmjenjuju ideje i informacije. Kultura organizacije je opšta i karakteristična za cijelu organizaciju. Kultura treba da bude razvijena od Pravila poslovne komunikacije: strane organizacije tj. menadžmenta, 1. Zasnovana na razumu, a ne na lič- a zatim prihvaćena ili naučena od noj naklonosti i osjećanjima svih strana. Klima u organizaciji je

2. Ima jasno određenu namjeru i cilj. 3. Nije stvar ličnog izbora 4. Trajnost odnosa zavisi od cilja, a ne od međusobne privlačnosti učesnika 5. Odnosi su pretežno hijerarhijski, a ne ravnopravni Poslovna komunikacija je komunikacija u kojoj su odnosi javni, a ne privatni. Potrudite se da organizujete rad i da pružite sve relevantne informacije saradnicima s jasnim odgovornostima i zaduženjima. Neka poslovna komunikacija bude dvosmjerna, jasna i otvorena. Na poslu je takođe neophodno usvojiti pravila korporativne kulture. Korporativna kultura je skup formalnih i neformalnih ponašanja koja je kompanija prihvatila kao svoj način obavljanja posla. Formalna strana obuhvata pisane izjave i šemu organizacione strukture. Neformalna strana bavi se time kako se posao obavlja: da li preko pisanih

uži pojam i može se razlikovati od odjeljenja do odeljenja, od grupe do grupe zaposlenih, jer se njihova percepcija razlikuje kao i njihove osobine i usklađenost. Mnogi autori organizacionu klimu stoga poistovećuju s radnom atmosferom.

Vida Lazarević, dipl. psiholog

Neformalna, korporativna strana kulture podrazumijeva i ljubaznost u ophođenju. Da biste bili ljubazni morate se osloboditi svoga prevelikog ega i biti potpuno svjesni, u svakom trenutku vašeg života, ljudi oko sebe i njihovog postojanja. Na kraju ćete uvidjeti da svaki vaš ljubazan čin zaista čini ovaj svijet, na mali i neprimijetan način, boljim. Unijeti ljubaznost u svakodnevni život nije teško, samo treba da steknete naviku. Započnite dan s ljubaznim umjesto rutinskim „dobro jutro“ ili „doviđenja“. Osnov naše komunikacije je razumijevanje i građenje međusobnog uvažavanja. Zlatno pravilo je: Činite drugima ono što biste htjeli da drugi čine vama. Nasmiješite se ljudima, koje sretnete u prolazu. Možete im olakšati nošenje s njihovim obvezama tog radnog dana ili dati osjećaj da nisu neprimijetni. Osmijeh je besplatan. Imate težak dan i vaša neljubaznost potiče od ljutnje. Ljutnja se svrstava u negativna osjećanja iako je to sasvim prirodno osjećanje, ali trebalo bi da pronađete izvor svoje ljutnje: zbog čega se budimo ljuti i tako provodimo dan? Da li je ljutnja odraz krize koja nas pritiska, svakodnevna briga za preživljavanjem, neriješeni problemi? Šta god da je, neljubaznost čini da se osjećamo još gore. Kada smo ljubazni, uljepšamo drugima dan, ali ga uljepšamo i sebi. Ljubaznost podstiče tijelo da luči hormon oksitocin. Oksitocin snižava krvni pritisak, pa se može reći kako je ljubaznost i doslovno dobra za vaše srce. Napolju je zahladnjelo. Pripremajući ovaj članak razmijenila sam ljubazno nekoliko rečenica sa svojim saradnicama. Rečenice koje su mi bile upućene, prilikom odlaska bile su: “Ugrijala si nas malo”. Neka svaka naša riječ, misao i djelo ugriju srca drugih i unaprijede saradnju, međusobno uvažavanje i komunikaciju. 77

ZDRAVSTVO - SRBIJA

a Malti je od 10-13. septembra ove godine održano 62. zasedanje Regionalnog komiteta SZO za Evropu. U pitanju je godišnji sastanak ministara zdravlja iz 53 zemlje evropskog regiona Svjetske zdravstvene organizacije. Tema zasedanja su strategije i akcioni planovi koji se tiču javnog zdravlja na nacionalnom i regionalnom nivou. Nova evropska okvirna politika za zdravlje i blagostanje, «Zdravlje 2020», je tema od posebnog interesa o kojoj su diskutovali ministri zdravlja, jer integrisana akcija treba da bude usmerena na faktore rizika i socijalno-ekonomske determinante zdravlja, ali i na jačanje zdravstvenog sistema kako bi bio u stanju da odgovori na sve veće opterećenje svetskog stanovništva raznim bolestima. Regionalni odbor Svetske zdravstvene organizacije za Evropu na 62. zasedanju usvojio je dokument «Zdravlje 2020», koji je od velike važnosti za rešavanje problema i izazova s kojima se suočava zdravstvo. Ministarka zdravlja Republike Srbije Slavica Đukić-Dejanović, ocenila je da taj dokument potencira značaj pristupa vlade i društva u rešavanju izazova koji su postavljeni pred zdravstveni sistem. Ministarka Đukić-Dejanović je na sastancima sa generalnom direktorkom Svetske zdravstvene organizacije (SZO) Margaret Čen i sa direktorkom Regionalnog biroa SZO za Evropu Žužanom Jakab istakla da je reč o strateškom dokumentu koji akcenat stavlja na prevenciju i učešće svih sektora u društvu, kako bi se rešili problemi koji su nastali usled ekonomske krize. “Sve aktivnosti koje treba sprovesti zahtevaju strateški pristup, te je za Srbiju od izuzetnog značaja razvijanje i usvajanje dokumenta Svetske zdravstvene organizacije ‘Zdravlje 2020’ jer se Srbija, kao i većina zemalja u Evropi, suočava sa rastućom stopom hroničnih nezaraznih bolesti i da ministarstvo ne može samo da se suočava s tim izazovima pa je neophodno aktivno uključivanje svih relevantnih subjekata”, rekla je ministarka zdravlja. U ime delegacije Bosne i Hercegovine, na regionalnoj sjednici Svjetske zdravstvene organizacije obratio 78

62. zasedanje Regionalnog komiteta SZO

“Zdravlje 2020”

se ministar zdravlja Republike Srpske prof. dr Ranko Škrbić čiji govor je bio fokusiran na implementaciju Banjalučke deklaracije, čija provedba je snažan politički mehanizam koji u potpunosti podržava sprovođenje Evropske zdravstvene politike 2020. u zemljama jugoistočne Evrope. Potpisivanjem Banjalučke povelje, zemlje članice Zdravstvene mreže obavezale su se da će poštovati pristup Zdravlje u svim politikama, čime je poslata poruka svim zemljama jugoistočne Evrope da je na prvom mestu briga o Rusmir Mesihović, ministar zdravlja FBiH; Sredoje Nović, ministar civilnih poslova BiH i Ranko Škrbić, ministar zdravlja RS

zdravlju i borba protiv širenja nezaraznih bolesti. Tokom trodnevnog zasijedanja održano je više radnih sesija ministara zdravlja na kojima su posebno bile obrađene teme: Imunizacija u Evropi – očuvanje statusa regiona oslobođenog od polio virusa i Izazovi za zdravstvene sisteme tokom ﬁnansijske krize. Sjednici su, pored ministara zdravlja i predstavnika Svjetske zdravstvene organizacije, prisustvovali i predstavnici međunarodnih partnera uključujući Evropsku komisiju i Organizaciju za ekonomsku saradnju i razvoj. N.A.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Sastanak ministara zdravlja Srbije i Republike Srpske

Kontinuitet dobre saradnje

je i njihovom laboratorijom za kontrolu kvaliteta lijekova. Saradnja sa Srbijom je izuzetno važna i u oblasti kardiohirurgije i transplantacije“, naglasio je ministar Škrbić, zahvaljujući se, pri tome, ministarki Đukić-Dejanović za pomoć koja je pružena kroz dolazak eksperata u Banjaluku koji su značajno uticali da nivo zdravstvene zaštite i edukacija naših stručnjaka ide jednim zavidnim nivoom.

inistarka zdravlja Srbije Slavica Đukić-Dejanović i ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Ranko Škrbić sastali su se 2. oktobra u Banjaluci, odakle su poručili da je saradnja ova dva zdravstvena sistema nešto što je kontinuitet i što će biti nastavljeno u narednom periodu. Ministarka Slavica Đukić-Dejanović rekla je da je današnji sastanak nastavak razgovora sa Malte kada se raspravljalo o dokumentu „Zdravlje 2020“, Svjetske zdravstvene organizacije. „Naše institucije, zvaničnici koji predstavljaju te institucije i naši pacijenti, u svakodnevnom životu će primjenjivati i koristiti ovo zajedništvo koje može biti dobar model za širenje zajedničkih programa posebno u primarnoj zdravstvenoj zaštiti, određenim procedurama javnog zdravlja koji su izuzetno značajni. Mi ćemo i u narednom periodu, u kliničkim, bolničkim i istraživačkim oblastima, sa svrhom unapređenja zdravlja naših pacijenata, imati intenzivniju saradnju. Porodična medicina u Republici Srpskoj izvanredno je organizovana i mi ćemo po tom modelu domove zdrav-

lja u Srbiji staviti u sličnu funkciju“, rekla je ministarka Dejanović. Ona je dodala da je od izuzetno velikog značaja za proširivanje programa edukacija, te da su 54 zahtjeva iz Republike Srpske za edukaciju stručnjaka u užim specijalizacijama i subspecijalizacijama odobrena. „Pridružujem se hvalama mog kolege, prethodnog ministra zdravlja, za dostignuti nivo primarne zdravstvene zaštite u Srpskoj. Pacijent mora biti u centru zbivanja, a zdravstveni radnici nagrađivani po učinku, po tzv. formuli per kapita“, rekla je Dejanovićeva. „Danas smo razgovarali o saradnji svih naših institucija na svim nivoima, posebno među fondovima gdje, na moje zadovoljstvo, sve manje šaljemo pacijente u Srbiju za neke speciﬁčne i komplikovane zahvate. Takođe postoji potreba građana Srbije da se liječe u Republici Srpskoj, posebno u pograničnom dijelu, u Podrinju, što ćemo pokušati kroz ovu saradnju da unaprijedimo. Mi koristimo ekspertize i iskustva stručnjaka iz Srbije ne samo iz najviših kliničkih institucija, već i pojedinih instituta poput Torlaka koji je renomirani proizvođač vakcina. Takođe, tu je i saradnja sa Agencijom za lijekove Srbi-

Kardiohirurgija mala investicija od ogromnog značaja Pacijenti iz RS na operaciju srca moraju da putuju u Beograd, a na hiruršku intervenciju ponekad čekaju mjesecima.

„Otvaranje klinike za kardiohirurgiju u Banjaluci je mala novčana investicija s obzirom na to da bi ona bila od ogromnog značaja za Republiku Srpsku”, rekao je direktor Instituta za kardiovaskularne bolesti Dedinje, prof. dr Boško Đukanović, kardiohirurg. “Ljekari u Banjaluci su veoma spremni u segmentu kardiologije, ali za operaciju srca Srpska nema kadar. Zato su tu naši hirurzi koji bi došli u RS da obuče ljekare i pomognu im prilikom operacija. Kardiohirurzi sa klinike Dedinje u početku bi obavljali operacije dok se ne stvori potreban kadar u KC Banaluka. Na resornim ministarstvima Vlada je da što pre pokrenu realizaciju ove saradnje”, istakao je dr Đukanović. 79

Z D R AV S T V O - S R B I J A

a inicijativu Globalne alijanse za sepsu (Global Sepsis Alliance), 13. septembra ove godine, obeležen je Prvi svetski dan u borbi protiv sepse kojim počinje svetska kampanja u borbi protiv ove bolesti. Inicijativa je podstaknuta činjenicama da je incidenca sepse u dramatičnom porastu, lečenje veoma skupo, a smrtnost velika. Prema podacima koji dolaze iz zapadnoevropskih zemalja i SAD, sepsa po svojoj učestalosti prevazilazi mnoga druga oboljenja (moždani udar, srčani udar, maligne bolesti pluća, dojke i prostate zajedno, HIV) kojima se do sada posvećivalo mnogo više pažnje i o kojima javnost mnogo više zna. Sepsa je vodeći uzrok smrti u svim zemljama sveta. Svakih nekoliko sekundi sepsa u svetu odnese jedan život. Dijagnostika i lečenje sepse zahtevaju hitnost. Ukoliko se lečenje sprovede u prvom satu od pojave simptoma, preživljavanje je preko 80%, a posle šest sati - svega 30%. Svetskom deklaracijom o sepsi, donetoj marta ove godine, upućen je apel svim zemljama da naprave razvojni plan za podizanje svesti o sepsi kao medicinskom i ekonomskom teretu, naprave i sprovedu strategiju kojom će poboljšati prevenciju, dijagnostiku i lečenje. Preventivne mere odnose se na sprečavanje infekcije tj. poboljšanje higijenskih uslova i sprovođenje programa vakcinacije za rizične grupe. U našoj zemlji sepsa je često neprepoznatljiv i nedovoljno razumljiv problem. Deﬁnicija sepse je u javnosti konfuzna. Najčešće se pogrešno deﬁniše kao „trovanje krvi“. Međutim, sepsa je reakcija organizma na infekciju. U ovoj

Sepsa Prof. dr Vesna Bumbaširević, osnivač i predsednik Udruženja intenzivista Srbije, direktor Centra za anesteziologiju Kliničkog centra Srbije

Prof. dr Vesna Bumbaširević i Maja Žeželj, koja se priključila ovoj akciji

Deo nagrađivanog tima anesteziologa i medicinskih sestara-tehničara Centralnog odeljenja intenzivnog lečenja u Urgentnom centru, KCS

reakciji, odbrambeni sistem gubi sposobnost da kontroliše infekciju i počinje da oštećuje zdravo tkivo i organe. Posledice su šok, slabost u radu organskih funkcija, a smrt je česta ukoliko se brzo ne leči. Sepsu može da dobije svako, bez obzira na pol i uzrast, ali je rizična grupa dobro deﬁnisana. Kada se govori o porastu incidence sepse u razvijenim

zemljama sveta, razlozi su: starenje populacije, bolja kontrola hroničnih bolesti, primena hemoterapeutika i raznih imunosupresivnih lekova za lečenje malignih i drugih bolesti koji slabe imunski sistem. Zbog toga se kaže da moderna medicina produžava život, ali povećava rizik za nastanak sepse. U periodu od 1997-2006. god., zabeležen je trostruko veći porast sepse u grupi hirurških bolesnika. Razlog je razvoj tzv. velike hirurgije i povećanog operativnog stresa koji slabi imunski sistem. To je razlog što se uvode nove, minimalno invazivne dijagnostičke i operativne procedure. Nekontrolisana upotreba antibiotika dovodi do pojave rezistentnih sojeva bakterija. Sigurno je da su bolja dijagnostika i evidencija doprinele porastu incidence sepse. Prve upozoravajuće simptome treba približiti javnosti i podići svest o ovom teškom oboljenju kako bi pacijenti pravovremeno bili upućeni u odgovarajuću zdravstvenu ustanovu radi postavljanja tačne dijagnoze i pravovremenog protokolarnog lečenja. Treba napomenuti da do 40% pacijenata dolazi sa dijagnozom sepse iz svoje sredine. Veći broj stiče sepsu u bolnici kao komplikaciju osnovne bolesti zbog koje je hospita-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

lizovan. Svest o mogućoj sepsi treba podići i među zdravstvenim radnicima. Danas svi znaju da srčani udar počinje stezanjem iza grudne kosti ili bolom u grudima i da je neophodna hitna medicinska pomoć. Takođe, zdravstveni radnici znaju protokol u dijagnostici i primarnom zbrinjavanju pacijenata sa srčanim udarom i način bezbednog transporta do odgovarajuće zdravstvene ustanove gde se bolest adekvatno leči. Ovakavi principi treba da se primenjuju i kad je sepsa u pitanju, koja oktobra 2010. god. proglašena za hitno stanje. Sepsa se leči u jedinicama intenzivnog lečenja ( JIL). Postoje dobro deﬁnisani standardi po pitanju prostornih rešenja, opreme i kadra za svaki nivo intenzivnog lečenja. Postoje tri nivoa, a stanje pacijenta odrađuje potrebu. Brz razvoj medicinske nauke i još brži razvoj tehnike dovele su do značajng napretka i velikog uspeha inten-

zivnog lečenja bolesnika. Ono je danas preraslo u jednu posebnu oblast, posebnu granu medicine, sa dobro deﬁnisanim programom edukacije u toku supra ili subspecijalizacije. U našoj zemlji, formiranje Jedinica intenzivnog lečenja (JIL) započelo je u okviru hirurških grana i u njima neophodnu podršku respiratornog i kardiovaskularnog sistema sprovode anesteziolozi, jedini lekari koji tokom svog specijalističkog staža i praktičnog rada zvanično savladavaju veštine, stiču znanje i iskustvo vezano za intenzivne mere lečenja. U skoro svakoj bolnici, ove hirurške jedinice funkcionišu kao centralne, tj. u njima se leče svi pacijenti sa potrebama za mehaničkom respiratornom i složenom hemodinamskom podrškom, bez obzira na etiološki faktor koji je doveo do kritične bolesti. Razvoj reanimacije, anestezije i tzv. velike hirurgije, porast starosne granice,

U ime Udruženja intenzivista Srbije, prof. dr Vesna Bumbaširević potpisuje Deklaracije o bezbednosti pacijenata u jedinicama intenzivnog lečenja 2009. god. u Beču

kao i mogućnost duge kontrole hroničnih oboljenja, doveli su do preopterećenja hirurških jedinica intenzivnog lečenja, tako da postoji velika potreba za dobro edukovanim kadrom koji može pravovremeno i adekvatno da sprovodi sekundarni i tercijalni nivo intenzivnog lečenja u skoro svakoj grani kliničke medicine. Opterećenje anesteziologa je veliko a brojnost mala. Jedinice intenzivnog lečenja drugih grana vode lekari različitih specijalnosti (pedijatri, kardiolozi, pulmolozi, neurolozi, infektolozi i sl.) u zavisnosti od mesta gde su zaposleni. Pri tome, u našoj zemlji lekari ovih specijalnosti nemaju zvaničnu, planiranu edukaciju, niti proveru znanja. Većina su „samouki“ ili delom obučeni u različitim centrima u zemlji i svetu i nema ih dovoljno. Za adekvatno lečenje je neophodno stalno prisustvo stručnog tima s punim radnim vremenom u JIL-u. Da bi okupili lekare različitih specijalnosti koji rade posao intenzivista, anesteziolozi Kliničkog centra Srbije pokrenuli su inicijativu i sa kolegama drugih specijalnosti i iz drugih gradova Srbije osnovali Udruženje intenzivista Srbije 2006. godine i uveli ga u Evropsko udruženje za intenzivnu medicinu. Na organizovanim školama, stručnim sastancima i kongresima, zajedno sa kolegama iz Evrope, šire i razmenjuju svoja znanja. Sepsa je najčešća tema na svim stručnim sastancima udruženja s obzirom na to da je i najčešća dijagnoza, uz primarnu dijagnozu koja je dovela pacijenta u kritično stanje (teška trauma, akutna hirurška stanja...). Sepsa komplikovana šokom i odrganskim disfunkcijama nosi naziv teška sepsa i najčešći je uzrok smrti u jedinicama intenzivnog lečenja. Udruženje intenzivista Srbije priključilo se kampanji Globalne alijanse za sepsu, a Prvi svetski dan sepse anesteziolozi-intenzivisti Kliničkog centra Srbije obeležili su stručnim sastankom na ovu temu. Smrtnost od sepse je 3060%. Cilj kampanje Globalne alijanse za sepsu je da se smrtnost smanji za 20% do 2020. godine. Nadamo se da će Ministarstvo zdravlja Srbije, druge relevantne organizacije i pojedinci, podržati inicijativu da se i u našoj zemlji obim problema sepse preciznije identiﬁkuje i sačini dugoročan plan za bolju prevenciju, bržu dijagnostiku i adekvatno lečenje. 81

Z D R AV S T V O - S R B I J A

državanjem kursa „Savremeni pristup dijagnostikovanju i lečenju sepse” 13. septembra, u svečanoj sali dekanata Medicinskog fakulteta u Beogradu, i Srbija se pridružila Svetskom pokretu borbe protiv sepse. Ovaj akreditovani domaći kurs prve kategorije organizovali su Udruženje intenzivista Srbije i Klinički centar Srbije, a pokretač je Globalna alijanasa za sepsu – GSA (Global sepsis alliance) pod sloganom „Zaustavimo sepsu, sačuvajmo život”. Razloga za organizovanu borbu protiv sepse ima u svim zemljama sveta bez obzira na stepen ekonomske snage, samo je pitanje kolika je njena zastupljenost. Uopšte, zastupljenost je velika a posebno u slabije razvijenim zemljama, gde je češća od moždanog udara, koronarne bolesti, infarkta miokrada i drugih nezaraznih bolesti. Smrtnost je preko pedeset odsto ako se s lečenjem ne započne u prva četiri sata. Zato je i slogan skupa kojim se htelo ukazati na opasnost ovog stanja po život ljudi bio „Sepsa ubija, brzina spasava”. Na skupu je izloženo ukupno osam referata raličitih aspekata savremene dijagnostike i lečenja sepse, a referenti su uglavnom bili lekari anesteziolozi i reanimatori (tzv. intenzivisti) osim prvog, na neki način uvodnog izlaganja, koje se odnosilo na biomarkere u sepsi, deo njenog biohemijskog aspekta. Čulo se o hemodinamskom monitoringu septičkog bolesnika, laktatnoj acidozi u sepsi (odnosno značaju laktata), nadoknadi volumena u sepsi, vazoaktivnoj terapiji, sepsi i ARDS-u i vodičima za sepsu i njihovim nedostacima. Prikazana su i dva slučaja septičnih bolesnika sa smrtnim ishodom. Na početku kursa slušaoci su radili tzv. ulazni test da bi se videlo koliki je stepen znanja usvojen i znanje povećano izradom krajnjeg testa. Na predavanjima se čuo niz detalja i pojmova koji su vezani za dijagnostiku i lečenje koji se teško mogu sagledati i razumeti ukoliko slušaoci nemaju dobra predzanja sa studija opšte medicine iz raznorodnih medicinskih disciplina. Govorilo se o inicijalnoj nadoknadi volumena kod septičnih bolesnika, kristaloidima i koloidima agresivnom i restriktivnom nadoknadom i ukazalo da se svakim satom zakašnjenja započinjanja terapije za osam odsto smanjuje mogućnost preživaljavanja bolesnika. Čulo se o velikom značaju praćenja biomarkera kako za tok, tako i prognozu ishoda. Govorilo se o CRP-u i prokalcitoninu (PCT) – njegovom mestu sinteze (pluća i intestinalni trakt) i vrednosti prokalcitonina koja ukazuje na oz82

Prvi svetski dan sepse –13. septembar 2012.

Zaustavimo sepsu, sačuvajmo život

Dr sc. med. Slavica Žižić-Borjanović, spec. mikrobiologije

biljnost stanja, dinamici njihove sinteze i razgradnje. Vrednosti prokalcitonina do 0,5 sreću kod lokalne infekcije, do 2 su kod suspektne sepse, između dva i 10 su kod teških oblika sepse, a preko 10 kod septičkog šoka. Posebno je značajno praćenje kretanja vrednosti prokalcitonina koja odlično ukazuje na efekat adekvatne terapije. Ukazalo se na prednost određivanja prokalcitonima u odnosu na CRP i nagoveštene mogućnosti za budućnost – određivanje serum micro RNA . Govoreno je o citokinima IL 8, IL 6 i TNF alfa i njihovom značaju za praćenje toka sepse. Istaknuto je da hemodinamski monitoring septičnog bolesnika podrazumeva inicijalnu terapiju koja će dovesti do zadovoljavajućih vrednosti svih osnovnih parametara, njihovog održavanja, a posebno se govorilo o primeni vazoaktivne terapije i njenim vrstama. Među temama bila je i primena inicijalne antimikrobne terapije, vrste antibiotika, značaj širine spektra primenjenog antibiotika i kombinacije antibiotika kojima će se obuhvatiti najširi mogući spektar mikroorganizama. Treba ovde naglasiti da je daleko najveći broj sepsi prouzrokovan bakterijama pa je zato, razumljivo, i moguće da se u lečenju primenjuju antimikrobna sredstva koja nam je podarila postantibiotska era razvoja medicine. Govorilo se i o ARDS-u (acute lung injury) i detaljima primene pulmonalne terapije i posebno mehaničke ventilacije. Cilj pokrenute borbe protiv sepse jeste poboljšanje prevencije bolesti, brža dijagnostika i adekvatno lečenje. Želi se da do sepse ni ne dođe, a kod razvijene sepse da se brzim i optimalnim lečenjem u jedinicama intenzivne nege (započetim unutar prva četiri sata od nastanka) izborimo za što brojnije izlečenje bolesnika. Smanjimo broj septičnih bolesnika i smanjimo smrtnost.

stanka i produbljivanja sepse, a istovremeno brzog i optimalnog lečenja. Treba podsetiti da je krajem 19. veka, u godinama najvećih otkrića u bakteriologiji, u kraćem periodu (1882–1885) i naš dr Milan Jovanović Batut, sa osvojenom državnom stipendijom na osnovu najboljeg rada na konkursu iz oblasti preventivne medicine, boravio i radio u najvećim evropskim centrima tadašnje medicine – najpre u Berlinu kod Roberta Koha i kasnije u Parizu kod Luja Pastera zajedno s grupom budućih čuvenih bakteriologa Evrope. U Parizu je dr Jovanović bio u vreme istraživanja sepse kojim je rukovodio Luj Paster. Rekli bismo da je naš lekar, boraveći i radeći kod Pastera, imao retku privilegiju. Mislimo da mali broj naših lekara zna za ovu, za nas vrlo aﬁrmativnu pojedinost iz istorije srpske medicine pa je zato ovim povodom iznosimo. U borbi protiv sepse veliki je značaj mikrobiološke laboratorije, a njena uloga je centralna u borbi protiv bolničkih infekcija. Pitanje je samo njene kadrovske opremljenosti i tehničke osposobljenosti, znanja kliničkih mikrobiologa i saradnje s ordinirajućim lekarima, brzine protoka informacija, organizovanosti i povezanosti u okvru teritorijalnog dela zdravstvenog sistema, npr. okruga. Srbija, sa svojom mrežom zdravstvenih ustanova predstavlja celinu, pa primarni, skundarni i tercijarni nivo moraju biti povezani. Antimikrobna terapija obično je na početku empirijska, ciljana je i idealna kada se zna uzročnik i utvrdi osetljivost na antmikorbne lekove. Sve vreme lečenja terapija mora da bude što bolje prilagođena pojedinom bolesniku. Sva prisutna stanja i oboljenja moraju se takođe uzeti u obzir pri lečenju sepse. Koliko je teška borba s infekcijama govori i činjenica da je bakteriologija jedna od osnovnih medicinskih disiplina, a da je sepsa i danas toliko teška. U borbi s Iz ličnog ugla infekcijama i onom najtežom sepsom Obeležavanjem Prvog svetskog dana stalno trčimo brzu trku s preponama i sepse i na našim prostorima ravnopravno igramo partiju šaha gde je brzina i rese uključujemo u front borbe protiv na- dosled poteza sudbonosan za bolesnika.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

poslednjih nekoliko decenija je došlo do značajnog porasta oboljevanja i smrtnosti od kardiovaskularnih bolesti, od kojih su najznačajniji moždani udar i infarkt srca. Zbog toga savremena medicina, svoju pažnju sve više usmerava zdravim ljudima i prevenciji. Dokazana je mogućnost da se promenom stila života i sporovodjenjem blagih terapijskih intervencija dok još nema nikakvih tegoba spreči razvoj ateroskleroze. Ako imate jedan ili više faktora rizika za kardiovaskularne bolesti trebalo bi da promenite loše navike ili da počnete da lečite neke od bolesti koju već imate (hipertenzija, dijabetes, hiperlipoproteinemija). Šta raditi ukoliko imate povišen rizik od kardiovaskularnih bolesti? Najvažnije je da promenite način ishrane (sveže voće ili povrće svakodnevno), održavate poželjni nivo ﬁzičke aktivnosti (minimalno 30 minuta šetnje dnevno) i postignete poželjni nivo telesne težine (indeks telesne mase do 25). Podrazumeva sa da treba ograničiti unos alkohola (1 do 2 pića dnevno) i obavezno prestati sa pušenjem. Kada lekovi postaju neophodni? Osobe koje imaju povišen holesterol su pod najvećim rizikom za oboljevanje ateroskleroze i njenih posledica, moždanog udara, infarkta miokarda, aneurizmatske i periferne arteriske bolesti. Lekovi za smanjenje nivoa holesterola (statini) se često koriste kod ovih osoba. Problem je što se ovi lekovi nisu potpuno bezopasni i mogu dovesti do oštećenja jetre, bubrega ili mišića, zato se tokom njihove primene kontrolišu enzimi jetrenih ćelija, transaminaze. Ovi lekovi nisu posebno eﬁkasni u podizanju nivoa dobrog (HDL) holesterola Upravo zato značajan broj bolesnika ne želi da uzima statine ili ne želi da ih uzima u visokim dozama koje su neophodne za odgovarajuće smanjenje nivoa loših frakcija holesterola u krvi. Šta se preporučuje pacijentima koji ne smeju ili ne mogu ili ne žele da uzimaju statine? Moguće rešenje ovom problema leži u povećanom unosu omega-3 fosfolipidnih masnih kiselina putem ”blažih lekova”, tj. sada dostupnih prirodnih dodataka hrani. Izgleda da su naše bake bile u pravu kad su uporno insistiranje na ribljem ulju u ishrani. Medjutim riblje ulje je nezgodno za upotrebu, proizvodi 84

Save Oil

Prevencija kardiovaskularnih bolesti Prof. dr Đordje Radak, dopisni član SANU, direktor Klinike za vaskularnu hirurgiju Institut za kardiovaskularne bolesti Dedinje, Beograd, Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu

neprijatan zadah, poonekad proliv, a i doze u kojima bi ga trebalo unositi da bi imalo efekat usporavanja razvoja ateroskleroze su neprihvatljive. Čini se da nisu svi dodaci hrani koji sadrže omega-3 masne kiseline podjednako eﬁkasni, već da su mnogo eﬁkasniji oni preparati koji se bolje resorbuju iz creva i imaju veću dostupnost u krvi. Omega-3 fosfolipidne masne kiseline iz ulja antarktičkih račića se 54% bolje resorbuju nego slične iz ribljeg ulja. Omega-3 fosfolipidne masne kiseline svoje povoljno dejstvo ostvaruju reparacijom ćelijskih membrana i smanjenjem opšteg zapaljenskog sindroma u organizmu.

Kakvo je dejstvo ulja antarktičkih račića? Ulje antarktičkih račića (Krill oil) predstavlja novost u prevenciji kardiovaskularnih oboljenja. Antarktički račići, Euphausia superba, su mali ljuskari koji liče na škampe. Žive u hladnim i dubokim vodama antarktičkih mora. Antarktički račići žive u najčistijoj i najbistrijoj hladnoj vodi na svetu. U dubokim vodama antarktika nema pesticida, žive, niti toksina, koji se nalaze u ribljem ulju. Ulje se dobija iz antarktičkih račića, potpuno prirodnim putem i bogato je omega-3 fosfolipidnim masnim kiselinama dugačkog lanca koje su pokazale najbolje efekte u sprečavanju razvoja ateroskleroze. Pored omega-3 fosfolipidnih masnih kiselina, ulje antarktičkih račića, takođe sadrži visoke koncentrancije moćnih antioksidanasa kao što su vitamin A i E i astaksantin. Kao antioksidant, astaksantin je 54 puta snažniji od ribljeg ulja u sprečavanju nastanka slobodnih radikala koji dovode do oštećenja ćelija. Astaksantin uklanja slobodne radikale, koji razaraju ćelije, i oksidaciju masnih kiselina. Ovaj jedinstven hemijski sastav ulja antarktičkih račića ga razlikuje od ri-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

bljeg ulja i drugih komercijalno dostupnih dodataka hrani. Zašto naglašavate reč ”fosfolipidne”? Fosfolipodna forma nazasičenih masnih kiselina je najkorisnija za ljudski organizam. Fosfolipidi doprinose ra-

ćelija propada i umire. Osim toga na membranama ćelija se nalaze ugradjeni proteini, koji su receptori koji regulišu metabiličke procese, kao što je razgradnje i sinteza lipoproteina koji su nosači holesterola. Omega-3 fosfolipidne masne kiseline iz ulja antarktičkih račića mogu da pro-

Svetski dan srca

Kampanja „Žene u crvenom“

stvaranju u želudačnom sadržaju, tako da masne kiseline koje imaju fosfolipidnu komponentu ne plivaju po površini želudaćnog sadržaja, već bivaju lako resorbovane. Omega-3 fosfolipidne masne kiseline iz ulja antarktičkih račića u su u istoj formi u kojoj se ugrdjuju u ćelijske membrane ljudskog organizma, to jest u vezi sa fosfolipidima. Zato se tako dobro resorbuju. Zato se ne moraju metabolički preradjivati da bi mogle da budu ugradjene u osetljive selektivno propusne ćelijske i unutarćelijske membrane. Ćelijske membrane su važni regulacioni sistemi. One odredjuju koji joni i molekuli mogu da udju u ćeliju i njene organele, a koje ne. To je osobina selektivne propustljivosti. Ćelija je savršeno funkcionalan otvoreni sistem. Ulaz i izlaz jona i molekula je moguć, ali mora biti regulisan. Inače

laze kroz krvnomoždanu barijeru, čime se objašnjava njihov povoljan efekat na moždanu cirkulaciju i prevenciju moždanog udara i demencije. Da li je efekat ulja antarktičkih račića ispitan u kliničkim studijama? Uradjeno je nekoliko kliničkih studija koje su pokazale pozitivno dejstvo u prevenciji kardiovaskularnih oboljenja i popravljenju lipidnog statusa. Nedavno ispitivanje kanadskih naučnika je pokazalo da krill oil značajno smanjuje masnoće i šećer u krvi. Rezultati ove studije pokazuju da primena krill oila smanjuje koncentraciju ukupanog holestrola u krvi za 14%, lošeg (LDL) holesterol za 36%, dok koncentraciju dobrog holesterola (HDL) podiže za čak 43%, što je od naročitog značaja. Do sada nije preparat nije postigao ovako dobre rezultate u podizanju nivoa dobrog (HDL) holesterola koji ima zaštitnu ulogu. Ovi podaci jasno govore o značajnom mestu koje krill oil može imati u sprečavanju nastanka infarkta miokarda i moždanog udara. Ono što posebno treba naglasiti jeste da se radi o potpuno prirodnom preparatu sa izuzetno povoljnim bezbednosnim proﬁlom, tako da tokom primene ovog preparat nisu zabeleženi ozbiljniji neželjeni efekti.

ve godine, Svetski dan srca obeležava se 29. septembra, pod sloganom „Jedan svet, jedan dom, jedno srce”. Ova kampanja predstavlja nastavak prethodne iz 2011. godine, a 2012. godine usmerena je na prevenciju bolesti srca i krvnih sudova kod žena i dece Kampanja „Žene u crvenom“ je međunarodnog karaktera i posvećena sprečavanju, otkrivanju, lečenju i kontroli kardiovaskularnih bolesti (KVB) u ženskoj populaciji. Ovu kampanju je započelo Američko udruženje kardiologa 2004. godine s ciljem osnaživanja žena kako bi preuzele odgovornost za zdravlje svoga srca. Svetska federacija za srce, zajedno sa svojim članicama, je preuzela kampanju kako bi skrenula pažnju na činjenicu da su bolesti srca i šlog ubica broj jedan među ženskom populacijom.

Simbol ove kampanje je crvena haljina: haljina, kao univerzalni simbol žene, i crvena boja, kao boja zdravlja, života i radosti, ali i upozorenja. Ukratko, simbol crvene haljine je simbol uzbune! Kampanja ima za cilj da: • ohrabri žene da brinu o zdravlju svog srca, • skrene pažnju zdravstvenih profesionalaca na kardiovaskularne bolesti u ženskoj populaciji i • podstaknu predstavnike vlasti i kreatore zdravstvene politike da daju prioritet ovoj oblasti. Više od 40 zemalja je do sada pokrenulo kampanju „Žene u crvenom“ na nacionalnom nivou sa ciljem podizanja svesti i ﬁnansiranja aktivnosti za borbu protiv bolesti srca i šloga kroz organizovanje modnih revija, sportskih događaja, provere zdravstvenog stanja ili, pak, pokretanjem informativnih kampanja s ciljem lobiranja predstavnika vlasti. 85

Z D R AV S T V O - S R B I J A

udsko tijelo može sintetisati sve masne kiseline potrebne za rast i život, osim dviju, a to su linolna i linolenska. Zovemo ih esencijalnim kiselinama, neophodne su i moramo ih unositi putem hrane. U našem organizmu pomažu pravilnom radu ćelija i organa. Od njih se stvaraju spojevi slični hormonima koji kontrolišu krvni pritisak, zgrušavanje krvi, masnoću u krvi, imunitet… Njihov nedostatak uzrokuje: KV oboljenja, dijabetes melitus tipa 2, artritis, depresiju, rak. Donedavna se mislilo da neurološki poremećaji, srčana oboljenja i problemi sa memorijom nisu povezani. Sada znamo da postoji jedan zajednički faktor: nedostatak esencijalnih masnih kiselina koje su važne za razvoj i održavanje ćelija. Ranije smo ih unosili kroz tečno riblje ulje, što je bilo praćeno mučninom i neprijatnim zadahom. Danas imamo potpuno novu generaciju fosfolipidne forme omega-3 masnih kiselina dobijenu iz uljanog ekstrakta antarktičkih račića (Save oil ®). Dnevna doza esecijalnih omega-3 masnih kiselina postiže se konzumacijom najmanje dva-tri obroka masne ribe nedjeljno (srdela, skuša, losos, bakalar). Uzimajući u obzir savremeni način života i ishranu koja se ne bazira na konzumaciji ribe, preporuka je uzeti kapsule ribljeg ulja 2 do 4 grama dnevno i /ili ulja racica 500mg – 1g dnevno.

Ukratko, omega-3 fosfolipidi se smatraju najboljim načinom za isporuku esencijalnih polinezasićenih masnih kiselina EPA i DHA u tkiva. Brojne studije su pokazale da EPA i DHA fosfolipidna forma masnih kiselina iz ulja račića smanjuju rizik od kardiovaskularnih i CNS bolesti: preveniraju pojavu aritmija, smanjuju krvni pritisak i lipidemiju, povećavaju nivo HDL holesterola, poboljšavaju protok i sprečavaju naglo zgrušavanje krvi. 86

Masti nisu neprijatelji zdravlja Prim. mr ph. Branislava Gagić, specijalista farmakoinformatike

Da li je vrijeme za promjenu ulja? Time povećavaju kvalitet života osoba koje su preboljele srčane infarkte i moždane udare, zahvaljujući svom antitrombocitnom, antiupalnom i vazodilatatornom djelovanju. Za razliku od ribljeg ulja, omega-3 masne kiseline u ulju antarktičkih račića se apsorbuju i dostavljaju do ćelija organizma u fosfolipidnoj formi, tj. najkorisnijoj formi za ljudski organizam. To znači da su nezasićene masne kiseline u ulju račića istog tipa kao i masnoće koje se nalaze u ljudskim ćelijama, čime se za 50% povećava njihova apsorpcija u ljudski organizam i stepen iskorišćenosti. Fosfolipidna forma u ulju račića omogućava prolaz kroz krvno-moždanu barijeru pa značajno utiče i na prohodnost krvnih sudova mozga i poboljšava kognitivne funkcije. Redovno unošenje ulja račića takođe može pouzdano popraviti moždanu funkciju(povećanje koncentracije i pažnje preko 46%), prije svega zahvaljujući astaksantinu. Astaksantin je prirodno jak antioksidans i spada u najjače antioksidanse (ima 54 X veću antioksidantnu moć od ribljih ulja). Štiti tijelo od oštećenja ćelija u organizmu, a zbog jedinstvene sposobnosti prolaska kroz krvno-moždanu barijeru, bori sa toksinima koji dovode do kognitivnog opadanja, povećava raspoloženje, memoriju i koncentraciju.

Masti služe kao izvor energije, štite organizam od naglih temperaturnih promjena, ulaze u sastav svih staničnih membrana, a prema posljednjim istraživanjima njihov poželjan unos omogućuje bolji razvoj mentalnih i vidnih funkcija te smanjuje pojavu alergija. Bez masnoća nema apsorpcije vitamina A, D, E i K i bez dragocjenih masnih kiselina organizam jednostavno ne bi preživio. Briga o zdravlju i osiguranju duljeg i kvalitetnijeg života više nije samo trend. Potrošač želi znati što jede, zanima ga udio i sastav masnih kiselina, da li je proizvod obogaćen vitaminima i kakvi su učinci po zdravlje. Svijest o prehrani predstavlja veliki zahtjev prema proizvođačima hrane. Savjeti nutricionista Da bi zadovoljila energetske i nutritivne potrebe odrasla osoba trebala bi 20-30% dnevnog unosa energije osigurati masnoćama, 45-65% ugljikohidratima, a 20-35 % proteinima. U prehrani djece udio masnoća iznosi i do 40%. Masti su neizostavan dio pravilne prehrane, iako se danas gotovo isključivo smatraju nepoželjnom hranjivom tvari. Međutim, od velikog su značaja za očuvanje zdravlja i samu strukturu tkiva i stanica. Masti omogućavaju apsorpciju vitamina topljivih u mastima (vitamini A, D, E i K), i imaju zaštitnu funkciju za određene vitalne organe. Stoga, da bi se unijele poželjne masti, važno je znati razliku između tzv. “dobrih” (bogate mononezasićenim i polinezasićenim masnim kiselinama), i “loših” masti (bogate zasićenim i trans masnim kiselinama). Suzana Tomašević, mr. nutricionista

Infekcije urinarnog trakta (IUT) i disfunkcija mokrenja

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Vezikoureterni reﬂuks (VUR) Prof. dr Zoran Radojčić, dečji hirurg-urolog

sledica nastati skoro potpun prestanak rada bubrega (bubrežna insuficijencija). Kada se leči VUR? Postoji šansa da refluks sam prođe. Verovatnoća spontanog prolaska zavisi od uzrasta, pola, stepena refluksa itd. U slučajevima kada se proceni da je ova šansa spontanog prolaska veća, onda se jedino savetuje primena antibiotika u profilaktičkoj dozi. Antibiotik (lek) u profilaktičkim dozama koje smanjuju mogućnost nastanka infekcije urotrakta nisu opasne za dete i mogu se dugo primenjivati. U slučaju kada, ipak, postoji veća šansa da dođe do oštećenja bubrega neophodno je ažurnije (agresivnije) lečenje refluksa.

SRPSKO LEKARSKO DRUŠTVO OKRUŽNA PODRUŽNICA KRAGUJEVAC Tel: *381(0) 34 372 169 Faks: *381(0) 34 337 583 medicinskicasopis@gmail.com

37. OKTOBARSKI ZDRAVSTVENI DANI

Kragujevac, 25-27. Oktobar 2012. Tema: „MEDICINA U KRIZNIM SITUACIJAMA“ ŠUMADIJA SAJAM +381 34/503 500 www.sumadijasajam.rs 88

ezikoureterni refluks je anomalija spoja bešike i mokraćovoda koja dovodi do vraćanja mokraće unazad prema bubregu. Normalno, mokraća se ne vraća u tom pravcu. VUR je najčešće kongenitalno nastao ili je rezultat poremećene funkcije mokraćne bešike. Koliko je čest VUR? Refluks je česta anomalija, pogotovu kod dece koja imaju infekcije urinarnog trakta. U opštoj populaciji je refluks prisutan oko 1% a kod dece sa infekcijom urinarnog trakta oko 30-50%. Kod dece koja imaju infekciju urinarnog trakta važno je razmišljati o ovoj anomaliji i vrlo često je potrebno detaljno ispitivanje ove dece. Sam refluks se otkriva rendgenskim snimanjem bešike posle ubacivanja kontrasta u bešiku, funkcija bešike se procenjuje na osnovu urodinamskih pregleda, a stepen oštećenja bubrega scintigrafskim metodama. Zašto je refluks opasan? U slučaju prisustva refluksa i infekcije urinarnog trakta postoji opasnost da dođe do oštećenja bubrežnog tkiva, onog tkiva koje, pre svega, radi prečišćavanje i filtraciju krvi (uprošćeno rečeno). U najtežim slučajevima može kao krajnja po-

Kako se leči VUR? Ovaj prethodni način lečenja naziva se konzervativno lečenje do spontanog prolaska refluksa. Sledeći način lečenja je ubrizgavanje Deflux paste koja je biokompatibilna, nealergiska - i generalno nije štetna, a može dugo da ostane na mestu na kome se ubrizga i pomogne da spoj bešike i uretera funkcioniše tako da mokraća nesmetano ide prema bešici a ne i u suprotnom pravcu. Ovaj način lečenja se obavlja u anesteziji, ali se ne čini rez već se samo instrumentom ulazi u bešiku i na precizno definisanom mestu pasta ubrizga. Ovaj način lečenja se dugo primenjuje i mi, kao centar sa doktorima sa velikim iskustvom o ovoj bolesti, možemo se pohvaliti da ne zaostajemo za najčuvenijim centrima u svetu u ovoj oblasti. U slučaju da hirurg proceni da je suviše mala šansa da će ovaj način lečenja biti uspešan (generalno ova šansa se kreće od 60% do 90% - zavisno od stepena, pola, uzrasta, udruženih anomalija utrotrakta, problema funkcije bešike) onda se savetuje operacija (klasična operacija) koja je značajno duža i traumatičnija za dete (od prethodno pomenutog ubrizgavanja paste) ali se uspešnost kreće i preko 95%, čak i za teške forme refluksa.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Posebno je važno kod novorođenčadi misliti o infekcijama urotrakta i VUR-a jer su bubrezi u ovom periodu najosetljiviji za oštećenja. Ali IUT nije lako dokazati kod dece u ovom uzrastu. Često je urinokultura pozitivna zbog nemogućnosti da se kod ove dece lako uzme mokraća bez bakterija iz okoline mokraćne cevi (sa kože). Ukoliko se urin na pregled uzima „samolepljivom kesicom“ (najčešće se ovako uzima urin na pregled kod dece u ovom uzrastu) koja se lepi oko spoljašnjeg otvora, tačnost (u slučaju pozitivnog nalaza) je svega 75%. Ukoliko se, ipak, otpočne terapija, a dete nema IUT, postoji opasnost da se uništi normalna flora ove regije, što omogućuje da se razvije patološka flora, koja će na kraju dovesti do prave infekcije koja je obično dugotrajna i opasna. Generalno, radi se o problemu kod koga moramo biti oprezni da ga ne previdimo, ali isto tako potrebno je izbeći i nepotreban tretman, ili preterano agresivan, kad god je to moguće. Ukoliko postoji dilema u lečenju ovog problema, veoma često savet dečjeg urologa može biti od presudnog značaja. VUR i infekcija urotrakta, kao što rekosmo, su često blisko povezani sa disfunkcijom mokrenja. Mokrenje izgleda kao prost intimni događaj, ali, u stvari, predstavlja kompleksan fenomen, te sam mehanizam uspostavljanja ove funkcije kod dece još nije potpuno jasan. Mokrenje predstavlja rezultat sinhronizovane funkcije dva odvojena mišićna sistema, mišića bešike i sfinktera bešike. Ukoliko oni ne funkcionišu sinhronizovano, nastaje čitav niz problema: otežano, bolno mokrenje, kvašenje veša i/ili potpuno umokravanje, a takođe dovodi do infekcija urotrakta I nastanka VUR-a. Nekada je problem disfunkcije mokrenja samo faza u sazrevanju i uspostavljanju normalne funkcije ovih organa. U ovoj situaciji je potrebno zaštititi dete od nepotrebnog lečenja /pogotovu lekovima/. U slučaju jasno definisanih stanja, sa povećanim pritiscima u bešici i povećanim rizikom za oštetećenje bubrega, neophodno je lečenje. Saveti o pravilnom i redovnom mokrenju, kao i higijensko-dijetetski saveti mogu značajno pomoći ovoj deci. Postoji i čitav niz lekova koji deluju na funkciju mišića bešike. Kod najtežih slučajeva (ekstremno teški tipovi disfunkcije) potrebne je uraditi i operacije koje omogućuju adekvatno pražnjenje bešike. Zato je neophodno da decu sa disfunkcijom mokrenja, kao i decu sa VUR-om leče dečji urolozi u dogovoru s pedijatrima. 89

Z D R AV S T V O - S R B I J A

noreksija nervoza je poremećaj o kome se sve više govori. Ta činjenica nikako ne znači da se radi o novom poremećaju. Prvi zapisi o anoreksiji potiču još iz IX veka, a prvi medicinski zapis iz XVII veka. Moderni opisi ovog poremećaja dali su čuveni lekari XIX veka, kada anoreksija i dobija sadašnji naziv. Anorexia je reč grčkog porekla i u prevodu znači gubitak apetita ili izbegavanje hrane. Međutim, korišćena u kontekstu poremećaja ishrane, ova reč nije adekvatna jer anoreksiju nervozu ne karakteriše gubitak apetita već je dominantni simptom strah od hrane i strah od debljine. Strah od hrane i debljine vodi izbegavanju velikog broja namirnica koje „goje“, ali i jednom veoma determinisanom održavanju niske telesne težine. Anoreksija nervoza je bolest koja se javlja u periodu rane i srednje adolescencije. Najveća učestalost je između 14. do 18. godine života, a kod 75% obolelih bolest počinje između 14. i 16. godine. Prema statističkim podacima, jedna od 200 devojaka oboli od anoreksije nervoze. Procenjuje se čak i da je incidenca anoreksije nervoze u porastu od 1950. godine, kao i da je danas na trećem mestu učestalosti svih hroničnih bolesti adolescenata posle astme i gojaznosti. Stopa mortaliteta se kreće od 7 do 15% i povezana je sa somatskim komplikacijama (iznenadni prestanak rada srca) ili suicidom. Od ukupnog broja 5 do 10% obolelih su muškarci.

Anoreksija

Dr Marija Đurović, šef Odseka za adolescentnu psihijatriju i psihoterapiju Bolnice za psihijatriju KBC “Dr Dragiša Mišović”

ambicije doživljava kao sopstvene i svoje telo počinje da doživljava kao jedino što može da kontroliše svesno ili nesvesno kroz restrikciju hrane. Treba navesti i sledeće intrapsihičke probleme i to: poremećaj telesnog imidža, poremećaj interocepcije i prožimajuće osećanje neeﬁkasnosti i neadekvatnosti, strah od odrastanja i strah od svega što odrastanje donosi (seksualnost, odgovornost, starenje roditelja). Kada govorimo o interpersonalnim faktorima, oni mogu biti porodični i socijalni. Porodični faktori podrazumevaju porodične obrasce u detinjstvu, odnose u porodici, prisustvo zlostavljanja, emotivnog, ﬁzičkog, seksualnog, odnos prema težini, prisustvo neke psihijatrijske bolesti u porodici, i dr. Sociokulturološki faktori nameću određeni ideal ženskog tela koje je očekivano imati da bi se postigao uspeh u društvu. Da bi došlo do poremećaja ishrane neophodno je da svi ti faktori budu prisutni. Da bi se razvila anoreksija nervoza neophodno je da osoba prvo izgubi na

Etiologija Anoreksija nervoza je multideterminisana bolest. Faktore koji uslovaljavaju nastanak anoreksije možemo podeliti na biološke, psihološke i socijalne. Poslednjih decenija mnogobrojne porodične kao i blizanačke studije su pokazale da postoji jaka nasledna komponenta u nastanku poremećaja ishrane. Utvrđeno je da postoji veća učestalost anoreksije u porodicama gde postoji član koji je bolovao od poremećaja ishrane. Istraživanja ukazuju i na to da anoreksija i bulimija mogu imati istu genetsku transmisiju kao i anksiozni poremećaji i depresija. Psihološki faktori koji dovode do nastanka bolesti mogu biti intrapsihički i interpersonalni. Intrapsihički faktori koji doprinose nastanku bolesti su brojni. Za nastanak bolesti značajan je odnos majka - dete. Dete koje ima potencijal da oboli od anoreksije nervoze ne percipira sebe odvojeno već kao produžetak majke. Ono majčine potrebe, želje i 90

kilaži. Ukoliko se mlada osoba bori sa problemima koje adolescencija nosi, izgubi nekoliko kilograma, ulazi u rizik da dobije anoreksiju nervozu. Precipitirajući faktori mogu biti: 1. Separacija, gubitak ili razvod roditelja, smrt jednog od roditelja ili smrt u bližoj porodici 2. Neverstvo roditelja 3. Započinjanje emotivne veze 4. Strah od neuspeha u školi 5. Somatska bolest Kako je već rečeno, anoreksija se javlja u periodu rane adolescencije. Mlade osobe koje se razbole su uglavnom ‘’dobre devojke’’, dobra i poslušna deca,

deca za primer. To su osobe koje su na sve načine zadovoljavale potrebe drugih, prvenstveno svojih roditelja i koje su na taj način pokušavale da učine svoje roditelje srećnim. Odjednom postaju neposlušne, tačnije ‘’tvrdoglave’’. Ali, za razliku od drugih adolescenata, njihov bunt se isključivo ispoljava kroz odbijanje da jedu i ‘’tvrdoglavost’’ u odnosu na hranu. Bolest najčešće počinje izbegavanjem hrane koja ''goji'', posebno hrane bogate ugljenim hidratima. Neke smanjuju količinu obroka, a neke preskaču obroke - jedu samo doručak ili gladuju ceo dan odlažući trenutak kada će pojesti obrok. Neke pacijentkinje pak jedu veće količine niskokalorične hrane: celer, šargarepu, mladi sir, jabuke.. Uopšte, ponašaju se kao većina ljudi koji žele da redukuju svoju ishranu, s tom razlikom što se ovde radi o već pothranjenim osobama te je ideja o redukciji ishrane paradoksalna. Osoba bolesna od anoreksije obično ne jede s drugima, hranu odnosi u svoju sobu i tamo jede sama, često uz određene rituale, nekad u neuobičajeno vreme, a nekada svakodnevno u tačno određeno vreme. Neke se bave iscrpljujućim ﬁzičkim aktivnostima, npr. pešače i po nekoliko kilometara, rade iscrpljujuće ﬁzičke vežbe, teške kućne poslove, uče i gledaju TV stojeći. Kako bolest napreduje, sve više se ispoljavaju posledice efekata gladovanja i to preokupaciju hranom, neuobičajene navike u ishrani, žvakanje žvaka, povećanu upotrebu kafe, začina, čaja. Postepeno postaju sve više preokupirane neprekidnom razmišljanju o hrani, broje kalorije, čitaju časopise sa receptima, spremaju hranu za druge a da same i ne probaju. Postoje dva oblika anoreksije nervoze. Oni se razlikuju u načinima kako oboleli postižu i održavaju nisku telesnu težinu. Jedan broj obolelih tokom celog trajanja bolesti nisku težinu održava samo uz rigidan režim ishrane tačnije - gladovanjem. Međutim, kod drugih u jednom trenutku dolazi do popuštanja ''čelične kontrole'' i tada se dešava napad prejedanja. Posle prejedanja javlja se strah da se ne ugoje, uz osećanje krivice, gubitak samopoštovanja i samovrednovanja, a to vodi ponovnom izbegavanju hrane ili primeni nekih drugih

Z D R AV S T V O - S R B I J A

kompenzatornih mehanizama, nasilnom povraćanju ili zloupotrebi laksativa. Tako počinje ''začarani krug'' bulimičnog tipa anoreksije nervoze. Stavovi i ponašanje vezani za hranu Preokupacija hranom Sakupljanje recepta, kuvara, menija Neuobičajene navike u ishrani Povećana potrošnja začina, kafe, čaja Žvakanje žvaka Prejedanje Emocionalne i socijalne promene Depresija Anksioznost Iritabilnost, bes Labilnost Psihotične epizode Smanjeno samopouzdanje Socijalno povlačenje Kognitivne promene Smanjena koncentracija Loše rasuđivanje Apatija Fizičke promene Poremećaj spavanja Slabost Gastrointestinalni poremećaji Hipersenzitivnost na buku i svetlo Edemi (posebno u predelu skočnog zgloba i abdomena) Hipotermija Parestezije Smanjen seksualni interes Suva koža Gubitak kose Lanugo

Medicinske komplikacije Medicinske komplikacije su veoma česte kod pacijenata koji boluju od anoreksije i mogu biti životno ugrožavajuće. One su posledica gladovanja, nasilnog povraćanja, zloupotrebe laksativa i diuretika. Mortalitet kod AN je veoma visok. Uopšte, anoreksija nervoza ima najveći mortalitet od svih psihijatrijskih bolesti. Srčane abnormalnosti se pojavljuju kod 87% bolesnih od anoreksije i to: bradikardija, tahikardija, hipotenzija, ventrikularne aritmije, i konačno srčani zastoj.

Samo gladovanje u velikoj meri oštećuje srčanu funkciju i u kombinaciji sa elektrolitnim disbalansom može rezultovati ozbiljnim iregularnostima srčanog ritma. Smanjeni unos tečnosti kao i učestalo povraćanje imaju za rezultat ozbiljnu disfunkcionalnost renalnog sistema. Disfunkcija bubrega se pojavljuje kod 70% anoreksičnih pacijenata i podrazumeva elektrolitne abnormalnosti, pojavu edema i dr. Hronična hipokalijemija može biti uzrok nefropatije sa povišenim nivoom serumskog kreatinina, što konačno može rezultovati hroničnom bubrežnom insuficijencijom toliko ozbiljnom da zahteva dijalizu. Najčešći i najozbiljniji elektrolitni poremećaj kod pacijenata sa bulimičnim tipom anoreksije nervoze je hipokalijemija, koja se javlja kao posledica povraćanja ili zloupotrebe laksativa. Hipokalijemija može rezultovati srčanim aritmijama. Takođe, hipokalijemija dovodi do poremećaja intestinalnog motiliteta i miopatije skeletne muskulature. Ozbiljne abnormalosti endokrinog sistema su takođe komplikacija anoreksije i uključuju hipotalamo-hipofiznu osu, sa gonadotropnom, adrenalnom i tireoidnom osovinom. Amenoreja je dijagnostički kriterijum za postavljanje dijagnoze anoreksije nervoze. Pacijenti bolesni od anoreksije u plazmi imaju nizak nivo estradiola, luteinizirajućeg hormona i folikulostimulirajućeg hormona (FSH), tako da hipotalamo-pituitarno-gonadotropna osovina (HPG) izgleda kao kod predmenstrualnih devojčica. Kod obolelih od anoreksije nalazi se povišen nivo kortizola. Tireoidna funkcija može takođe biti abnormalna kod pacijenata sa anoreksijom, a najčešće je posledica adaptacije na izgladnjivanje. Laboratorijski nalaz pokazuje snižene vrednosti T3 i T4, i normalnu koncentraciju TSH. Osteoporoza i osteopenija su ozbiljne komplikacije anoreksije nervoze. Patogeneza osteopenije je kompleksna. Najvažniji uzrok osteopenije je nizak nivo estrogena, ali i deficit nutritivnh faktora i povišen nivo kortizola. Od dermatoloških komplikacija javljaju se gubitak kose, suva koža, krti nokti. Skoro jedna trećina anoreksičnih pacijenata ima lanugo (fina, paperjasta dlaka) po koži lica i tela. Kod nekih pacijenata viđa se narandžasta diskoloracija šaka za koju se smatra da je posledica hiperkarotenemije. Leukopenija, anemija, i trombocitopenija su česte kod ovih pacijenata. Oboleli od anoreksije bulimičnog tipa imaju karakteristične povrede na dorzalnoj strani šake ili na palcu - ogrebotine,

modrice, kaluse, poznate pod nazivom Raselov znak. Diferencijalna dijagnoza anoreksije može biti komplikovana. Na samom početku jako je važno isključiti somatsku bolest koja može dovesti do značajnijeg gubitka na težini, gastritis, ulkus, malignitet, metaboličke poremećaje i bolesti štitne žlezde. Pored somatskih, i neki psihijatrijski poremećaji takođe mogu imati sličnu kliničku sliku u smislu gubitka težine, povraćanja, i neuobičajenih navika u ishrani. Od psihijatrijskih bolesti u smislu diferencijalne dijagnoze, treba isključiti depresiju, somatizacioni poremećaj, konverzivni poremećaj, shizofreniju, opsesivno kompulzivni poremećaj, bulimiju nervozu. Diferencijalna dijagnoza PSIHIJATRIJSKI POREMEĆAJI

DRUGI MEDICINSKI UZROCI

BULIMIA

MALIGNE BOLESTI

DEPRESIJA

TUMORI

SOMATIZACIONI POREMEĆAJ

BOLESTI GIT-a

SHIZOFRENIJA

HIPERTIREOIDIZAM

OKP

INFEKCIJE

BULIMIA NERVOSA METABOLIČKI POREMEĆAJI

Lečenje anoreksije nervoze Plan lečenja naravno zavisi od psihoﬁzičkog stanja pacijenta, težine kliničke slike ali i porodične situacije. Ukoliko gubitak telesne težine nije veći od 25% i ukoliko se proceni da je moguća dobra saradnja sa porodicom može se započeti ambulantni tretman. Da bi se osoba izlečila od anoreksije nervoze neophodno je da dobije na težini, drugim rečima, nema izlečenja bez postizanja minimalne telesne težine za odgovarajući uzrast i visinu. Sam proces lečenja i dobijanja na težini je dugotrajan, može trajati mesecima ili čak godinama, u zavisnosti od družine trajanja bolesti pre započinjanja lečenja. Ukoliko je lečenje ambulantno, neophodno je da se pacijent viđa u redovnim nedeljnim intervalima. Ishrana podrazumeva dijeteski režim i obično se počinje sa 1200 do 1400kcal dnevno uz postepeno povećavanje. Nekim pacijentima dovoljno je i 1400kcal da dobijaju na težini, dok drugi zahtevaju daleko veći kalorijski unos, i 91

Z D R AV S T V O - S R B I J A

do 4000kcal. Najbolji pristup je normalna ishrana, ukoliko je moguće bez korišćenja tečnih suplemenata ili sonde. Dobijanje na težini treba da bude postepeno kako bi se izbegli neželjeni efekti i kako bi pacijenti mogli polako da se navikavaju na novu težinu. Indikacije za hospitalni tretman pacijenata bolesnih od anoreksije su: 1.Ozbiljan ili ubrzani namerni gubitak telesne težine, obično više od 25%, uz značajne medicinske, psihološke i socijalne abnormalnosti ili odsustvo poboljšanja prilikom vanbolničkog lečenja; 2.Ozbiljniji psihijatrijski komorbiditet-depresiju, opsesivno-kompulzivni poremećaj, granični poremećaj ličnosti s izraženom impulsivnošću, zavisnost od psihoaktivnih supstanci, suicidalnost; 3. Ozbiljnije medicinske komplikacije uključujući hipokalijemiju, aritmije, dijabetes melitus, i dr., 4. Problematična porodična situacija ili psihosocijalno okruženje. Farmakoterapija u lečenju anoreksije je ograničene eﬁkasnosti. To se posebno odnosi na veoma pothranjene pacijente, kod kojih rizici primene lekova prevladavaju nad beneﬁtom. Ukoliko je moguće psihotropne lekove treba izbegavati kod ekstremno izgladnelih pacijenata jer oni mogu potencirati epileptogeni potencijal ili dovesti do srčanih aritmija. Važno je imati na umu da cilj farmakoterapije nije da kod ovih pacijenta poveća apetit, već da redukuje depresivnu simptomatologiju i smanji anksioznost. Anksioznost je veoma pristuna kod bolesnih od anoreksije, posebno u vreme obroka. Za one pacijente koji su veoma anksiozni savetuju se male doze benzodijazepina pola sata pre obroka. Uloga antidepresiva je limitirana. Sa antidepresivima treba pričekati dok se ne postigne kilaža u proseku 42-43kg i tek onda treba proceniti depresivnost pacijenta. Mnoge kliničke karakteristike 92

depresije koje se ispoljavaju kod anoreksije nervoze direktan su rezultat gladovanja. One se povlače sa postepenim dobijanjem na težini. U novije vreme od antidepresiva se za lečenje depresije kod pacijenata koji boluju od anoreksije koriste inhibitori ponovnog preuzimanja serotonina (SSRI-escitalopram, fluoxetin hidrohlorid, paroxetin). S obzirom na to da su neželjeni efekti zanemarljivi, kao i činjenica da su neke studije pokazale da imaju dobru ulogu u sprečavanju relapsa, SSRI se preporučuju više nego drugi antidepresivi. Od drugih antidepresiva, mirtazapin, antidepresiv dvostrukog mehanizma dejstva koji poboljšava noradrenergičku i serotonergičku neurotransmisiju, pokazao se u kliničkom radu kao dobar izbor za ove pacijente, jer obezbeđuje sedaciju i ima dobar antidepresivni odgovor uz blaga neželjena dejstva (pospanost i dobijanje na težini, koja su u ovom slučaju i poželjna). Psihoterapija osoba bolesnih od anoreksije treba da bude intergativna i podrazumeva širok spektar psihijatrijskih metoda, kognitivno bihevioralnu, suportativnu, psihoanalitički orijentisanu psihoterapiju. Psihoterapija podrazumeva više godina intenzivnog rada (u proseku dve do šest godina) i od terapeuta zahteva dosta fleksibilnosti i mogućnosti da prihvati i primeni modifikovane terapeutske strategije. Kao i kod svake psihoterapije na samom početku jako je važno uspostavljanje dobrog terapijskog saveza. Tretman anoreksičnih pacijenata i podrazumeva velike teškoće u uspostavljanju iskrene komunikacije jer će u početku terapije ovi pacijenti na sve načine pokušavati da sabotiraju tretman. Zadatak, ali i „rizik“ u koji ulazi terapeut u radu s ovim pacijentima je kompleksan. Terapeut mora da integriše psihološki pristup u kombinaciji sa medicinskom i nutritivnom rehabilitacijom, da kombinuje i individualnu terapiju s rešavanjem porodičnih problema i da sve vreme budno prati kvalitet odnosa pacijent-terapeut. U Srbiji se tretman ovih pacijenata sprovodi na Odseku za adolescentsku psihijstriju i psihoterapiju Bolnice za psihijatriju KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“. Lečenje u našoj ustanovi može biti ambulantno i hospitalno, a odnosi se na adolescente i postadolescente uzrasta od 15 do 24 godine. S obzirom na to da je bolnica za psihijatriju u okviru kliničko bolničkog centra, u lečenje se po potrebi uključuju lekari drugih specijalnosti - internista, endokrinolog, ginekolog, hematolog i dr.

ko 20% parova ne može da ostvari željenu trudnoću tokom jedne godine uz redovne seksualne odnose bez kontracepcije. Tada govorimo o infertilitetu ili bračnoj neplodnosti. Jedna trećina uzroka infertiliteta otpada na različita stanja i bolesti kod muškarca, kod jedne trećine bračnih infertiliteta uzroci su različita stanja ili bolesti kod žena, dok kod jedne trećine infertilnih parova oba partnera imaju neko od stanja ili bolesti koje uzrokuju neplodnost. S obzirom na sve kasnije ostvarivanje bračne zajednice i pokušaja da se dođe do potomstva, kao i na dugotrajnost lečenja, pojedini lekari savetuju da par koji šest meseci ima redovne odnose bez kontracepcije i koji planira trudnoću, a do nje ne dođe u ovom vremenskom periodu, treba da potraži pomoć lekara. U lečenje i dijagnostiku se uključuju oba partnera, mada je za početak najjednostavnije i najbrže proveriti kvalitet sperme muškarca analizom koja se zove spermogram, a nakon razgovora i pregleda kod urologa. Nakon dolaska kod urologa zbog lečenja infertiliteta, obavlja se detaljan razgovor o dužini trajanja problema, redovnosti seksualnih odnosa, seksualnim navikama i eventualnim problemima s potencijom ili dužinom seksualnog odnosa, o ranijim bolestima, povredama i operacijama, kao i upotrebi lekova u lečenju drugih bolesti.

Posle ovakvog razgovora sledi urološki pregled koji podrazumeva spoljašnji pregled celog tela muškarca i pregled genitalnih organa. Ovakvim pregledom je ponekad moguće posumnjati na nedostatak testosterona ili čak neku od formi genetskih oboljenja (Klinefelterov sindrom i sl.), otkriti probleme sa nespuštenim testisima, manjim dimenzijama testisa, posledicama ranijih zapaljenja izvodnih semenih kanala (epididymitis, lat.) ili anomalijama penisa i mokraćne cevi i usmeriti dalju dijagnostiku i lečenje u odgovarajućem pravcu. Posle pregleda se obično preporučuje analiza kvaliteta sperme, tj. spermogram. Za ovu analizu je potrebno uzdržavanje od bilo kakvih vrsta polnih odnosa 4 - 5 dana pre davanja sperme na ana-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

lizu. Ovim pregledom se mogu utvrditi zapremina sperme, broj i koncentracija spermatozoida, njihova pokretljivost, procenat normalnih formi, prisustvo leukocita koji u većem broju mogu da govore u prilog infekcije, prisustvo patološkog slepljivanja spermatozoida i brojni drugi parametri. Proces stvaranja spermatozoida traje oko 2,5 meseca i brojni faktori tokom tog vremena (stres, pušenje, prehlada, temperatura, ishrana i sl.) se oslikavaju u jednom rezultatu spermograma. Iz tog razloga, ako je spermogram lošiji od referentnih vrednosti, nikada se deﬁnitivan zaključak ne donosi na osnovu samo jedne analize. U zavisnosti od podataka koje urolog dobije tokom razgovora s pacijentom, ali i nalaza spermograma, ponekad je potrebno isključiti prisustvo polno prenosivih bolesti, a pre svega hlamidije, mikopazme, ureaplazme koji su vrlo čest uzročnik lošijeg kvaliteta sperme. U tu svrhu se rade brisevi mokraćne cevi, pregled prvog mlaza urina PCR tehnikom, ili druge metode mikrobiološke potvrde prisustva ovih mikroorganizama. U slučaju pozitivnog testa, tj. prisustva infekcije, leče se oba partnera, a analize se ponavljaju nakon terapije. Urolozi vrlo često nakon pregleda pacijentu savetuju i ultrazvučni pregled genitalnih organa. Ovim pregledom se dobijaju značajni podaci o zapremini i izgledu prostate i testisa, a može se precizno odrediti i dimenzija vena pampiniformnog spleta - varikocele, jednog od čestih uzročnika smanjene pokretljivosti spermatozoida. Procena dimenzija ove vene, u zavisnosti od pokretljivosti spermatozoida u nalazu spermograma, može biti parametar koji utiče na odluku o operaciji varikocele. Kod pacijenata sa malom zapreminom sperme poželjno je uraditi transrektalni ultrazvuk (TRUS) radi pregleda semenih kesica. Ako postoji sumnja na hormonalni disbalans, a nakon analize spermograma i urološkog pregleda, potrebno je izvršiti analizu hormona iz krvi. Normalizacijom hormonalnog statusa i otkriva-

Infertilitet kod muškaraca Dr sc. med. Vladimir Bančević, specijalista urologije, Klinika za urologiju VMA

njem uzroka hormonalnog disbalansa se u određenim slučajevima može postići poboljšanje kvaliteta sperme. U slučaju da u nekoliko ponavljanih spermograma u odsustvu infekcije nema ni jednog spermatozoida, u zavisnosti od analiza hormona i dimenzija testisa, u određenim slučajevima može biti učinjena biopsija testisa, kako bi se procenilo da li ima spermatozoida u samom testisu i isključilo moguće zapušenje izvodnih semenih kanala. Postoje tehnike kojima se tankom iglom i aspiracijom uzima sadržaj testisa ili glave semenog kanala - epididimisa (TESA, PESA, MESA) i pod mikroskopom proverava ima li u uzorku spermatozoida koji bi bili korišćeni za vantelesnu oplodnju. Određeni genetski poremećaji, mikrodeleicija i sl. mogu biti potvrđeni genetskim ispitivanjima, odnosno analizom kariotipa. Kod malog broja parova uzrok bračne neplodnosti leži u imunološkim faktorima koji se mogu potvrditi analizom prisustva antispermatozoidnih antitela. Nakon svega iznesenog, apelujem na prevenciju, naročito kod mladih ljudi koji još ne razmišljaju o potomstvu. Nezaštićeni, promiskuitetni seksualni odnosi, brojne polno prenosive bolesti koje čak ni ne moraju da daju bilo kakve simptome, kao i povrede genitalne regije mogu da budu put ka trajnom oštećenju oplodne moći. Veoma je važno prevazići stid i

nemar i kod svake promene na polnim organima doći na pregled i konsultaciju kod urologa. Zdrav način života, sport i rekreacija, prestanak pušenja, regulisanje telesne mase i izbegavanje upotrebe psihoaktivnih suptanci će doprineti očuvanju oplodne moći muškarca. U lečenju infertiliteta je veoma važna podrška partnera, mentalna snaga da se suoči s problemom i strpljenje da se na najadekvatniji i najkraći put dođe do željenje trudnoće. Uprkos svim pobrojanim uzrocima infertiliteta i metodama lečenja, oko 40% uzroka još nije razjašnjeno i u medicini ih zovemo „idiopatskim“. Lečenje bračne neplodnosti ne treba da se pretvori u trku za određenim brojevima, analizama, programiranim seksualnim odnosima, već treba da bude planiran i dobro osmišljen program, vođen od strane ginekologa i urologa, u čijem centru je par koji želi potomstvo. Danas, kada postoje velike mogućnosti vantelesne ili asistirane oplodnje, postoje realne šanse da veliki broj parova koji se suočava s bračnom neplodnošću, uz pomoć tima lekara, dođe do željene trudnoće. U eri interneta, putem koga su dostupni brojni „saveti“ za lečenje infertiliteta i tumačenje spermograma, moje mišljenje je da su odlazak kod urologa i ginekologa, pregled i razgovor, i dalje nezamenjiv i jedini ispravan put u prevazilaženju problema bračne neplodnosti. 93

Z D R AV S T V O - S R B I J A

nflamatorne bolesti creva predstavljaju oblast gastroenterologije koja je u poslednjih 15 godina doživela možda najveću ekspanziju u okviru ove grane interne medicine. Nije prošlo ni mnogo godina od vremena kada su ove bolesti bile pravi rariteti u lekarskim ordinacijama. Međutim, 20. vek bio je period njihove izuzetne ekspanzije samim tim da je u prvoj polovini prošlog veka i „otkrivena“ Crohn-ova bolest dok je ulcerozni kolitis tada predstavljao retko i neobično oboljenje na koje se retko kada pomišljalo. Upravo od tada, detaljnim upoznavanjem suštinskih patofizioloških procesa, unapređene su i dijagnostika i terapija ovih oboljenja. Izučavanje ove oblasti postaje sve intenzivnije kako se broj obolelih eksponencijalno povećavao i od vremena mističnog i nepoznatog, išlo se preko celularnog i odavno već prešlo na nivo molekularnog. Odgovor za suštinske procese u ovim bolestima krio se u genima obolelih, poremećenim putevima angažovanja upalnih procesa koji zbog preterane aktivnosti, sem borbe protiv stranog, prave i ozbiljna oštećenja sopstvenog tkiva kako u digestivnom traktu tako i u udaljenim organima. Svi ovi kompleksni putevi otkriveni kao suštinski procesi u ovim specifičnim crevnim upalama, predstavljaju plodove dugogodišnjeg istraživanja armije istraživača širom sveta. Od prvih ideja o kakvim bi poremećajima uopšte moglo da se radi danas je naše saznanje došlo do mnogih odgovora zašto određeni pacijenti sa genetskom predispozicijom preburno angažuju svoj imuni sistem reagujući na svoje sopstvene bakterije u crevima. Otkrivene su i dalje se otkrivaju sve brojnije genetske mutacije. Otkriveni su i brojni citokini i njihova uloga u proinflamatornim procesima koji dominiraju u ovim bolestima. Ušlo se već u molekularne nivoe i u ćelije obolelih gde su istraženi najsuptilniji putevi aktivacije specifičnih, najčešće T limfocita, koji reaguju aktiviranjem burnih zapaljenjskih procesa koji su nekada odgovorni i za smrtonosni ishod ovih oboljenja. Nova biološka terapija je dramatično pokrenula nova istraživanja u ovoj oblasti gde blokiranjem proinflamatornih citokina modifikujemo ćelijske odgovore na takvom nivou da smo u stanju da promenimo do sada prirodan a nadasve nepovoljan tok bolesti. Na taj način sve uspešnijim delovanjem možemo da poštedimo 94

Inﬂamatorne bolesti creva Pukovnik prof. dr Dino Tarabar

bolesnike brojnih komplikacija, operativnih intervencija i da im se dramatično poboljša, inače, izuzetno ugrožen kvalitet života, a radi se o uglavnom o najproduktivnijoj populaciji stanovništva, mladim ljudima između druge i četvrte decenije života koji umesto da uživaju u životu i budu lokomoti-

ve razvoja u svom okruženju, postaju žrtve uskraćene za pravo na rad, na formiranje porodice i sve radosti koje jedan život može da pruži. Sve izučeno i poznato potrebno je i predstaviti širokom auditorijumu lekara koji su uključeni u lečenje ovih bolesti. Svi dosadašnji štampani izvori informacija o ovoj oblasti bili su dostupni skoro isključivo na engleskom jeziku. Bilo je praktično krajnje vreme da se na teritoriji Srbije napokon pojavi knjiga iz ove oblasti koja će objediniti sve što je najvažnije u ovoj oblasti gastroenterologije koja je u stalnoj ekspanziji i koja se nastavlja nesmanjenom brzinom. Vojnomedicinska akademija ima dugogodišnju tradiciju upravo u lečenju ovih oboljenja. Gastroenterolozi i hirurzi ove ustanove su uvek bili vodeći stručnjaci u našoj zemlji i ova ustanova je već decenijama posebno istaknuta i mesto je gde se upućuju najkomplikovaniji slučajevi obolelih od Crohn-ove bolesti i/ili ulceroznog kolitisa. Dugo godina je ova ustanova lider u ovoj oblasti i postalo je praktično tradicionalno da su u njoj započinju pionirski koraci kada je u pitanju Srbija, a ranije bivša SFRJ. Tako je među prvim ustanovama započela primenu imunosupresivne terapije (azatioprin, metotrexat, ciklosporin) kod najtežih stadijuma bolesti. U ovoj ustanovi je obavljena i prva “pauč” operacija kod obolelih od najtežih formi ulceroznog kolitisa. Danas je mesto primene najsavremenije terapije, posebno iz grupe biološke terapije, a istovremeno je i jedinstvena po svom potencijalu koji čine objedinjeni timovi lekara u kojima su istaknuti stručnjaci iz bazičnih oblasti (imunolozi, genetičari, mikrobiolozi), kliničari (gastroenterolozi, patolozi, radiolozi, hirurzi) čime je omogućeno da se ova veoma komplesna oblast pokrije sa svih svojih aspekata. Kao plod želje i potrebe da se ostavi trag angažovanja na ovom putu izučavanja inﬂamatornih oboljenja creva, iz ove ustanove je potekla i nastala

Z D R AV S T V O - S R B I J A

prva knjiga iz ove oblasti objavljena na srpskom jeziku, a istovremeno je i prva knjiga ovog formata i značaja na teritoriji bivše Jugoslavije. Napisana je knjiga koja detaljno kroz 14 poglavlja prikazuje svu problematiku ove veoma kompleksne oblasti u kojoj se saznanja uvećavaju eksponencijalno. Glavni urednik je gastroenterolog sa VMA pukovnik prof. dr Dino Tarabar koji se već skoro dve decenije usko bavi upravo lečenjem obolelih od ulceroznog kolitisa i Crohn-ove bolesti. Dr Tarabar je sa grupom kolega, koji se takođe bave ovom oblašću i koji čine osnivače Udruženja za lečenje inﬂamatornih bolesti creva, omogućio da dobijemo značajan udžbenik u kojem su najnovija saznanja iz ove oblasti po prvi put dostupna i na našem jeziku. U ovoj knjizi mogu se naći detaljno opisani svi segmenti u lečenju ovih bolesnika, od epidemioloških podataka preko genetike, dijagnostike, terapijskih pristupa, operativnog lečenja pa do poglavlja koja se bave uvidom u lečenje posebnih subpopulacija obolelih kao što su trudnice i porodilje što je poseban problem u okviru ovih oboljenja. Posebno je važno istaći podršku ovom projektu od strane Udruženja za lečenje inﬂamatornih bolesti creva čiji su vodeći rukovodioci i sami autori poglavlja u ovoj knjizi. Svoj izuzetni doprinos pisanju poglavlja su dali prof. dr Danilo Vojvodić, imunolog VMA, prof. dr Njegica Jojić, doc. dr Marijana Protić, doc. dr Daniela Bojić, gastroenterolozi iz KBC Zvezdara, prof. dr Slavica Ušaj, patolog iz Instituta za onkologiju Vojvodine, i prof. dr Vladimir Ćuk, hirurg KBC Zvezdara. Na ovaj način VMA je nastavila tradiciju da se uz svakodnevni rad sa pacijentima nalazi dovoljno vremena za stalno stručno usavršavanje i praćenje najnovijih trendova u lečenju i da se to pretoči i u obavezni izdavački opus, što je i dužnost ustanove sa postojećim renomeom u zemlji i okruženju.

Klinika za očne bolesti VMA

Savremeni trendovi u oftalmohirurgiji

impozijum sa međunarodnim učešćem „Savremeni trendovi u oftalmohirurgiji“, četvrti po redu, koji se tradicionalno organizuje svake druge godine, održan je 21. septembra 2012. godine na Vojnomedicinskoj akademiji. Organizatori simpozijuma su Klinika za očne bolesti VMA, Udruženje za kataraktu i refraktivnu hirurgiju Srbije i Vitreoretinalno udruženje Srbije. Simpozijum je okupio vodeće stručnjake iz oblasti oftalmologije iz Amerike, Evrope i regiona da razmene iskustva o najnovijim saznanjima iz oblasti oftalmologije. U uvodnoj reči načelnik VMA brigadni general prof. dr Marijan Novaković je rekao da je VMA prepoznata po dugoj i kvalitetnoj tradiciji hirurgije u svim granama medicine, kao i u oftalmologiji. Istakao je zadovoljstvo činjenicom da su hirurgiju uživo izvela tri mlada hirurga sa VMA što pokazuje da ova institucija posebnu pažnju posvećuje obrazovanju i usavršavanju mladih lekara i medicinskog osoblja. Načelnik Klinike za očne bolesti VMA pukovnik prof. dr Miroslav Vukosavljević zahvalio se svim učesnicima simpozijuma, posebno gostima predavačima iz inostranstva, koji su došli da svojim znanjem i reputacijom doprinesu kvalitetu ovog skupa. Tokom simpozijuma hirurgiju uživo, iz tri operacione sale, izveli su lekari Klinike za očne bolesti VMA i to: potpukovnik dr Milorad Milivojević, major dr Nenad Petrović i dr Marko Kontić. Po prvi put u hirurgiji uživo prikazana je implantacija „express shunta“ u hirurgiji glaukoma. Takođe su tu i operacije katarakte metodom fakoemulziﬁkacije sa ugradnjom multifokalnih i toričnih sočiva tzv. „premium grupe“ sočiva, kao i korekcija dioptrije hirurgijom rožnjače Excimer laserom (Lasik i PRK). Na simpozijumu su kao predavači učestvovali eminentni profesori - hirurzi iz SAD, Nemačke, Belgije, Švedske, Švajcarske i regiona, među kojima su: prof. dr Tomas Džon (Thomas John) sa Lojola univerziteta (Loyola University) u Čikagu, koji je ujedno i gostujući profesor Medicinskog fakulteta VMA Univerziteta odbrane u Beogradu; prof. dr Klaus Luke (Klaus Lucke) sa Univerziteta u Bremenu koji je predsednik Evropskog vitreoretinalnog udruženja - EVRS, čiji član je i Vitreoretinalno udruženje Srbije; dr Karel Klaes (Carel Claes) iz Antverpena, Belgija, koji je jedan od deset najboljih vitreoretinalnih hirurga u svetu danas, posebno poznat i u našoj zemlji po nesebičnoj pomoći kako pacijentima, tako i u edukaciji kolega vitreoretinalnih hirurga; major prof. dr Bojan Pajić sa Ženevskog univerziteta kao i doc. dr Tatjana Josifova sa Univerzetata u Bazelu koji su u Švajcarskoj eminentni hirurzi prednjeg i zadnjeg segmenta oka. Ostali predavači po pozivu bili su: prof. dr Vladimir Fajfer (Vladimir Pfeifer) i dr Mojca Globočnik-Petrović iz Slovenije; prof. dr Nikica Gabrić i prof. dr Iva Dekaris (predsednica Asocijacije očnih banaka Evrope) iz Hrvatske; dr Melisa Ahmetbegović iz BiH; dr Naum Trpenoski iz Makedonije. Među predavačima iz Srbije su prof. dr Ivan Stefanović iz Kliničkog centra Srbije, prof. dr Dragan Veselinović iz Kliničkog centra Niš i pukovnik prof. dr Miroslav Vukosavljević sa Medicinskog fakulteta VMA. Odeljenje za odnose s javnošću

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Povodom obeležavanja stote godišnjice od početka balkanskih ratova

Srpski vojni sanitet u balkanskim ratovima

Na simpozijumu su obrađene teme o političkoj i vojnoj situaciji u Srbiji i na Balkanu uoči i tokom balkanskih ratova, najznačajnije operacije u tom periodu, organizaciju sanitetske službe i vojnomedicinsku doktrinu srpske vojske, principe trijaže, lečenja i evakuacije ranjenika i bolesnika, aktivnosti tri sanitetska voza, hirurško lečenje ranjenika, zarazne bolesti i epidemije, rad ratnih bolnica, Crvenog krsta Srbije, sanitetske gubitke. Posebno su opisane aktivnosti saniteta u Kumanovskoj i Bregalničkoj bici. Bilo je reči i o radu sanitetske misije Rusije u balkanskim ratovima, tačnije etapne poljske bolnice „Grad Moskva“. O tim temama radove su izlagali dr Aleksandar Nedok, Milisav Sekulić, dr Branislav Popović, doc. dr Veljko Todorović, prof. dr Brana Dimitrijević, prof. dr Nebojša Stanković, prof. dr Dragan Mikić, dr Jovan Maksić, dr Jovan Mladenović, Luka Nikolić i Vesna Baltić. Gost iz Rusije bila je Galina Igorevna Ševcova. Odeljenje za odnose s javnošću

ovodom obeležavanja stote godišnjice od početka balkanskih ratova danas je na Vojnomedicinskoj akademiji održan simpozijum „Srpski vojni sanitet u balkanskim ratovima“. Organizatori tog skupa su Uprava za zdravstvo Ministarstva odbrane i Akademija medicinskih nauka Srpskog lekarskog društva (SLD). Simpozijum je otvorio načelnik Uprave za vojno zdravstvo pukovnik prof. dr Zoran Popović. On je podsetio da je istorija saniteta i vojne medicine na prostorima Srbije duga više od 170 godina i da je neraskidivo vezana sa sudbinom države i naroda. „U balkanskim ratovima je srpski vojni sanitet bio važan, funkcionalni deo vojske, kao aktivna podrška u zdravstvenom obezbeđenju svih velikih bitaka. Lekari, medicinski tehničari, bolničari često su bili i u prvim borbenim redovima, uvek spremni da istinski i do kraja pomognu povređenima i obolelima, često rizikujući i svoje živote. Sa dubokim pijetetom i poštovanjem se sećamo svih pripadnika sanitetske službe od rodonačelnika do današnjih dana, od brojnih neznanih junaka do velikana, koji su slavu srpske vojne i celokupne medicine pronosili ne samo u lokalnim, nego i globalnim razmerama. Slavna istorija saniteta nas obavezuje 96

da adekvatno odgovorimo današnjim izazovima i, u skladu s tim, projektujemo i buduće aktivnosti prema zahtevima i izazovima vremena“, rekao je pukovnik Popović. Učesnike skupa pozdravio je i prof. dr Pavle Milenković, predsednik Akademije medicinskih nauka SLD-a. On je istakao da je Akademija u protekle četiri godine bila suorganizator šest simpozijuma koji su obrađivali rad saniteta.

Početak obuke Treće klase Trening centra SnSl Svečanost povodom početka obuke Treće klase kandidata na dobrovoljnom odsluženju vojnog roka za rezervne oﬁcire Trening centra Sanitetske službe (SnSl), Sektora za školovanje i naučnoistraživački rad VMA održana je 5. septembra 2012. godine u amﬁteatru Vojnomedicinske akademije.

Događaju su prisustvovali načelnik VMA, brigadni general prof. dr Marijan Novaković, dekan Medicinskog fakulteta VMA brigadni general prof. dr Miodrag Čolić, akademik, načelnik Sektora za školovanje i naučnoistraživački rad VMA pukovnik prof. dr Predrag Romić kao i šefovi katedri i nastavnici VMA.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Duga tradicija vojne psihijatrije

impozijum povodom 80 godina vojne psihijatrije, u organizaciji Klinike za psihijatriju VMA, održan je 5. oktobra u amﬁteatru Vojnomedicinske akademije. Skup je okupio najuglednije stručnjake iz oblasti psihijatrije na našim prostorima, a prisustvovao mu je i načelnik Uprave za vojno zdravstvo pukovnik prof. dr Zoran Popović. Simpozijum je otvorio načelnik Vojnomedicinske akademije, brigadni general prof. dr Marijan Novaković čestitavši jubilej zaposlenima na Klinici i istakavši značaj psihijatrije kao jedne od najvažnijih grana medicine. Istakao je da je celovit pristup pacijentu, bez obzira na to da li se radi o povredama u ratu ili u miru, neophodan. Telesne rane su po prirodi povezane sa psihološkim smet-

njama: psihološka i psihijatrijska pomoć je zato potrebna u svim fazama lečenja. Naglasio je da je neophodan kontinuiran rad na podizanju svesti i među vojnom i civilnom populacijom o važnosti očuvanja mentalnog zdravlja, kao i da je u svakom zrelom društvu odlazak kod psihijatra isto što i odlazak kod bilo kojeg drugog lekara specijaliste. Načelnik Klinike za psihijatriju VMA, pukovnik doc. dr Radomir Samardžić upoznao je prisutne sa dugom istorijom i organizacijom vojne i ratne psihijatrije u Srbiji, započevši time niz stručnih izlaganja kojima je zajednički imenitelj posttraumatski stresni poremećaj. Prvo uvodno predavanje održala je ministarka zdravlja prof. dr Slavica Đukić-Dejanović, neuropsihijatar, sa temom

„Stres, psihotična reakcija i citokinski proﬁli - mogućnosti terapijske prevencije“. Prof. Đukić-Dejanović istakla je da su poznati mnogi etnološki činioci mentalnih poremećaja, iako se još u potpunosti ne znaju etiopatogenetski mehanizmi razbolevanja. Na današnjem nivou znanja može se reći da su mentalni poremećaji multifaktorski uzrokovani, tj. da u njihovom nastanku i ispoljavanju učestvuju činioci i biološke i psihičke i socijalne prirode. Direktor Instituta za mentalno zdravlje, akademik prof. dr Dušica Lečić-Toševski izlagala je na temu zaštite mentalnog zdravlja u Srbiji. Napravivši svojevrstan pregled evropske statistike, predstavila je prednosti i probleme psihijatrijske službe u našoj zemlji i najavila buduće akcije i mere prevencije u sklopu nacionalne strategije u ovom domenu. Direktor Klinike za psihijatriju Kliničkog centra Srbije doc. dr Nađa Marić-Bojović izlagala je na temu telesne

težine novorođenčadi pri izlaganju stresu. U daljem radu simpozijuma usledila su predavanja lekara iz VMA u kojima su obrađene teme suicida i bolesti zavisnosti u vojnoj sredini, trendova u selekciji pripadnika Vojske Srbije, konsultativne psihijatrije, kao i psihološko-psihijatrijskih aspekata mirovnih misija.

Vesti iz VMA

Nastavak usavršavanja alžirskih lekara na VMA Načelnik Sektora za školovanje i naučnoistraživački rad (NIR) VMA pukovnik prof. dr Predrag Romić ispred Uprave VMA primio je 2. oktobra vojne lekare iz Alžira, potpukovnika dr Belunisa Faridu (Belounis Farid) i potpukovnika dr Kamlija Ahmeda (Kamli Ahmed), koji započinju trogodišnji specijalistički staž iz epidemiologije, odnosno vazduhoplovne medicine na Vojnomedicinskoj akademiji. Alžirski oﬁciri prehodno su uspešno završili šestomesečni kurs srpskog jezika na Vojnoj akademiji.

Trogodišnji program različitih oblika usavršavanja 15 alžirskih vojnih lekara na Vojnomedicinskoj akademiji (VMA) započet je u januaru 2012. godine. Pored vazduhoplovne medicine i epidemiologije, programom je predviđeno usavršavanje alžirskih vojnih lekara u sledećim oblastima: taktička organizacija službi za vojno zdravstvo, vojna higijena, ABH zaštita, vojno snabdevanje i pomorska medicina. Programi, u trajanju od tri meseca do tri godine, se izvode na srpskom i engleskom jeziku.

Saradnja u oblasti vojne medicine sa Austrijom Delegacija Ministarstva odbrane i sporta Republike Austrije, koja boravila u višednevnoj poseti Ministarstvu odbrane Republike Srbije, posetila je 19. septembra Vojnomedicinsku akademiju. Četvoročlanu austrijsku delegaciju predvodio je generalni direktor Nacionalnog direktorata za naoružanje general-potpukovnik Frejo Apfalter (Freyo Apfalter). Načelnik Vojnomedicinske akademije, brigadni general prof. dr Marijan Novaković za97

Vesti iz VMA

Z D R AV S T V O - S R B I J A

sa VMA sarađuju u vezi s obukom medicinskog osoblja. Dekan Medicinskog fakulteta VMA Univerziteta odbrane brigadni general akademik prof. dr Miodrag Čolić upoznao je austrijsku delegaciju s kapacitetima VMA u vezi s obrazovanjem i usavršavanjem, nakon čega su obišli Centar za hitnu pomoć i Odeljenje za intenzivnu terapiju VMA.

hvalio se gostima iz Austrije na ukazanom gostoprimstvu delegaciji VMA koja je prošle nedelje boravila u Austriji i preneo zadovoljstvo rezultatima te posete. Dogovoreno je da se naglasak dalje saradnje stavi na obrazovanje i edukaciju austrijskog medicinskog osoblja na VMA i obrnuto. General-potpukovnik Apfalter rekao je da Austrija, iako neutralna zemlja, veoma aktivno učestvuje u mirovnim misijama širom sveta u kojim je uvek neophodan kvalitetan medicinski kadar. Imajući u vidu dobru reputaciju VMA kada je u pitanju vojna medicina, posebno ratna hirurgija, oni su posebno zainteresovani da

Delegacija Bangladeša u posjeti VMA Delegacija Koledža za nacionalnu odbranu Bangladeša koju je predvodio komandant koledža general-pukovnik Molah Fazle Akbar (Mollah Fazle Akbar) posetila je Vojnomedicinsku akademiju. Načelnik VMA, brigadni general prof. dr Marijan Novaković istakao je da je Vojnomedicinska akademija primarno vojno-zdravstvena institucija, ali da je ujedno i obrazovni i nauč-

Primljeni novi specijalizanti na VMA Načelnik Vojnomedicinske akademije brigadni general prof. dr Marijan Novaković primio je 8. oktobra mlade lekare koji u 2012. godini počinju specijalizaciju na Vojnomedicinskoj akademiji. Tom prilikom je poželeo sve najbolje u daljem radu i usavršavanju mladim lekarima i rekao da je ovo najbolji način da se osigura kontinuitet u radu i kvalitetu pružanja

noistraživački centar sa jako razvijenom međunarodnom saradnjom. Posebno je istakao činjenicu da je 1. oktobra Četvrta klasa kadeta i kadetkinja otpočela studije na Medicinskom fakultetu VMA, kao i da su rezultati dosadašnjeg školovanja prve tri klase impresivni. General-pukovnik Akbar preneo je zadovoljstvo onim što je video na VMA i rekao da je to što je VMA ne samo zdravstveni, već i obrazovni centar veoma značajno za zdravstvene nauke. Obe strane su se usaglasile da bi bilo dobro razmotriti potencijalne oblike saradnje u oblasti vojnog zdravstva, naročito u oblasti edukacije.

zdravstvenih usluga na VMA i u sistemu vojnog zdravstva u celini. Na VMA u 2012. godini primljeno je 15 vojnih lekara i 24 lekara iz civilstva, na osnovu konkursa koji je raspisan 1. aprila 2012. godine. Vojni lekari primljeni su na specijaliza-

ciju iz interne medicine (tri specijalizanta), po dva specijalizanta iz vazduhoplovne medicine, opšte medicine i pneumoftiziologije i po jedan specijalizant iz neurologije, psihijatrije, epidemiologije, kliničke farmakologije, sudske medicine i patologije. Četiri civilni lekari počinju specijalizaciju iz neurologije, po dva iz interne medicine, oftalmologije, nuklearne medicine, patologije, dermatovenerologije, kliničke farmakologije, transfuzione medicine i sanitarne hemije i po jedan iz psihijatrije, opšte hirurgije, grudne hirurgije, urologije, kardiohirurgije i toksikološke hemije. Sa novim specijalizantima, na VMA su trenutno 65 lica na specijalizaciji.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Beogradu, u Sava centru, od 20 – 23. septembra je održan XVII kongres lekara Srbije i III kongres lekara opšte medicine Srbije sa međunarodnim učešćem. Sekciji opšte medicine Srpskog lekarskog društva je pripala velika čast da u godini kada Srpsko lekarsko društvo obeležava 140 godina od svoga osnivanja, organizuje zajednički kongres. Skup su svojim prisustvom uveličali uvaženi gosti i istaknuti stručnjaci iz oblasti medicinske nauke. Svojim prisustvom, na svečanom otvaranju kongresa su posebnu čast ukazali predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti Nikola Hajdin, patrijarh srp-

XVII kongres lekara Srbije i III kongres lekara opšte medicine Srbije sa međunarodnim učešćem

Etičke dileme lekara Prim. dr Mirjana Mojković, predsednica Organizacionog odbora kongresa i predsednica Sekcije opšte medicine Srpskog lekarskog društva

Asocijacije lekara opšteporodične medicine Jugoistočne Evrope U okviru III kongresa lekara opšte medicine Srbije održan je i sastanak Asocijacije lekara opšte - porodične medicine Jugoistočne Evrope na kome su, pored predstavnika članica jugoistočne Evrope (Bugarske, Makedonije, Republike Srpske, Slovenije, Federacije BiH, Crne Gore, Turske i Srbije), učestvovali i gosti iz Hrvatske, Rumunije i Albanije. Sednicom je predsedavao predsednik i lider asocijacije prim. dr Ljubin Šukriev, određeno je vreme i mesto održavanja naredne konferencije, dogovoren izbor tema, te utvrđeni rokovi za prijavu radova. Dogovoreno je da se III konferncija Asocijacije lekara opšte - porodične medicine Jugoistočne Evrope održi u Beogradu od 10 – 13. aprila 2013. godine. Radni sastanak je zatvoren u prijatnoj atmosferi uz šampanjac, slikanje i poziv prof. dr Biserke BergmanMarković predstavnicima zemalja članica asocijacije da budu gosti predsednika Hrvatske gospodina Ive Josipovića.

100

ski gospodin Irinej koji je blagoslovio kongres i ministarka zdravlja prof. dr Slavica Đukić-Dejanović koja je pozdravila skup i otvorila kongres.

koliko nam je bitan običan čovek rekla je sinoć Dejanović otvarajući kongres i obećala da će učiniti sve u Vladi Srbije da vrati dostojanstvo le-

- Kongresi su prilika kada možemo karskoj profesiji koja je „neopravdada vidimo gde se nalazimo u odnosu no poljuljana”. na svet, ali i mi lekari da pokažemo Na svečanom otvaranju smo imali priliku da čujemo predsednika Srpskog lekarskog društva, akademika dr Radoja Čolovića i njegovo predavanje „800 godina srpske medicine“. Na kongresu u Beogradu se okupilo preko 1.300 lekara različitih specijalnosti, a pozvani predavači su bili eminentni stručnjaci s velikom stručnom i naučnom reputacijom iz Srbije i inostranstva. Teme ovog naučnog skupa bile su prevencija bolesti zavisnosti u primarnoj zdravstvenoj zaštiti, zdravstvena zaštita starih – dostupnost i pristupačnost, kao

Z D R AV S T V O - S R B I J A

i prevencija faktora rizika za hronična nezarazna oboljenja. Kongres je bio mesto na kome su se čula najnovija saznanja iz medicinske nauke kao i najnovije preporuke za praksu. “Na kongresu su predstavljeni mnogobrojni radovi sa aktuelnim temama za opštu - porodičnu medicinu, te etičke dileme ljekara opšte - porodične medicine, što je obilježilo ovaj kongres i izdvojilo ga od prethodnih, te nas navelo na razmišljanje, gdje smo i kuda idemo!? Kako nas vide naši pacijenti i kako mi vidimo njih!? Koje etičke norme poštujemo, a koje su se izgubile negdje u hodu? Da li je tome uzrok preveliki obim poslova koje obavljamo svakodnevno, iz dana u dan, sve obaveze nametnute doktoru opšte - porodične medicine u svim zdravstvenim ustanovama u zemljama u okruženju, nebitno da li se radi o privatnoj praksi ili javnim zdravsvenim ustanovama?!

Leto studenata farmacije Miloš Stojković, EPSA potpredsednik za odnose sa javnošću

Prim. dr Mirjana Mojković

Zapažene su teme: ”Etika u medicini” doc. dr Violete Zubanov, psihologa TIMS-a, Novi Sad; kao i “Najčešće etičke dileme u radu ljekara porodične medicine u Republici Srpskoj” mr sc. med. dr Draška Kuprešaka. Na istu temu, održali su predavanje i predstavnici zemalja Asocijacije Jugoistočne Evrope, te se stekao utisak da su naši problemi u praksi kao i naše etičke dileme slične ili iste”, istakla je dr Ružica Nikić, učesnik kongresa iz Republike Srpske, Dom zdravlja Doboj. Na osnovu zabeleženih utisaka svih učesnika o kvalitetu i organizaciji Kongresa može se zaključiti da su očekivanja zadovoljena i kongres ocenjen najvišim ocenama. Doviđenja, do sledeće godine, sa željom da se opet okupimo u još većem broju.

iti student farmacije često podrazumeva biti okružen knjigama, fakultetom i kolegama u mantilu dobar deo vremena. Ukoliko niste položili sve ispite u letnjim ispitnim rokovima to znači da vas ova sudbina verovatno čeka i tokom leta. Potpuno je onda jasno zašto su se studenti udružili kroz evropsku asocijaciju i svetsku federaciju i tokom leta svojim kolegama organizovali čak dva događaja: Oba su, naravno, namenjena samo studentima farmacije, iz Evrope i sveta. Evropska asocijacija studenata farmacije (EPSA) krajem jula već 14. godinu za redom organizuje najležerniji od svoja četiri godišnja događaja: Letnju školu. U odnosu na ostale EPSA događaje, balans kod Letnje škole je skoro u potpunosti prebačen na zabavu i druženje. Čak i radionice koje se obavljaju u prepodnevnim časovima bave se komunikativnim veštinama poput javnog govora ili posredovanja u konﬂiktima za razliku od naučnoprofesionalnih tema koje se, između ostalog, mogu naći na ostalim događajima. Kada se ceo ovaj koncept prenese u Brašov, Rumunija, i stotinak studenta iz cele Evrope željne druženja i zabave ugosti 20-ak lokalnih kolega, računica je jasna. I povrh mnogih pokretača, ﬁnansijski aspekt veoma ide u prilog učesnicima jer je ovaj letnji događaj po pravilu vrlo pristupačan! Delovalo je kao da se učesnici nisu

ni smestili, a već se početno upoznavanje nastavilo u saunama i bazenima akva-parka u Brašovu. Leto je nekome bilo prijatnije od drugog što se moglo videti kroz veliki broj studenata iz Skandinavskih zemalja koji su uživali u otvorenom za razliku od južnijih kolega kojima je zatvoreni bazen bio prijatniji. Atmosfera je postajala sve otvorenija i na svakom koraku su se mogle čuti priče prijatelja koji se nisu videli neko vreme i početnih upoznavanja do već ozbiljnih rasprava o raznim studentskim projektima i inicijativama. Već je bilo vreme za zabavu! Jutarnje radionice, kao po običaju, pune! Kolektivni duh se sve više oseća i treba ustati u devet zarad obraćanja predsednika EPSA gostima i uvoda u 35 godina aktivnosti organizacije koju čine studenti, njihove kolege. Entuzijama nije falilo ceo dan, već posle aktivnog postavljanja pitanja studenti su željni da saznaju više o EPSA i mogućnostima koje im se kroz nju otvaraju i jedva su dočekali da provere kako izgleda ta radionica na koju su se juče prijavili. Ono što često iznenadi kolege jeste visoka profesionalnost EPSA trenera. Razlog leži u dobro koncipiranoj ideji izvedenoj na način da EPSA trener može biti samo student koji je prošao obuku i pokazao dobro poznavanje i umeće prenošenja materije. Poslednji TNT (Training New Trainers) događaj 101

Z D R AV S T V O - S R B I J A

EPSA u Ljubljani, Slovenija, iznedrio je mnoga nova lica, sposobna da studentima približe veštine poput savetovanja ili komunikativnosti. Srećna lica koja su ulazila u autobus namenjen za obilazak srednjovekovnih zamaka potvrdila su da ovi treninzi nisu bili izuzetak. Vreme je letelo i dani su se nizali, u razmaku između posete avanturističkom parku i radionice „GlaxoSmith Kline“ koja je studente upoznala sa svojim programima u praksi ostvarila su se mnoga prijateljstva i čulo mnogo novih priča. Dragulji Letnje škole su svakako bile internacionalna veče i gala veče sa svojim tradicionalnim speciﬁčnostima i čarima predstavljanja sopstvene kulture uz muziku, hranu i piće kao i lepe haljine i odela koja su krasila gala večeru u fantastičnom ambijentu. Šest dana je već prošlo. Kolege iz Portugala su odlučile da prespavaju još nekoliko dana kod novih prijatelja u Bukureštu dok smo mi polako kroz Transfagršan i najlepši put na svetu kroz planine tražili put do Dunava i povratka u Srbiju. Naravno, student farmacije ne bi studirao farmaciju da mu svaki dan nije ispunjen aktivnostima. Tako su i izgledala ta tri dana koja su delila povratak iz Rumunije i pakovanje za jedan potpuno drugi svet: Godišnji kongres Internacionalne federacije studenata farmacije (IPSF). Čarter letom odvezli smo se direktno iz Beograda za Hurgadu u Egiptu. Nismo imali komplikacija poput presedanja i obilaznog puta preko Kaira. Najzad smo i mi bili srećni što, za razliku od naših kolega iz Holandije ili Francuske, za ovaj kongres imamo direktan i povoljan let. Često on ume da napravi razliku između posete svetskom okupljanju jer troškovi puta, skoro po pravilu, pređu celokupnu sumu potrošenu na kongresu, jer vam u kongresnu kotizaciju na svim studentskim događajima ulaze i troškovi smeštaja, hrane i svih propratnih aktivnosti. Bili smo spremni za 500 studenata farmacije sa svih kontinenata sveta! IPSF zbog svog geografskog prostiranja kongres organizuje samo jednom godišnje. Kompenzacija je što traje 10 dana i planira se dve godine unapred. Time je osigurano da se nađe vremena i za studentske forume, skupštinu, naučni simpozijum kao i za radionice, treninge i dosta zabave. San, naravno, nije nikada bio uključen u studentsku jednačinu pa ga nećemo spominjati ni ovde. 102

Bilo je impozantno 10 dana biti okružen tolikom kulturološkom i stručnom različitošću. Iako već senior studentskih kongresa, nisam uspevao da se ne nađem fasciniran dubinama konverzacije o budućnosti samomedikacije sa kolegom iz Japana koja se završila razmenom kontakata i dogovorom o budućoj saradnji. Naime, japanski studenti farmacije će 2013. rodine biti organizatori regionalnog simpozijuma na temu samomedikacije. Ja kao predstavnik EPSA koja je ovu temu nekoliko puta već obrađivala na sopstvenim kongresima ponudio sam pomoć u deljenju kontakata i znanja iz ove oblasti sa kolegama iz Japana. Svakako mogu reći da je ceo kongres protekao u sličnom tonu. Preko 50 delegacija zemalja su se na skupštini aktivno dogovarale kako vide svet iz perspektive svetskog studenta farmacije. Tema za temom su se smenjivale i sve su budile veliko interesova-

nje prisutnih, poput zemlje za zemljom i njihovih štandova na internacionalnoj večeri. Večernje aktivnosti nisu ni ovde bile u zaostatku. „Hard Rock Cafe Hurgada“, zabava na plaži ili večera u pustinji nakon safari vožnje džipovima. Zaista je ponekada bilo teško ostati budan i ispratiti sva dešavanja i iskusiti sve što biste želeli. Poslednji deo kongresa obeležile su interesantne diskusije o studentskoj povelji koju će IPSF i EPSA prezentovati učesnicima stotog kongresa Iternacionalne farmaceutske federacije (FIP) početkom oktobra. S raznim temama se dalje deﬁlovalo dnevnim redom skupštine da bi se u ﬁnalu našli izbori za novi upravni odbor koji će voditi federaciju u narednih godinu dana. Kolega iz Poljske u jako interesantnoj diskusiji izašao je kao bolji kandidat od koleginice iz SAD i zaslužio ogroman aplauz koji je bio još veći na gala večeri gde je Nacionalna asocijacija studenata farmacije iz Srbije proglašena za najboljeg člana IPSF-a za ovu godinu, titulu koju je NAPSer zadobio i od strane EPSA u aprilu. Kući smo mogli da odnesemo, s mnogo ponosa, mnogo lepih uspomena, poznanstava i novih prijatelja. Na kraju, lepo je biti student farmacije i tokom leta!

GODINA VII BROJ 47. OKTOBAR 2012.

103

N M K

kutna upala crvuljka, u narodu poznata kao upala slijepog crijeva, kod djece predstavlja najčešće abdominalno oboljenje koje zahtijeva hitno hirurško liječenje. Crvuljak (appendix vermiformis) je prstolika slijepa formacija koja polazi sa unutrašnje strane cekuma oko 2 cm ispod ušća ileuma u debelo crijevo. Smješten je u donjem desnom kvadrantu abdomena, a njegova pozicija u trbuhu odgovara na površini tijela McBurneyevoj topografskoj tački. Prosječna dužina crvuljka je oko 11 cm (varira od 2 do 20 cm), dijametar je između 7 i 8 mm. Najčešće je mobilan te je moguć bilo koji položaj u trbušnoj duplji (ograničen položajem baze, mobilnošću mezoapendiksa i njegovom dužinom). Zbog limfatičnog tkiva koje je uzraženo u dječjem dobu, smatra se da crvuljak ima određenu ulogu u imunom sistemu.

U oko 10% populacije tokom života može doći do razvoja akutne upale crvuljka. Učestalost je veća u razvijenim zemljama. Podjednako obolijevaju muškarci i žene. Najveća učestalost je u dobi između desete i tridesete godine života. Patogeneza - Nastanak upale crvuljka još nije dovoljno razjašnjen. Kao mogući uzrok navodi se opstrukcija lumena, mada se ona nalazi samo u oko 40% bolesnika. Kako i nakon opstrukcije crvuljak izlučuje sekret, povećava se intraluminalni pritisak, što remeti limfatičku i vensku cirkulaciju zida. Sluznica postaje hipoksična i postaje mjesto ulaska bakterija, a venska staza i infekcija uzrokuju trombozu krvnih sudova zida sa posljedičnim edemom i ishemijom. Upalni proces se širi kroz sve slojeve zida, sa stvaranjem ﬁbropurulentnog eksudata i upale seroze okolnih crijeva te nastaje ograničeni lokalni peritonitis. Daljim napredovanjem upale kompromituje se i arterijska cirkulacija sa posljedičnom gangrenom zida i konačno perforacijom crvuljka. Nakon perforacije, lokalni odbrambeni mehanizmi mogu dovesti do međusobnog slijepljivanja vijuga tankog crijeva i velikog omentuma i da na takav način ograniče proces pri čemu nastaje periapendikularni apsces. U suprotnom slučaju razvija se difuzna upala potrbušnice - difuzni peritonitis. Klinička slika - Glavni simptom akutnog apendicitisa je bol. Obično se prvo javi u epigastrijumu ili oko pupka, da bi se za nekoliko 104

Appendix - čest hirurški problem kod djece Prof. dr sc. M. Raković, dr med. D. Pašalić

sati smjestio u donji desni kvadrant abdomena. Taj jasno lokalizovani bol je posljedica upalno promijenjene seroze crvuljka i potrbušnice iznad njega. Bitno je naglasiti da se u slučaju bolova koji traju duže od tri dana, najvjerovatnije ne radi o akutnom apendicitisu. Mučnina i povraćanje javljaju se nekoliko sati od početka bolova. Povišena TT nije patognomoničan znak za akutnu upalu crvuljka. Javlja se nakon drugih tegoba i obično ne prelazi 38ºC. Zatvor se javlja nešto češće u odnosu na proliv. Klinički znaci - Postoji nekoliko znakova koji upućuju na akutni apendicitis: 1. Blumbergov znak - tipični znak apendicitisa. Kada pritisak u bolnom području naglo popustite dizanjem ruke sa bolnog mjesta, dolazi do kratkotrajnog povećanja bola. 2. Rowsingov znak - pojačanje bolnosti u donjem desnom kvadrantu pri pritisku na donji lijevi kvadrant abdomena. 3. Grassmanov znak - pojačanje bolnosti pri perkusiji trbušnog zida. 4. Znak psoasa (kod retrocekalne lokalizacije crvuljka) - pojačanje bolnosti pri pasivnoj ekstenziji desne noge ispružene u koljenu. 5. Znak opturatora (kod pelvične lokalizacije crvuljka) - pojačanje bola prilikom unutrašnje rotacije flektirane desne noge. Dijagnostičke procedure - Leukocitoza umjerenih vrijednosti (18 x 109/L) je nespecifični znak u oko 80% bolesnika. Ni normalne vrijednosti, ni vrijednosti veće od 18 x 109/l ne isključuju akutnu upalu crvuljka. Sediment urina u većini slučajeva će biti uredan. RTG abdomena nema vrijednosti u postavljanju dijagnoze akutnog apendicitisa, ali se ovom pretragom može isključiti perforacija šupljeg organa ili crijevna opstrukcija kao uzrok bolova. UZ abdomena ima osjetljivost oko 75% (kriterijumi za postavljanje dijagnoze akutnog apendicitisa su promjer veći od 6 mm, debljina zida veća od 2 mm te bolnost na pritisak sonde u ileocekalnoj regiji). I pored savremenih dijagnostičkih procedura nema dovoljno specifične metode, tako da ruka

iskusnog hirurga i klinički pregled još predstavljaju broj jedan u dijagnostici akutne upale crvuljka. Diferencijalna dijagnoza - U diferencijalnoj dijagnozi treba razmišljati o više stvari: Mezenterijalni limfadentitis najčešći kod infekcija gornjih disajnih puteva. Obično postoji grlobolja i povišena tjelesna temperatura. Upala i perforacija Mekelovog divertikuluma. Upalne bolesti karlice i adneksitis uz bolan digitorektalni i vaginalni pregled. Treba spomenuti i Crohnovu bolest koja u početku može dati slične simptome. Nijedna od diferencijalnih dijagnoza ne isključuje mogućnost akutne upale crvuljka. Liječenje - Jedino uspješno liječenje akutne upale crvuljka je hirurško (appendectomia).

Komplikacije - Ako se apendektomija ne izvrši na vrijeme može doći do perforacije crvuljka i razvoja peritonitisa ili periapendikularnog apscesa. Perforacija se događa u oko 20% bolesnika. Zbog težine postavljanja dijagnoze češća je kod djece (do dvije godine starosti). Najčešće nastaje kada tegobe traju duže od 48 sati. U trenutku perforacije dolazi do smanjenja intenziteta boli, koja se postepeno pojačava i, u pravilu, postaje difuzna. Raste broj leukocita u krvi, javlja se i visoka tjelesna temperatura (> 38.5ºC). Perforacija dovodi do stvaranja periapendikularnog apscesa ukoliko proces ostane ograničen, ili razvoja difuznog peritonitisa sa slikom akutnog abdomena. Speciﬁčnosti akutnog apendicitisa u dječjem uzrastu - Javlja se u svim uzrasnim

N M K

grupama, mada je do treće godine rijedak. Ova činjenica dovodi do toga da se na ovu bolest rijetko pomišlja kod ovako male djece, a pri tom simptomi i znaci nisu specifični ni jasno izraženi kao kod odraslih. Sve ovo ima za posljedicu da je perforativni apendicitis prije pravilo nego izuzetak u toj uzrasnoj grupi. Ovome doprinose i drugi patoanatomski činioci zbog kojih se kod djece apendicitis razvija mnogo brže i može doći do perforacije već u prvih 12 sati od početka bolesti. Zbog mobilnosti (nefiksiranosti) ileocekuma i kratkog omentuma ne dolazi do ograničavanja procesa u slučaju perforacije već ista dovodi do difuznog peritonitisa sa svim posljedicama za tako malo djete. Najveća incidenca apendicitisa u dječjem uzrastu je od 8 do 12 godina. Za dijagnozu je neophodan pažljiv i prije svega nježan klinički pregled u kome pokušavamo da uspostavimo specifičan odnos sa malim pacijentom i da pri tome iz njegovih reakcija, pa čak i pogleda, zaključujemo o postojanju i specifičnosti bola na palpaciju. Ne postoji siguran metod za dijagnostiku ovog oboljenja, zato dijagnoza liči na sklapanje kockica od većeg broja različitih informacija kao što su bol, povraćanje, povišena temperatura, leukocitoza, palpatorna osjetljivost, defans itd. Diferencijalno dijagnostički se mogu razmatrati mnoga oboljenja iz domena dječje abdominalne hirurgije (konstipacija, invaginacija), iz domena dječje urologije (renalna kalkuloza, infekcija urotrakta, torzija testisa), ginekologije (ciste i torzije ovarijuma) itd. Pored ovog, različita pedijatrijska oboljenja daju slične simptome i treba ih diferencirati, a to su pneumonija, dijabetska ketoacidoza, porfirija, Henoh Šenlajn purpura, reumatska groznica itd.

bliterisanog ductus omphalomesentericus-a i histološke je građe kao i ileum. U nekim slučajima u mukozi divertikuluma mogu se naći ostrvca želudačne sluzokože ili tkiva pankreasa i to su razlozi različitih manifestacija i komplikacija ove anomalije. Incidenca mu se kreće od 1,3 do 2,2%. Najčešće anomalija ostaje neotkrivena tokom života (u oko 70%). U slučaju pojave upale, krvarenja ili invaginacije daje simptome vezane za ove komplikacije i zato se hirurški interveniše. Ponekad se otkriva kao uzgredni nalaz pri eksploraciji tankih crijeva kod operacije upale apendiksa i tada se preventivno odstranjuje.

Meckel-ov divertikulum kao dif. dijagnostički problem Mekelov divertikulum je najčešće prstoliki izvrat na antimezenterijalnoj strani ileuma na udaljenosti od 50 do 100 cm od ileocekalne valvule. Predstavlja embrionalni ostatak neo-

Opstrukcija - Mekelov divertikulum može dovesti do intestinalne opstrukcije na više načina, kao tačka vodilja za invaginaciju ili kao brida oko koje se uvrću crijeva kod volvulusa. Klinička slika i dijagnoza zavise od patoanatomskog supstrata, a liječenje je najčešće hirurško jer ileo-ilealne i jejuno-ilealne invaginacije najčešće ne mogu biti dezinvaginirane hidrostatskim pritiskom.

Krvarenje - Najčešće se manifestuje kao bezbolno profuzno krvarenje iz donjih partija digestivnog trakta sa pojavom melene ili hematochezie. Krvarenje je posljedica postojanja ektopične želudačne sluzokože koja luči želudačnu kiselinu koja stvara eroziju nezaštićene crijevne mukoze. Zbog profuznosti krvarenja može doći do pada hemoglobina i pojave drugih znakova akutne hemoragije kod malog djeteta. Pri sumnji na krvareći Mekelov divertikulum potrebno je uraditi scintigraﬁju sa Tc99m (koja se i naziva Mekel scintigraﬁja), koja će pokazati postojanje ektopične sluzokože želuca. Divertikulitis - Pacijenti sa postojanjem upale Mekelovog divertikuluma imaju većinu znakova postojanja akutnog apendicitisa. U slučaju operacije apendicitisa sa neubjedljivim nalazom upale crvuljka neophodna je pažljiva eksploracija ileuma s ciljem eventualnog pronalaženja upaljenog Mekelovog divertikuluma.

Liječenje je hirurško i najčešće se radi klinasta resekcija dijela ileuma sa odstranjenjem divertikuluma i terminoterminalnom anastomozom. Cilj rada: 1. Utvrditi broj apendektomirane djece u periodu od 2007-2011. god., uključujući i prva tri mjeseca 2012. god. 2. Utvrditi polnu i starosnu distribuciju operisane djece. 3. Utvrditi incidencu Mekelovog divertikuluma među operisanom djecom za dati period. Ispitivanje je urađeno na Klinici za dječju hirurgiju UKC Banjaluka.

Rezultati ispitivanja: Ispitivanje je urađeno uvidom u protokole i istorije bolesti na Klinici za dječju hirurgiju UKC BL i dobijeni su sljedeći rezultati:

Ukupan broj apendektomisane djece

Polna distribucija operisane djece

Broj intraoperativno nađenog Mekelovog divertikuluma

Zaključak U periodu koji je obuhvaćen ispitivanjem ukupno je operisano 530 djece (pod sumnjom na akutni apendicitis). U 525 slučajeva radilo se o akutnoj upali crvuljka, a od toga kod 102 djece nađen je perforisani apendiks. Operisano je 327 dječaka (62%) i 203 djevojčice (38%). U većini slučajeva (454 ili 86%) radilo se o djeci školskog uzrasta. Najmlađe operisano dijete imalo je 18 mjeseci. U datom periodu, intraoperativno u pet slučajeva nađen je Mekelov divertikulum. Od toga jedan krvareći i jedan perforisani, jedan kao slučajan nalaz u toku izvođenja apendektomije, a u preostala dva slučaja radilo se o divertikulitisu. Operirana su dva dječaka i tri djevojčice, sva djeca su bila školskog uzrasta. Incidenca Meckelovog divertikuluma i zadanom periodu iznosi 5:530 (1%).

105

N M K

roučavanjem nauke o hrani sve više se počinjemo baviti pitanjem kako ishranom unaprijediti zdravlje i spriječiti nastanak bolesti. Budućnost naučnih saznanja leži u proučavanju povezanosti ishrane i naših gena. Nutrigenomika je nova disciplina gdje ljekari, nutricionisti i genetičari proučavaju efekte genetskih varijacija i međusobne reakcije između gena i nutrijenata radi tretmana hroničnih bolesti kao što su kardiovaskularne, insulin-nezavisni dijabetes i rak. Za razliku od dosadašnjih tehnologija, čiji je osnovni cilj bio razlikovati postojanje bolesti od odsustva bolesti, nutrigenomika ima za cilj prepoznati stanje prije nastanka bolesti i personalizovanjem ishrane spriječiti ili barem modifikovati osjetljivost, odnosno predispoziciju prema razvoju bolesti. Geni su ti koji odlučuju koju hranu ćemo najbolje podnositi, prerađivati i iskorišćavati. Neka hrana može imati povoljno djelovanje kod neke bolesne osobe, dok kod druge, koja ima drugačiji genotip i njime uslovljenu drugačiju varijantu enzima, ta hrana nije efikasna ili će čak dovesti do daljeg oštećenja zdravlja. Preporuke za ishranu bi trebalo da budu individualne za svaku osobu i one bi tako imale za cilj prevenciju od oboljenja i poboljšanje načina života. Nakon 2500 godina na putu smo da još jednom shvatimo da je otac medicine Hipokrat bio u pravu kada je rekao: „Odložite lijekove ukoliko možete izliječiti pacijenta hranom”, dok je Platon (V-IV vijek p.n.e.) smatrao da se umjerena i pravilna ishrana sastoji od žitarica, mahunarki, voća, mlijeka, meda i ribe, dok meso, poslastice i vino treba trošiti umjereno, a pretjerivanje u hrani vodi ka bolesti. [1] Dakle, genetske predispozicije za razvoj bolesti možemo umanjiti ciljanom ishranom. Koristeći nutrigenomiku kao metodu istraživanja, otkriveno je kako osobe koje unose veće količine voća i povrća imaju značajno niže nivoe protivupalnih markera u krvi, jer gotovo u svim slučajevima geni uspostavljaju dobru komunikaciju sa ovakvom ishranom. Ovim istraživanjem je, takođe, ustanovljeno kako unos od najmanje 660 g voća i povrća dnevno, kod zdravih i mladih pojedinaca, smanjuje nivo određenih protivupalnih markera povezanih s ekspresijom mRNK (eng. messenger RNA- glasnička ribonukleinska kiselina), a moguće je da se time štiti i od hroničnih bolesti poput bolesti srca, osteoporoze i Alzheimerove bolesti i sva druga stanja koja se povezuju s hroničnom upalom. [2] Nutrigenomika je još nauka u razvoju, pojam nutrigenomike definisan je 2002. godine i opisuje regulaciju ekspresije gena putem hrane, odnosno komponenata hrane, koristeći se dostignućima novih genomskih pristupa, a istraživanja u ovoj oblasti započeta su u aprilu 2003. godine. [3] 106

Univerzitet u Banjaluci, Tehnološki fakultet Pregledni članak

Nutrigenomika – značaj hrane za zdravlje čovjeka Mentor: Prof. dr Mihailo Ristić Student master studija: Kristina Milojčić, dip. inženjer tehnologije Sažetak: Budućnost nauke o prehrani karakteriše razvoj nove naučne discipline koja povezuje našu ishranu i gene. Nova nauka koja izučava efekte bioaktivnih komponenti hrane koju jedemo na funkcionisanje naših gena, odnosno na DNK naziva se nutrigenomika. Najveći uticaj na razvoj naučnih saznanja iz ove oblasti donijelo je otkriće da su mnoge hronične bolesti uzrokovane neusklađenom ishranom, ali i da mijenjajući prehrambene navike možemo spriječiti pojavu nekih bolesti. Struktura naših gena određuje na koji način će naš organizam odreagovati na unošenje konkretne namirnice. Naučnici u novije vrijeme ističu da je potrebno personalizovati ishranu, jer ono što je dobro jednome ne mora biti dobro drugome čovjeku, svaki pojedinac različit je za sebe. Ovakav način ishrane je opšti svjetski trend, jer je dosadašnja praksa pokazala da personalna hrana može smanjiti rizik od geneze kancera, hroničnih srčanih oboljenja, nervnih oboljenja i dr. Vjeruje se da će se pravilnom ishranom i prihvatanjem zdravog načina života spriječiti pojava brojnih oboljenja. Ključne riječi: nutrigenomika, hrana, genetika, bolesti. Summary: The future of the science of nutrition is characterized by development of new scientific discipline that links our diet and genes. This new science is nutrigenomics which studies the effects of bioactive components of food that we eat on the functioning of our genes or DNA. Greates impact on the development of scientific knowledge in this area brought the discovery that many chronic diseases are caused by unbalanced diet, but also to changing eating habits can help prevent some diseases. Structure of our genes determines how our bodies will react to the introduction of specific food. In recent years that scientists say is needed to personalize nutrition, because what is good to one may not be to another person, every individual is different for yourself. This diet is a general globe trend, past practice has shown that personal foods can reduce the risk of cancer genesis, of chronic heart disease, nerve disease and others. It is believed that with proper nutrition and embracing a healthy lifestyle to prevent occurrence of many diseases. Key words: nutrigenomics, food, genetics, diseases.

Trenutno se širom svijeta vrše istraživanja koja bi otkrila koji nutrijenti utiču na nastanak pojedinih oboljenja, a čijom bi prevencijom bio poboljšan kvalitet života i smanjen pritisak na zdravstvene službe. Za ovakva istraživanja od ključnog značaja su kliničke i epidemiološke studije koje mogu dati informaciju o dugoročnim posljedicama ishrane na velikom broju stanovnika. [4]

Pravi značaj nutrigenomike pokazaće se nakon njenog multidisciplinarnog razvoja. Njeno korišćenje će biti moguće u praksi nakon adekvatne obuke ljekara o značaju ove nauke za zdravlje stanovništva i prevenciju bolesti. Naši geni i posljedice nastanka bolesti uzrokovane ishranom Genetske promjene leže u osnovi hroničnih

N M K

bolesti i smatra se da su one glavni pokretač za nastanak i razlog zbog koga te bolesti traju do kraja života. Geni pojedinca mogu služiti kao smjernice za pravilnu ishranu, dok ishrana može uticati na promjenu funkcije gena i njihove međusobne interakcije. Do sada je dokazan uticaj pojedinih nutrijenata koji mogu uzrokovati pojavu bolesti kao što su: dijabetes melitus, osteoporoza, reumatoidni artritis, neka neurološka oboljenja, tumor dojke, tumor prostate, infarkt miokarda, itd. Dosadašnja ispitivanja su ukazala na činjenicu da unos vitamina (tokoferol, biotin), minerala (cink) i fitohemikalija (katehini, flavoni) dokazano utiče na strukturu gena. Ukoliko su vitamin B12, niacin, folat, retinol, vitamin E i kalcijum prisutni u optimalnim koncentracijama smanjuje se učestalost oštećenja DNK molekula, dok prisustvo riboflavina, pantotenske kiseline i biotina u suficitu povećava česta oštećenja DNK molekula u istoj meri kao genotoksični agensi. [5] Suficit vitamina D dokazano utiče na izmjenu stabilnosti mRNK. Najnovija istraživanja pokazuju da unos gvožđa u količini većoj ili jednakoj 15 mg dnevno smanjuje poremećaj DNK molekula kod mladih osoba. Tabela 1. Uticaj nutrijenata na gene

bolizam gena, već i gena koji kodiraju nekoliko enzima koji učestvuju u lipidnom metabolizmu i metabolizmu ugljenih hidrata. [6] Deficit holina (sastavni dio lipida koji sačinjava ćelijsku membranu) može imati uticaja na nastanak oboljenja jetre, ateroskleroze i nekih neuroloških poremećaja, dok suficit može imati uticaja u nastanku adenoma kolona. Neke od ovih tvrdnji su dokazane u praksi na slučaju bolesnika koji su imali nizak unos holina, što je za posledicu imalo masnu jetru, opterećenje jetre i mišića, dok neki od bolesnika nisu imali posljedica. [7] Poremećaji u unosu folne kiseline mogu dovesti do oboljenja srca, poremećaja u reprodukciji, gojaznosti, tumora, depresije, infektivnih bolesti, itd. In vitro (ispitivanje reakcija žive materije u epruveti) i in vivo (u živom organizmu) studije pokazale su da deficit folata izaziva ekspresiju slabih mjesta na hromozomu, prekide u hromozomima, višak uracila u DNK i mikronukleusne formacije. Dokazano je i da blagi deficit folata ima jače efekte na nestabilnost hromozoma od mutacija na BRCA1 i BRCA2 (engl. breast carcinoma) genima koji su specifični za tumor dojke. [8] Intervencije na bolesnicima pokazale su da su mikronukleusne formacije smanjene na minimum nakon unosa više od 200-400 mi-

Nutrijenti

Uticaj gena

Nedostatak ishrane – potencijalne bolesti

Folna kiselina

DNK metilacija

Kancer

Masne kiseline

Vezuje se za transkripcione faktore

Gojaznost

Vitamin D

Izmjena stabilnosti mRNA

Bolest bubrega

Flavonoidi

Povećana sinteza mRNK

Kancer

Antioksidant

Smanjena sinteza mRNK

Artritis

Mogućnost obolijevanja od kardiovaskularnih bolesti zavisi od genetičkog proﬁla, starosne dobi, pola i životnih navika pojedinca. Nutrigenomika nudi rješenje za kardiovaskularna oboljenja preko modiﬁkacije metabolizma Apo-A1 lipoproteina koji ima centralnu ulogu u nastanku i razvoju koronarnog oboljenja srca. Istražena je uloga omega-3 polinezasićenih masnih kiselina u prevenciji kardiovaskularnih bolesti. One imaju pozitivan uticaj na više načina: odgovorne su za održavanje niske koncentracije Ca2+ jona u vaskularnim mišićnim ćelijama, smanjuju mogućnost ateroskleroze, smanjujući nivo triglicerida u plazmi, svojim djelovanjem sprečavaju stvaranja tromba. Glavni lipoproteini odgovorni za pojavu srčanih bolesti su lipoproteini male gustine (engl. Low Density Lipoproteins - LDL) i lipoproteini velike gustine (engl. High Density Lipoproteins - HDL), odnosno povišene vrijednosti LDL-a i snižene vrijednosti HDL-a. HDL igra kritičnu ulogu u prevenciji srčanih bolesti transportujući holesterol iz perifernih tkiva do jetre gdje se izlučuje putem žuči. Unos polinezasićenih masnih kiselina ne remeti samo meta-

krograma folne kiseline dnevno i više od 2 mikrograma vitamina B12 dnevno. Pokazalo se da je unos ovih nutrijenata bio važniji kod ljudi sa sniženim procentom apsorbcije i metabolizma ovih vitamina, čemu je uzrok uglavnom starenje. Politika američke vlade iz 1996. godine, kojom je dozvoljeno obogaćivanje proizvoda od žitarica folnom kiselinom, kao i preporučen unos od 400 mikrograma folne kiseline dnevno trudnicama sa genetskim opterećenjem koje nosi rizik od defekta neuralne tube prije začeća i tokom rane trudnoće dala je dobre rezultate. Uzrok ove bolesti leži u još nedovoljno razjašnjenim genetskim defektima i poremećajima u metaboličkom putu. Dokazano je i da unošenje folata smanjuje česte pojave spontanog abortusa. [9] Dijabetes tip 2 je metabolički poremećaj uzrokovan poremećajem lučenja inzulina ili otpornosti ciljanih ćelija na inzulin. Na pojavu dijabetesa tipa 2 najviše utiču genetički faktori, način života, unos hrane bogate mastima, ali i okolina u kojoj se živi. Dijabetes tip 2 ima i genetičku predispoziciju, tako pojedinci koji i-

maju oboljelog rođaka u prvom koljenu imaju 3,5 puta veću vjerovatnoću da će i sami oboljeti. Isto tako, predispozicija za dijabetes može se prenijeti s majke na dijete preko mitohondrijalne DNK. Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije više od 60% bolesti 2020. godine će biti povezano sa prekomjernom tjelesnom težinom. Pronađena su dva spoja koja sigurno i uspješno omogućavaju gubitak tjelesne mase: hidroksi-limunska kiselina (engl. HydroxyCitric Acid - HCA) izolovana iz osušene kore biljke Garcinia cambogia i mikronutrijent NBC (engl. Niacion-Bound Chromium III). Uz poznate terapije kao što su smanjeni unos hrane, veća ﬁzička aktivnost i farmakoterapija, danas se sve više koriste i ovi dodaci ishrani. Mehanizam djelovanja oba spoja u ljudi do danas nije potpuno razriješen, ali istraživanja na miševima su pokazala da NBC uspješno smanjuje nivo triglicerida, a poznato je da djeluje preventivno i na pojavu dijabetesa tipa 2. Provedena istraživanja pokazuju da je povećana tjelesna masa u ljudi povezana sa drugim bolestima, pa je tako u 80% ljudi s dijabetesom tipa 2, u 70% s kardiovaskularnim bolestima i u 42% ljudi s nekim oblikom raka. [10] Negativni i pozitivni agensi iz hrane i njihov uticaj na ljudsko zdravlje Neki od kancerogenih sastojaka hrane su mikotoksini: aﬂatoksin B1, fumonizin B1, zeralenon, ohratoksin, organohlorni preparati (prisutni u mesu, ribi, siru, ulju), itd. Većinom su genotoksični, osim fumonizina koji svoje kancerogeno dejstvo ostvaruje tako što remeti signalno sprovođenje u ciljnoj ćeliji. U Evropi je rasprostranjen ohratoksin, koji je izolovan čak i iz humanog mlijeka. Nažalost, samo nekoliko država ima propise koji se odnose na prisustvo ohratoksina u namirnicama. [11] Aditivi su veoma ispitivana grupa jedinjenja. Za neke se zna da su kancerogeni, kao karaginan (polisaharidna guma velike molekularne mase, dobijena iz crvenih algi), koji se u prehrambenoj industriji koristi kao stabilizator. Kalijum bromat izaziva karcinom bubrega, tako što se u proksimalnim tubulima redukuje u okside i bromin-radikale, koji su reaktivni i dovode do oksidacije azota u gvaninskoj bazi u molekulu DNK. Takođe i druga jedinjenja broma kao što je bromodihlormetan, koji se javlja kao nusprodukt u procesu dezinfekcije vode za piće, pokazuju toksičnost i kancerogenost. [12] Alkohol se, takođe, pokazao kao faktor rizika od pojedinih karcinoma, što predstavlja zabrinjavajući podatak ukoliko se uzme u obzir količina unosa u opštoj populaciji. Alkohol remeti sintezu DNK, dovodi do stvaranja oksidativnih radikala, inhibiše reparativne enzime i remeti recirkulaciju želudčane kiseline. [13] Ishrana bogata zasićenim mastima ubrzava razvoj kancera. Polinezasićene masne kiseline 107

N M K

-6 reda djeluju kao promoteri, a -3 reda kao inhibitori procesa tumorogeneze. Objašnjenje djelovanja masti leži u pojačanoj sekreciji žuči, koja dovodi do povećanog umnožavanja ćelija u debelom crijevu. Prekomjeran unos crvenog mesa ima povećan rizik zbog sadržaja hema u mioglobinu, jer je dokazano da željezo iz hema u višku doprinosi razvoju malignih oboljenja. Ishrana bogata skrobom i šećerom povezana je sa karcinomom debelog crijeva, što podržava hipotezu o ulozi postprandijalne hiperinsulinemije u nastanku ove bolesti. Takođe je bitan i sastav ugljenih hidrata: unos saharoze pokazuje pozitivnu, a kompleksi ugljenih hidrata negativnu povezanost sa smrtnošću od karcinoma dojke. [14] Međutim, ishranom se u organizam unose i zaštitni faktori. Zaštita se može postići antioksidansima, folnom kiselinom i kalcijumom. Kada je u pitanju terapija oboljenja, do sada se pokazalo da resveratrol (polifenol), prisutan u grožđu i crvenom vinu, kikirikiju i borovnicama, ima protektivni efekat kada su u pitanju kardiovaskularna oboljenja, nivo šećera u krvi i zapaljenja. Holin se može naći u grejpfrutu, pasulju, mesu ribe, pilećem mesu, bademima i kikirikiju, dok se folna kiselina i folati nalaze u špinatu, suncokretovom sjemenu, pasulju i kukuruznim pahuljicama.

cenogeno dejstvo pokazuje i alfa-karoten, lutein, zeaksantin, likopen, fukoksantin, peridinin, astaksantin i fitoen. Poznato je da aksorbinska kiselina i tokoferol inhibišu endogeno formiranje kancerogenih N-nitrozo jedinjenja, a isto dejstvo pokazuju i polifenoli iz zelenog čaja. Ishrana bogata sojom koja sadrži genistein i daidzein, izoflavone slabog estrogenskog dejstva, povećava pretvaranje endogenih estrogena u protektivne 2-hidroksilisane međuprodukte, što smanjuje rizik od kancera dojke. Bijeli luk ostvaruje antikancerogeni efekat tako što njegove hidrosolubilne i liposolubilne ali i sumporne komponente indukuju detoksikujuće enzime prve i druge faze, zatim indukuju apoptozu izmijenjenih ćelija i poboljšavaju oporavak DNK. [15] Selen je poznati antimutageni agens, a svoje hemoprotektivno dejstvo ostvaruje višestrukim mehanizmima: selenoenzimi štite DNK od dejstva oksidativnih radikala, učestvuju u detoksikaciji, indukuju apoptoze i funkcionisanju imunog sistema, i u stanju su da djelimično retransformišu tumorsku ćeliju u normalnu. [16] U posljednje vrijeme sve češće se spominju probiotici koji se unose hranom i u većoj mjeri naseljavaju debelo crijevo, a njihovo djelovanje se pokazalo blagotvornim. Mehanizam probiotika je inhibicija rasta patogenih mikroorgamizama, imunska modulacija ili antikancerogeno dejstvo. [17] Personalna ishrana Cilj nutrigenomičkih istraživanja je postići koncept personalne ishrane (Slika 1.), odnosno preporuke za konzumiranje hrane i/ili dodataka ishrani koji se temelje na ukupnom genetičkom profilu neke osobe. Zasluga nutrigenomike je upravo podizanje svijesti o uticaju ishrane na nastanak hroničnih oboljenja, koje su izuzetno visoke u čitavom svijetu.

Slika 1. Neka hrana bude vaš lijek, a lijek vaša hrana (Hipokrat)

Koenzim Q10 ima ulogu u zaštiti od nastanka, razvoja i metastaziranja tumora dojke kao i da sprečava i ublažava mnoge bolesti starenja. Vitamin C, vitamin E (suncokretove sjemenke, lješnjaci, orasi, špinat, bademi i paradajz) i cink (sjemenke različitih vrsta i žitarice) imaju efekat zaštite kada je u pitanju makularna degeneracija (bolest centralnog dijela mrežnjače). Eikozapentanoična kiselina (EPA) koja pripada omega-3 polinezasićenim masnim kiselinama, kao prirodni sastojak ribljeg ulja, smanjuje inﬂamaciju u in vitro i in vivo uslovima. Antioksidativno dejstvo karotenoida je odavno poznato. Osim beta-karotena, antikar108

Slika 2. Uticaj različitih faktora za primjenu personalne ishrane kod ljudi

Ljudski organizam je adaptiran na svoju sredinu što uključuje i način ishrane kao i spektar nutrijenata koji odgovaraju njegovom genetskom sklopu. Starosna dob, pol, način života, fenotip i genotip određene osobe, zajedno doprinose njenim prehrambenim potrebama kao i odgovoru na određenu hranu. Na primjer, potrebe za vitaminima i mineralima razlikuju se u zavisnosti od starosne dobi i zdravstvenog stanja. Djelovanje ﬁtohemikalija,

izoflavona, flavonoida, razlikuje se od osobe do osobe. Povećan unos soli kod nekih osoba dovešće do povećanja krvnog pritiska, dok kod nekih osoba neće imati neko značajnije djelovanje. Sve ove različite reakcije pojedinaca, rezultat su raznolikosti među pojedincima koju definiše genom. Ova saznanja bi u budućnosti mogla pomoći u razvoju hrane sa specifičnim nutritivnim efektima, dizajniranim tako da zadovoljavaju određene potrebe pojedinaca. Takva hrana, koja sadrži biološki aktivne komponente koje imaju moć da blagotvorno djeluju na zdravlje ili redukuju rizik od različitih bolesti, može pomoći u neutralizaciji djelovanja određenih gena pa čak i odgoditi razvoj određenih hroničnih bolesti i zdravstvenih problema. Trenutno u prodaji se nalaze proizvodi koji snižavaju holesterol, mlijeko bez laktoze i probiotski jogurti. Upravo zbog toga što se ovakvi proizvodi u prodaji nalaze zajedno sa tradicionalnim proizvodima postavlja se pitanje etičnosti jer su dostupni široj populaciji i postoji šansa da ne odgovaraju svim kupcima. Dovodi se u pitanje i etičnost reklama koje nisu dovoljno informativne i imaju za cilj zaradu. Nastavak istraživanja i dalja promocija uvođenja personalne hrane u ishranu opšte populacije zahtijevaće zakonsku regulativu koja će obezbijediti da se ciljevi ovakve ishrane kreću u željenom smijeru. Pored ispitivanja bezbjednosti i kvaliteta hrane, potrebno je sprovesti istraživanja koja će ispitati uticaj takvih proizvoda na organizam kao i potencijalne nuspojave prije puštanja u promet. [18] Međutim, za očekivati je da će nutrigenomika značajno uticati na prevenciju i liječenje bolesti povezanih s ishranom. Personalna ishrana je koncept koji bi trebalo da prilagodi ishranu našim individualnim potrebama i tako umanji rizik obolijevanja od raka, dijabetesa ili infarkta. Prema tim saznanjima budućnost prehrambene industrije možda upravo leži u odgovaranju na individualne potrebe pojedinaca i plasiranju proizvoda koji će zadovoljiti te iste potrebe. Budućnost razvoja nutrigenetike Razvojem novih nauka i njihovom praktičnom primjenom mogli bi se promijeniti načini tretiranja pacijenta, saznati koja je hrana i u kojoj količini za njega najbolja. Nutrigenomika ukazuje na značajnost personalizovane medicine u čijoj osnovi leži činjenica da je svaki pojedinac različit i da ne odgovara svakome isti tretman pa čak ni ista količina. Postoje brojni ciljevi za dalja istraživanja u ovoj novoj naučnoj oblasti koja se odnose na: - ispitivanje novih načina koji će omogućiti otkriće uloge sastava genoma u najčešćim bolestima današnjice, kao što su kardiovaskularne bolesti, dijabetes, mentalne bolesti i karcinom; - nove metode za ranu detekciju bolesti;

N M K

- otkrića na području epigenomike s ciljem razumijevanja bioloških puteva. Polaznu osnovu za israživanje u oblasti nutrigenomike obično predstavlja analiza navika u ishrani ciljane grupe ispitanika. Obično se u takvim istraživanjima koriste upitnici za ishranu koje učesnici samostalno popunjavaju, a koje su opisali Baghurst i Record [19], jer su se pokazali efikasnim u praksi i daju tačne rezultate nakon poređenja sa laboratorijskim analizama. Upitnik sadrži listu od 4.180 uobičajenih namirnica i pitanja koja se tiču pripreme hrane i navika u ishrani. Razvoj novih metoda ranog otkrivanja bolesti će voditi u još značajniju i intenzivniju prevenciju, uključujući i dugoročne prehrambene intervencije. Razvojem nutrigenomike započeto je sa komercijalizacijom suplemenata u ishrani. Neke laboratorije širom Amerike započele su s marketinškom promocijom genotipizacije i naknadnim savjetovanjem za ishranu. Kanada je jedna od zemalja čiji su stanovnici započeli sa korišćenjem usluga koje nude laboratorije. Istraživanja pokazuju da veliki dio stanovništva vjeruje u to da su koristi nutrigenomike veće od eventualne štete, dok ljekari iste zemlje pokazuju sumnju. Pored sumnje u korist, ljekari sumnjaju u mogućnost tako brze integracije internet usluga u sistem zdravstva. Naravno, koristi nutrigenomike su ogromne, međutim, postavlja se pitanje da li je nauka toliko odmakla da se sa kliničkih ispitivanja može preći odmah na usluge preko interneta bez ličnog kontakta sa bolesnikom. Obje strane se slažu da je potrebno veće upoznavanje stanovništva sa realnim mogućnostima nutrigenomike i o tome dokle se za sada stiglo sa istraživanjima. [20] Vjeruje se da će se pravilnom ishranom spriječiti pojava gojaznosti, što bi u kombinaciji sa promovisanjem i prihvatanjem zdravog načina života dovelo do smanjenja incidencije brojnih oboljenja. [14] Animalni modeli ukazuju na mogućnost da se modifikacijom ishrane majke prije i u toku trudnoće može programirati šema ekspresije gena u embrionu koja će se održati sa godinama i spriječiti ili ublažiti nastanak bolesti. Takve tvrdnje potiču kada je primijećen fenomen malnutricije (manjak esencijalnih hranjivih supstanci u organizmu) na animalnom modelu koji uzrokuje poremećaj gena u naslijeđu majki koje su nepravilno hranjene u toku trudnoće. Pretpostavlja se da se taj primjer može primijeniti i na ljudsku populaciju jer ishrana majke utiče na genetski profil djeteta. [21]. Takođe se vjeruje da će se pravilnom ishranom majki povećati lučenje korisnih elemenata u mlijeku koji su od izuzetnog značaja u ishrani, pravilnom razvoju i zdravlju bebe. Neki od tih elemenata mogu imati protektivno i antioksidativno dejstvo i umanjiti ili eliminisati toksične efekte koje mogu proizvesti rezidue kontaminenata prisutnih u majčinom mlijeku. [22]

Zaključak Ishrana može biti ozbiljan faktor rizika mnogih bolesti, tako što određene komponente iz hrane mogu djelovati na ljudski genom, pri čemu mijenjaju strukturu gena. Naši geni komuniciraju sa hranom koju jedemo i u zavisnosti od toga, odgovara li im ili ne, koriste je za izgradnju tijela i uma ili je izbacuju vani kao neupotrebljivu ili skladište u masne naslage. Zato treba da slušamo poruke našeg organizma i ne prelazimo olako preko izjave: „Kako mi je ovo teško palo“. Mi još dovoljno ne razumijemo interakciju između genotoksičnih i zaštitnih faktora iz hrane. Međutim, opšteprihvaćena je činjenica da je ishrana faktor koji doprinosi nastanku velikog broja bolesti, ali još nismo u stanju da identiﬁkujemo speciﬁčne uzorke. Mnogo sastojaka hrane ima genetički potencijal, a još više takvih supstanci bude proizvedeno endogeno tokom varenja. S druge strane, postoje ubjedljivi dokazi da unos određenih namirnica može smanjiti rizik od oboljenja, a ispitivanjima je potvrđeno da brojna jedinjenja iz biljaka sprečavaju različite stadijume kancerogeneze. U budućnosti će odnos ishrane, zdravlja i statusa genoma biti zanimljivo i vrlo značajno područje istraživanja. Nutrigenomika predstavlja osnovu onog što bi medicina u budućnosti trebalo da postane. Genotipizacija kao skupa metoda još je nedostupna velikom dijelu stanovništva. Trenutno u svijetu postoje kompanije koje se bave propisivanjem dijete nakon određivanja nasljedne osnove, ali sve dok nutrigenomika ne postane naša svakodnevica, na nama je da jedemo zdravo i raznovrsno, te da izbjegavamo šećer, masnoću i puno se krećemo. Nutrigenomika će postati bitna prehrambeno-zdravstvena prekretnica u budućnosti, koja je usmjerena prema pojedincima u pokušaju prevencije bolesti, a tržište prehrambenih dodataka i hrane već polako prilagođava svoj poslovni model novim saznanjima i djelovanju hrane i nutrijenata na suzbijanje i aktivaciju različitih gena.

9. 10.

11. 12.

13. 14.

15. 16. 17. 18.

19. 20. 21.

22.

not abnormally sensitive to the chromosome damaging effect of moderate folate deﬁciency. Carcinogenesis 2006; 27(3): 517–24 Cole BF, Baron JA, Sandler RS, Haile RW, Ahnen DJ, Bresalier RS, et al. Folic acid for the prevention of colorectal adenomas: a randomized clinical trial. JAMA 2007; 297(21): 2351–9. Lau F. C., Bagchi M., Sen C., Roy S., Bagchi D. Nutrigenomic analysis of diet-gene interactions on functional supplements for weight management. Current Genomics, 2008; 9 (4) 239-251. Radaković SS, Šurbatović M, Radaković A, Pavlica M. Nutrigenetika-uloga ishrane i nasleđa u nastanku i sprečavanju malignih bolesti. Vojnosanit Pregled 2004; 61(1): 65-70 Murata M, Bansho Y, Inoue S, Ito K, Ohnishi S, Midorikawa K, et al. Requirement of glutathione and cysteine in guanine-speciﬁc oxidation of DNA by carcinogenic potassium bromate. Chem Res Toxicol 2001; 14(6): 678-85 Stojanović D, Visnjić A, Mitrović V, Stojanović M. Risk factors for the occurrence of cardiovascular system diseases in students. Vojnosanit Pregl 2009; 66(6): 453–8. (Serbian) Radaković SS, Marjanović M, Pavlica M. Nutritive aspects of malignant diseases development and preventiom. In: Rakić B, editor. Neoplastic diseases: the problem of the 21st century. Proceedings of the International Congress „Health for All“Health Perspective in the 21sr century. Vol. 4. 2003 June 4-8; Banja Luka: Republika Srpska; p. 172-80. (in Serbian) Milner JA. A historical perspective on garlic and cancer. J Nutr 2001; 131(3): 1027-31 Schrauzer GN. Anticarcinogenic effects of selenium. Cell Mol Life Sci 2000; 57(13-14): 1864-73 Burns AJ, Rowland IR. Anti-carcinogenicity of probiotics and prebiotics. Curr Issues Microbiol 2000 1(1): 13-24 Kaput J, Perlina A, Hatipoglu B, Bartholomew A, Nikolsky Y. Nutrigenomics: concepts and applications to pharmacogenomics and clinical medicine. Pharmacogenomics.2007; 8(4): 369–90. Baghurst KI, Record SJ. A computerised dietary analysis system for use with diet diaries or food frequency questionnaires. Community Health Stud 1984; 8(1): 11–8. Morin K. Knowledge and attitudes of Canadian consumers and health care professionals regarding nutritional genomics. OMICS 2009; 13(1): 37–41 Miodrag Stojanović, Vladmila Bojanić, Dijana Mušović, Zoran Milošević, Dušica Stojanović, Aleksandar Višnjić, Miodrag Vučić, Ivica Milosavljević, Miroslav Vidanović. Pušenje majki u trudnoći i socioekonomski faktori kao prediktori male telesne mase na rođenju kod terminske novorođenčadi u Nišu. Vojnosanitetski Pregled 2010; 67(2): 145-150. Stojanović D, Nikić D. The exposure of the foetus and the breast-fed newborn of women smokers to carcinogenic element of nickel. Facta Universitatis 2005; 12(2): 89–92.

Reference 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Šatalić Zvonimir. Povijest znanosti o prehrani. MEDICUS 2008; 17(1): 149 – 156 http://www.kanaa.bloger.hr/post/wabi-sabi--savrsenstvo.../15415549.aspx Chadwick R. Nutrigenomics, individualism and public health. Proceedings of the Nutrition Society, 2004; 63 (1) 161- 166. Stojanović D, Marković D. Nutrigenomika-nauka za 21. vek. Vojnosanitetski Pregled 2011; 68(9): 786-791. Pajović B. Snežana. Nutrigenomics. Genetika 2008; 40(1):67-74. Ordovas JM. Genetic interactions with diet inﬂuence the risk of cardiovascular disease. Am J Clin Nutr 2006; 83(2): 443S–6S. da Costa KA, Kozyreva OG, Song J, Galanko JA, Fischer LM, Zeisel SH. Common genetic polymorphisms affect the human requirement for the nutrient choline. FASEB J 2006; 20(9): 1336–44. Beetstra S, Salisbury C, Turner J, Altree M, McKinnon R, Suthers G, et al. Lymphocytes of BRCA1 and BRCA2 germline mutation carriers, with or without breast cancer, are

109

N M K

k n j i g e

Promocija knjige, Banjaluka, 28.9.2012.

Kako se pišu i publikuju saopštenja o biomedicinskim istraživanjima za efikasnije čitanje naučnog članka. Autori subse osvrnuli i na uređivanje i publikovanje biomedicinskih časopisa kako bi se saradnici upoznali s tim procedurama, a reda kcioni odbor, recenzenti i izdavač časopisa podsetili na njih. Prof. dr Božina Radević, Beograd, Srbija

Iz recenzije Publikovanje u časopisima najbolji je vid sakupljanja i disperzije i znanja u svim naučnim oblastima i najbolji način javne komunikacije j naučnika jer pruža mogućnost kolektivne diskusije koja vodi napretku naučnih saznanja, ali i edukaciji naučnog podmlatka i formiranju naučnih standarda (...) U knjizi su prikazane odlike biomedicinskih publikacija i izveštaja, date su preporuke za izbor teme istraživanja i

prostorijama Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske, u Banja Luci 28. septembra održana je promocija knjige „Kako se pišu i publikuju saopštenja o biomedicinskim istraživanjima“ čiji su autori Rajko Igić i Ranko Škrbić. „Ideja o ovoj knjizi nastala je prije nekoliko godina zbog potrebe da se mladi istraživači obuče za stručno pisanje, a kako bi mogli publikovati svoje radove i u inostranstvu. Ukoliko danas 110

Ova knjiga omogućuje sistematsku organizaciju naučne zamisli od samog početka; vodi i usmerava zainteresovane, odlučne i talentovane pojedince od ideje, preko organizacije rada do ostvarenja korektnog naučnog saopštenja vlastitih rezultata. Upravo zbog toga, ona je obavezno štivo za sve istraživače našeg jezičkog područja, jer pomaže da se eliminišu proizvoljnosti, nepreciznosti, nevešte formulacije, nepotrebna opšta mesta i preopširnost. Pored toga, knjiga će doprineti da se unapredi statistička obrada podataka, eliminiše nekorektnost u citatima i olakša sastavljanje literature. Prof, dr Mihael Podvinec, Aarau, Švajcarska

N M K

radite u biomedicinskim disciplinama, konkretno medicini, a ne publikujete radove van naše zemlje, to je kao da niste ni prisutni u međunarodnoj javnosti“, rekao je ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i autor knjige Ranko Škrbić. On je naglasio da su u knjizi dati posljednji kriterijumi i standardi koji su neophodni da se ispune da bi se rezultati tih istraživanja mogli publikovati u međunarodnim časopisima.

Profesor doktor Rajko Igić rekao je da je zadatak ove knjige da stimuliše mlade ljude da se usmjere ka istraživanju i da nauče kako razviti ideju, zatim kako od ideje da naprave istraživanje, i na kraju, kako se to istraživanje piše i publikuje u vodećim svjetskim časopisima. „Ova knjiga je zamjena za stručne seminare na kojima se govori o publikovanju biomedicinskih istraživanja i jedan od najboljih priručnika ove vrste na prostoru bivše Jugoslavije“, rekao je Rajko Igić.

Izašao je novi broj naučnog časopisa Scripta Medica

k n j i g e

Tretman koštanih defekata

Međunarodna izdavačka kuća „LAP LAMBERT Academic Publishing GmbH & Co“ iz Njemačke objavila je na engleskom jeziku knjigu „Tretman koštanih defekata“ autora prof. dr Predraga Grubora. „LAP LAMBERT Academic Publishing GmbH & Co“ je izdavačka kuća iz Njemačke koja se bavi izdavanjem, marketingom i distribucijom knjiga. Odabrane knjige koje izdaje ova izdavačka kuća imaju za cilj da naučna djela brzo i efikasno budu dostupna širom sveta, prevashodno univerzitetima i naučno-akademskoj zajednici. Pri tome, retka su izdavačka kuća koja podržava koncept „Open content“ akademskog istraživanja, odnosno otvoreni pristup naučnim saznanjima. Ova izdavačka kuća je prevashodno orijentisana tržištuu SAD, Velike Britanije i Njemačke. U dosadašnjem radu imajuu objavljenih preko 40.000 publi-kacija i knjiga autora iz cijelogg svijeta. „Tretman koštanih de-fekata“ prof. dr Grubora je pr-va knjiga sa prostora bivše Juugoslavije koju je ova izdavačkaa kuća objavila u tiražu od 10.0000 primjeraka, a nastala je na osnoovu tridesetogodišnjeg autorovog og iskustva u liječenju ratne i mirrnodopske traume. „Osnovna namjera ove knjiige je da popuni prazninu u našoj oj literaturi iz ortopedske hirurgije ije i trumatologije, kao i da ponudi udi sveobuhvatna znanja mlađim kolegama. Osnovni motiv bio je da se u jednoj knjizi na jednom mjestu prikaže kako zbrinuti primararnu ratnu i mirnodopsku traumu, mu, liječeći istu da invalidnost bude ude što manja, odnosno da je nema. ma. Knjiga je pored stručnog ostavila vila i istorijski zapis o broju ranjenih enih i povrijeđenih koji su liječenii na banjalučkoj hirugiji. Pored značaača-

ja koji je ova knjiga imala kada je stvarana, u vrijeme rata, iskustva koja sam ugradio, proširio i na mirnodopske povrede. Zato vjerujem da značaj i primjenljivost ove knjige prevazilazi vrijeme i prostor na kojem je nastala, što saradnja sa izdavačkom kućom LAP LAMBERT to definitivno potvrđuje,“ rekao je prof. Grubor. Knjiga se prodaje na svim kontinentima, u 26 zemalja i svi zainteresovani mogu je naručiti i preko interneta na www.lap-publishing.com. Medici.com

111

N M K

M A G I S T E R I J

Medicinski fakultet, Univerzitet u Banjaluci

Banjaluka, 17. 7.2012.

Magistarski rad

Sličnosti i različitosti hiperaktivnosti i hiperaktivnog sindroma kod djece Prim. dr Gordana Maravić-Oplakan, spec. školske medicine, porodični doktor, Dom zdravlja Banjaluka

iperaktivnost se normalno javlja tokom razvoja djeteta. Normalno je da mala djeca budu živahna, da su stalno u pokretu, da istražuju, da su nemirna. U okviru normalnog razvoja motorička aktivnost se povećava do treće godine života, nakon čega se aktivnost smanjuje. Da bi simptomi hiperaktivnosti bili klinički značajni i zadovoljavali dijagnostičke kriterije, moraju biti izraženiji od onoga što se smatra normalnim za djetetovu dob i razvojni stepen, te u značajnom stepenu narušavati funkcionisanje u različitim aspektima djetetova života (npr. funkcionisanje u školi, vrtiću, slobodnim aktivnostima, socijalnim odnosima). Hiperkinetski sindrom /ADHD/ je jedan od najznajčajnijih i najučestalijih razvojnih poremećaja kod djece, koji može trajati čitav život, mijenjajući samo svoje manifestacije. On narušava uobičajeni razvoj i funkcionisanje djeteta, a neliječen stvara predispoziciju za kasniju socijalnu i psihijatrijsku patologiju. Hiperaktivnost i hiperkinetski sindrom su jedan od najvažnijih problema, tj. poremećaja, s kojima se susreću specijalisti školske medicine, pedijatri, kao i dječji i adolescentni psihijatri. To je najčešći psihijatrijski poremećaj dijagnostikovan u djetinjstvu. U vrijeme rasta hroničnih nezaraznih bolesti, suočavamo se s porastom mentalnih poteškoća u djece i adolescenata i povećanom potrebom za zaštitom mentalnog zdravlja u najranijoj školskoj dobi. Da bi dijete moglo obavljati određene aktivnosti, potrebno je da sazriju biološke strukture koje su neophodne za obavljanje te aktivnosti. Polazak u školu podrazumijeva posjedovanje takvog stepena razvijenosti fizičkih i psihičkih funkcija, koje će djetetu omogućiti uspješno savladavanje propisanog nastavnog programa. Kako se razvijaju različitim tempom u fizičkom, ali i u psihičkom smislu, djeca iste hronološke dobi biće na različitom stepenu zrelosti. Pri upisu u školu očekuje se da dijete posjeduje: fizičku, psihomotornu, intelektualnu, emocionalnu i socijalnu zrelost (6). 1. Fizička zrelost podrazumijeva normalno funkcionisanje djetetovih osjetnih oragana 112

Mentor: Prof. dr Marija Burgić-Radmanović Komisija: Prof. dr Jelica Predojević, prof. dr Marko Munjiza i prof. dr Marija Burgić-Radmanović

Sažetak: Proteklih stoljeća više stranih i domaćih istraživača su u raznim studijama pokušali dati odgovor na pitanje o učestalosti ADHD-a/Attention deﬁcit/hiperactivity disorder - poremećaj pažnj/ hiperaktivni poremećaj/. Iako se dobijeni rezultati u studijama ponešto razlikuju, čini se da je ADHD zastupljen kod oko 8-12% djece školske dobi. Epidemiološki podaci govore da čak 5-20% djece u svijetu ima ovaj poremećaj, a procenat zavisi od toga ko vrši procjenu. Manji procenat se dobije ako procjenu vrše ljekari, a veći ako je vrše nastavnici (1). Ovaj sindrom ima 4-6% opšte populacije, a 60-70% ADHD dece ima perzistirajuće simptome u toku čitavog života. Pri tome se pokazalo da je poremećaj izraženiji kod dječaka nego kod djevojčica, a omjer se kreće oko 3:1, 4:1 do 5:1, u zavisnosti od vrste istraživanja i onoga ko vrši procjenjivanje (roditelji, nastavnici, doktori). Statistike pokazuju da je 20-30% djece sa ADHD-om imalo sukobe sa zakonom, a da nakon punoljetstva imaju daleko veći broj (četiri puta više od onih bez ADHD-a) saobraćajnih prekršaja u kojima je neko povrijeđen (2). Istraživanja pokazuju da oko 18-25% odraslih pacijenata u centrima za odvikavanje od opojnih sredstava, boluje od poremećaja hiperaktivnosti ili poremećaja pažnje (3). Takođe, istraživanja pokazuju da kod hiperaktivne djece, u odnosu na prosječnu populaciju, postoji veći rizik za razvoj poremećaja ponašanja (4). Jedno istraživanje u Švedskoj, 2008. god. otkrilo je jaku vezu između ADHD-a i vršnjačkog nasilja. Kod djece s ADHD-om postoji četiri puta veća mogućnost, nego kod njihovih vršnjaka, da će jednog dana postati nasilni prema svojim vršnjacima. Isto tako je otkriveno da su ta djeca, s ADHD-om, redovno trpila nasilje od svojih vršnjaka deset puta češće od drugih (5). Ključne riječi: hiperaktivnost, ADHD sindrom, mentalno zdravlje, djeca.

/vid, sluh, normalno kretanje, kontrolu organa za izlučivanje…/. 2. Psihomotorna zrelost je neophodna za obavljanje sve složenijih vještina, odnosno senzomotorne koordinacije kao preduslova za ba-

zne vještine, tj. čitanje i pisanje. Svakodnevne životne aktivnosti koje zahtijevaju motornu koordinaciju procjenjuju se u odnosu na hronološku dob i inteligenciju, a njihov poremećaj se može manifestovati izrazitim kašnjenjem u po-

N M K

stizanju motoričkih aktivnosti, poput puzanja, sjedenja, ili hodanja, čestim ispadanjem stvari, nespretnošću, lošim sportskim rezultatima, lošim rukopisom. 3. Intelektualna zrelost na upisu u školu je važna, jer su osnovni zadaci koje će dijete morati u školi savladavati pretežno intelektualne prirode i ona podrazumijeva adekvatnu govornu razvijenost, razvijenost opažanja, mišljenja i pamćenja, tj. one funkcije koje će u školi biti najzaposlenije. 4. Emocionalna zrelost podrazumijeva sticanje određene emocionalne stabilnosti i kontrole, kao i uspješnu saradnju sa drugom djecom u grupi. Uvjeravanjem, objašnjavanjem, nagrađivanjem i kažnjavanjem, roditelji kod svoga djeteta razvijaju željeno ponašanje koje podrazumijeva i emocionalnu kontrolu - dijete mnogo toga uči oponašajući roditelje i druge koji ga okružuju. 5. Socijalna zrelost predstavlja put od egocentričnosti do društvenosti, u toku koga dijete postepeno razvija različite socijalne vještine, kao npr. saradnju, popuštanje, stvaranje prijateljstva, iskazivanje vlastitih potreba. Što je dijete više među drugom djecom u igri, to će biti više prilike da upozna reakcije i emocije drugih prema sebi, da se zaštiti, da nauči kako da uspješno komunicira. Postoje jaki razlozi zbog kojih ADHD sindrom godinama privlači ogromnu pažnju praktičara i istraživača. Zbog svoje neeﬁkasnosti, naglosti i pogrešnih koraka, hiperkinetično dijete je uvijek u nevolji u odnosu s vršnjacima, nastavnicima i porodicom. Iako dijete nema bitnijih promjena u intelektualnim sposobnostima, ono postiže slabije rezultate u školi i u stalnim je problemima u svakodnevnom životu i svijetu oko sebe. Raznolikost slučajeva i neslaganje u mišljenjima stručnjaka koji se bave ovom problematikom, čine hiperaktivnost i hiperkinetski sindrom, pored autizma, najviše proučavanim dječjim poremećajem.

Klinička slika: ADHD (attention deﬁcit/hiperactivity disorder) je skraćeni naziv za čitav niz ponašanja koja nazivamo poremećaj pažnje i hiperaktivni poremećaj. Prema posljednjim kriterijima /DSM-IV-revizija iz 1994/ dijagnostikovanja ADHD-a, postoje tri tipa ovog poremećaja: 1. ADHD s kombinovanim karakteristikama hiperaktivnosti, impulsivnosti i poremećajem pažnje; 2. ADHD s poremećajem pažnje kao primarnom karakteristikom; 3. ADHD s impulsivnošću i hiperaktivnošću kao primarnim karakteristikama. Prva i treća vrsta se najćešče i najlakše identiﬁkuju i dijagnostikuju, zbog vrlo vidljivih simptoma koje djeca pokazuju. Takva djeca su vrlo glasna, konstantno u pokretu, često se bave i opasnim aktivnostima, te često

grubo i nepristojno odgovaraju odraslima. Druga grupa, u kojoj se vrlo često nalaze ženska djeca, obuhvaća tzv. “tihe sanjare”. Takva djeca gube stvari, ne mogu raditi samostalno, ne završavaju svoje zadatke i često budu izgubljena u vlastitim mislima. Osnovu kliničke slike hiperkinetskog sindroma čini trijas simptoma koji se međusobno preklapaju: 1. nepažnja/poremećaj pažnje 2. motorna hiperaktivnost 3. impulsivnost Ovim simptomima se obavezno pridružuju 4. školski neuspjeh 5. neprilagođeno ponašanje 6. neuklapanje u društvo Postoje razlike u ponašanju djeteta s ADHDom, koje su speciﬁčne za određenu hronološku dob. Ove razlike su posljedica uticaja biološkog sazrijevanja i okoline. Dojenačko doba Već u dojenačkom dobu dijete sa ADHD-om je aktivnije u odnosu na ostalu djecu: razdražljivo je i puno plače, noću traži jesti, ima poteškoće u spavanju, često se budi, teško ga je smiriti i utješiti, ima poteškoće u uzimanju hrane te odabiru adekvatne hrane, može imati trbušne kolike, vrlo često je izražen pojačan tonus mišića. Iako rano prohoda, ovakvo dijete često je nespretnije od druge djece. Predškolsko doba U predškolskom dobu kod djece sa ADHDom su izražene sljedeće poteškoće: prisutna izrazita motorička aktivnost, nikad nisu na svom mjestu, jure po hodnicima, zaklanjaju se iza zavjese, loše predviđaju posljedice svojih aktivnosti, ne slušaju odgajatelja, pokreću na nered i druge, na pitanja odgovaraju prebrzo i ne daju sebi dovoljno vremena da razmisle, ili gledaju kako druga djeca rade prije nego što pokušaju sami nešto uraditi, češće se ne nauče oblačiti i vezati cipele, zakopčavati dugmad, pokazuju slabije rezultate u pripremama za školu – usvajanje boja, brojeva, slova, korištenju makaza, ne pokazuju interesovanje, a možda i sposobnost za vršenje preciznijih aktivnosti u manipulativnom polju, s teškoćom učestvuju u organizovanom pravljenju ﬁgura od plastike ili slaganju kula od kockica, nestrpljiva su, prekidaju rad grupe, upadaju u riječ, ometaju druge u izvršavanju zadataka ili aktivnosti, ometaju drugu djecu da spavaju. Ako se takvom djetetu obraća neposredno može se zadržati neki vid oganizovane konverzacije, saradnje, odgovaranja, obavljanja zadataka, međutim, čim se odgojiteljeva pažnja usmjeri na grupu, ili nekog drugog pojedinca, ponašanje hiperkinetičkog djeteta se odmah razgradi i dezorganizuje, ometajući ponašanje svojih susjeda i grupe. Školsko doba Polaskom djeteta u školu značajno se mi-

M A G I S T E R I J

jenja i njegov socijalni život. Iz svijeta slobodne igre i labavog režima dnevnih aktivnosti ono se uključuje u organizovan rad. U početku dijete ovu promjenu teže podnosi, više učestvuje ˝pored drugih nego sa drugima˝. Bučno je, vrlo pokretljivo i živahno, nametljivo, nepažljivo. Međutim, do kraja ovog perioda ono se socijalizuje toliko da teži da se istakne, aﬁrmiše, nadmeće i upoređuje. Dijete ovog uzrasta voli jasne direktive i čvrsto vođstvo odraslih, ali ne i komandni stil. Ono rado izvršava zadatke. Vrlo je znatiželjno i sklono istraživanju i učenju. U školskom dobu kod djece sa ADHD-om mogu biti prisutni: poteškoće zadržavanja određenog položaja duže vrijeme - motorički nemir (ne sjedi na svom mjestu, šeta razredom), nemir za vrijeme aktivnosti ili izvršenja zadatka, poteškoće pri pisanju domaćih zadataka, loš rukopis, teško izvlačenje zaključaka iz teksta, teško razlučivanje bitnog od nebitnog, nemogućnost zadržavanja pažnje i fokusiranja na bilo kakav sadržaj, što dovodi do neorganizovanosti (prelazi s jedne na drugu aktivnost), rijetko završava započete zadatke, teškoće u usvajanju školskog gradiva, neuspjeh u pismenim zadacima, poteškoće pri zapamćivanju, poteškoće kod pismene provjere znanja, poteškoće kod izvršavanja zadataka, loša slika o sebi, poteškoće u socijalizaciji, emocionalne poteškoće, više od 50% djece s ADHDom ima poremećaje govora, smanjen rječnik i lošu gramatiku, školski neuspjeh. Adolescencija i odraslo doba karakteristiše manje prisutan motorički nemir a izražen problem pažnje u svakodnevnoj komunikaciji, izražena impulsivnost, loša slika o sebi, nesigurni u sebe, 70% hiperaktivnie djece ima problema u ponašnju, uključuju se u brojne sportske aktivnosti, ali nigdje ne istraju, mijenjaju interese, učestala promjena radnog mjesta, zanimanja, mjesta stanovanja, zloupotreba alkohola, droge, biraju zanimanja u kojima se mogu kretati, bračne razmirice, loša slika o sebi dovodi do depresivnog stanja. Liječenje: Hiperkinetski sindrom je hroničan i trajan problem, tako da je potrebno dugotrajno, raznovrsno i multidisciplinovano liječenje, pri čemi se svaki metod liječenja primjenjuje posebno. Liječenje mora biti individualizovano tako da se za svako dijete napravi poseban plan i program terapijskih intervencija prema njegovim potrebama (7). Potpuno izlječenje simptoma koji prate ADHD je nemoguće, ali kroz mješavinu raznih vrsta terapije, tzv. multimedijalna terapija, prilagođene svakom pojedinačnom djetetu, moguće je uspješno kontrolisati simptome, što će rezultirati poboljšanju odnosa djeteta s roditeljima, učiteljima, ostalom djecom, a bolje usmjeravanje pažnje će poboljšati rezultate u školi, što u krajnjem cilju ima podizanje nivoa samopoštovanja i samopouzdanja djeteta. Primjena psihofarmaka u neuropedijatriji ima brojne speciﬁčnosti. Ova metoda liječenja 113

N M K

M A G I S T E R I J

primjenuje se obično kad se druge metode nisu pokazale djelotvornim ili u kombinaciji sa psihoterapijom, porodičnom terapijom i pedagoškim metodama. Psihostimulansi: methylphenidate, dextroamphetamine i pemoline su lijekovi prvog izbora i često predstavljaju jedinu mogućnost da se s djecom sa simptomima ADHD-a uopšte uspostavi kontakt i razuman razgovor kako bi se u njima probudila spremnost za ostale potrebne terapije i sudjelovanje u nekom programu, te mu time omogućilo pravilno liječenje. Prema istraživanjima, između 70-80% djece s ADHD-om pozitivno reaguje na terapiju psihostimulantnim lijekovima. Ti lijekovi povećavaju pažnju i smanjuju impulsivnost. Od ostalih lijekova u liječenju djece sa ADHD-om u upotrebi su: antidepresivi, antipsihotici, anksiolitici, klonidin, litijum, stabilizatori raspoloženja /karbamazepin, valproična kiselina/, hipnotici, sedativi (8). Noviji lijek u terapiji ADHD-a je Strattera, prvi lijek za ADHD koji nije iz grupe psihostimulansa, a smatra se da djeluje na neurotransmiter norepinefrin i da na taj način modiﬁkuje moždanu aktovnost. Studija je provedena na 536 odraslih osoba sa ADHD poremećajem i kod 44% je došlo do smanjenja simptoma nakon uzimanja ovog lijeka. Ovo je najveća studija do sada učinjena u evaluaciji medikamenta za liječenje odraslih s ADHD-om (9).

Ispitanici i metodologija:

Cilj rada

Rezultati diskusija

Uočavanje zastupljenosti hiperaktivnosti i hiperaktivnog sindroma kod djece pri upisu u prvi razred osnovne škole, uz procjenu psihomotorne organizovanosti, kao i da li postoji razlika po učestalosti i ispoljavanju simptoma kod djevojčica i dječaka.

Hipoteze su tesirane parametarskim x2 testom sa 95% granicom pouzdanošću na signiﬁkantnost razlike (Tabela 1.) (11). Kod procjene psihomotorike donjih ekstremiteta rezultati su bili dobri kod 93,63% djece, odnosno, kod 96,59%, djevojčica i kod dječaka

90,91%. Slaba razvijenost psihomotorike donjih ekstremiteta nađena je kod 6,37% djece. Uopšteno se može reći da 50% djece, pored ADHD-a, imaju i razvojni poremećaj koordinacije, što se ogleda u nespretnom trčanju, čestim padovima, poteškoći u izvođenju višestepenskih motoričkih zadataka, npr. skakanje, bacanje lopte ili zadaci koji uključuju ravnotežu, poput vožnje bicikla. Poteškoće mogu biti u gruboj, ali i u finoj mtorici, gdje su često poteškoće u crtanju i pisanju prvi znak, koji se uoči pri ulasku djeteta u vrtić ili školu (12). Glavne karakteristike motoričkih problema su slaba posturalna kontrola (umjerena hipotonija ili hipertonija, slaba distalna kontrola, statička ili dinamička ravnoteža), poteškoće u motoričkom učenju (učenje novih vještina, planiranje pokreta, adaptacija na promjenu, automatizacija) i slaba senzoneuralna koordinacija (koordinacija udova, sekvencija pokreta, korištenje povratne informacije, strateško planiranje i dr.) (Tabela 2.) (13). U našoj studiji psihomotornu zrelost gornjih ekstremiteta (grafomotoriku) našli smo kod 80,59% djece, s boljim rezultatima kod djevojčica, 91,33%, nego kod dječaka 70,74%, a slaba razvijenost nađena je kod 19,41% djece i to kod djevojčica 8,67%, a kod dječaka 29,26%. Smatra se da 15 do 20% djece sa ADHDom ima spcifične teškoće u učenju, poremećaj u jednom ili više bazičnih procesa uključenih u razumijevanje ili korištenje jezika, govornog ili pisanog, uključujući nedovoljno razvijenu sposobnost slušanja, mišljenja, govora, čitanja, pisanja, ili računanja, a vjerovatno oko 50% djece sa specifičnim teškoćama u učenju ima ADHD što se ogleda: u razvojnom zaostajanju u motoričkoj koordinaciji i finoj motorici (dijete ima nezgrapan rukopis, sporije piše, ne stiže prepisati s table), ili poremećaju govornog i jezičkog

Istraživanje je provedeno u toku sistematskog pregleda djece, na upisu u prvi razred devet osnovnih škola. Uzorak je predstavljalo 823 djece, prosječne starosti 6,1 god. Za potrebe istraživanja korišten je interno konstruisan upitnik, koji je sadržavao: socioekonomske karakteristike i podatke koji se odnose na karakteristike porodice, roditelja i djece, kao i riziko faktore iz djetinjstva. Procjena emocionalnih i bihejvioralnih problema djece rađena je pomoću IOWA Conner’s upitnika, koji pokriva značajne aspekte dječje psihopatologije, procjenjuju kompetenciju, adaptivno funkcionisanje, emocionalne, socijalne i probleme ponašanja. IOWA Conner’s upitnici se koriste kao generalni skrining za identiﬁkaciju visokorizične djece koja zahtijevaju detaljniju procjenu kako bi se utvrdio ADHD poremećaj (10). U sklopu kliničkog pregleda djece rađeni su skrining testovi za procjenu grafomotorike, tj. psihomotoriku gornjih eksremiteta, što je i pouzdan parametar za procjenu inteligencije kod djeteta, zatim psihomotorike donjih ekstremiteta, lateralizacije i orijentacije u prostoru i na sebi, a imali su za cilj da identiﬁkuju djecu koja imaju razvojni premećaj koordinacije i poremećaj percepcije. Procijenjene su govorne i intelektualne mogućnosti koje su ujedno ukazivale i na važne oblasti pamćenja, mišljenja i logičkog rasuđivanja.

Tabela 1. Ukupno

PSIHOMOTORIKA DONJIH EKSTREMITETA

Broj

DJEČACI %

Broj

DJEVOJČICE %

Broj

razvijena

632

93,63

320

90,91

312

96,59

nerazvijena

0,15

0,28

nepotpuna

6,22

8,81

3,41

ukupno

675

100,00

352

100,00

323

100,00

x2 8,2 (p>0,05)

Z SIGNIFIKANTNO

7,52 (p>0,05)

SIGNIFIKANTNO

Tabela 2. Ukupno

GRAFOMOTORIKA:

Broj

DJEČACI %

Broj

DJEVOJČICE %

Broj

dobra

544

80,59

249

70,74

295

91,33

loša

0,89

1,70

nepotpuno razvijena

125

18,52

27,56

8,67

ukupno

675

100,00

352

100,00

323

100,00

114

44,36 (p>0,05)

SIGNIFIKANTNO

38,58 (p>0,05)

SIGNIFIKANTNO

N M K

M A G I S T E R I J

Tabela 3. Ukupno

LATERALIZACIJA

Broj

DJEČACI %

Broj

DJEVOJČICE %

Broj

uredna

577

85,86

286

81,25

291

90,94

nerazvijena

0,15

0,28

djelimično razvijena

13,99

18,47

9,06

ukupno

672

100,00

352

100,00

320

100,00

12,17 (p>0,05)

SIGNIFIKANTN

11,55 (p>0,05)

SIGNIFIKANTN

Tabela 4. Ukupno

ORIJENTACIJA U PROSTORU:

Broj

DJEČACI %

Broj

DJEVOJČICE %

Broj

dobra

628

92,9

329

93,2

299

92,6

djelimična

7,1

6,8

7,4

ukupno

676

100,0

353

100,00

323

100,00

Tabela 5. Ukupno

ZAKLJUČIVANJE:

Broj

DJEČACI %

Broj

DJEVOJČICE %

Broj

dobro

618

92,51

312

89,66

306

95,63

loše

0,45

0,57

0,31

djelomično (nedovoljno)

7,04

9,77

4,06

ukupno

668

100,00

348

100,00

320

100,00

razvoja iako ponekad može biti teško reći da li određeni problem proizlazi iz jezičkih teškoća ili ADHD-a (14). Postoje studije koje pokazuju da djeca koja su bila nespretna u dobu od šest ili sedam godina bez intervencije ostaju takva i nakon 10. godine života (Tabela 3.) (15). Prema našim rezultatima dobra lateralizacija i poznavanje dijelova sopstvenog tijela postignuta je kod 85,86% djece, a slabije razvijena je bila kod 14,14% djece. Sporiji razvoj ove psihomotoričke aktivnosti više je uočen kod dječaka 18,75%, nego kod djevojčica 9,06%, Sumacijom iskustva o dominantnosti jedne ruke u odnosu na drugu dijete postepeno otkriva i pojmove lijevo-desno, kao nove kvalitete svoga tijela i prostora u kome ono živi. To je bitno kako za razvoj spretnosti pokreta, tako i za razvoj psihičkih funkcija, prvenstveno mišljenja. Ukoliko su pojmovi o lateralizovanosti sebe i okolnog svijeta nejasni, onda se dijete neće snalaziti ni u oblasti matematičkog mišljenja niti u obuci čitanja i pisanja (Tabela 4.) (16).

Orijentisanost u prostoru i orijentacija prema predmetima iz okoline bila je zadovoljavajuća kod 92,9% djece, a loša kod 7,1% djece, što upućuje na mogućnost većih povreda u školi, kao i problema u usvajanju školskog gradiva kod ove djece (Tabela 5.) Zadovoljavajuće rezultate na intelektualnom polju, u našem istraživanju, imalo je 92,51% djece koja su uspješno izvršila postavljeni zadatak, od čega je zadovoljavajuće rezultate pokazalo 89,66% dječaka i 95,63% djevojčica, a 10,34% dječaka i 4,37 % djevojčica nije zadovoljilo na postavljena pitanja ili postavljeni zadatak. Istraživanja dokazuju da intelektualne sposobnosti zavise od broja sinapsi u mozgu. Po nekim autorima do pete godine formira se 50%, do sedme 75% i do dvanaeste godine do 95% sinapsi. Zato je ovaj period najznačajniji za stvaranje osnova za kasniji razvoj dječjih sposobnosti. Moderna neuropsihologija bavi se proučavanjem biološke podloge različitih psi-

7,739 (p>0,05)

SIGNIFIKANTNO

7,453 (p>0,05)

SIGNIFIKANTNO

hičkih funkcija (percepcija, pažnja, pamćenje, mašta...). Istraživanja pokazuju da je vrijeme do sedme godine najdinamičnije u razvoju mozga i da su povećane mogućnosti uticaja na obogaćivanje veza među neuronima. Stimulacijom mozga u procesu rada s djecom omogućuje se povećavanje neuronske mreže, a time i povećanje intelektualnih sposobnosti, IQ i apstraktnog mišljenja. Istraživanja su dokazala da djeca veoma rano mogu razvijati sposobnost apstraktnog mišljenja, da se logičko razmišljanje i brzo rješavanje problema može vježbati u procesu obrazovanja od najranijih dana. Ako je nauka dokazala da do četvrte ili pete godine preko 50% funkcija dječjeg mozga završava sazrijevanje, onda je jasno da bez uticaja na funkcije mozga u ranom periodu dolazi do zaostajanja djece u razvoju. Dokazano je da su odnosi i emocije značajna osnova u procesu učenja, da je svako dijete drugačije i da ga treba drugačije u odgoju tretirati, da je svako

Tabela 6. Dječaci

T SCOR

Broj

Djevojčice %

Broj

Ukupno %

Broj

≥ 11

10,27

6,8

8,63

≥ 18

1,87

1,02

1,46

Ukupno

429

394

823

115

N M K

M A G I S T E R I J

dijete sposobno za rast, učenje i napredak i da roditelji treba da imaju aktivnu ulogu u procesu dječjeg razvoja. IOWA COONER’S- INDEX HIPERAKTIVNOSTI (Tabela 6.) Na Connor’s skali za ADHD index na T skoru ≥ 11, identifikovano je 10,27% dječaka i 6,8 % djevojčica, koji se nalaze pod povećanim rizikom za poremećaj ponašanja, odnosno probleme u nastavnom procesu, a nad kojima treba vršiti dodatni nadzor u školi i u porodici, a na T skoru ≥18, identifikovali smo 1,87% dječaka i 1,02% djevojčica, koje je potrebno odmah uključiti u dalju psihijatrijko-psihološku obradu, radi potvrde dijagnoze za ADHD poremećaj. Roditelji obično uoče znake mentalnih poremećaja prije djetetove četvrte godine, ipak, ukoliko problemi nisu ozbiljni, ili jasno onesposobljavajući, dijagnoza se ne postavlja prije 10. godine (17). Manje od polovine djece sa identifikovanim problemom mentalnog zdravlja dobija tretman ili njihovi roditelji smatraju da njihova djeca ne trebaju tretman. U mlađoj grupi postoji razlika u odnosu na pol. Za djevojčice kojima treba tretman roditelji značajno manje misle da im je on potreban, tako da je ova grupa mlađih devojčica sa emocionalnim problemima (anksioznost i depresivnost), u posebnom riziku, da se njihovi problemi ne prepoznaju ili ne dobiju adekvatan tretman. Dijete s poremećajem, kao što je deficit pažnje i hiperaktivno ponašanje, često utiče na disfunkcionisanje cjelokupne porodice, te dolazi do problema u interpersonalnim odnosima različitog intenziteta, a problem postaje izražajniji u odnosima s drugom djecom i nastavnicima kada dijete krene u školu. Svi ovi problemi dovode do loših samoprocjena i problema prilagođavanja, naročito u školskoj sredini. Školu napuštaju polupismeni i s nekompletnim obrazovanjem. Hiperaktivna djeca imaju poteškoće koje mogu uzrokovati ozbiljne probleme njima i

116

drugim ljudima, ali su ona u svim drugim aspektima normalna djeca. Ona imaju misli, osjećaje, želje i snove kao i svi drugi ljudi. Iako je izrazito važno da dijete s ovim poremećajem bude identiﬁkovano kako bi se njemu i porodici mogao pružiti adekvatan tretman.

Literatura: 1.

2. 3.

Zaključak Nakon kliničkog pregleda na uzorku od 675 djece sa prosječnom starošću od 6,1 god, statističkom analizom smo dokazali da kod djevojčica postoji statistička značajnost u odnosu na dječake istog doba u psihomotornoj organizovanosti tipa: motorne spretnosti na gornjim ekstremitetima (x2= 44,36), na donjim ekstremitetima (x2= 8,2), da imaju bolju lateralizaciju i orijentaciju na sebi (x2= 12,17 ), kao i da su intelektualno zrelije na upisu u školu (x2= 7,739). Na uzorku od 832 djece na upisu u prvi razred osnovne škole dokazali smo da ne postoji statistički značajna razlika u pojavi hiperaktivnosti kod djece koja dolaze iz lošijeg socioekonomskog statusa i nekompletnih porodica, kao i između dječaka i djevojčica, iako su dječaci bili hiperaktivniji pri upisu i statistički značajno ih je više iz nekompletnih porodica. Pod povećanim rizikom za poremećaj ponašanja, odnosno probleme u nastavnom procesu, i nad kojima treba vršiti dodatni nadzor u školi i porodici, je 10,27% dječaka i 6,8 % djevojčica, a dentiﬁkovali smo 1,87% dječaka i 1,02% djevojčica, koje je potrebno odmah uključiti u dalju psihijatrijsko-psihološku obradu radi potvrde prave dijagnoze za ADHD sindrom. Mnogim odraslima sa ADHD-om, to stanje nije bilo dijagnostikovano dok su bili djeca, a krajnji rezultat toga je da su odrasli boreći se s poremećajem za koji nisu ni znali da ga imaju (18).

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

11. 12. 13. 14.

15.

16. 17.

18.

Sandowal J, Lambert N, Sassone D: The identification and labeling of hyperactivity in children. An interactive model. In: Hyperactive children: The social etiology of identification and treatment. New York: Academic Press 1980. Jovanović N, Jovanović-Firevski T, Jovanović S. Deficit pažnje i hiperaktivnost kod dece. Centar za Primenjenu Psihologiju Društva Psihologa Srbije, 2006. Sizoo B, Brink V, Koeter M, Eeinge GM, Cremers-Wijngaarden P, Gaag RJ. Treatmen seeking adults with autisam or ADHD and co-morbid Substance Use Disorder: Prevalence, risk factors and functional disability. Drug and Alcohol Dependence, 2010; 107(1):44-50. Murray J, Farrington DP. Risk factors for conduct disorder and delinquency: key findings from longitudinal studies. Canadian Journal of Psychiatry, 2010; 55(10):633–642. Eme R. ADHD and the Juvenile Justice Sistem. Journal of Forensic Psychology, 2008; 8(2):174-185 Prebeg Ž, Prebeg Ž. Higijena i škola. Školska knjiga, Zagreb, 1972. Janković S. i saradnici. Smjernice za praktični rad ljekara. Hemofarm, Vršac, 2001. Bujas - Petković Z. Psihofarmakoterapija u neuropedijatriji. Paediatr Croat, 2006; 50: UDK 615.45; 615.14. Clinical practice guideline: treatment of the school-aged child with attention-deficit/hyperactivity disorder. Pediatrics, 2001; 108(4):1033-44. Solanto MV, David DJ, Marks D, Wasserstein D, Mitchell K, Abikoff HD, Alvir JM, Kofman MD. Efficacy of Meta-Cognitive Therapy for Adult ADHD. Am J Psychiatry, 2010; 167:958-968. Petz B. Osnovne statističke metode za nematematičare, Naklada Slap, Jastrebarsko, 2002. Cousins M, Smyth MM. Developmental coordination impairements in adulthood. Human Movement Science, 2003; 22:433-59. Geuze RH. Postural control and children with developmental coordination disorder. Neural Plasticity, 2005; 12:183-96. Manning SC, Miller DC. Identifying ADHD Subtypes using the Parent and Teacher Rating Scales of the Behavior Assessment Scale for Children. Journal of Attention Disorders, 2001; 5(1):41-51. Missiuna C, Moll S, Lan H, King S, King G. A troubling trajectory the impact of coordination difficulties on children’s developmental. Physical and Occupatinal Therapy in Pediatrics, 2007; 27:81-101. Kovačević D, Bojanin S, Išpanović V. Priručnik za procjenu psihomotornog razvoja predškolske dece. Beograd, 1984, Institut za mentalno zdravlje. Sourander A, Jensen P, Rönning JA, Niemelä S, Helenius H, Sillanmäki L, Kumpulainen K, Piha J, Tamminen T, Moilanen I, Almqvist F. What is the early adulthood outcome of boys who bully or are bullied in childhood? The Finnish “From a Boy to a Man” study. Pediatrics, 2006; 120(2):397-404. Kesler R C,Adler L, Barkley R, Biderman J,et al.The prevalence et correlate of adult ADHD in the United States: Results from the National Comorbidity Survey Replication. Am Journal of Psychiatry, 2006; 163:724-732.

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

117

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

periodu od 7.7.2012. do 12.7.2012. godine u Kankunu (Meksiko) održan je 32. međunarodni kongres ISBT (Međunarodno udruženje za transfuziju krvi, osnovano 1935. godine, koje danas ima preko 2.000 profesionalaca iz 97 zemalja svijeta). Među preko 4.600 učesnika na kongresu je učestvovalo i šest transfuziologa iz RS: Prim. dr Gordana Guzijan, dr Snežana Gegić, dr Božana Selak-Đukelić, dr Marija Cvjetković, dr sc. Ana Macura i prim. dr Miroslava Vasić. Dr Cvjetković i Dr Macura su učestvovale sa poster prezentacijom na temu „Uticaj migracije stanovništva na frekvenciju ABO i Rh D antigena“. Glavne teme kongresa su bile: • Davaoci krvi, donacije i komponente krvi • Menadžment i organizacija • Celularna terapija • Hemovidžilans • Informacione tehnologije • Imunobiologija krvnih ćelija • Neželjeni efekti transfuzija • Klinička transfuzija Predavanja su održana u vidu oralne i poster prezentacije, a organizovano je nekoliko satelitskih simpozijuma od strane najpoznatijih dobavljača kao što su: Octapharma, Orto Clinical Diagnostics, Roche, Frezenius, Imukor, GFE Blut mBH, Novartis Diagnostics i dr. Ceremonija otvaranja 32. ISBT kongresa protekla je u svečanoj atmosferi , a pozdravne riječi uputili su Silvano Wendel (ISBT predsjednik) i Julio Martinez Alva-

32. međunarodni kongres transfuziologa

20th World Congress of child and adolescent psychiatry

Parizu je od 21. do 25. jula 2012. god. održan 20. svjetski kongres dječje i adolescentne psihijatrije pod pokroviteljstvom Međunarodnog udruženja za dječju i adolescentnu psihijatriju (IACAPAP) i Francuskog udruženja za dječju i adolescentnu psihijatriju pod motom „Brain, Mind and Development“ u cilju boljeg razumijevanja i brige za mentalno zdravstvene probleme djece u budućnosti. Na kongresu je učestvovalo više od 2.000 učesnika iz 84 zemlje sa svih kontinenata. Program je uključivao plenarna predavanja, debate sa ekspertima, koje su bile posebno posjećene; sesije sa najnovijim saznanjima iz dječje psihijatrije. Posebne sesije su bile posvećene upotrebi medikamenata i kontroverzama u psihofarmakologiji djece i adolescenata, dugotrajnom ishodu ADHD u djece, ranoj prevenciji i tretmanu disruptivnih poremećaja, bipolarnom poremeća118

rez (predsjednik kongresa). Upriličene su dodjele nagrada zaslužnim ISBT članovima, zaslužnim nacionalnim službama transfuzije i Vox sanqinis Best prize award. Poslije oﬁcijelnog dijela otvaranja kongresa svi prisutni su mogli naučiti o kulturi Maja kroz istoriju, uživajući u ceremoniji drevnih plesnih rituala i tradicionalnoj muzici.

U vankongresnim terminima program putovanja je omogućio posjete znamentim kulturnoistorijskim spomenicima, kao što su piramide u postojbini Asteka (Piramide Sunca i Mjeseca), Maja (Ćićenica), antropološki muzej ili pogled na stalno aktivni vulkan Popokatepetl na planinskom masivu Sijera Madre. Prim. dr Miroslava Vasić, spec. transfuziolog, predsjednica Udruženja transfuziologa RS

ju u dječjoj dobi, autizmu, traumatskim iskustvima djece u ratu i novostima u budućem klasiﬁkacionom sistemu (DSM-V i ICD-11). Za vrijeme kongresa organizirane su specijalne sesije Svjetskog udruženja za mentalno zdravlje dojenčadi, Afričkog udruženja za mentalno zdravlje djece i adolescenata i Azijskog društva za dječju i adolescentnu psihijatriju. Na kongresu je učestvovala i predstavnica Republike Srpske prof. dr Marija BurgićRadmanović sa radom“Family dysfunction in youth with behavioral disorders”. Prof. dr Marija Burgić-Radmanović

N M K

Trening “HIV/AIDS stigma i diskriminacija”

Domu zdravlja Bijeljina, u saradnji sa Institutom za javno zdravstvo Republike Srpske, održan trening “HIV/AIDS stigma i diskriminacija”, namijenjen zdravstvenim radnicima, a u cilju povećanja znanja o infekciji HIV-a i smanjenja HIV/AIDS stigme i diskriminacije u zdravstvenom sektoru. Trening je kao predstavnica instituta održala dr Stela Stojisavljević, koordinator projekta “Povećanje univerzalnog pristupa za populacije pod povećanim rizikom u BIH”, koji je ﬁnansirao “Globalni fond za borbu protiv tuberkuloze, AIDS-a i malarije”. Dr Stojisavljević se na početku svog izlaganja zahvalila direktoru Doma zdravlja Bijeljina dr Zlatku Maksimoviću na podršci i pomoći oko realizacije ovog treninga i istakla značaj ovakvih edukacija za zdravstvene radnike i njihov odnos prema pacijentima zaraženim HIV-om. Doc. dr Zlatko Maksimović, direktor Doma zdravlja Bijeljina, je izjavio da su Dom zdravlja, grad Bijeljina, kao i Centar za socijalni rad, u saradnji sa Institutom javnog zdravstva Republike Srpske, aktivno uključeni u kontinuiranu edukaciju i prevenciju ove bolesti, a sve u cilju unapređenja zcravstvene zaštite naših pacijenata.

s t r u ~ n i

s k u p o v i

U Zavodu za kliničku radiologiju

Posjeta MR aplikatora

Zavodu za kliničku radiologiju Kliničkog centra Banjaluka, u periodu od 2. do 4. oktobra 2012. godine, održana je napredna edukacija zbog rada na uređaju za magnetnu rezonancu GE Signa 3.0 T. Predavač i demonstrator trodnevne edukacije bio je g. Aléxis Giakoumelos, ﬁzičar i specijalista za napredne kliničke aplikacije kompanije „General Electric“ za Jugoistočnu Evropu. Obuci su prisustvovali ljekari radiolozi i radiološki tehničari koji obavljaju preglede magnetnom rezonancom, kao i tim za tehničku podršku Zavoda za kliničku radiologiju. Ovo je četvrta posjeta g. Giakoumelosa Zavodu

Dom zdravlja Kostajnica

Škola za trudnice

raksa je pokazala da trudnice često zbog nedostatka vremena zdravstvenih radnika ostaju uskraćene za mnoge odgovore vezane za trudnoću, porođaj, dojenje i njegu novorođenčeta. U Domu zdravlja Kostajnica je prepoznat problem i od 1. oktobra 2012. godine krenula je s radom Škola za trudnice kojom će se trudnice u zadnjem trimestru trudnoće, uz saglasnost ginekologa, kroz teorijske časove i praktične vježbe, psihofizički pripremiti za porođaj i roditeljstvo. Edukaciju će vršiti mulidisciplinarni tim: ginekolog dr Šaban El Gazi, pedijatar dr Radmila Karan, stomatolog dr Faruk Kahvić, dipl. medicinar zdravstvene njege Ivana Brkić-Borisavljević, polivalentna patronažna sestra Milena Đurić i volonterski angažovana viša fizioterapeutkinja Dijana Pavić. Škola za trudnice će trajati osam časova koji će se održavati dva puta sedmično u malim grupama od četiri do šest trudnica, u prostorijama naše ustanove. Kroz ovu interaktivnu radionicu trudnice će se upoznati s osnovnim elementima normalne trudnoće, porođaja i babinja, te kroz gimnastičke vježbe ojačati pojedine grupe mišića koji učestvuju u porođaju, vježbe relaksacije, savladati tehnike disanja i napinjanja u različitim porođajnim dobima, ali pokušaćemo da razbijemo ranije stvorene uslovne reflekse koji povezuju porođaj sa boli. Vježbama na lutki pripremićemo ih za prve nedjelje života njihove bebe i kako da savladaju tehniku pravilnog dojenja. Škola za trudnice bi omogućila prisustvo trudnicama sa susjednih opština, ali i budućim zainteresovanim očevima.

za kliničku radiologiju i za razliku od prethodnih obuka, prilikom kojih su prvi put uvođene pojedine procedure snimanja, sada su postojeći protokoli snimanja optimizovani kako bi omogućili kvalitetniju dijagnostiku. Optimizacija je izvršena u svim nivoima od pozicioniranja pacijenata i akvizicije do postprocessing-a dobijenih podataka. Između ostalih, optimizovane su procedure MR abdomena, MR enterografije i kolonografije, MRCP-a, MR zglobova, MR grudnog koša, MR mekih tkiva vrata te neuroradiološke MR-procedure (MR glave, MR hipofize, MR svih segmenata kičme te MR spektroskopija, koja se praktikuje od 2011). Ovom edukacijom dodatno je proširen spektar dijagnostičkih usluga Zavoda za kliničku radiologiju, a trenutna praksa podignuta je na viši nivo.

Ivana Brkić-Borisavljević, dipl. med. zdrav. njege

119

INFO VIJESTI - STUDENTI

U Univerzitetskom gradu u Banjaluci

Otvorena ambulanta za studente

kampusu banjalučkog univerziteta ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Ranko Škrbić, zajedno sa predsjednikom Republike Srpske Miloradom Dodikom, svečano je otvorio studentsku ambulantu u Univerzitetskom gradu u Banjaluci. „U narednih nekoliko dana počeće kompletna zdravstvena zaštita svih studenata koji studiraju na banjalučkom univerzitetu, čime su stvoreni realni preduslovi da ovaj kampus dobije epitet studentskog grada“, rekao je Škrbić. On je dodao da je resorno Ministarstvo dalo saglasnost i novac da se da se u okviru Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci otvore dvije stomatološke ambulante za potrebe studentske populacije, a da je u saradnji sa kabinetom predsjednika Srpske dodatni prostor adaptiran za dvije ambulante porodične medicine. Rektor Univerziteta u Banjaluci Stanko Stanić izrazio je zadovoljstvo zbog činjenice da je oko 17 hiljada studenata Univerziteta u Banjaluci danas dobilo mjesto zdravstvene zaštite. „Naša je želja da što manje posla imamo u ambulanti, odnosno da nam omladina bude

zdrava, ali da što više dolazi na rekreaciju“, istakao je rektor Stanić. Svečanosti otvaranja ambulante u okviru banjalučkog univerziteta prisustvovali su ministri

Savez studenata Medicinskog fakulteta u Banjaluci

Saradnja sa studentima iz Rusije

avez studenata Medicinskog fakulteta u Banjaluci (SSMF) u saradnji sa SRP „Bratstvo“, 18.8.2012. godine u Moskvi potpisao je sporazum o saradnji sa Nacionalnim savezom studenata medicine Rusije (NSSM). Ovim sporazumom ispunjavaju se uslovi za početak aktivne saradnje između Medicinskog fakulteta u Banjaluci i državnog Medicinskog univerziteta u Moskvi. U skladu sa pomenutim sporazumom planirano je da od naredne godine počne stručna razmjena studenata medicine između Banjaluke i Moskve te više od deset gradova u Rusiji. Za početak je dogovoreno deset razmjenskih mjesta za studente obje strane. Studenti iz Banjaluke imaju mogućnost da obavljaju praksu u bolnicama u više od deset gradova Rusije, među kojima su i Moskva i Sankt Peterburg, u trajanju od mjesec dana na željenom odjeljenju. Izražena je želja sa obje strane da od akademske 2013/2014. počne i razmjena studenata Odsjeka stomatologije i farmacije te na120

u Savjetu ministara BiH, ministri u Vladi Srpske, predstavnici gradskih vlasti, rektori oba javna univerziteta, te profesori i studenti. Nataša Aleksić, Služba za odnose s javnošću, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske

učna saradnja u smislu aktivnog učešća na studentskim kongresima naših studenata u Rusiji i obratno. Takođe, planirano je da se u bliskoj budućnosti počnu održavati i gostujuća predavanja profesora iz Rusije u Banjaluci, za početak bar jednom u semestru, što je naš naredni cilj. Ovo je projekat s ciljem da se mladi iz Republike Srpske i Rusije povežu te da naši studenti imaju priliku da upoznaju kako rusku kulturu i jezik, tako i metode rada iz oblasti medicine u Rusiji, isto tako i obratno. Na ovaj način širimo kako humanizam, koji medicina nosi u sebi, tako i prijeteljstvo i vijekovnu povezanost naših naroda. Kao rezultat rada koordinatora Sekcije za naučno-istraživački rad SSMF-a Rajka Ćulibrka tokom naredne akademske godine Medicinski fakultet u BL jedini u BiH će moći da se pohvali da ima studenta koji učestvuje u organizaciji i promociji dva najveća evropska kongresa biomedicinskih nauka, a to su LIMSC i ISCOMS, oba kongresa se održavaju u Holandiji. Ova pogodonost će omogućiti studentima Medicinskog fakulteta u Banjaluci da dobiju detaljne informacije od kolege iz prve ruke o uslovima učešća i prijave radova na ova dva kongresa te odgovore na sva pitanja vezana za odlazak i boravak u Holandiji tokom trajanja kongresa. Radomir Jerkić, predsjednik SSMF-a

I N F O V I J E S T I - C RV E N I K R S T

Pokazna vježba prve pomoći U okviru obilježavanja 100. godina gradskog Crvenog krsta u Banjaluci je 29. septembra izvedena velika pokazna vježba iz prve pomoći, realističkog prikaza povreda stanja i oboljenja. Saobraćaj u glavnoj ulici u centru grada je bio obustavljen. U insceniranom saobraćajnom udesu autobusa i dva automobila je učestvovalo oko 60 aktivista i volontera Cr-

venog krsta, studenata Medicinskog fakulteta Klub mladih, vatrogasci, policija i Služba hitne pomoći iz Banjaluke. - Željeli smo da ukažemo građanima i nadležnim institucijama na značaj i ulogu Crvenog krsta da bismo u nepredviđenim situacijama

Iz aktivnosti Crvenog krsta Kotor Varoš

Svjetski dan srca

Opštinska organizacija Crvenog krsta Kotor Varoš organizovala je 28. septembra 2012. godine, u novoj zgradi Crvenog krsta, akciju povodom Svjetskog dana srca. Građanima Kotor Varoša koji su se odazavali u velikom broju ljekar-volonter Crvenog krsta dr Sanja Imamović, uz pomoć pripadnika Kluba mladih Crvenog krsta Kotor Varoš, mjerila je šećer u krvi, krvni pritisak, te indeks tjelesne mase. Nakon mjerenja građani su dobili savjete lijekara kako mogu smanjiti rizik bolesti srca i moždanog udara uz prigodan propagandni materijal. Akcija je trajala od 9-14 časova i pri tome je pregledano 77 građana svih životnih doba.

mogli zajedno da djelujemo - rekla je sekretarka Crvenog krsta Željka Ilić. Vježbu su posmatrali predstavnici Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS, predstavnici Gradske uprave i brojni građani. Medici.com

koja je stavila na raspolaganje svoje znanje i vrijeme Crvenom krstu, te nabavci potrebne medicinske opreme za rad na terenu, stvoreni su uslovi da se obiđu i pregledaju invalidi, stara i iznemogla socijalno ugrožena lica u najudaljenijim dijelovima opštine. Ekipa za socijalni rad Crvenog krsta, zajedno sa ljekarom volonterom, je već početkom septembra o.g. krenula na najnepristupačnije dijelove mjesnih zajednica Zabrđe i Vagani. Tom prilikom obišli su 13 najugroženijih porodica (22 lica) i izvršili ljekarske preglede. Takođe im je uručena humanitarna pomoć u hrani i odjeći i ažurirani podaci o njihovoj socijalnoj situaciji (uslovi stanovanja, izvori prihoda, zdravstveno stanje, potrebe u lijekovima i ortopedskim pomagalima itd.) Akcija se nastavlja do kraja godine kada je u planu da se posjeti i ostalih 156 lica sa evidencije Crvenog krsta u osam mjesnih zajednica kotorvaroške opštine. Pored obilaska najugroženijih socijalnih slučajeva na opštini, uvida u njihovo trenutno zdravstveno i socijalno stanje, važno je istaći da se pristupa izradi baze podataka radi animiranja donatora. Takođe, kotorvaroški Crveni krst planira do kraja godine organizovati „Zdravstvene dane“ u tri najnepristupačnije mjesne zajednice opštine: (Kruševo Brdo, Liplje, Vagani) kako bi omogućili građanima sa tih područja da se podvrgnu besplatnom opštom ljekarskom pregledu. Borislav Brborović

Humanitarna akcija „Niste zaboravljeni“ Opštinska organizacija Crvenog krsta Kotor Varoš je osmislila i pokrenula novu zdravstveno-socijalnu akciju pod radnim nazivom „Niste zaboravljeni“. Zahvaljujući ljekaru-volonteru dr Sanji Imamović iz Kotor Varoša 121

INFO VIJESTI

Međunarodna nedjelja djeteta, 1-7. oktobra

Pokloni od predsjednika Republike Srpske

značajno za zdravo potomstvo i normalan rast i razvoj”, naglasio je Škrbić. Načelnik Klinike za ginekologiju i akušerstvo Kliničkog centra Banjaluka Saša Savić rekao je da su rekonstrukcijom sistema ventilacije i klimatizacije stvoreni uslovi da se porodilje i bebe na adekvatan način prilagode postporođajnom periodu.

U Klinici za dječje bolesti

Instalirani inkubatori

Sastanak predstavnika SSDM-a i FZO-a

Partnerstvom do zajedničkih ciljeva

Kliniku za ginekologiju i akušerstvo 5. oktobra 2012. godine posjetili su predsjednik Republike Srpske gospodin Milorad Dodik i ministar zdravlja i socijalne zaštite prof. dr Ranko Škrbić. Razlog za njihovu posjetu je Međunarodna nedjelja djeteta i tim povodom predsjednik Srpske je darovao 500 KM svakom novorođenčetu koje se rodi u periodu od 1. do 7. oktobra 2012. godine. Gosti su obišli III i IV sprat objekta Maternite gdje je, zahvaljujući donaciji predsjednika Srpske Milorada Dodika, u potpunosti završena rekonstrukcija sistema ventilacije i klimatizacije. Sredstva za ovu rekonstrukciju u visini od 450.000 KM obezbijeđena su iz budžeta predsjednika RS čime su stvoreni bolji uslovi za boravak beba i porodilja. “Obezbijeđen je novac i za kompletnu rekonstrukciju Kliničkog centra Banjaluka i ona će biti nastavljena u narednim godinama, tako da će ovaj centar biti jedan od najprestižnijih u regionu”, istakao je Dodik nakon posjete odjeljenjima ginekologije i pedijatrije. “Konstantno radimo na poboljšavanju uslova u bolnicama i zdravstvenom sektoru Republike Srpske, posebno porodilištima i dječjim odjeljenjima”, istakao je Dodik. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Ranko Škrbić rekao je da su zahvaljujući kontinuiranim aktivnostima ministarstva i akciji “Uljepšajmo naša porodilišta”, sva porodilišta u Srpskoj uređena i prilagođena najsavremenijim standardima, tako da porodilje imaju najbolje uslove za boravak u bolnici. “Sve bolnice u Srpskoj nose preﬁks ‘Prijatelj beba’ i sve su dobile sertiﬁkat UNICEF-a. Jedina smo zemlja u većem dijelu Evrope gdje se primjenjuje ovakav način rada s bebama i majkama. Imamo daleko bolji rani rast i razvoj, manje koristimo vještačku hranu, što je veoma 122

Latinska izreka «Audiatur et altera pars» (Neka se čuje i druga strana), dobila je svoju potvrdu i na sastanku predstavnika Strukovnog sindikata doktora medicine i Fonda zdravstvenog osiguranja RS, koji je održan krajem avgusta ove godine. Brojni nesporazumi između ovog strukovnog sindikata i Fonda, pokazalo se, posljedica su izostanka međusobnog informisanja, što bi trebalo da bude prevaziđeno, saglasile su se obje strane.

Dr Miodrag Femić

Na sastanku koji je održan na inicijativu Fonda zdravstvenog osiguranja, razgovarano je o kriterijumima i principima ugovaranja usluga s privatnim i javnim zdravstvenim ustanovama, o položaju zdravstvenih radnika, odlasku ljekara iz RS, ﬁnansiranju zdravstvene zaštite i drugim aktuelnim temama. Predstavnici sindikata su posebno istakli ključnu ulogu doktora u razvoju zdravstvenog sistema i da na tome žele da grade partnerstvo s Fondom. Bolji položaj i uslovi rada doktora u zdravstvenim ustanovama su interes Fonda, istakli su predstavnici ove institucije, dodajući da je to izvjesnije zajedničkim djelovanjem. Prema zaključku sa ovog sastanka, u narednom periodu treba očekivati unapređenje partnerskih odnosa između Fonda i Strukovnog sindikata doktora medicine kako bi se do zajedničkih ciljeva stiglo brže i jednostavnije.

U Klinici za dječje bolesti Kliničkog centra Banjaluka instalirana su četiri inkubatora proizvođača ﬁrme „Dräger Medical AG&Co KG Lübeck“ iz Njemačke tip „Caleo“. Dva inkubatora su donacija predsjednika Srpske gospodina Milorada Dodika, koji je na ovaj način dao svoj doprinos u liječenju naših najmlađih pacijenata, a dva inkubatora je ﬁnansirao Klinički centar Banjaluka. „Dräger Caleo“ je neonatalni inkubator, namijenjen prijevremeno rođenim bebama. Ovaj inkubator ima potpuno nov dizajn. Objedinjuje sve karakteristike modernog inkubatora: kontrolu temperature vazduha, kontrolu temperature bebe, monitoring periferne i unutrašnje temperature. Vertikalno podešavanje visine, rendgenska kaseta koja se nalazi ispod dušeka i ladica su takođe dijelovi standardnog „Caleo“ paketa. Odjeljak za bebe je u obliku zaobljene kapsule napravljene od polikarbonata modernog dizajna. Gornji dio inkubatora se može otvoriti kako bi se omogućio lakši pristup bebi.

JZU Dom zdravlja Banjaluka

Još novih ambulanti U mjesnoj zajednici Ada, 21. septembra ove godine, otvorena je ambulanta porodične medicine koju su svečano otvorili gradonačelnik Banjaluke, predsjednik Skupštine grada i direktorka Doma zdravlja. Gradonačelnik Dragoljub Davidović je rekao da je grad Banjaluka do sada mnogo uradio na izgradnji i opremanju ambulanti porodične medicine i poboljšanju primarne zdravstvene zaštite i da je ovo 76. ambulanta koja je otvorena. “Ada je suštinski urbani dio grada i bilo je logično da u ovom naselju otvorimo ambulantu”, istakao je gradonačelnik. Predsjednik Skupštine grada Slobodan Gavranović izrazio je uvjerenje da će ljekarski tim

INFO VIJESTI

građanima Ade pružiti kvalitetnu zdravstvenu zaštitu. Rekao je i da je politika Skupštine grada išla u pravcu da sve usluge budu dostupne građanima i da je to danas u Adi i realizovano. “Ostaje nam da završimo ambulante u još šest mjesnih zajednica. Ove godine počećemo s izgradnjom ambulante na Kočićevom vijencu, a uskoro ćemo otvoriti i ambulantu na Paprikovcu. U nekim situacijama nismo mogli da čekamo izgradnju i zbog toga smo uzimali prostor u zakup, kao što je to slučaj u Adi”, istakao je Gavranović.

Direktorka Doma zdravlja, prof. dr Gordana Tešanović, rekla je: “Ambulanta u Adi je površine 80 m2, ima jednu specijalističku ordinaciju, salu za intervencije te recepciju, gdje građani mogu ostvariti kontakt sa zaposlenima u ambulanti. U ovom objektu građani će u prvo vrijeme dobijati standardni paket usluga primarne zdravstvene zaštite, a potom i usluge iz hematologije i biohemije”. Ona je dodala da će u ambulanti raditi jedan tim porodične medicine od 7 do 15 časova, a kako broj registrovanih pacijenata bude rastao, tako će se i broj timova povećavati. Prisutne je ukratko podsjetila na sve što je u proteklom periodu urađeno u Domu zdravlja Banjaluka i navela da se Dom zdravlja od danas nalazi u 32 mjesne zajednice sa 33 objekta ambulanti porodične medicine, a da je planom mreže ambulanti porodične medicine planirano da grad ima njih 38. Otvaranju ove ambulante prisustvovao je i veliki broj stanovnika Ade koji su veoma zadovoljni što je njihova mjesna zajednica dobila ambulantu. Predsjednik Skupštine grada Banjaluka Slobodan Gavranović i direktorka Doma zdravlja prof. dr Gordana Tešanović otvorili su 28. septembra i ambulantu u mjesnoj zajednici

Paprikovac. “Grad je vodio kontinuiranu politiku u ovoj oblasti zajedno sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite, želeći prevashodno da usluge zdravstvene zaštite približi građanima”, rekao je Gavranović. Direktorka Doma zdravlja je rekla da je zahvaljujući kontinuiranoj pomoći gradske uprave i resornog ministarstva u proteklih šest i po godina u objekte Doma zdravlja uloženo više od devet i po miliona KM. U Mjesnoj zajednici Kočićev vijenac 2. oktobra položen je kamen temeljac za izgradnju objekta ambulanti porodične medicine i objekta mjesne zajednice. Predsjednik Skupštine grada je izjavio da će izgradnjom ovog objekta građani MZ Kočićev vijenac dobiti prostorije koje će zadovoljiti potrebe građana ovog naselja kada je u pitanju primarna zdravstvena zaštita. Dodao je da je gradska skupština ušla u ovaj projekat prošle godine kao prioritetan i da će biti ﬁnansiran iz dijela kreditnih sredstava u visini od 850.000 KM. Direktorka Doma zdravlja je istakla da će se u novom objektu nalaziti četiri ambulante sa osam timova porodične medicine, te laboratorija sa hematološkim i biohemijskim uslugama.

“U ovom trenutku je na Kočićevom vijencu registrovano izimeđu deset i jedanaest hiljada građana, a ambulante će moći pružati usluge i za 20.000 građana”, rekla je direktorka i napomenula da su timovi porodične medicine do završetka izgradnje objekta privremeno smješteni u prizemlju Doma “Rada Vranješević”.

Maksimović izjavio je da samo zdrav čovjek može pomoći sebi, svojoj porodici, društvu i državi, kao i da je promocija zdravlja i prevencija bolesti prioritet u radu Doma zdravlja Bijeljina. Rezultat tog opredjeljenja su i ovakve akcije koje iz godine u godinu imaju pozitivne efekte. Ono što, s druge strane, s ponosom ističemo je činjenica da svake godine ima sve manje sela u kojima postoji potreba da se organizuju pregledi jer se svake godine širi mreža sektorskih ambulanti. Na kraju, pozivamo stanovništvo da iskoristi priliku i da besplatno kontroliše svoje zdravlje. Svjetski dan srca Dom zdravlja Bijeljina je povodom obilježavanja Svjetskog dana srca organizovao više punktova u gradu gdje su svim zainteresovanim sugrađanima medicinske ekipe prekontrolisale najčešće pokazatelje povećanog rizika za nastanak kardiovaskularnih oboljenja, a to su: vrijednost krvnog pritiska, nivo šećera i nivo holesterola u krvi. Osim toga, doktori su razgovarali sa sugrađanima ukazujući im na to kako usvajanjem pravilnih životnih navika mogu u značajnoj mjeri smanjiti rizik od obolijevanja. Naročitu pažnju smo posvetili najmlađima pa su tako docent dr Zlatko Maksimović, vaskularni hirurg, i dječji kardiolog dr Snežana Simić-Perić savjetovali roditelje kako da, njegujući zdrave navike kod svoje djece, direktno utiču na njihovo zdravlje a naročito na zdravlje kardiovaskularnog sistema.

Iz Doma zdravlja Bijeljina

Akcija „Besplatni pregledi“ Dom zdravlja Bijeljina tokom septembra i oktobra tradicionalno organizuje besplatne preventivne preglede u seoskim mjesnim zajednicama. Ove godine akcija će započeti pregledima u Srednjoj Čađavici. Mještani ovog sela imaće priliku da budu pregledani od strane doktora medicine, doktora stomatologije, kao i da urade EKG snimak srca i laboratorijske analize. Direktor Doma zdravlja docent dr Zlatko

Nove ambulante U prisustvu gradonačelnika Bijeljine Miće Mićića, pomoćnika ministra zdravlja i socijalne zaštite dr Milana Latinovića, brojnih zvanica i stanovnika Crnjelova 19. septembra je otvorena novoizgrađena ambulanta porodične medicine u Donjem Crnjelovu. Ambulanta je izgrađena i opremljena sredstvima Doma zdravlja, Ministarstva zdravlja i 123

INFO VIJESTI

Sedmi Dani porodične medicine Republike Srpske Teslić, 02-04. oktobar 2012. Gradske uprave. Sredstva za izgradnju (150.000KM) obezbijedio je Dom zdravlja Bijeljina svojim domaćinskim poslovanjem, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske opremu, a Gradska uprava Bijeljina građevinsku dozvolu. U Modranu je 30. septembra otvorena ambulanta porodične medicine, sagrađena zajedničkim ulaganjem lokalne uprave i Doma zdravlja Bijeljina. Ovo predstavlja još jedan korak ka ostvarenju cilja da nijedan stanovnik Semberije

Udruženje porodične medicine RS organizuje od 2-4.11.2012. konferenciju “7. dani porodične medicine Republike Srpske sa međunarodnim učešćem” u Tesliću, hotel “Kardial”. Teme konferencije: 1. Zbrinjavanje akutnih i hroničnih rana 2. Urgentna stanja 3. Bolesti respiratornog sistema 4. Upute dijagnostičko-terapijskih vodiča 5. Sve relevantne teme za porodičnu medicinu. Pri prijavljivanju rada ispoštovati sljedeće: - Struktura rada - uvod, cilj rada, metodologija, rezultati, zaključak. - Broj riječi u tekstu apstrakta: do 250 - Na posebnoj strani navesti: puna imena autora, titule, naziv ustanove u kojoj su zaposleni, e-mail - Rok: 31. septembar 2012. - Svi radovi mogu biti prezentovani u formi oralne prezentacije.

ne mora da pređe više od četiri kilometra do prve ambulante. Mještani Modrana ističu da je za njih od neprocjenjivog značaja činjenica da više neće morati da idu u Bijeljinu ili Janju kod ljekara. U naselju Pučile 5. oktobra svečano je otvorena nova ambulanta porodične medicine. Sredstva za adaptaciju prostora namijenjenog za ambulantu obezbijedila je Gradska uprava Bijeljina, a Dom zdravlja Bijeljina, u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, je obezbijedio potrebnu opremu. „Kao i svi dosadašnji projekti Doma zdravlja Bijeljina i ovaj je realizovan u predviđenom roku. Inače, više od dvadeset ambulanti Doma zdravlja Bijeljina je novoizgrađeno ili u potpunosti renovirano u posljednje četiri godine, što svakako nije malo s obzirom na to da u ranijem periodu nije nijedna ambulanta otvorena u Semberiji“, rekao je direktor Doma zdravlja Bijeljina doc. dr Zlatko Maksimović.

124

Radovi treba da budu poslani u vidu apstrakta na adresu: porodicnamedicina@gmail.com a krajnji rok za slanje je 30. septembar 2012. godine. Apstrakti prihvaćenih radova će biti objavljeni u časopisu “Porodična medicina” koji će biti sastavni dio radnog materijala konferencije. Organizator će svim predavačima uručiti sertiﬁkat za bodovanje kod nadležne komore. Krajnji rok za dostavljanje prezentacija u power pointu je 15.10.2012. Kompletne prihvaćene prezentacije biće dio materijala objavljenog na CD-u a koji će biti distribuisan učesnicima konferencije. Skup će biti bodovati Komora doktora medicine RS prema važećem pravilniku.

www.porodicnamedicina.com Naučni odbor konferencije

Horoskop od 23. 10 - 20. 12. 2012.

Uređuje i piše: Snežana Despot-Vuletić Z D R A V S T V E N I

HOROSKOP

Planetarna konﬁguracija na nebu (vladavina znakova Škorpija i Strijelac) SUNCE ulazi u znak tajnovite Škorpije od 23.10, a od 21.11 - 20.12. je u znaku optimističnog Strijelca. MJESEC dva puta obilazi cijeli zodijak počevši od znaka Vodolija do znaka Ovan, kao okidač događaja i pokazatelj dnevnih raspoloženja. MERKUR će u ovom dvomjesečnom periodu boraviti u znakovima Škorpija i Strijelac, sa retrogradnim hodom od 7.11 - 27.11, sa 4. stepena Strijelca do 18. stepena Škorpije. VENERA od 28. 10. ulazi u sazviježđe Vage, a od 22.11. prelazi u Škorpiju, nakratko dajući priliku za novu i strasnu ljubavnu čaroliju. Od 16.12. već je u znaku Strijelca, gdje ostaje do prve dekade januara 2013. MARS će iz znaka Strijelac izaći 17.11 i preći u znak Jarac, gdje je egzaltiran, sve do 26.12. JUPITER u Blizancima retrogradan je cijeli period od 15-8. stepena znaka. SATURN je 5.10. ušao u znak Škorpije i kreće se od 2-8. stepena znaka, namećući dužnosti i prihvatanje surove realnosti. URAN je u Ovnu u retrogradnom kretanju do 14.12. kada sa 4. stepena okreće u direktan hod. I NEPTUN je retrogradan do 11.11. i cijeli period nalazi se na nultom stepenu Riba. PLUTON ima direktno kretanje na 7. i 8. stepenu u Jarcu.

SREĆAN ROĐENDAN svim pripadnicima znakova Škorpija i Strijelac. U duhu znakova koji astrološki obilježavaju ovaj period, Škorpije, koja posjeduje snažan intenzitet želje, i Strijelca, koji posjeduje snagu vjere i duha, želim svima vama koji čitate ovaj časopis da sebi iskreno poželite da budete srećni, jer želja leti na krilima mašte i vjere. Zamislite da vam je želja već ispunjena, osjetite je kao ostvarenu i ona će se ostvariti. Sreća je uslišena molitva. Carstvo sreće nalazi se u vašim mislima i osjećanjima. Ako na svom putu naiđete na prepreke i poteškoće, znajte da su tu kako biste iz sebe izvukli ono najsnažnije i najbolje, da je to u svrhu vašeg ličnog rasta i napretka.

OVAN 20. 3 - 20. 4 Do polovine novembra vaše akcije su harmonične sa vašom voljom. Ukoliko želite da putujete u inostranstvo ili bilo koji daleki ili planirani put, u posjetu manastirima ili duhovnim svetilištima, sad je prava prilika da ostvarite svoju želju. U ostatku perioda, do pred kraj decembra, energija se preusmjerava na profesionalne ciljeve i obaveze, borba za poziciju i uspjeh na polju karijere. Pojedinačni horoskopi svakog od vas usloviće ili uspjeh i postizanje ciljeva ili tešku borbu za opstanak i egzistenciju. Teži i problematičniji životni period može biti osobama rođenim 1938, 1967. i 1996. godine. Moguća sklonost glavoboljama i nervnoj napetosti. Čuvati se povreda glave i koljena.

BIK 21. 4 - 20. 5 Planeta blagostanja i ﬁnansijskog uspjeha – Jupiter se nalazi u vašem polju novca koji ostvarujete svojim radom i pomaže u ostvarenju prihoda. Možda su vaša očekivanja veća, ali spoljne okolnosti diktiraju visinu prihoda. Postoji mogućnost da se u novembru ili decembru realizuju povoljne mogućnosti zarađivanja kao što ste to u nekom ranijem vremenu imali. Rođeni u prvoj dekadi bika, mogu se naći u situaciji da pod pritiskom rješavaju problem koji nisu riješili prije oko sedam godina, naročito u oblasti partnerstva (poslovnog ili bračnog), u periodu od 22.11. do16.12. Osjetljivost urogenitalnog trakta i grla krajem novembra i početkom decembra.

BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6. U ovom periodu pažnja je usmjerena na samo dvije stvari: posao i partnerstvo. U poslu ćete biti pronicljivi i uporni, sposobni da „iskopate“ načine zarađivanja koje drugi ne vide i ne nalaze. Kada deﬁnišete poslovnu ideju, sljedeći korak je da u prve dvije sedmice novembra ili nakon 12.12. to prezentujete javnosti i kroz saradnju s drugim ljudima ostvarite zadani cilj. Oko polovine do kraja decembra možete biti skloni donošenju pogrešne odluke pa važne odluke ne donosite u tom periodu. Zdravlje je većini Blizanaca stabilno, ali je moguće debljanje. Oni sa slabijim zdravljem mogu kroz nove metode liječenja poboljšati stanje.

Tumačenje natalne karte možete naručiti putem

RAK - 21. 6 - 22. 7. Rođeni u prvoj dekadi znaka osjećaju potrebu da nešto radikalno promijene u svom životu, čak i da se krene ispočetka ili da se odgođeni planovi ponovo uzmu u razmatranje i traži način za njihovu realizaciju. Period od 22.11 - 16.12. je povoljan za usklađenje partnerskih odnosa. Harmoničan aspekt Saturna iz Škorpije prema vašem Suncu, dodaće intenzitet upornosti, racionalnog i praktičnog pristupa te sposobnost prihvatanja odgovornosti. Ne plašite se puta koji bi trebalo da pređete, jer svaki uložen napor u narednom periodu biće nagrađen. Nezadovoljstvo i nataložena emocionalna frustriranost, mogu poput vulkanske erupcije, biti izbačeni iz vas na nekontrolisan način. Najvažnije je da se ne povlačite u sebe i da se izdignete iznad osjećaja žrtve. LAV - 23. 7 - 23. 8. Tokom novembra i decembra moguća je pojava okolnosti koja od vas zahtijeva povećanu odgovornost i brigu za članove porodice, bilo vlastite ili roditeljske. Ako ste angažovani oko nekih udruženja, partija ili nekih drugih grupa sa kojima dijelite ista interesovanja, vaša ambicija biće usmjerena ka postizanju uspjeha i zauzimanju ključne pozicije. Biće potrebno dobro organizovati dnevne aktivnosti kako biste uskladili porodične i profesionalne zahtjeve. Rođeni u prvoj dekadi znaka mogu osjećati pritisak neizvršenih obaveza. Rješenje je u radikalnim promjenama i otvorenost za promjene. Potrebno je naći vremena za dovoljno odmora kako biste zaštitili svoje srce ili odmorili svoja leđa koja su prva na udaru kod preopterećenja. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9. U ovom periodu vaše aktivnosti biće usmjerene ka komunikaciji u neposrednom okruženju, sa bratom, sestrom i roditeljima, koja je emocionalno obojena i u sebi sadrži želju da se deﬁnišu međusobni odnosi u direktnom i otvorenom razgovoru. Ovo je pravi trenutak da razriješite dugo potisnuta i odlagana pitanja kako biste slobodno krenuli dalje. Nastojte kontrolisati burne reakcije i svađalački ton. Nervi mogu biti suviše napeti tokom novembra, a više optimizma i vedrine stiže od 10.12. VAGA - 23. 9 - 22. 10. Od kraja oktobra do 22. novembra pred vama je period naglašenog društvenog života, potrebe za uživanjem u ljepoti i ljubavi, ali koji može biti uslovljen novim pristupom na dosadašnju situaciju do raskida postojećih veza. Možete iskoristiti mogućnost dobijanja podrške od drugih ili dobijanja kredita od banke, donacije, stipendije. U neposrednoj komunikaciji moguća je borba za vlastite stavove. Oprez s ljekovima i u slučaju zdravstvenih tegoba potražite mišljenje barem dva ljekara. ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11. Rođeni između 23. i 30. oktobra vjerovatno su već počeli da osjećaju ulazak Saturna u znak Škorpije koji unosi dodatne obaveze, disciplinu, ograničenja i rješavanje važnih životnih pitanja, dajući lekcije koje se ne zaboravljaju. Ako je nešto odgađano i propušteno da se uradi milom, sada mora silom. Nećete biti pitani da li želite ili ne da dobijete lekciju, u svakom

slučaju ćete je dobiti. Na vama je da prihvatite odgovornost za sebe i svoj život. Pozitivnim stavom sve situacije ćete lakše razriješiti. U odnosu na natalni zdravstveni potencijal ličnosti, moguć je pad imuniteta, pa i teže i problematičnije zdravstvene tegobe, posebno u vezi s urogenitalnim traktom i srčanim tegobama.Više vedrine i radosti od treće dekade novembra do polovine decembra.

STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12. Harmoničan uticaj Urana prema vašem Suncu (naročito za rođene krajem novembra) unosi pozitivne promjene u vaš život, lako prihvatate nove ideje ili je došlo do radikalnih promjena okruženja i sredine. Mogućnost brojnih putovanja (bilo kraćih ili u inostranstvo). Osjećate kao da je sad upravo došlo vrijeme da slobodno ispoljite svoju prirodu, osjećate kao da ste raskinuli neke lance koji su vas duže vremena vezivali za određene okolnosti koje su bile ograničavajuće za vaš slobodarski duh. Ograničenja i poteškoće izviru iz svih onih problema koje ste gurnuli pod tepih, pa sad počinju da izlaze, tražeći da konačno budu riješeni. Osjetljivost disajnih puteva.

JARAC - 22. 12 - 19. 1. Obnavljanje prijateljstva iz prošlosti, susreti, druženja mogući su naročito rođenima u prvoj dekadi znaka. Emocionalno reagovanje dobija na snazi, a da li na vašu korist ili štetu odrediće energija rasporeda planeta na rođenju. Već od 17. novembra, kada Mars uđe u vaše sazviježđe, energija,vitalnost i duh borbenosti jačaju. Za svoje zdravlje još više ćete učiniti ukoliko u dnevni raspored uvrstite duge šetnje ili planinarenje. Čuvajte se povreda, naročito generacije 1945,1959,1967,1974,1988. i 1996. godine. Dugotrajan aspekt s Uranom može usloviti ulaganje velikog napora zarad stvaranja preduslova bolje budućnosti.

VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2. Tokom novembra povoljan priliv energije planete Venere prema vašem Suncu može da vam donese uspjeh od dobro planiranih napora do sposobnosti savladavanja teškoća. Biće prisutna moć brzog donošenja odluka. Skladni odnosi u ljubavi. Tokom decembra potreban je oprez u komunikaciji, možete postati žrtva podvale ili ogovaranja. Unutarnju napetost usmjeriti i prazniti na kreativan način. U lošijim horoskopima moguć je prolazak kroz životno važnu krizu. Sklonost doživljavanju nezgoda i povreda, pa budite pojačano oprezni u zimskim uslovima, naročito u saobraćaju.

RIBE - 20. 2 - 20. 3. Cijeli period na snazi je harmoničan aspekt Neptuna, vladara Riba, sa Saturnom, kao zaštita s neba, koji će doprinijeti doživljaju dubokih iskustava i rješenju problema iz prošlosti ili vraćanju nekih povoljnih prilika sličnih onima iz ranijih vremena. Samo prisustvo Neptuna u Ribama budi inspiraciju i doprinosi duhovnim iskustvima. Veći dio perioda bićete sposobni za akciju, ali za uspjeh bi trebalo da se izborite. Mogući problemi s autoritetima ili ocem. Budite oprezni i dobro razmislite prije nego što nešto preduzmete, posebno rođeni 19. februara. U ovom periodu možete osjećati ﬁzičku iscrpljenost i slabiji imunitet, a od organa osjetljivi su respiratorni putevi, srce i kičma.

Škola iz astrologije u Banjaluci od oktobra 2012. do juna 2013. Prijave i informacije na e-mail adrese: snezana.despot@gmail.com ili na mob.tel. 065/523-036

S M I J T E S E , Z D R AV O J E !

Mala anatomija

Glasne žice

Aforizmi Džaba je što je učio medicinu po Bolonji kad pacijent nije ni čuo za takvo mjesto. *** Operisali su mu želudac i ništa nisu našli u njemu. Poslije silnog čuđenja, vidješe da se radi o penzioneru. *** Kada je došao do sebe, progledao je i na slijepo crijevo. *** Naše žene nisu srebroljupci. Od kada je država počela da stimuliše četvrto dijete ja sam mislio da će se rađati samo četvorke. *** I muž i supruga mnogo vole svoga prijatelja. Napravio im je lijepo dijete. *** Sve je na operaciji išlo u najboljem redu: i dijagnoza i operacija i anestezija – samo su pacijenta zamijenili. *** U velikim bolnicama ima mnogo pacijenata, pa i kad jedan umre ne pravi se frka. *** Sirotinja je povlašćena: rađa se i živi kao sirotinja, liječi se besplatno, umire tiho i samo plati mjesto u groblju. *** Nasmiješio se kada je umirao. Misle da je to zato što mu je za života postavljena tačna dijagnoza. *** U našoj medicini nema uzimanja mita. Ako neko da, dobro je, a ako ne da – neka ne dolazi sljedeći put. *** Naša nesreća je u tome što su veze s bolnicama često u prekidu, a sa svetim Petrom stalno su otvorene. *** Kod liječenja svekrve, doktori nikada ne znaju da li će im više zahvaljivati ona ili će ih više proklinjati snaha. *** Porođaj se iskomplikovao. Trudnica se godinama nateže da prehrani porodicu i više nije imala snage. *** Znalo se da s novorođenčetom nešto nije u redu čim je po dolasku na ovaj svijet počelo da se smije umjesto da plače. *** Čovjekova jetra se najviše odmara kada šljive ne rode, a svinjetina poskupi.

126

Izgovaram glasno: Glasne žice, jer neki čim čuju riječ „žica“ odmah počinju da truckaju i dreče:“Op žica, žica, žica, trese mi se kabanica!“ Mora da im se trese kabanica kada skaču poput predsjednika političkih stranaka u vrijeme predizborne kampanje. A može biti i da im je strah ušao u kosti. Neki se hvataju za vrat, a drugi za grkljan. E, u tome grkljanu ima najdeblji i najširi parni mišić. Čim on može da proizvodi tonove i riječi veoma je složen. Sastoji se iz unutrašnjeg i spoljašnjeg dijela. Dok u spoljašnji ulaze vlakna tireoepiglotičnog mišića, unutrašnja vlakna izgrađuju vokalni mišić, smješten u glasnim žicama. Kada se glasne žice parališu nema glasa. To sada zovu predizborna šutnja, a nekada bi se reklo da je jadni čovjek zanijemio. I, kao što nema pravljenja djece dok se dvoje mladih ne primaknu jedno drugom ili nema razvoda braka dok se ne udalje jedno od drugog, tako nema ni glasa dok se glasne žice ne pokrenu i primiču jedna drugoj. Jest da gore u lobanji postoji mozak (kod nekih) i da u tome mozgu postoje centri (moći) kao u politici, ali sve potiče od glasnih žica. Tu se stvaraju riječi, odatle procuri pjesma, ali i jauk u ovoj ekonomskoj krizi. Ali, kao što onoj mojoj bolničarki nikada nije bilo jasno zašto čovjeku pođu suze na oči kad ga iglom ubode u guzicu tako i meni nije jasno zašto u vrijeme izbora kad se mnogo i svašta govori potekne tolika količina pljuvačke. Oni koje izaberemo na četiri godine izbace iz sebe pljuvačke za osam godina. Ko bi rekao da i one lijepe riječi kao i one ružne potiču od glasnih žica. Sjećam se kada sam kao momak u šljiviku šaputao djevojci najljepše riječi na svijetu. Od tih riječi smo bili srećni i ona i ja. S tim riječima smo započeli zajednički život koji je trajao sve dok se riječi u nama nisu iskvarile i više se nije moglo izdržati. I, opet, kao što bi rekla moja bolničarka: „Zašto suze u očima kad iglom ubodeš u guzicu“ i ja se pitam: Zašto se u nama kvare onako lijepe riječi?

Šale - Doktore, je li uspjela moja operacija? - Ako mi se ne obraćaš kao mrtvac, jest – odgovori doktor u šali i dodade: - Ako ne bude uspjela, ponovićemo je za istu participaciju. --- Gdje ti je majka?- pita komšija dječaka. - Otišla na porođajno – odgovori dječak. Ovaj se začudi da žena u tim godinama još rađa. - Tamo joj se unuka porađa. --Novi direktor ne dozvoljava da se spava u dežurstvu i ujutro sretne doktora iz noćne smjene. - Da nisi spavao u dežurstvu? – šita ga. - Ma, kakvi spavao, vidiš kakav sam. Taman zaspiš, a neko te probudi.

Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

--- Hoćeš li vode? – pita sestra bolesnika. - Ma, kakvi vode, da nisam pio vodu cijelog života ne bih ni stigao u bolnicu. --Govori trudnica babici: - Imam petoro djece, ali mi je ovo prvi porod s mojim mužem. --Čudi se žena kako ona druga ima petoro djece, a ona nijedno, a išla je kod doktora bezbroj puta. - Da, ali sa mnom nije išao muž – reče ona s dosta djece. --- Čujem da tvoj muž govori u snu, kako to izgleda? - Kao kada ti neko ponovi istu laž dva puta. Laže drugima kao i meni. --- Izgleda da mi kost nije pravilno prerasla pa će je ponovo lomiti - zabrinuto kaže pacijent. Drugi ga tješi: - Nije to strašno, svaki sljedeći put kada ti je budu lomili lakše će pucati... --Leži čovjek u krevetu sa ženom svoga prijatelja kad njoj zazvoni mobilni. Poslije razgovora pita je ko je zvao, a ona će: - Moj muž, kaže da je s tobom u kafani, igrate šah. --- Šta je to svijeća? – pita učiteljica Pericu. A on, kao iz topa odgovori. - Svijeća je gorila (kada je nestalo svjetla). --- Čujem da su ti odsjekli metar crijeva u bolnici. - Neka su. Ja sam rekao da ću za bolnicu dati sve što mogu. --- Zašto je vaš direktor onoliko jaukao dok ste ga operisali? - Htjeli smo da vidi kako izgleda kada se štedi na lijekovima, u ovom slučaju na anesteziji... --- Doktore, poslije ove operacije prostate hoću li ja s babom moći da radim one stvari? - Hoćeš. - E, baš ti hvala, već ima deset godina od kada ne radim. --Babica pogleda porodilju i njenog muža, pa kad je on izišao reče: - Ne liči ti dijete na muža. - Moj suprug je takve naravi da ne dozvoljava da iko liči na njega. --Komšinica viče komšinici: - Meni moštuluk, svekrva ti izlazi iz bolnice! - Dabogda se i tvoja digla iz zemlje – odgovarara joj ova ljutito.

PREGLEDI I LIJEÄ&#x152;ENJE

Noni originalno pakovanje, Tel. +387 65 628 978

SLANA LANA SOBA

SO - RELAX - SEA CENTAR BANJA LUKA, Aleja Svetog Save 25 tel. +387 51 304 105, mob. +387 65 641 466 info@slanasobabl.com, www.slanasobabl.com

ZDRAVSTVENA USTANOVA, BOLNICA IZ HIRURŠKIH OBLASTI

"PROF. DR SCI. N. LAGANIN" Sime Matavulja 11, 78000 Banja Luka, R. Srpska tel: +387 51 216 462, 214 036; +387 65 538 169 e-mail: poliklinikalaganin@gmail.com