Medici.com 61 by Medici.com

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

Intervju s povodom

Riječ urednika Ne tako davno, tamo iza visokog zida vremenske kapije, čiji ključ se vješto krije od svih nas, govorili smo kako je zima dospjela u naša životna dvorišta, udovoljavajući idili decembra, vodeći nas kroz praznike, proslave i druženja. Sabrali smo što smo imali sabrati, oduzeli smo što se imalo oduzeti, nastavljamo dalje... Pa iako zvanično zima još nije popustila stisak oko nas, držeći se kao omotač oko zemlje, dani postaju duži, temperatura raste, po neko jutro se mogu čuti i ptice koje orkestriraju durove u predivnim simfonijama. Februar je u svojoj punoj dominaciji, što znači da nas zima, ipak, napušta, korak po korak, sporo, ali sigurno... Na pragu smo proljeća, sa njim se ponovo rađamo i dobijamo krila. Odjekuju lepeti, šire se misli, rasplamsavaju se ideje, dolaze novi izazovi, nove vizije i inovacije. Iz svega će se izroditi novi skupovi, simpozijumi, kongresi i konferencije, koje ćemo pratiti i rado podijeliti sa vama, našim vjernim čitaocima. Sve što se desilo, i dobro i loše, već je iza nas, ne treba zaboraviti, ali treba umjeti i htjeti nastaviti dalje. Zato hrlimo u budućnost, kakvu je sami vajamo, svojim mislima, svojim djelima, a sve što uradimo ostaje iza nas, kao spomenik pokoljenjima kojima će se neko klanjati i diviti se... Prošle godine, u decembru, vaš i naš pisani medij obilježio je jubilej od 10 godina, kada je izašao 60. broj, na koji smo izuzetno ponosni. Ono što je predstavljeno kao poruka tog jubileja je da i dalje želimo nastaviti sa pozitivnim medicinskim komunikacijama. Umijeće je početi iznova svaki poduhvat, krenuti u nepoznato i neizvjesno iz ničega, držeći se vjere, rada i discipline, naročito u ova turbulentna vremena, kada je svaki dan hokus pokus za mnoge državljane Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Sama činjenica da je ovo izborna godina, dovoljno ukazuje na to da je svaki dan izazov, kada treba pokazati pribranost i odabrati pravi potez u svakom trenutku koji život znači. Sve to zajedno u velikoj mjeri se reflektuje i na zdravstveni sistem Republike Srpske, koji na najbolji mogući način iznalazi formule i načine da održi stabilnost i konstantnost, kako bi građani imali adekvatnu i neophodnu zdravstvenu zaštitu. Suvišno je i naglasiti da su ljekari i cjelokupno zdravstveno osoblje svih javnih ustanova prvi i najači lijek za sve bolesti i da od njih prvenstveno zavisi naše zdravlje i ukupno zdravlje nacije. Pored Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, najznačajniju ulogu u očuvanju i funkcionisanju zdravstvenog sistema ima Fond zdravstvenog osiguranja RS, koji nam jasno poručuje: „Naš prioritet je da se pacijenti liječe“! Dakle, osnova prevencije bolesti je edukacija i redovni pravovremeni pregledi. Čestitamo, Asocijaciji ljekara porodične/opšte medicine Jugoistočne Evrope, jubilej 10 godina postojanja. Donosimo vam još jedan vrlo bitan i značajan jubilej, a to je 170 godina postojanja VMA, kao i saznanje da KBC Zemun ide hrabro kroz treći vijek svog postojanja, 230 godina, od plejade kontumačkih hirurga (dr Samuel Andraši, dr Endredi, dr Prokop Hrudimski, dr Franc Kuri, dr Paul Fisinger) u 18. vijeku do današnjih dana sa osposobljenim stručnim kadrom ovoga vremena, savremenim i multidisciplinarnim uslugama. Vaš “Medici.com”

Mr Darko Tomaš

Hirurški konci - Quill

ZFMR “Dr Miroslav Zotović”

Hiperbarična medicina

Model terapije - Makos 21

Prof. dr Ostoja Đukić

Kineska medicina Z D R A V S T V O

S R B I J E

170 godina VMA

KBC Zemun kroz tri veka

N M K

ACE-inhibitori i kardioprotekcija

Asocijacija lekara o/p medicine JE

Jubilej - 10 godina

121

Info vijesti

125

Glavni urednik: Prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Drenka Šećerov-Zečević, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, doc. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, prof. dr Miroslav Petković, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, mr. ph. Zlata Žuvela, prof. dr Enver Zerem i prof. dr Elizabeta Ristanović. Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, mr Živana Vuković-Kostić, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, dr Slavko Pećanac, mr. ph. Rada Krća, Amra Odobašić, i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Branka Ćopića 15, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Udruženje Medici.com” Banja Luka, Branka Ćopića 15 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jovana Pušac, Jelena i Bojan Broćilović Prodaja i distributer za Srbiju UNA PRESS d.o.o. Beograd, tel: +381 11 2 188 704 Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banja Luka Tiraž: 5.000

62. broj izlazi u aprilu 2014. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Glavni urednik, prim. dr Momir Pušac

Z D R A V S T V O

an krunisanja i cilja, dan opravdanja i zahvalnosti. U zgradi Vlade Republike Srpske, u svečanoj konferencijskoj sali, pod generalnim pokroviteljstvom Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, održan je svečani prijem na visokom akademskom i naučnom nivou, uz prisustvo izuzetno značajnih predstavnika zdravstva Republike Srbije, Republike Srpske, Republike Makedonije, domaćih farmaceutskih kuća, ljekara i brojnih saradnika, gostiju, prijatelja i porodice, koji su svojim cijenjenim prisustvom dali odu i poštovanje časopisu „Medici.com“ i njegovim stvaraocima. Deset punih godina. Godina procesa, koračanja i stvaranja. Kilometri puteva između gradova, kongresa, simpozijuma, intervjua, reportaža i druženja. Sa osmijehom i radošću, povezujući vrijeme i prostor u jednu cjelinu... Listajući tako stranice sjećanja, kopajući po dubokim i zaboravljenim lavirintima sopstvene svijesti, dođosmo do onog zrna što sija kao svijetleći Mjesec, prosut po livadi koju obgrljuje duboki mrak, do onog što zovemo uspomene i sjećanja. Ponekad nam se čini da bismo vrijeme mogli grabiti supenom kašikom ali, ipak, smo svjesni da nam se samo čini. Sve bijaše tako davno, a tako juče, kao danas, prije nekoliko minuta... I kako reče dr Momo Pušac, glavni tvorac „Medici.com“-a: „I sve biva tako brzo i vrijeme se tome smije, Sekunde tako gmižu, da minute brže idu, Mudri sati vješto klize, dan života suzu stiže.“ Vrijeme provedeno u istrajnosti i upornosti, težeći ka oživljavanju svake misli koja u sebi nosi fuziju autentičnosti.

17.12.2013. Obilježen JUBILEJ - 10 godina časopisa „Medici.com“, Banjaluka

Pozitivna medicinska komunikacija

Bojan Broćilović

Bijaše to epoha našeg vremenskog ciklusa koji zovemo život, kada smo udisali sasvim novi život u ideju, kada smo prohodavali kao pisani medij, da bismo se danas popeli na ovaj izuzetno visoki tron, vrijedan poštovanja. Nesporno je da nismo punoljetni, ali nas stečena zrelost i iskustvo drže sigurno na pravoj stazi da to postanemo, vodeći nas u dvorišta mudrosti. Prije svega, ulog veliki, koji se sastojao u samoj ideji, a potom mnogo rada, discipline i znoja. Tada ishod neizvjestan, u ovom trenu sasvim opravdan. Uz takvu formulu, pored vjere i sreće, uspjeh nije mogao da izostane.

Ono što je bilo na samom startu, kao i sada, glavni cilj ovakve vrste publikacije, jeste povezivanje medicinskih subjekata, kao i približavanje i simpliﬁkovanje medicine običnom čovjeku. „Medici.com“ je svima širom otvorio vrata, omogućivši za sve eminentne stručnjake, specijaliste medicine, ljekare, studente, medicinske sestre, tehničare, farmaceutske kuće, klinike, bolnice, domove zdravlja prostor i vrijeme, kako bi se na najbolji i najtransparentniji način oslikala volja svakoga ko je imao riječ-dvije o viziji, reklami, stručnom radu iz oblasti medicine, ali i iz oblasti koje su joj srodne...

sve ove godine iza nas, povezao u jednu posebnu, neraskidivu vezu koji se zove „Mozaik medicinskih komunikacija“. “Komunikacija je okosnica naših odnosa. ‘Medici.com’ od prvog broja neguje takav pogled na zdravlje, koji kulturom dijaloga stiže do Vas. On je kao tračnica, šina, putanja, linija…kojom cirkulišu informacije između VAS, NAS i opet VAS”, istakla je gospođa Vera Pušac, direktorka časopisa “Medici.com”. Poneseni dubokim osjećanjima zahvalnosti i zadovoljstva, slavljeničkim ritmom, posebno ponosni da smo uspjeli aﬁrmisati brojne javne i privatne zdravstvene ustanove, institucije, farmaceutske kompanije iz cijele Republike Srpske, Bosne i Hercegovine, pa i šire, objaviti bezbroj stručnih i edukativnih tekstova, informacija, promocija, kao 8

Z D R A V S T V O

i na to što smo medicinu uspjeli približiti običnom čovjeku, radi kojeg, u stvari, i postoji. Da je tako, svjedoči upravo organizovani prijem na kojem su nam pružene srdačne i iskrene ruke, riječi divljenja i zahvalnosti, kao i ispoljene najiskrenije želje da i dalje nastavimo istim i još boljim stepenicama ostvarenja... Između ostalih, za govornicom su se našli: pomoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Repbulike Srpske dr Milan Latinović, koji je između ostalog rekao: „Obilježavanje deset godina rada u

bilo kojoj oblasti predstavlja siguran pokazatelj da to što radite, radite uspješno...“. Brigadni general prof. dr Zoran Popović, koji je došao u ime Ministarstva odbrane Republike Srbije, imao je samo riječi hvale i čvrste podrške: „I vojno zdravstvo i zdravstvo u celini u Srbiji podržava ovakav vid komunikacije, jer je to nešto što dobija regionalni karakter... siguran sam da će ovaj časopis doživeti još veći uspon i on će prerasti u publikaciju sa sadržajem svetskih medicinskih tokova i regionalnih razmišljanja o zdravstvu uopšte.“

U ime Medicinskog fakulteta iz Banjaluke, govorio je dekan, prof. dr Milan Skrobić, ističući neizostavnu podršku i značaj „Medici.com“-a, koju on pruža časopisu Medicinskog fakulteta „Scripta Medica“. Ispred Fonda zdravstvenog osiguranja RS, prisustvovao je i direktor Darko Tomaš, ističući takođe odličnu saradnju na svim poljima. Doc. sc. med. Zlatko Maksimović, predsjednik Odbora za zdravstvo Skupštine RS, pohvalio je sadržaj časopisa: „Ništa se ne može pročitati loše o bijelim mantilima“. Takođe, podjednako važni i veoma zahvalni, bili su moderatori skupa: prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Slobodan Janković, prof. dr Duško Vulić, članovi stručnonaučnog konzilijuma redakcije, Anđa Ilić, novinarka, izvršna urednica „Medici.com“-a; Sretko Bojić, tehnički urednik; glumac Dragoslav Medojević; muzički bend „Marko Cvijić &Jelena Šukalo“ i Sanja Popović TV voditeljka. Jasne i iskrene riječi su bile doktora Jankovića: „Od srca bih čestitao urednicima i saradnicima, sa jednom brojkom koja je napisana na 60. jubilarnom broju, a to je čista desetka.“ S nadom i vjerom da ćemo zajedno i uspješno nastaviti da i dalje budemo ekskluzivni promoter svih pozitivnih događanja u zdravstvu, vaš „Medici.com“!

Predsjednik Asocijacije ljekara opšte porodične medicine Jugoistočne Evrope prim dr Ljubin Šukrijev istakao je: „Kilometri i razdaljina nisu prepreka za saradnju i uzajamno poštovanje. Preko mozaika medicinskih komunikacija i aﬁrmacija reči koje su zapisane u „Medici.com“-u. Predstavnik „Hemofarma“, generalnog sponzora jubileja, mr ph. Davorka Kopanja je pohvalila odnos i odličnu saradnju, koju ova farmaceutska kompanija ima sa časopisom „Medici.com“, istakavši da je takav odnos zajednička odgovornost i briga za sugrađane. 9

Z D R A V S T V O

arodna skupština RS je više od šest sati raspravljala o negativnom revizorskom izvještaju o poslovanju Fonda u 2012. godini, pri čemu je iz redova opozicije najčešće upirano prstom u iskazani deficit od oko 38 miliona maraka. Direktor FZO Darko Tomaš kaže da sadašnje rukovodstvo ove institucije preuzima odgovornost za revizorski izvještaj i negativno poslovanje u 2012. godini, ali da odgovornost snose i svi oni koji rade, a ne uplaćuju doprinos ili ga obračunavaju na minimalne plate. Ukazujući na brojne specifičnosti zdravstvenog sistema, direktor Fonda ne ostavlja prostora dilemi šta je izbor, ukoliko se on svodi na to da li poslovati bez deficita, ili ljudima omogućiti da se liječe. On kaže da Fond i institucije RS čine sve da bude stabilizovana finansijska sitauacija u zdravstvu, podsjećajući da su s malo novca sve ove godine u zdravstvu postignuti rezultati koji su u nekim segmentima čak i bolji nego u zemljama koje za zdravstvo izdvajaju mnogo više nego u Republici Srpskoj. Medici.com Znamo da Republika Srpska, u poređenju s drugima, najmanje izdvaja za zdravstvo. Uslovno rečeno, da li smo na začelju i u pogledu kvaliteta zdravstvene zaštite i njene dostupnosti? - Ne samo da naša zdravstvena zaštita nije na najnižem nivou, nego smo u nekim segmentima čak i bolji nego zemlje koje za zdravstvo izdvajaju i do devet puta više nego mi. Upečatljiv primjer su liste čekanja, koje iz godine u godinu postaju sve veći problem u Sloveniji i Hrvatskoj, koje za zdravstvo izdvajaju znatno više nego mi dok je stanje u našem zdravstvu znatno bolje. Na operaciju koljena, na primjer, u Sloveniji se prosječno čeka 420 dana, u Hrvatskoj preko 500 dana, a kod nas je prosjek čekanja na ovu operaciju od 90 do maksimalno 180 dana. Slična situacija je i kod operacije kuka na koju se u drugim zemljama regiona čeka prosječno godinu dana, a kod nas svega tri mjeseca, ili kod ultrazvučne dijagnostike na koju se u drugim zemljama čeka dva i tri puta duže nego kod nas. Zemlje koje izdvajaju više novca za zdravstvo imaju više lijekova na listama i više ortopedskih pomagala, međutim, njihovi osiguranici 10

Intervju s direktorom FZO Darkom Tomašem

Naš prioritet je da omogućimo ljudima da se liječe

plaćaju znatno višu participaciju nego naši osiguranici pa se može reći da mi imamo znatno više lijekova i pomagala koje zdravstveno osiguranje plaća sto odsto. U Hrvatskoj minimalna participacija iznosi 20% od cijene usluge ili lijeka, uz svega nekoliko kategorija koje su oslobođene plaćanja participacije dok kod nas gotovo polovina osiguranika ima neki osnov da budu oslobođeni plaćanja participacije. U Sloveniji se, takođe, plaća visoka participacija i to kroz dopunsko osiguranje, tako da njihova osigurana lica, pored redovnog doprinosa, svakog mjeseca plaćaju još i 25 evra premije koja ih oslobađa plaćanja visoke participacije prilikom korišćenja zdravstvene zaštite, koja kod nekih usluga iznosi čak 70 do devedeset odsto pune cijene. Ni prema visini plata zaposlenih u zdravstvu ne zaostajemo mnogo za zemljama koje za zdravstvo izdvajaju više nego mi. Primjera radi, prosječna plata našeg doktora u primarnoj zdravstvenoj zaštiti je veća nego u Srbiji, a samo 100 evra je manja od prosječne plate doktora

u Hrvatskoj, iako je prosječno izdvajanje za zdravstvo u Hrvatskoj veće nego kod nas dva i po puta. Slično je i s platama specijalista i medicinskih sestara, s tim da su naše plate veće nego u zdravstvu Srbije u prosjeku za 50 evra, a kod medicinskih sestara i preko 100 evra. Kad sve ovo imamo u vidu možemo reći da s ovoliko novca imamo zadovoljavajuću zdravstvenu zaštitu, a takvog su mišljenja i naše kolege iz drugih zemalja, koji s mnogo više novca nemaju ništa manje probleme nego mi. Medici.com Koje probleme imaju zdravstveni sistemi drugih zemalja, ima li nešto što je zajedničko svima? - Od 2008. godine, kada je počela svjetska ekonomska kriza, zdravstva svih zemalja su suočena s ﬁnansijskim problemima koji se manifestuju padom prihoda i rastom nepokrivenog dijela rashoda. Slovenački zavod za zdravstveno osiguranje je 2012. godine imao prihod koji je bio na nivou ostvarenog u 2009.

Z D R A V S T V O

godini, a takva stagnacija je morala dovesti do gubitka koji je samo te 2012. godine iznosio skoro 64 miliona evra iako njihov godišnji prihod iznosi preko 2,3 milijarde evra. Godišnji prihod Hrvatskog zavoda za zdravstveno osiguranje iznosi gotovo 2,6 milijardi evra, a ukupna dugovanja u zdravstvenom sistemu prošle godine su iznosila preko 600 miliona evra. Ako to uporedite s našim prihodom koji iznosi svega 280 miliona evra i našim gubitkom koji je 2012. iznosio svega 19 miliona evra, možete zaključiti na čemu naše kolege iz drugih zemalja temelje svoj stav da se mi u Republici Srpskoj dobro nosimo s problemima i da je naš zdravstveni sistem najbrže napredovao u regionu za posljednjih sedam godina. Naravno, ovim ne želim da ignorišem probleme koje imamo i potrebu da neke stvari budu bolje nego što su sada, ali mislim da je potrebno uzeti u obzir i ove podatke kada se sudi o našem zdravstvu. Medici.com Da li vam je poznato šta građani Republike Srpske misle o našem zdravstvu, prije svega pacijenti? - Mi svakog mjeseca sprovodimo ankete s pacijentima i analiziramo sadržaj i razloge obraćanja osiguranika zaštitnicima prava. Generalno, evidentno je smanjenje pritužbi, odnosno povećanje zadovoljstva osiguranih lica. Kod konsultativno-specijalističke zdravstvene zaštite npr. procenat nezadovoljnih pacijenata je smanjen s 50 odsto na svega osam odsto, a tome je najviše doprinijelo što smo u sistem uključili i privatne zdravstvene ustanove čime smo uticali na znatno skraćenje čekanja na pregled specijaliste, a naročito na smanjenje direktnog plaćanja iz džepa osiguranika. Prema analizi koju smo radili za 2013. godinu, vidno je poboljšanje odnosa prema pacijentima u KC Banjaluka i bolnicama u Bijeljini i Prijedoru, jer je broj prigovora u odnosu na prethodnu godinu gotovo prepolovljen. Inače, osiguranici se, kada je riječ o domovima zdravlja, najčešće žale na dužinu čekanja od zakazivanja do obavljanja pregleda kod porodičnog doktora, ponekad i na neljubaznost osoblja doma zdravlja. Kada je riječ o dužini čekanja na pregled, Fond je izvršio neke promjene u propisima koje su trebalo da doprinesu prevazilaženju tog problema. Npr. omogućeno je da se hroničnim bolesnicima sa stabilnim stanjem bolesti propisuje tromjesečna količina lijekova, takođe i pomagala. Sudeći prema pritužbama, izgleda da se u pojedinim domovima zdravlja doktori ne koriste tim

mogućnostima. Što se tiče bolnica, i tu je neljubaznost jedan od razloga za pritužbe, a povremeno i nedostupnost nekih lijekova koje bi bolnice trebalo da imaju. Kada analiziramo razloge nezadovoljstva, vidimo da je neke od njih moguće otkloniti boljom organizacijom i većom susretljivošću, a to ništa ne košta. Podaci naših anketa i analiza, kao što vidite, nisu u korelaciji s opštom slikom o zdravstvu koja se plasira u javnosti. Uzrok je u tome što dobra vijest nije vijest, već se samo plasira ono što je loše zbog čega se stiče pogrešan utisak da je cjelokupan zdravstveni sistem loš što je nepravedno prema većini zdravstvenih radnika koji savjesno i odgovorno obavljaju svoj posao, svakodnevno brinu o bolesnim ljudima i spasavaju ljudske živote. Medici.com Bilo je pritužbi na nestašicu pojedinih lijekova. Hoće li taj problem biti riješen? - I priča o lijekovima se uklapa u ovo što sam prethodno rekao. Mi na listi lijekova koji se izdaju na recept imamo oko 1.300 lijekova, na listi citostatika oko 80, na bolničkoj listi i listi lijekova koji se izdaju u domovima zdravlja još oko 480 lijekova, dakle, ukupno je na svim listama 1.860 lijekova. Povremenim nestašicama je bilo obuhvaćeno svega desetak lijekova, znači 0,5 odsto od ukupnog broja, a prema onome kako se to predstavlja u javnosti moglo bi se zaključiti da je stanje alarmantno i da vlada opšta nestašica lijekova. Naravno, pacijenta kome treba jedan od desetak lijekova kojih povremeno nema brine jedino taj lijek i mi tu činjenicu ne zanemarujemo. Nestašica

nekoliko citostatika je posljedica toga što za njih nismo dobili prijavu nijednog ponuđača na raspisani tender, zbog čega smo morali ponoviti cjelokupnu proceduru koja je, inače, veoma komplikovana. Pošto pacijenti ne mogu da čekaju proceduru, omogućili smo im refundaciju troškova za lijekove koje sami kupuju i to u najkraćem mogućem vremenu. Fond, zajedno s Ministarstvom zdravlja i zdravstvenim ustanovama, čini sve da dostupnost lijekova bude potpuna, međutim, povremeno se javljaju situacije na koje objektivno ne možemo da utičemo, kao što su problemi u fabrikama koje proizvode lijekove kada dođe do zastoja u proizvodnji. Međutim, to su izuzeci, a ne pravilo jer mi u RS sve vrijeme imamo kontinuiranu snabdjevenost i dostupnost većine lijekova sa naših lista, ali činimo sve da bude postignuta stoodstotna snabdjevenost. Pri tome posebnu pažnju posvećujemo subjektivnim razlozima jer, biću iskren, ponekad je problem bio i do nas samih, a toga ne smije da bude i učiniću sve da to eliminišemo.

Mr Darko Tomaš i prim. dr Momir Pušac

Medici.com Čini se da su jenjale pritužbe na novu listu lijekova koji se izdaju na recept. Koliko je to nezadovoljstvo bilo opravdano i mislite li da bi još trebalo da se radi na poboljšanju liste? - Sada je znatno manje negodovanja na listu lijekova, pogotovo nakon korekcija kod pojedinih lijekova kod kojih smo brisali ograničenje da mogu biti propisani samo do 65 godina života. Što se tiče vašeg pitanja da li još treba raditi na listi lijekova, rekao bih da je to neophodno ne samo sada, već da je to kontinui-

Z D R A V S T V O

ran proces. Medicina stalno napreduje, pronalaze se novi lijekovi, dolazi se do novih saznanja u vezi s primjenom već postojećih lijekova, mijenjaju se standardi liječenja pojedinih oboljenja i sve to moramo da uvažavamo i pratimo i da uklapamo u finansijski okvir kojim raspolažemo. Lijekovi, u svakom slučaju, spadaju u jedan od naših prioriteta, a to znači da ćemo naše liste u kontinuitetu dograđivati, kako nam to budu dozvoljavale finansijske prilike. Medici.com Narodna skupština je nedavno razmatrala revizorski izvještaj o poslovanju Fonda za 2012. godinu, koje je ocijenjeno s negativnom ocjenom. Najviše se upiralo prstom na iskazani deficit. Ima li izgleda da finansijska situacija bude poboljšana, šta na tom planu radite? - Rukovodstvo Fonda preuzima odgovornost za revizorski izvještaj i negativno poslovanje u 2012. godini, ali odgovornost treba tražiti i u svima onima koji rade, a za koje se ne uplaćuju doprinosi ili se uplaćuju na minimalne plate. Glavna služba za reviziju je dala ukupno četrnaest preporuka i mi smo već realizovali trinaest. Mi u Fondu imamo dvije opcije - da nam najvažniji cilj bude da poslujemo pozitivno, bez obzira na to kako će se to odraziti na mogućnost ljudi da se liječe, ili da prioritet damo liječenju ljudi, makar imali deficit. Zdravstveni sistem je specifičan jer se radi o zdravlju i životu ljudi i liječenje se ne može odgoditi za neko bolje vrijeme. Kada biramo između toga da li da liječimo ljude i imamo deficit ili da ne liječimo ljude, a nemamo deficit, mi uvijek biramo liječenje ljudi i tako će biti i ubuduće. Kada je riječ o konsolidaciji finansijske situacije u zdravstvu, ona obuhvata više mjera koje se mogu podijeliti u nekoliko grupa. Prvu grupu, ili prvi set čine mjere koje su usmjerene na pronalaženje dodatnih izvora finansiranja kao što su, između ostalih, dodatne akcize na proizvode štetne po zdravlje i drugačije regulisanje naknade štete od auto-odgovornosti. Drugi set mjera se odnosi na racionalizaciju pojedinih troškova, posebno troškova u zdravstvenim ustanovama. Tu spadaju mjere koje se odnose na dimenzioniranje zdravstvene mreže, optimizaciju unutrašnje organizacije zdravstvenih ustanova, poboljšanje efikasnosti i efektivnosti rada itd. Mi u Fondu ćemo sve te mjere podstaći i adekvatnim promjenama kod kriteriju12

ma ugovaranja zdravstvene zaštite kojima ćemo stimulisati bolji i efikasniji rad. Treći set čine mjere koje su usmjerene na alokaciju pojedinih troškova, a u okviru njih su i mjere koje bi trebalo da dovedu do toga da Fond bude rasterećen troškova koje ni u drugim zemljama ne plaćaju iz prihoda obaveznog zdravstvenog osiguranja. U odnosu na druge zemlje u regionu, tu postoje znatne razlike. Recimo, u drugim zemljama fondovi zdravstvenog osiguranja ne finansiraju zdravstvenu zaštitu neosiguranog stanovništva kao što je slučaj kod nas s neosiguranom djecom, trudnicama, starim licima ili nekim hroničnim bolesnicima. To se finansira iz državnog i budžeta lokalnih zajednica, kao i liječenje neosiguranog stanovništva, koje kod nas najčešće pada na teret zdravstvenih ustanova jer je sudskim putem gotovo nemoguće naplatiti troškove. Uopšte, u odnosu na druge zemlje, kod nas je finansiranje zdravstvenog sistema znatno više oslonjeno na Fond, a lokalne zajednice gotovo da nemaju nikakve obaveze u pogledu finansiranja iako su osnivači domova zdravlja, što nije slučaj u drugim zemljama. U Hrvatskoj, na primjer, zakonom je propisano da su opštine nadležne da saniraju gubitke u poslovanju domova zdravlja, a na osnovu toga nije teško pretpostaviti da je lokalna zajednica i te kako zainteresovana za poslovanje doma zdravlja, da je osjetljiva na zapošljavanje novih radnika i sl. Na kraju, tu su i mjere koje bi trebalo da doprinesu boljoj naplati doprinosa. Iako ih spominjem na samom kraju, one su veoma bitne jer da su svi plaćali doprinos finansijska situacija u zdravstvenom sistemu bi bila mnogo bolja. Pored mjera koje će preduzimati Poreska uprava, u tom smislu moramo više raditi i na promjeni svijesti da je zdravstvena zaštita besplatna, kao i na podizanju odgovornosti svakog građanina prema vlastitom zdravlju. Medici.com

a koji način bi dobrovoljno zdravstveno osiguranje i životno osiguranje mogli da pomognu javnim fondovima da ublaže finansijske probleme, s jedne strane, te da bude povećan investicioni potencijal osiguravajućih kuća, s druge strane, bila su pitanja o kojima je raspravljano na okruglom stolu koji je u decmbru prošle godine održan u Banjaluci. Organizator okruglog stola bili su Agencija za osiguranje RS i Centar za unapređenje tržišta osiguranja i finansijskih usluga. Raspravi na ovu temu, pored predstavnika javnih fondova zdravstvenog i penzijsko-invalidskog osiguranja iz RS i FBiH, te predstavnika entitetskih ministarstava zdravlja, prisustvovali su i predstavnici brojnih osiguravajućih kuća kao što su Uniqa, Sunce, Jahorina, Dunav osiguranje itd. ‘’Različiti proizvodi dobrovoljnog zdravstvenog i životnog osiguranja mogu biti dio kvalitetnog i dugoročnog rješenja u oblastima zdravstvenog i penzijsko-invalidskog osiguranja, pri čemu ne treba zaboraviti ni činjenicu da prikupljanjem premije po osnovu dobrovoljnog osiguranja, osiguravajuće kuće jačaju svoj investicioni potencijal, čime postaju značajan investitor na domaćem tržištu kapitala’’, poručili su predstavnici organizatora ovoga skupa. Među brojnim temama, koje su prezentovali učesnici ovoga skupa, posebno interesantne su bile prezentacije iskustava zemalja koje odavno, pored obaveznog, imaju i dobrovoljna zdravstvena osiguranja. Inače, od četiri poznate vrste dobrovoljnog osiguranja, u zemljama regiona su zastupljena tri, dopunsko, paralelno i dodatno osiguranje. Dopunsko osiguranje je najzastupljenije, a obuhvata osiguranje od plaćanja participacije, odnosno pokriva dio troškova zdravstvene zaštite koje obavezno zdravstveno osiguranje ne finansira u potpunosti. U Sloveniji je ovim osiguranjem obuhvaćeno više od 85 odsto stanovništva, a mjesečna premija, koju plaćaju sva osigurana lica izuzev malobrojnih koji su oslobođeni participacije, iznosi 25 evra. U Hrvatskoj se ova vrsta dobrovoljnog osiguranja primjenjuje kraći period, pa je i obuhvat stanovništva manji nego u Sloveniji i iznosi oko 65 odsto ukupne populacije, dok je mjesečna premija oko 10 evra. Na ovako veliki obuhvat stanovništva dopunskim osiguranjem najviše je uticala dosta visoka participacija koju moraju da plaćaju obavezno osigurana

Z D R A V S T V O

Okrugli sto o dobrovoljnim osiguranjima

Raste interes za organizovanje dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja

lica koja nisu uključena u dobrovoljno osiguranje te izuzetno mali broj kategorija koje su oslobođene plaćanja participacije. Primjera radi, u Hrvatskoj obavezno zdravstveno osiguranje u većini slučajeva plaća samo 80 odsto troškova zdravstvene zaštite, dok u Sloveniji ima primjera da pojedine usluge obavezno zdravstveno osiguranje pokriva sa svega dvadesetak odsto. Pored navedenog, u Hrvatskoj je država preuzela obavezu plaćanja premije dopunskog osiguranja za najugroženije kategorije stanovništva kojih ima oko milion. Znatno manje od dopunskog, u pojedinim zemljama regiona je zastupljeno i paralelno osiguranje koje omogućava

pristup paralelnom privatnom sistemu zdravstvenih ustanova s kojima fondovi nemaju zaključene ugovore. Propisom, kojim je u Srbiji regulisana oblast dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja, predviđeno je da paralelno osiguranje može da uključi i javne zdravstvene ustanove, ali samo za višak kapaciteta i izvan redovnog radnog vremena. U pojedinim zemljama regiona praktikuju i dodatno zdravstveno osiguranje, koje pokriva viši standard ili veći obim zdravstvene zaštite u odnosu na onaj koji je obuhvaćen obaveznim zdravstvenim osiguranjem te usluge kojih nema u paketu obaveznog zdravstvenog osiguranja. Konkretan primjer

je putničko osiguranje u okviru Hrvatskog zavoda za zdravstveno osiguranje, kojim su pokrivene i zemlje s kojima Hrvatska nema zaključen sporazum o socijalnom osiguranju. Ako poredimo praksu zemalja regiona koje primjenjuju dobrovoljno osiguranje, primijetićemo bitnu razliku u vezi s tim ko može da ga sprovodi. Naime, u Sloveniji je dobrovoljno osiguranje isključivo u privatnom sektoru dok ga u Hrvatskoj i Srbiji dominantno sprovode javni fondovi, odnosno zavodi. I Slovenija je imala takvu praksu, međutim, izgubila je spor s Evropskom komisijom pošto nisu dokazali da dopunsko osiguranje pripada socijalnom osiguranju, pa već nekoliko godina Slovenački zavod za zdravstveno osiguranje ne može da organizuje i sprovodi dopunsko osiguranje. Međutim, oni su smislili način kako da se ne odreknu tog dijela prihoda, pa je Zavod osnovao akcionarsko društvo koje pokriva veći dio tržišta dopunskog osiguranja. Slično bi moglo da se dogodi i u Hrvatskoj jer je sve veći pritisak privatnih osiguravajućih kuća da se Hrvatskom zavodu za zdravstveno osiguranje zabrani sprovođenje dopunskog osiguranja, s tim da bi to moglo da bude zakomplikovano činjenicom da država plaća premiju za veliki broj lica obuhvaćenih dopunskim osiguranjem. U Republici Srpskoj, izuzev sporadičnih primjera osiguranja od nekih bolesti u okviru privatnih osiguravajućih društava, gotovo da nemamo zastupljeno dobrovoljno zdravstveno osiguranje. Međutim, organizovanje okruglog stola na ovu temu, s velikim brojem učesnika, nagovještava da bi moglo biti promjena. Ipak, postoje neke okolnosti koje bi mogle da budu ozbiljna prepreka znatnijem obuhvatu stanovništva dobrovoljnim zdravstvenim osiguranjem. U prvom redu to je činjenica da obavezno zdravstveno osiguranje pokriva veliki procenat troškova zdravstvene zaštite, odnosno činjenica da imamo nisku participaciju i veliki broj kategorija osiguranih lica koje su oslobođene plaćanja participacije. Tu je i dosta širok paket prava u okviru obaveznog zdravstvenog osiguranja, tako da ono što je izvan njega ne bi moglo obezbijediti ekonomsku održivost, recimo, dodatnog osiguranja. U svakom slučaju, razvoj dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja je nešto što nas očekuje, a prvi korak bi trebalo da bude normativno regulisanje ove oblasti. 13

Z D R A V S T V O

Sastanak s penzionerima

Pozdravljena inicijativa direktora FZO Okrugli sto o privatnoj praksi

Privatne zdravstvene ustanove ostaju u sistemu

organizaciji Udruženja doktora medicine privatne prakse, u Tesliću je sredinom decembra organizovan okrugli sto na temu «Dalja perspektiva privatnog sektora unutar zdravstvenog sistema RS». U radu okruglog stola, pored članova Udruženja, učestvovali su i ministar zdravlja Dragan Bogdanić i direktor FZO Darko Tomaš sa saradnicima. U raspravi je bilo riječi o rezultatima koji su postignuti dosadašnjim angažovanjem privatnih zdravstvenih ustanova, naročito na planu poboljšanja dostupnosti zdravstvene zaštite. Takođe, govoreno je i o tome šta bi u narednom periodu trebalo unaprijediti i šta bi trebalo uraditi kako bi bio obezbijeđen planski razvoj privatnog sektora. Učestvujući u raspravi, ministar zdravlja je izrazio zadovoljstvo što su privatne zdravstvene ustanove dio zdravstvenog sistema, uz opasku da je šteta što rad privatnih zdravstvenih ustanova nije adekvatno medijski promovisan. Govoreći o javnoprivatnom partnerstvu, ministar Bogdanić je rekao da su ljudi sa strane fascinirani našim Centrom za radioterapiju i da smo na tragu da ovaj centar uskoro prima i pacijente iz Srbije. «Javno zdravstvo može mnogo toga da nauči od privatnog sektora, naročito u pogledu racionalizacije troškova i većeg zadovoljstva pacijenata», poručio je ministar Bogdanić, koji je još rekao da se razmišlja o tome da Vlada preuzme ﬁnansiranje specijalizacija, ali i pravo da 14

raspoređuje kadar čije školovanje plaća tamo gdje je potrebno. «Moramo jasno deﬁnisati potrebe i stimulisati otvaranje onoga što je potrebno, a ne otvarati ono čega već imamo dovoljno i time stvarati nelojalnu konkurenciju», poručio je ministar govoreći u kontekstu potrebe planiranja razvoja zdravstvene mreže. Direktor Fonda Darko Tomaš u svom izlaganju je rekao da je privatni sektor postao dio sistema te da u tom smislu ne može da bude vraćanja na staro, već samo jačanja i unapređenja saradnje. U tom kontekstu on je obavijestio prisutne da će u 2014. godini biti nastavljena saradnja kao i do sada, izrazivši zahvalnost privatnim zdravstvenim ustanovama na razumijevanju ﬁnansijske situacije i prihvatanju odluke o smanjenju vrijednosti boda za ugovorene usluge KSZ-a. «Kada drugima predstavljamo naš sistem, KSZ je nezaobilazna tema kao dobar primjer saradnje s privatnim zdravstvenim ustanovama kojom smo znatno unaprijedili dostupnost ovog vida zdravstvene zaštite i poboljšali zadovoljstvo pacijenata», rekao je Tomaš. Na okruglom stolu je govoreno i o potrebi unapređenja kontrole kvaliteta zdravstvene usluge, mogućnostima razvoja privatnog sektora kroz dobrovoljna zdravstvena osiguranja, potrebi udruživanja privatnih zdravstvenih ustanova i o nekim konkretnim pitanjima koja su postavili učesnici okruglog stola.

irektor Fonda zdravstvenog osiguranja RS Darko Tomaš, sa svojim saradnicima, održao je sastanak sa predstavnicima Udruženja penzionera RS, na kojem je razgovarano o zdravstvenoj zaštiti penzionerske populacije. Na sastanku je, između ostalog, dogovoreno da će predstavnici Fonda početkom naredne godine zajedno sa Udruženjem penzionera RS organizovati regionalne sastanke za ovu populaciju, kako bi ih informisali o njihovim pravima u okviru obaveznog zdravstvenog osiguranja. Planirano je da se sastanci održe u svim većim opštinama u RS u kojima Udruženje penzionera RS ima svoje regionalne centre. Predsjednik Udruženja penzionera RS Rade Rakulj je pozdravio inicijativu direktora Fonda da budu organizovani ovakvi sastanci, istakavši da je uz dobru obaviještenost moguće izbjeći konkretne probleme. On je podsjetio da je Udruženje penzionera zainteresovano za dobru saradnju s Fondom i da su zadovoljni činjenicom da je ta zainteresovanost obostrana. Predstavnici Udruženja penzionera su delegirali spisak tema koje bi trebalo da budu zastupljene na regionalnim sastancima, a zatražili su da Fond za njihove članove pripremi i prigodnu pisanu informaciju o pravima iz obaveznog zdravstvenog osiguranja. Izražavajući podršku zahtjevima penzionera, direktor Fonda je istakao da će ovi sastanci koristiti i Fondu jer će iz prve ruke dobiti informacije od najčešćih korisnika zdravstvene zaštite, što će biti korišćeno za dalje unapređenje dostupnosti zdravstvene zaštite i uklanjanje eventualnih administrativnih barijera koje korisnicima nepotrebno komplikuju put do ostvarenja njihovih prava. Slična aktivnost s Udruženjem penzionera je sprovedena i tokom 2009. godine, a efekat te saradnje su bila brojna poboljšanja i pojednostavljenja u vezi s načinom ostvarivanja prava na zdravstvenu zaštitu, prvenstveno u pogledu poboljšanja dostupnosti konsultativno-specijalističke zdravstvene zaštite.

Z D R A V S T V O

ovodom obilježavanja Dana bez cigarete, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske organizovalo je pres konferenciju sa koje je poručeno da je u Republici Srpskoj 2004. godine donesen set zakona u funkciji borbe protiv pušenja - Zakon o zabrani prodaje duvana i duvanskih proizvoda licima mlađim od 18 godina, Zakon o zabrani pušenja na javnim mjestima i Zakon o zabrani reklamiranja duvana i duvanskih proizvoda. Dan bez cigarete - 31. januar, na našim prostorima obilježava se od 1984. godine. Cenjene kolege i saradnici, Od 1984. godine, kada je najpre osnovano društvo za borbu protiv pušenja među omladinom, a nešto kasnije Sekcija Saveza omladine, prošlo je 30 godina. U prilogu vam šaljem plakat koji je ubrzo nakon početka tog pokreta izradio Hasan Fazlić, karikaturista iz Sarajeva, a Tuzlak po poreklu. Taj pokret sam smislio u avionu kada sam se vraćao iz posete Dalasu, Texas. Bio sam oduševljen što lekari u Americi ne puše. Čak ni studenti medicine nisu pušači. Prosto je neverovatno da od 100 upisanih u prvu godinu nijedan student u Čikagu nije bio pušač! Kod nas je u to vreme pušilo blizu 50% studenata na medicinskim fakultetima. Naši lekari su u to doba takođe pušili. Incidenca pušača-lekara bila je gotovo ista kao i kod opšte populacije u BiH, Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji! Bilo mi je jasno da Društvo lekara Jugoslavije neće pristati da se preko njih pokrene takva akcija. Zato sam odlučio da krenemo od studenata medicine. Predavao sam tada na Medicinskom fakultetu u Tuzli tri predmeta: farmakologiju s toksikologijom, Kliničku farmakologiju i engleski jezik. Znao sam da će me moji studenti podržati. Nakon nekoliko godina, studenti iz Tuzle i Banjaluke su na Stručnom kongresu studenata medicine Jugoslavije predložili da taj pokret protiv pušenja bude opštejugoslovenski. Na plakatu koji je po mojoj ideji izradio Fazlić, dodali smo tekst na engleskom, srpskohrvatskom, makedonskom i slovenačkom. Svake godine smo štampali 10.000 plakata i slali ih u svako naseljeno mesto SFRJ, a studenti su putovali u glavne i veće gradove da ih lično distribuiraju i sa lokalnim studentima medicine nastupe na radiju i daju intervjue za štampu. Najpre smo u Tuzli, a zatim u Međunarodnom press centru u Beogradu, držali konferenciju za novinare nekoliko dana pre 31. januara. Pošta 16

Banjaluka, 31.1.2014.

Obilježen dan bez cigareta Jugoslavije je izdala marku i pustila je u promet 31. januara, osamdesetih godina. Tokom niza godina dobijali smo brojna pisma, izjave onih koji su pod našim uticajem ostavili pušenje ili nisu ni počinjali pušiti. Posle raspada Jugoslavije, 31. januar je proglašen za Nacionalni dan borbe protiv pušenja u Srbiji, BiH, a taj dan i danas uvažavaju u Sloveniji i ponegde u Hrvatskoj. Svetska zdravstvena organizacija je 1990. godine u Ženevu pozvala četrdesetak studenata i nastavnika iz Tuzle da im oda priznanje za najuspešniju preventivnu akciju studenata medicine. Čikago, 30. 1.2014. prof. dr Rajko Igić

“Pušenje, prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije, predstavlja jedan od najznačajnijih javnozdravstvenih problema. Godišnje u svijetu od posljedica pušenja umre između četiri i pet miliona ljudi”, rekao je viši stručni saradnik

za javno zdravsto u Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske dr Alen Šeranić. On je napomenuo da, prema Istraživanju zdravlja stanovništva Republike Srpske iz 2011. godine, prosječna dužina pušačkog staža iznosi 20,2 godine, a približno dvije trećine svakodnevnih pušača puši više od 20 cigareta dnevno. Istraživanje je pokazalo da je duvanskom dimu u Republici Srpskoj na javnim mjestima izloženo je 80,7 odsto, u kući 60,1 odsto i na radnom mjestu 53,6 odsto stanovništva koje je obuhvaćeno istraživanjem. “Zakoni o zabrani pušenja, prodaje i reklamiranja duvana i duvanskih proizvoda u Republici Srpskoj isti su kao i u Evropskoj uniji, ali se, nažalost, ne provode kako treba”, rekao je nacionalni koordinator za kontrolu duvana u Republici Srpskoj dr Darko Marković. On je istakao da se u EU ili Kanadi zakoni iz ove oblasti strogo poštuju. Marković je dodao da je pušenje bolest zavisnosti i da nikotin na mozak izaziva iste efekte kao i kokain. “Sagorijevanjem jedne cigarete stvara se oko 4000 štetnih sastojaka koji napadaju ljudsko zdravlje, od toga je više od 40 kancerogenih materija”, rekao je dr Marković. On je naglasio da se najbolji efekat za smanjenje broja pušača ogleda u povećanju cijene cigareta, a što govore i pokazatelji Svjetske zdravstvene organizacije da u svim zemljama gdje je cijena cigareta visoka, tu je manji broj pušača. Marković je naveo da je broj pušača u Srpskoj 31%, odnosno ispod jedne trećine stanovništva, ističući da je to i dalje visok procenat. Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite, u saradnji sa Ministarstvom prosvjete i kulture i Institutom za javno zdravstvo Republike Srpske te drugim partnerima, prošle godine treći put je provelo istraživanje pušenja kod mladih u 60 škola u Srpskoj, a čiji će rezultati biti poznati do kraja maja ove godine. Nataša Aleksić, Služba za odnose s javnošću, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske

Z D R A V S T V O

ovodom obilježavanja Svjetskog dana borbe protiv raka, ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Dragan Bogdanić prisustvovao je 4.2.2014. okruglom stolu „Ujedinjeni u borbi protiv raka“, koji je, zajedno sa predstavnicima Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske, Kliničkog centra Banjaluka i Udruženjem pacijenata oboljelih od malignih bolesti, održan u Banjaluci. Tema ovogodišnjeg Svjetskog dana borbe protiv raka je uklanjanje stigme i rušenje mitova o raku kao bolesti. „Danas smo okupili sve relevantne osobe i predstavnike ustanova i institucija kako bismo razmijenili mišljenja o ovom problemu. Razgovarali smo o svim bitnim pitanjima počev od dijagnostike, liječenja, rehabilitacije, ortopedskih pomagala i ostalih pitanja koja su značajna za naše pacijente. Govorili smo i o svim poteškoćama sa kojima se danas suočavamo, počev od nabavke citostatika pa do poboljšanja uslova u zdravstvenim ustanovama. Dogovorili smo da ovaj dan sigurno neće biti jedini kada ćemo govoriti o ovim temama, već da se sastajemo svakih tri do šest mjeseci“, rekao je ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Dragan Bogdanić. Ministar je napomenuo da će se svaki posljednji četvrtak u mjesecu sastajati sa predstavnicima udruženja hematoloških, onkoloških i drugih rijetkih bolesti kako bi otvoreno razgovarali o svim problemima. “Liječenje malignih bolesti je izuzetno skupo o čemu su danas govorili i naši ljekari. Zbog toga je najvažnije staviti akcenat na prevenciju. Važno je znati da se oko 30% svih smrti uzrokovanih rakom povezuje sa pet vodećih faktora rizika ponašanja i ishrane: visok indeks tjelesne mase, nedovoljan unos voća i povrća, nedovoljna tjelesna aktivnost, konzumiranje duvana i konzumiranje alkohola“ rekla je dr Zdenka Gojković, Nacionalni koordinator za borbu protiv malignih oboljenja u RS. Rak je jedan od vodećih uzroka smrti u svijetu. Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije, 7,6 miliona ljudi u svijetu je umrlo od malignih bolesti 2008. godine, što predstavlja 13% od ukupne smrtnosti te godine. Oko 70% svih smrti uzrokovanih rakom se pojavljuje u nisko ili srednje razvijenim zemljama. Predviđa se da će 2030. godine, broj smrti uzrokovanih rakom preći 13,1 milion. Prema podacima Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske, maligne bolesti predstavljaju značajan uzrok obolijevanja i smrtnosti stanovništva u Republici Srpskoj. Putem Registra malignih bolesti,

Obilježen Svjetski dan borbe protiv raka

Ujedinjeni u borbi protiv raka

koji je uspostavljen 2001. godine, prati se broj novootkrivenih slučajeva malignih bolesti koji godišnje iznosi preko 5000 (nešto više muškaraca). Od ukupnog broja umrlih godišnje u Republici Srpskoj petinu čine smrti uzrokovane malignim bolestima. U Republici Srpskoj godišnje od malignih bolesti umire približno 3000 osoba, nešto više muškaraca nego žena. Redovni pregledi ključna prevencija Rak grlića materice je drugi po učestalosti kod populacije žena, odmah iza raka dojke i čini 10 % svih malignih tumora žene. U borbi protiv podmukle bolesti od koje u svijetu svake dvije minute umre jedna žena, edukacija, redovni pregledi i Papanikolau test mogu otkriti prve promjene na grliću materice i ukazati na razvoj karcinoma. S obzirom na pristupačnost grlića materice pregledu, te spor razvoj karcinoma (7-10 godina) i najsavremenije metode skrininga posebno kolposkopije, moguće je uspješno prevenirati razvoj bolesti. U Klinici za ginekologiju i akušerstvo Kliničkog centra Banjaluka, koja je i Mentorski centar za edukaciju ginekologa iz oblasti kolposkopije postoje svi uslovi za provođene uspješne prevencije raka grlića materice i liječenje otkrivenih premalignih promjena“, rekao je dr Vladimir Perendija iz Klinike za ginekologiju i akušerstvo KC Banjaluka, povodom Međunarodne nedjelja borbe protiv raka grlića materice.

„Nama je ovaj skup, kao pacijentima jako važan jer se svakodnevno borimo protiv mitova koji postoje kod obolijevanja od karcinoma. Danas smo imali priliku da razgovaramo o svim problemima sa kojima se susreću pacijenti koji su oboljeli od malignih bolesti. Moram da napomenem da smo do sada zajedno riješili puno problema sa kojima smo se susretali u posljednje vrijeme. Naš cilj je da idemo ka još boljoj saradnji i ovo je sigurno jedan od načina da tu saradnju i postignemo’’, rekla je predsjednica Udruženja oboljelih od malignih bolesti Aleksandra Gordić. Pet najčešćih lokalizacija čine preko polovine novootkrivenih slučajeva malignih bolesti kod muškaraca: dušnik, bronh i pluća (22,0%), kolon i rektum (12,0%), prostata (8,4%), mokraćna bešika (5,5%), želudac (5,4%). Pet najčešćih lokalizacija čine približno polovinu novootkrivenih slučajeva malignih bolesti kod žena: dojka (18,0%), kolon i rektum (9,4%), grlić materice (7,0%), dušnik, bronh i pluća (5,2%) i tijelo materice (4,7%). Pet najčešćih lokalizacija karcinoma kao uzrok smrtnosti kod muškog pola su: dušnik, bronh i pluća (32,7%), kolon i rektum (13,1%), prostata (7,9%), želudac (6,7%) i pankreas (4,2%). Pet najčešćih lokalizacija karcinoma kao uzrok smrtnosti kod ženskog pola: dojka (17,2%), kolon i rektum (12,5%), dušnik, bronh i pluća (10,5%), pankreas (5,9%) i jetra (5,9%). Nataša Aleksić, Služba za odnose s javnošću, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske

Z D R A V S T V O

Centar za zdravstveni menadžment Ambulanta porodične medicine „Dr Sneža“

JZU Institut za javno zdravstvo Centar za zdravstveni menadžment Jovana Dučića 1, 78000 Banjaluka Tel. +387 51/340-624 www.phi.rs.ba https://www.facebook.com/ CentarZaZdravstveniMenadzment www.twitter.com/CentarZaMng

Prva sertiﬁkovana privatna zdravstvena ustanova Pripremila: dr Snežana Dragić

mbulanta porodične medicine „Dr Sneža“ Ugljevik je zvanično počela sa radom 03.12.2012. godine, i nakon potpisivanja Ugovora sa FZO RS urađena je veriﬁkacija pacijenata za liječenje u 2013. godine. Ambulantu je otvorila dr Snežana Dragić koja se nakon 24 godine rada u javnom sektoru odlučila za samostalan rad u svojoj privatnoj ordinaciji. Sa velikim iskustvom u radu u praktično svim službama koje postoje u okviru doma zdravlja, kao i velikim entuzijazmom i željom, sigurna da svoj posao može raditi bolje i organizovanije i sa većim zadovoljstvom krenula je u izazov. Ambulanta ima stalno zaposleni tim koji čine dr Snežana Dragić, specijalista opšte medicine sa edukacijom iz porodične medicine, i dvije medicinske sestre. U ambulanti se pružaju usluge porodične medicine, kao i usluge ultrazvučne dijagnostike. Za prva tri mjeseca 2013. godine se registrovalo oko 1200 osiguranika i do kraja godine je urađeno 8.132 pregleda i pruženo 32.640 usluga. Usluge laboratorijske dijagnostike, pedijatra, ginekologa, CMZ, CBR, kao i HMP i prevoza korisnici usluga ambulante su nastavili da ostvaruju u Domu zdravlja Ugljevik sa kojim ambulanta ima više nego korektnu poslovnu saradnju, naravno, u cilju zadovoljstva korisnika usluga. Radno vrijeme je prilagođeno zahtjevima korisnika usluga, a sa dva telefonska broja omogućena je dostupnost za zakazivanje posjeta, savjete i zakazivanje usluga sekundarne dijagnostike. Zadovoljstvo pacijenata pokazuju ankete koje se rade od strane radnika FZO RS i prosječna ocjena je za prošlu godinu bila 4,9, na šta smo jako ponosni. U 2014. godini registrovano je oko 200 novih pacijenata, te ambulanta danas ukupno ima oko 1400 registrovanih korisnika usluga. S obzirom da je ovoj ambulanti prioritet kvalitet usluga, 18

ovaj broj je dovoljan za rad ambulante i svi zainteresovani pacijenti nažalost nisu mogli biti registrovani. Polovinom prošle godine ambulanta je krenula sa aktivnostima vezanim za sertifikaciju ambulante, kao i sa ispunjavanjem uslova neophodnih za sertifikaciju. S obzirom da je ambulanta imala svu neophodnu dokumentaciju, i da je bila prisutna volja i želja zaposlenih da završe sa ovom zakonskom obavezom, proces je išao iznenađujuće dobro i relativno brzo. Pored toga, proces dobijanja statusa sertifikovane zdravstvene ustanove uveliko je ubrzala saradnja sa osobljem JZU Instituta za javno zdravstvo - Centra za zdravstveni menadžment. Zajedničkim naporom, vrlo kvalitetnim savjetima, praktičnim usmjeravanjem i pisanjem neophodnih procedura, brzo se došlo do savršenih rješenja. Završene su edukacije koje su nedostajale, a modifovane su radne aktivnosti koje se nisu uklapale u sertifikacione standarde. Mora se naglasiti i velika pozitivna trema koja je bila prisutna kod svih zaposlenih u ambulanti, u trenutku dolasku komisije za ocjenu ASKVA-e, a isto tako i sreća kada je ocjenjivanje završeno. Sertifikacija je u stvari postavila stvari na svoje

mjesto, zadužila pojedinačno osobe tako da je jasno ko šta radi i za šta odgovara i sada znam da nam je ovo zaista nedostajalo. Sigurnost osoblja i korisnika je nakon završene sertifikacije bolja, rad je efikasniji a i ja se osjećam ponosno. Većina posjetilaca sa oduševi higijenom prostorija, ljubaznošću osoblja i vrhunskom uslugom koju dobija u ovoj ordinaciji. Apsolutno se poštuju zakazani termini, ali postoji i fleksibilnost kako zaposlenih tako i pacijenata, te u ambulanti nema nezadovoljstva i povišenih tonova. Najbolji pokazatelj organizovanosti rada ambulante je komentar čestog prolaznika i poznanika koji je prilikom jednog razgovora rekao „Snežo, kod tebe uvijek ima neko u čekaonici, a nikad nije gužva“. Napominjemo da u čekaonici ambulante imamo 5 stolica i vrlo rijetko su popunjene. Razlog je dobra organizacija i međusobno poštovanje između korisnika i osoblja ambulante. Obzirom da je sertifikacija završena, smatramo se dovoljno edukovanim i sposobnim da krenemo u proces akreditacije. ASKVA-i je poslano pismo namjere i sigurna sam da ćemo u 2014. godini biti i akreditovana ambulanta i time dovesti naš rad i usluge na vrhunski nivo.

Z D R A V S T V O

Raspored edukacija Centra za zdravstveni menadžment za period februar-mart 2014. godine Kratki kurs:

Upravljanje promjenama za move porodične medicine

Mjesto održavanja: Učesnici iz ustanova:

Banjaluka

DZ Banjaluka

Kratki kurs:

DZ Srbac i DZ Gradiška

Brod

DZ Brod

Modriča

Zvornik (3 termina edukacije)

DZ Modriča

DZ Bratunac, DZ Milići, DZ Šekovići, DZ Zvornik, DZ Ugljevik, DZ Lopare, DZ Srebrenica i DZ Vlasenica

Upravljanje medicinskim otpadom u zdravstvenim ustanovama

Mjesto održavanja: Učesnici iz ustanova:

Gradiška

Doboj

DZ Doboj, DZ Petrovo, DZ Modriča DZ Brod, DZ Šamac i DZ Teslić

Banjaluka (3 termina edukacije)

DZ Banjaluka, DZ Čelinac, DZ K. Varoš, DZ Kneževo, DZ K. na Uni, DZ N. Grad, DZ Kostajnica, DZ O. Luka, DZ K. Dubica, DZ Drinić, DZ I. Drvar, DZ Ribnik, DZ M. Grad, DZ Šipovo, Zavod za stomatologiju, Zavod za transfuzijsku medicinu, Zavod za sudsku medicinu i Zavod za medicinu rada i sporta

Srbac

DZ Gradiška, DZ Srbac, DZ Laktaši, DZ Prnjavor i DZ Derventa

Trebinje

DZ Trnovo, DZ N.Goražde, DZ Čajniče, DZ Foča, DZ Nevesinje, DZ Berkovići, DZ Bileća, DZ Ljubinje i DZ Trebinje

Istočno Sarajevo DZ Srebrenica, DZ Milići, DZ H.Pijesak, DZ Pale, DZ I.S.Grad, DZ Roga ca, DZ Višegrad, DZ Rudo, DZ I.Sarajevo, DZ Kalinovik

Nastavni modul:

Zdravstvena ekonomika i finansiranje zdravstvene zaš te

Mjesto održavanja edukacije:

Banjaluka (2 termina edukacije)

Učesnici iz ustanova:

Nastavni modul: Mjesto održavanja edukacije:

Učesnici iz ustanova:

Lopare

DZ Bijeljina, DZ Ugljevik, DZ Lopare, DZ Zvornik, DZ Vlasenica, DZ Šekovići i DZ Bratunac

DZ Banjaluka i DZ Laktaši

Menadžment ljudskih resursa u zdravstvenim ustanovama

Banjaluka

DZ Drinić, DZ I.Drvar, DZ Ribnik, DZ Mrkonjić Grad, DZ Šipovo, DZ Prnjavor, DZ Čelinac, DZ K.Varoš, DZ Kneževo i DZ Srbac

Novi Grad

DZ Krupa na Uni, DZ Novi Grad, DZ Kostajnica, DZ Oštra Luka, DZ Prijedor i DZ Kozarska Dubica

Doboj (2 termina edukacije)

DZ Doboj, DZ Teslić, DZ Petrovo, DZ Brod, DZ Modriča i DZ Šamac

Z D R A V S T V O

rimarna zdravstvena zaštita je jedan od najbitnijih segmenata zdravstvene zaštite kako u svijetu, tako i u Republici Srbiji i Republici Srpskoj. Proteklih godina, kroz razne projekte, sve zemlje regiona su pokušale da unaprijede primarnu zdravstvenu zaštitu kao jedan od elemenata, koji u značajnoj mjeri može ne samo podići unapređenje kvaliteta zdravstvenih usluga, već i učiniti zdravstveni sistem jeftinijim i održivijim nego što je to danas. Odavno je poznato da se ulaganja u preventivnu zdravstvenu zaštitu proporcionalno isplaćuju kroz smanjenje troškova bolničkog i drugih liječenja. Srbija, kao zemlja koja još nije završila proces tranzicije, nalazi se u fazi traženja rješenja kako za zdravstveni sistem u cjelosti, tako i za primarnu zdravstvenu zaštitu, kao njegov dio. S druge strane, Republika Srpska je načinila značajan iskorak u procesu uređenja sistema primarne zdravstvene zaštite realizujući niz projekata koji se odnose na implementaciju domaćih i međunarodnih standarda, koji se baziraju na uspostavljanju uniformnog sistema za unapređenje bezbjednosti zdravstvene zaštite, kao i ulaganjem u kontinuiranu edukaciju zdravstvenih radnika iz oblasti menadžmenta. U prethodnom periodu, prepoznajući interes saradnje među zemljama regiona, uspostavljena je Zdravstvena mreža Jugoistočne Evrope poveljama kao što su „Skopska“ „Dubrovačka“ „Banjalučka“, koje imaju za cilj zajedničko i sinhronizovano rješavanje problema zdravstvene zaštite. Imajući u vidu da je proces tranzicije srpskog društva vremenski i politički povezan sa procesom integracija u EU, neke smjernice o potencijalnim rješenjima mogu se tražiti kako u prijedlozima Evropske komisije i pravilima uspostavljenim za članice EU, tako i u iskustvima u zemljama bivše Jugoslavije, potencijalnih članica EU i onih zemalja koje su se ne tako davno pridružile uniji. U Banjaluci je 26. januara ove godine JZU Institut za javno zdravstvo Republike Srpske organizovao stručni sastanak sa predstavnicima Udruženja menadžera primarne zdravstvene zaštite Srbije. Iz Udruženja menadžera primarne zdravstvene zaštite Srbije i Instituta za javno zdravstvo RS ističu da postoji objektivna potreba za detaljnijom razradom i detaljnijim deﬁnisanjem sadr20

Potpisan Ugovor o poslovno-tehničkoj saradnji između JZU Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske i Udruženja menadžera primarne zdravstvene zaštite Srbije

Razmjena dobrih praksi na regionalnom nivou Pripremio: Aljoša Đudurović

žaja zajedničke saradnje, prvenstveno u oblasti unapređivanja menadžmenta u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. U skladu s tim je pokrenuta inicijativa o produbljivanju regionalne saradnje u ovoj oblasti, za početak, kroz kreiranje zajedničke platforme za regionalnu saradnju, koja u budućnosti otvara mogućnost uključenja ostalih aktera iz regiona, težeći, prije svega, boljoj povezanosti institucija i pojedinaca, a

sve u cilju kreiranja kvalitetnije primarne zdravstvene zaštite; razmjene iskustava u planiranju i implementaciji mjera i projekata; podizanja kapaciteta upravljačkog osoblja zdravstvenih ustanova; deﬁnisanja prioritetnih problema zdravstvenih sistema; zajedničkog djelovanja i regionalne saradnje s ciljem povećanja apsorpcije EU fondova od ustanova u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Radi potrebe za razmjenom dobrih praksi na regionalnom nivou na sastanku je potpisan Ugovor o poslovno-tehničkoj saradnji između JZU Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske i Udruženja menadžera primarne zdravstvene zaštite Srbije. Shodno ovim ciljevima, JZU Institut za javno zdravstvo RS i Udruženje menadžera primarne zdravstvene zaštite Srbije su sklapanjem ugovora stvorili osnovu za međusobnu saradnju kako bi ovim putem postigli što bolje rezultate u procesu unapređenja zdravstvene zaštite stanovništva.

Z D R A V S T V O

Novosti iz KC Banjaluka

Klinici za ortopediju Kliničkog centra Banjaluka dr Dejan Ćurlik, specijalista ortopedije i traumatologije, uz asistenciju doc. dr Mladena Miškulina iz bolnice „Sveti duh“ iz Zagreba su prvi put uradili novi tip hirurškog zbrinjavanja ponavljanog iščašenja ramena pacijenta. Glavna prednost nove operacije je što se minimalno invazivnom procedurom na pouzdan način postiže stabilnost ramena i, uz mali hirurški rez, rješava problem pacijenta.

Z D R A V S T V O

Klinika za ortopediju Kliničkog centra Banjaluka, 24. januar 2014.

Hirurško zbrinjavanje ramena Klinika za bolesti uha, grla i nosa KC Banjaluka

Urađen novi mikrohirurški zahvat

H „Pored ove operacije, u posljednje dvije godine, intezivno radimo na uvođenju artroskopskog hirurškog tretmana zgloba ramena. Radi se o operaciji kojom kroz dva do tri reza od 5 mm endoskopski, tj. uz pomoć kamere, završavamo operaciju u samom zglobu ramena. Prednosti takvog zbrinjavanja povrede u odnosu na klasično, hirurško su neuporedive, nema hirurškog oštećenja zgloba ramena, a oporavak je brz i pacijent odlazi kući sljedeći dan, čime se značajno smanjuju troškovi bolničkog liječenja“, rekao je dr Vladimir Papić, načelnik Klinike za ortopediju Kliničkog centra Banjaluka. Značajan broj pacijenata sa ovim zdravstvenim problemom je do sada upućivan u druge zdravstvene centre u regionu, a uvođenjem nove procedure u Klinici za ortopediju Kliničkog centra Banjaluka riješen je taj problem. Ova klinika ima najdužu tradiciju u regionu kada su u pitanju artroskopske operacije. Klinički centar Banjaluka ima komparativnu prednost u odnosu na druge bolnice u Republici Srpskoj kada je u pitanju multidisciplinarni pristup pacijentu. U Klinici za ortopediju i Klinici za traumatologiju Kliničkog centra Banjaluka pacijenti sa politraumom budu zbrinuti u roku od 24 sata od povrede,

čime se omogućuje najbolje liječenje pacijenta. U Klinici za ortopediju Kliničkog centra riješen je problem snabdijevanja endoprotezama svih veličina i nastavljen je neometan rad i operacije ugradnje parcijalne endoproteze kuka. Završetkom tenderske procedure za nabavku implantanata Klinički centar Banjaluka će raspolagati implantatima kuka, koljena te implantatima za kičmu u dovoljnim količinima, čime će biti omogućen kontinuitet u radu Klinike za traumatologiju i Klinike za ortopediju Kliničkog centra Banjaluka.

irurški tim Klinike za bolesti uha, grla i nosa Kliničkog centra Banjaluka 27. januara 2014. godine prvi put je uradio mikrohiruršku operaciju kod pacijenata sa trajno nepokretnom glasnom žicom u nivou grkljana. Ljekari su ugradili masno tkivo pacijenta u glasnu žicu kako bi obezbijedili adekvatan položaj glasnica, što omogućava bolju komunikaciju pacijenta. Riječ je o veoma kompleksnom mikrohirurškom zahvatu koji zahtijeva detaljnu dijagnostiku, preoperativnu pripremu pacijenta, medicinsku opremu koja može podržati realizaciju ovog zahvata i edukovan kadar koji se bavi ovom problematikom. Pacijenti kod kojih je izveden ovaj visokospecijalizovani zahvat se oporavljaju bez postoperativnih komplikacija. Najčešći uzrok paralize glasnica je povreda živca koji kontroliše mišiće grkljana, a koja može nastati zbog zapaljenjskih procesa u grkljanu, hirurških intervencija na štitnoj žlijezdi, traume vrata, speciﬁčnih procesa na plućima te može biti i urođena. Ljudi koji boluju od ove vrste bolesti imaju simptome slabog, jedva čujnog glasa. Govor zahtijeva mnogo truda i teško je proizvesti jak zvuk. Pacijenti mogu iskusiti tegobe s gutanjem, kao i s kašljem. Pacijentima kojima je urađen zahvat značajno se poboljšava kvalitet života jer su zbog zdravstvenog problema i gubitka glasa imali otežanu komunikaciju i problem u svakodnevnim 25

Z D R A V S T V O

Novosti iz KC Banjaluka

aktivnostima. Kod 30% pacijenata potrebno je uraditi i reintervenciju nakon izvjesnog vremena. Značaj novog operativnog zahvata za pacijente Kliničkog centra Banjaluka sa ovim zdravstvenim problemom je veoma veliki, jer zbog liječenja neće morati da idu u druge medicinske centre u regionu, čime su smanjeni troškovi liječenja i transporta u druge zdravstvene ustanove. Novi, složeni hirurški zahvat uradili su mr sc. med. Zorica Novaković, doc. dr Mirjana Gnjatić, doc. dr Dmitar Travar i dr Nataša Guzina-Golac, ljekari Klinike za bolesti uha, grla i nosa Kliničkog centra Banjaluka, pod nadzorom prof. dr Rajka Jovića iz Klinike za bolesti uva, grla i nosa Kliničkog centra Vojvodine.

KC Banjaluka, 7. februar 2014.

Novi zahvat torakalnih i plastično-rekonstruktivnih hirurga

im ljekara Klinike za torakalnu hirurgiju i Klinike za plastično-rekonstruktivnu hirurgiju je prvi put uradio operativni zahvat kojim je rekonstruisana empijemska duplja i zatvorena bronho-pleuralna ﬁstula kombinacijom mišićnog i kožnog fasciokutanog režnja.

Riječ je o pacijentu (41) muškog pola kome je prije tri godine, u sklopu hroničnog gnojnog zapaljenja plućne maramice, urađena fenestracija zida grudnog koša - otvor preko kojeg se svakodnevno vrši toaleta pleuralne šupljine. Nakon dugogodišnjeg svakodnevnog previjanja,

ljekari su utvrdili da šupljina u pleuralnom prostoru nema tendenciju spontanog zatvaranja te da postoji komunikacija disajnog puta sa pleuralnim prostorom (bronhopleuralna fistula), a time i spoljašnjom sredinom. Zbog složenosti hirurškog zahvata Klinika za torakalnu hirurgiju i Klinika za plastično-rekonstruktivnu hirurgiju formirale su tim ljekara koji je isplanirao, izveo i postoperativno ispratio navedeni operativni zahvat. Šupljina je rekonstruisana presađivanjem velikog grudnog mišića i prednjeg nazubljenog mišića te lokalnim fasciokutanim režnjem, pri čemu je istovremeno zatvorena i bronhopleuralna fistula. Riječ je o veoma kompleksnom operativnom zahvatu sa visokim rizikom od postoperativnih komplikacija (recidiv, bronhopleuralna fistula, infekcija režnja, sepsa itd.) koje su u ovom slučaju izbjegnute zahvaljujući dobroj pripremljenosti tima ljekara koji su uradili ovaj zahvat. Pacijentu su četrnaesti dan skinuti konci sa rane te je u dobrom opštem stanju otpušten kući. Značaj novog operativnog zahvata za pacijente Kliničkog centra Banjaluka sa ovim zdravstvenim problemom je veoma veliki jer na liječenje neće morati da idu u druge zdravstvene centre u regionu, čime su smanjeni troškovi liječenja i transporta u druge zdravstvene ustanove te im je značajno poboljšan kvalitet života. Novi, složeni hirurški zahvat uradili su doc. dr sc. Dušan Janičić, načelnik Klinike za torakalnu hirurgiju, dr Velibor Talić, specijalista plastično-rekonstruktivne hirurgije, dr Marko Kantar, anesteziološka ekipa, dr Dejan Aćić, anesteziolog, dr Anita Đurđević-Švraka, anestetičar Miloš Milanović i instrumentarka Biljana Bojić. Služba za odnose s javnošću

Z D R A V S T V O

Novosti iz UKC Tuzla

stručnoj posjeti Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla 17 januara 2014. boravili su prof. dr. Ferdinand Mühlbacher, direktor hiruških grana AKH Beč, i dr. Alexander Springer, dječji hirurg, urolog iz AKH Beč. Tokom boravka u UKC Tuzla učestvovali su u operativnom zahvatu dvanaestogodišnje djevojčice kojoj su u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla prethodno urađena dva operativna zahvata u sklopu pripreme za transplantaciju bubrega.

“Djevojčici je po rođenju uočena anomalija kičmene moždine, lipomyelomeningocele, u lumbosakralnoj regiji, zbog čega je izvršen operativni zahvat, obavljena neurološka obrada i slikovne pretrage, gdje je ustanovljena obostrana opstruktivna anomalija urinarnog trakta. Urodinamskim ispitivanjem potvrđena je i sumnja da djevojčica ima i neurogenu bešiku.

JZU UKC Tuzla

Novine u dječjoj hirurgiji

Prema riječima dr. med. sc. Edina Husarića, šefa Odjeljenja za dječju hirurgiju Klinike za dječje bolesti UKC Tuzla, danas je izvršen operativni zahvat kojim je povećan kapacitet mokraćnog mjehura, kako bi se u narednoj fazi mogla izvršiti transplantacija bubrega. “Uradili smo operativni zahvat na početnom dijelu debelog crijeva, čime smo pokušali riješiti problem elimina-

Klinika za onkologiju, hematologiju i radioterapiju

Transplantacija matičnih ćelija

a Klinici za onkologiju, hematologiju i radioterapiju Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla uspješno je obavljena autologna transplantacija matičnih ćelija hematopoeze (MĆH), prva u ovoj godini, pedesetčetverogodišnjem pacijentu iz Gračanice. Nastavljena je kontinuirana aktivnost primjene transplantacije matičnih ćelija. “Od kraja 2012. godine pacijent je liječen od agresivnog malignog limfoma (Non-hočkinov limfom) a primjenom modaliteta liječenja doveden u stanje u kojem je uspješno obavljena

transplantacija MĆH”, istakla je doc. dr. Aida Arnautović- Čustović, šef Tima za transplantaciuju matične ćelije hematopoeze Odjeljenja za hematologiju Klinike za onkologiju, hematologiju i radioterapiju. Kontinuitet obavljanja transplantacija matične ćelije hematopoeze i u ovoj godini pokazatelj

cije stolice. Takođe, izvršili smo zahvat kojim je povećan kapacitet mokraćnog mjehura. Ovo je prvi ovakav zahvat koji smo izveli u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla i nadamo se da ćemo ih u buduće izvoditi samostalno,” rekao je dr. med. sc. Edin Husarić. “Od dijela tankog crijeva uvećali smo mokraćnu bešiku, a od crvuljka napravili vezikostomu. Pošto je vrat mokraćne bešike bio insuﬁcijentan pojačali smo ga. Osim toga, napravljena je i cekostoma radi boljeg pražnjenja stolice”, pojasnio je dr. Springer. O važnosti saradnje sa uvaženim austrijskim stručnjakom i kvalitetu edukacijskih programa koji su provedeni prof. dr. Senaid Trnačević, šef Odsjeka za transplantaciju Klinike za interne bolesti, rekao je: “Visok nivo i kvalitet novih znanja i neprocjenjiva vlastita iskustva koja smo dobili od prof. dr. Müllbahera, doprinijela su razvoju transplant-programa u UKC Tuzla. Nadam se nastavku dosadašnje saradnje, naročito u oblasti edukacije”.

je spremnosti Tima za transplantaciju matične ćelije hematopoeze Odjeljenja za hematologiju Klinike za onkologiju, hematologiju i radioterapiju i Poliklinike za transfuziologiju JZU UKC Tuzla za liječenje primjenom autologne i alogene transplantacije matičnim ćelijama hematopoeze, kao trenutno najsoﬁsticiranijim modalitetom liječenja malignih i nemalignih hematoloških oboljenja. “U cilju primjene modaliteta liječenja te odgovora na veliki broj pacijenata i, naravno, obezbjeđujući visoki kvalitet za pacijente, planirali smo poboljšanje stanja na klinici i obezbjeđenje novih speciﬁčnih jedinica za rad,” kaže doc. dr. Arnautović. Ističe da se već radi na proširenju prostornog kapaciteta u cilju zadovoljenja potreba za pacijente iz cijele Bosne i Hercegovine kojima se ova vrsta liječenja (transplantacija koštane srži) može pružiti jedino u našem centru. M.C.

Z D R A V S T V O

lergija oka ili alergijski konjunktivitis je veoma često stanje koje se javlja kada oko dođe u dodir sa supstancom koja ga iritira, tj. alergenom. Ljudi koji pate od očnih alergija obično imaju i alergije nosa, koje se manifestuju svrabom nosa i kihanjem. Pridruženi očni simptomi mogu biti različiti od diskretnog do čak značajnog osjećaja pečenja i svraba, pa čak i osjetljivosti na svjetlost. Najuobičajeniji simptomi i znaci alergije oka su: otečene i crvene oči, pečenje i suzenje, kao i osjetljivost na svjetlost. Ako postoje znaci nosne alergije mogu još da se jave začepljenost i svrab nosa, kao i kašljanje. Mnoge alergije oka su uzrokovane preosjetljivošću na alergene koji se nalaze u vazduhu, kao što su prašina, dim, životinjske dlake i buđ. Najčešći alergen, koji se prenosi vazduhom, predstavlja polen različitih biljaka, koji prouzrokuje sezonske alergije. Takođe, može postojati alergijska reakcija na parfeme, kozmetiku i lijekove. Veoma često se javlja alergija na konzervanse u kapima za oči, zbog čega moraju da se koriste kapi bez konzervansa. Da bi stanje bilo pravilno liječeno, oftalmolog mora da utvrdi da li su znakovi

Alergije oka

Dr Milan Preradović, spec. oftalmolog

konjunktivitisa vezani za infekciju oka ili samu alergiju. Diferencijalna dijagnoza ova dva stanja obično nije teška. Ključ tretmana ovakvih stanja se sastoji u izbjegavanju ili ograničavanju kontakta sa supstancom koja uzrokuje problem. Zbog toga u liječenje treba uključiti i alergologa koji će, uz pomoć kožnih i krvnih testova, pomoći da se utvrdi osjetljivost na speciﬁčne alergene. Ako se radi o polenu, treba izbjegavati, koliko je moguće, boravak na otvorenim površinama kada su koncentracije polena najviše (obično rano ujutru i u predvečerje) i tokom pojačane vjetrovitosti. Prozori u kući ne treba da budu otvoreni, a klima-uređaje treba održavati čistim. Vlaga u kući pomaže razvoju buđi, što može da stvara velike probleme osjetljivim osobama. Zbog toga je jako važno održavati vlažnost vazduha unutar prostorija između 30 i 50 %.

Grinje su takođe čest problem, čije se prisustvo može značajno smanjiti izborom odgovarajuće posteljine i madraca. Treba razmotriti mogućnost da se umjesto itisona koriste pločice, parket ili neka druga podna obloga koja se može čistiti vlažnom krpom. Za smanjenje simptoma alergije oka se mogu koristiti različiti lijekovi. Vještačke suze su od pomoći tako što odstranjuju alergene sa površine oka. Takođe, ovi preparati pomažu da se ublaže simptomi suvog oka. Dobra strana vještačkih suza je u tome da se ne mogu predozirati. Dekongestanti (sa ili bez antihistaminika) su od pomoći da se smanji crvenilo i otok, kao i svrab. Ove kapi ne treba koristiti duže od nekoliko dana. Kapi sa stabilizatorima mastocita se daju da bi se spriječili simptomi alergija oka. One se koriste dva puta dnevno, dok su kortikosteroidi od pomoći kada treba tretirati jače izražene simptome i znake alergije.

Z D R A V S T V O

ećerna bolest i rak su bolesti koje imaju obim epidemije širom svijeta i predstavljaju ozbiljan zdravsteveni problem. Nastanku ovih bolesti uveliko doprinose brze društvene i kulturne promjene, kao što su starenje populacije, urbanizacija, promjena u ishrani, smanjena ﬁzička aktivnost, nezdrave navike. Moguća povezanost između dijabetesa i raka odavno se nagađa. Brojne epidemiološke studije pokazale su povezanost dijabetesa i rizika od razvoja raka. Tokom 10-godišnjeg praćenja 7.148 osoba sa dijabetesom tipa 2 u Italiji, u 16% njih je povećana smrtnosti od raka kod žena dok kod muškaraca nije nađena. U epidemiološkim studijama rađenim u skorije vrijeme uočena je povećana incidenca raka gušterače, jetre, debelog crijeva, dojke, mokraćnog sistema i endometrijuma kod pacijenata sa dijabetesom dok je kod raka prostate smanjene učestalosti. Istraživanja pokazuju na značajnu povezanost između dijabetesa i raka jetre, posebno ako su prisutni i faktori rizika kao konzumiranje alkohola, virusna infekcija (hepatitis B ili C) ali i nezavisno od navedenih faktora. Pozitvna korelacija između dijabetesa i raka gušterače posljedica je vjerovatno poremećenog metabolizma glukoze i pokazalo se kroz studije da je povećan rizik bio u osoba koje su imale dijabetes najmanje pet godina. Postoje istraživanja koja ukazuju da je u dijabetičara sa ponavljanim infekcijama Helicobacter pylori povećan rizik od karcinoma želuca gdje su hiperglikemija i infekcija bakterijom imale agonističko dejstvo. Loš higijensko-dijetetski stil života kao i nedostatak vježbanja i gojaznost smatraju se odgovornim faktorima za rizik nastanka raka debelog crijeva. Usporena peristaltika i razvijena dijabetička enteropatija u osoba sa dijabetesom doprinose povećanoj izloženosti sluznice kolona potencijalnim kancerogenim materijama (npr. žučne kiseline). Rak dojke je najčešći zloćudni tumor u žena i njegova učestalost raste s dobi, hormonskim disbalansom, dugotrajnom benignom bolešću dojke, familjarnom anamnezom za rak dojke, i genetskim faktorima. Metaanaliza 20 studija pokazala je 20% povećan rizik od raka dojke kod žena s dijabetesom tipa 2. Povećana izloženost estrogenu u žena sa dijabetesom bi mogla biti jedan od bioloških mehanizama za korelaciju između dijabetesa i rizika od raka dojke. Odgovorna za razvoj raka endometrija u žena s dijabetesom mogla bi biti 30

Rizik od raka povećan u osoba sa dijabetesom

Dr Milena Brkić

hiperinzulinemija, koja može uticati na povećanje nivoa estrogena i smanjenje koncentracije cirkulišućeg seksualnohormonskog vezujućeg globulina (SHBG). Metaanaliza 19 studija pokazala je da je u osoba sa dijabetesom znatno smanjen rizik od razvoja raka prostate. Kao mogući mehanizam odgovoran za to smatra se smanjen nivo testosterona i niska koncentracija SHBG-a. Nadalje, nekoliko studija je dokazalo da varijateti gena HNF1B mogu imati uticaj na smanjen rizik od raka prostate. Više mogućih mehanizama može imati uticaj za biološku vezu između dijabetesa i raka, ali najopravdanije bi mogle imati hiperglikemija, upala i hiperinzulinemija.

Ul. Vojvode Stepe Stepanovića 161/5

Tel.: 051/925 159; 066/844 159

Nudi sledeće usluge: Internistički pregled sa EKG nalazom Endokrinološki pregled Šećerna bolest Bolesti hipofize, štitne, paraštitnih, nadbubrežnih i polnih žlijezda Sindrom policističnih jajnika, pojačana maljavost, neplodnost Gojaznost i poremećaj lipida Prevremena menopauza, hormonska susptituciona terapija, osteoporoza Fibrocistična bolest dojki Ultrazvuk štitne žlijezde i abdomena Punkcija štitne žlijezde Kolor dopler magistralnih krvnih sudova glave i vrata Kolor dopler abdominalne aorte i ogranaka Kolor dopler bubrežnih krvnih sudova Kolor dopler arterija i vena gornjih i donjih ekstremiteta i AV fistule Laboratorijske usluge

Hiperglikemija kao nezavisni faktor utiče na proliferaciju ćelija i metastaziranja tumora kod tipa 2 dijabetesa. Dijabetes je povezan sa oksidativnim oštećenjem DNK, koji može dovesti do promjena u mutacijskim onkogenima i tumorskim supresorskim genima, a time i do razvoja raka. Međutim, vjerovatnije je da sama hiperglikemija ne dovodi do induciranja neoplastičnog rasta . Upalni citokini, kao interleukin-6, plazminogen aktivator inhibitor-1i drugi, mogu igrati važnu ulogu u procesu karcinogeneze, napredovanju karcinoma, ili lošoj prognozi. Osim toga, povećana koncentracija leptina i smanjen nivo adiponektina takođe može doprinijeti povećanom riziku od raka među osobama s gojaznošću i dijabetesom tipa 2. Uloga inzulina u proliferaciji ćelija raka prvi put je prepoznata u istraživanjima sa eksperimentalnim životinjama. Većina ćelija raka sadrži receptore inzulina, čime hiperinzulinemija direktno potiče proliferaciju dejstva receptor – inzulin. Osim direktnog uticaja inzulina na ćelije raka, moguće je da hiperinzulinemija potiče karcinogenezu posredno preko inzulinu sličanog faktora rasta (IGF) -1. IGF-1 ima jače mitogene aktivnosti, antiapoptotički efekat, a može djelovati i kao stimulans za rast preneoplastične i neoplastične ćelije. Liječenje sa metforminom, koji povećava osjetljivost na inzulin i smanjuje hiperinzulinemiju, podstiče ovu hipotezu. Dokazana je niža učestalost raka u osoba sa šećernom bolešću liječenih ovim lijekom nego u onih koje su liječene inzulinom ili sulfonilurejom. U zaključku, rizik od raka kod bolesnika s dijabetesom može postati klinički, socijalni i ekonomski teret u budućnosti zbog narastajuće svjetske učestalosti dijabetesa. Dalje istraživanje je potrebno da se razvije racionalniji pristup u prevenciji raka i načinu liječenja kod osoba s dijabetesom .

Z D R A V S T V O

druženje dijabetičara Distrikta Brčko ove godine obilježava desetogodišnjicu postojanja, a tim povodom je krajem oktobra u Domu kulture u Brčkom održana svečana akademija. „Udruženje dijabetičara u Brčkom broji 830 članova, među kojima i devetoro djece predškolskog uzrasta od kojih njih dvoje, pored šećera, imaju i celijakiju, odnosno alergični su na gluten“, kaže predsjedenik udruženja Đorđe Vuković. Inače, broj oboljelih od šećerne bolesti na području Distrikta Brčko je puno veći. Pored niza akcija mjerenja šećera u krvi, Udruženje dijabetičara Distrikta Brčko je tokom proteklih deset godina vršilo svakodnevne edukacije oboljelih, a najmanje jednom mjesečno imaju predavanja koja drže doktori. „Tu su i edukativno-rekreativni izleti, a posebno smo ponosni na naš edukativno-rekreativni kamp koji smo ove godine po osmi put realizovali u Soko gradu, gdje sami kuvamo, spremamo i učimo jedni od drugih kako živjeti sa dijabetesom, kako mjeriti šećer i davati sebi inzulin“, pojasnio je Vuković. Ovom prilikom održano je i predavanje o temi „Prevencija dijabetesa melitusa“ o čemu je govorio akademik prof. dr Nebojša Lalić. On kaže da je dijabetes danas veliki javno-zdravstveni problem i ima puno razloga da se radi na prevenciji. „Smatra se da će se u Evropi broj oboljelih od ove bolesti u naredne dvije decenije povećati za nekih 20 do 30 odsto, što može značajno da ugrozi funkcionisanje jedne zemlje i da ima značajne posljedice na same ciljeve razvoja koje su postavile Ujedinjene nacije za ovaj milenijum“, istakao je Lalić. Dijabetes ne samo tipa 1, koji je zavisan od inzulina, nego i tip 2 se posljednjih godina sve više javlja kod djece, a razlog tome je, kaže akademik Lalić, promjena načina života, sa smanjenim kretanjem, sjedenjem za kompjuterom, odnosno povećanjem gojaznosti, što sve djeluje na povećanje broja oboljelih od dijabetesa. Na svečanoj akademiji povodom desetogodišnjice rada Udruženja dijabetičara Distrikta Brčko uručene su i zahvalnice pojedincima i institucijama koje su doprinijele radu ovog udruženja. Udruženje dijabetičara, koje je nosilo naziv “Udruženje za borbu protiv šećerne bolesti Brčko distrikta, osnovano je 2003. godine zbog sve većeg broja oboljelih, posebno djece. Naime, u go32

Desetogodišnjica rada Udruženja dijabetičara u Brčkom

Udruženje druga kuća za oboljele i njihove porodice

dinama koje su uslijedile poslije rata sa sve većim brojem oboljelih, kao i onih koji su već uveliko imali razvijene komplikacije, a nisu ni znali da imaju šećernu bolest, kao i lošom informisanošću samih oboljelih o ovoj bolesti, ukazala se potreba i rodila ideja za osnivanjem udruženja oboljelih od šećerne bolesti. Cilj je bio okupljati oboljele i članove njihovih porodica radi što bolje edukacije i upoznavanja sa ovom bolešću. Takođe, jedan od ciljeva je i bio raditi na prevenciji i podizanju svijesti građanstva o pravilnoj ishrani i ﬁzičkoj aktivnosti kao preduslovu zdravlja. Odmah nakon osnivanja i registracije krenulo se s traženjem prostorija koje bi odgovarale potrebama oboljelih. Zahvaljujući sluhu tadašnjeg šefa Odjeljenja za zdravstvo, koji je shvatio potrebe i molbe, ubrzo su dobijene prostorije te novčana sredstva od Vlade Brčko distrikta za njihovu adaptaciju. Zahvaljujući dobrim ljudima i prijateljima koji su na zahtjeve oboljelih odgovorili, ubrzo su opremljene prostorije koje su odgovarale potrebama ovog udruženja. S početkom rada tek se vidjelo koliko zapravo ima dijabetičara te koliko je porodica koje su imale jednog ili više oboljelih od ove bolesti, a koje su se uključile u ove aktivnosti. Odmah se krenulo sa edukacijom oboljelih u

prostorijama udruženja. Predavanja su održavana 1-2 puta sedmično, a predavači su bili ljekari iz svih oblasti. Treba posebno istaći da su se svi ljekari odrekli svojih honorara kako bi u udruženju riješili problem s grijanjem, jer je ubrzo dolazila zima. Uz to dijetetičar-nutricionista u udruženju je radio dva puta nedjeljno. Takođe su počela druženja po grupama koja su aktuelna i danas. Ponedjeljak je rezervisan za penzionere, utorak za žene, a petak za omladinu i najmlađe članove. Nakon toga se, u saradnji sa Odjeljenjem za obrazovanje, počelo sa serijom predavanja po osnovnim i srednjim školama, s ciljem ukazivanja na važnost pravilne ishrane i ﬁzičke aktivnosti. Iako udruženje radi svaki radni dan 7-14 časova, svake godine provode se i masovne akcije mjerenja šećera u krvi na cijeloj teritoriji distrikta te je u proteklih 10 godina urađeno oko 20.000 mjerenja šećera stanovništvu. Te akcije su najmasovnije za 14. novembar,Svjetski dan borbe protiv šećerne bolesti,kada se za jedan dan uradi u prosjeku oko 1.500 mjerenja.Treba naglasiti da je prve godine na ukupan broj mjerenja bilo čak 36% novootkrivenih dijabetičara, ,a prošle, 2012. godine, na 2000 mjerenja je bilo manje od 6%. Ovako veliki broj mjerenja je pokazatelj da se

Z D R A V S T V O

građani Distrikta Brčko sve lakše odlučuju za kontrolu šećera u krvi i da se ne bježi od mjerenja kao nekad. „Ako smo dijelom doprinijeli širenju kulture kontrole šećerne bolesti, mi smo jedan od svojih primarnih zadataka obavili, a podaci jasno ukazuju na to“, ističu članovi udruženja. Akcije su preventivno rađene i po osnovnim i srednjim školama. U svim aktivnostima oko velikih akcija mjerenja šećera u krvi postojala je uspješna saradnja sa Odjeljenjem za obrazovanje te Poljoprivredno-medicinskom školom. Svake godine je organizovana masovna šetnja ulicama grada u povodu Svjetskog dana dijabetičara, a sve u cilju podizanja zdravstvene svijesti cjelokupnog građanstva. U šetnjama su, pored članova Udruženja i njihovih porodica, učestvovali i predstavnici izvršne i zakonodavne vlasti, predstavnici zdravstva, a jedne godine učestvovao je i supervizor. Vremenske prilike nisu nikada omele ove aktivnosti. Svake godine na Svjetski dan dijabetičara budu organizovane posjete oboljelima od šećerne bolesti koji se nalaze na bolničkom liječenju. U šetnji, u znak podrške, učestvuju i školski drugovi djece dijabetičara. Cilj šetnje je podizanje svijesti o zdravom načinu života, te koliko je važna svakod-

nevna ﬁzička aktivnost. Šetnje se uvijek završavaju predavanjima iz oblasti dijabetologije za sve građane distrikta. Zahvaljujući prijateljima, farmaceutskim kućama, imamo priliku da za predavače dobijemo eminentne stručnjake iz svih oblasti vezanih za šećernu bolest kako iz zemlje, tako i iz okruženja. U isto vrijeme sa edukacijom su organizovani edukativno-rekreativni izleti za članove, gdje su ostvareni kontakti i razmjenjivana iskustva sa istim i sličnim udruženjima u BiH a i šire. Jedan od prvih kontakata jeste sa udruženjima u Sarajevu i Tešnju, kao i međusobne posjete. Sa tim udruženjima sada postoji koordinacija aktivnosti i odlična saradnja koja je proširena i na udruženja oboljelih u Srbiji i Hrvatskoj. Udruženje dijabetičata Distrikta Brčko je realizovalo i prvo druženje udruženja dijabetičara u BiH, a sve u cilju stvaranja Unije udruženja, radi pristupa IDF-u. Ono na šta je udruženje posebno ponosno je rekreativno-edukativni kamp za djecu dijabetičare koji traje 10 dana, a realizuje se već osam godina u Soko Gradu pored Ljubovije. Kroz edukacije u kampu su prošla sva djeca i njihove majke iz Brčko distrikta, kao i jedan broj odraslih dijabetičara. Već četiri godine u kampu sa njima

su prisutna i oboljela djeca iz Banovića, Srebrenice, Bratunca i Kiseljaka. Na ovim kampovanjima sva djeca su, pored edukacije o ishrani i ﬁzičkoj aktivnosti, obučena da samostalno rade kontrolu šećera u krvi i aplikaciju inzulina te je ovaj kamp za djecu i majke nešto posebno u njihovim životima. Posebno je potrebno napomenuti da je idejni tvorac ovakvog kampa učinio pravu stvar, jer majke, kuvajući, uče jedna od druge i prenose znanja, omladinci dijabetičari, koji su kao djeca oboljeli, prenose znanja mlađima i brinu se o njima, tako da svako ima svoj zadatak. Želimo naglasiti da je sav rad volonterski i da nikada niko nije bio plaćen za aktivnosti i rad u kampu. Ponosni smo što se toliko godina uspješno realizuje i nadamo se,ako Bog da, i ubuduće. Kroz sve ove godine postojanja udruženja, dok se uz novogodišnje praznike daruju paketići na sve strane, ni djeca dijabetičari nisu bila uskraćena. Tako je OO SDP-a svake godine uljepšao novogodišnje praznike darujući novogodišnje paketiće koji su svojim sadržajem prilagođeni djeci dijabetičarima. Njima su se prošle godine priključili i članovi Moto-kluba GRUNF koji su pripremili i paketiće za djecu koja osim šećerne bolesti imaju i celijakiju. Jedna od posljednjih aktivnosti udrženja je aktivno učešće, zajedno sa Odjeljenjem za zdravstvo Brčko distrikta, u Projektu „Ujedinjeni mijenjamo dijabetes u Brčko distriktu BiH“. Treba napomenuti da ničeg od navednenog ne bi bilo bez svesrdne medijske podrške te ﬁnansijske podrške Vlade Brčko distrikta i mnogobrojnih donatora, prevenstveno farmaceutskih kuća „Novo Nordisk“ i „Roshe diagnostiks“,koje su sa ovim udruženjem od samog osnivanja. Sve navedeno ima za rezultat da udruženje ima skoro hiljadu članova raznih zanimanja, svih etničkih, vjerskih i političkih pripadnosti. Svakodnevne aktivnosti, edukacije, predavanja i druženja ovo udruženje čine posebnim, a tome imamo prvenstveno zahvaliti idejnom tvorcu i jednom od osnivača Udruženja dijabetičara Distrikta Brčko prim. dr Mirjani Todorović. I na kraju, s ponosom možemo reći da su oboljelim i članovima njihovih porodica prostorije udruženja postale druga kuća. Udruženje dijabetičara Distrikta Brčko

Z D R A V S T V O

ovodom otvaranja rekonstruisanog prostora Centra Zavoda “Zotović” za hiperbaričnu medicinu i tretman hroničnih rana te stavljanja u funkciju nove (najsavremenije) višemjesne komore u Banjaluci je održan Stručni skup pod nazivom: „Hiperbarična oksigenoterapija - od ronjenja do kliničke prakse“. Hiperbarična oksigenoterapija (HBOT) ili hiperbarična oksigenacija je naučno utemeljena terapija pri kojoj pacijent udiše 100% kiseonik pod pritiskom većim od atmosferskog na nivou mora. Ovaj postupak odgovara ronjenju uz udisanje kiseonika. Terapijski efekti hiperbarične oksigenacije počivaju na povećanom otapanju kiseonika u tjelesnim tečnostima, prvenstveno plazmi, što predstavlja alternativni put kiseonika. Ovaj efekat dovodi do neoangioneze - stvaranja mreže novih kapilara, do poboljšanja mikrocirkulacije i to samo nakon šest sedmica provedene terapije. Zbog toga, ovakav način liječenja smanjuje troškove zdravstvene zaštite jer se u značajnoj mjeri redukuje potrošnja infuzionih tekućina, zavojnog materijala, lijekova, vrijeme trajanja hospitalizacije pacijenata. Duga je lista indikacija za primjenu HBO terapije. Pomenućemo samo neke: dekompresiona bolest, gasna embolija, trovanje anoksičnim i asﬁktičnim gasovima, sporozarastajuće rane, ulkusi dijabetesnog stopala, akutna nagluvost i sljepilo, anemije zbog naglog gubitka većih količina krvi, apsces mozga kao i njegove traumatske povrede. Učesnici pomenutog edukativnog skupa su, osim stručnjaka iz našeg zavoda, imali priliku da slušaju predavanja svjetski poznatih imena za ovu oblast iz Rusije, Izraela Srbije. Prof. dr Larisa Poljakova sa Prvog državnog moskovskog univerziteta u Rusiji: Naše Odjeljenje za hiperbaričnu oksigenaciju osnovano je 1977. godine. Radimo s komorama u kojima postoji samo jedno mjesto. Stoga mislim da su dr Aleksandar Gajić i njegov tim iz Centra u “Zotoviću” u povoljnijoj situaciji, jer imaju jako savremenu komoru sa više mjesta za buduće pacijente. Ipak, bez obzira na broj mjesta, one se mogu koristiti za razne oblasti medicine. Znam da je dr Gajić jako dobar specijalista za hiperbaričnu oksigenaciju i mislim da će ostvariti sjajne rezultate. Iz našeg tridesetogodišnjeg iskustva u Rusiji otkrili smo da postoje određene oblasti gdje su ovi tretmani 36

Zavod za ﬁzikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović”, Banjaluka 11.10. 2013.

Hiperbarična oksigenoterapija

jako korisni kao što je npr. dijabetes takve informacije biti korisne i za vamelitus, gastroenteritis i neke neuro- še doktore. Uz to, ja sam im podijelila jednu našu knjigu u kojoj je objašnjeno loške i reumatološke bolesti. kako HBO može da pomogne u liječenju Medici.com Kronove bolesti i ulceroznog kolitisa. U Na skupu u Banjaluci izlagali ste početku, ova terapija pomaže našem o temi: Liječenje sistemske skleroze. tijelu da bolje podnese druge terapije i - U pitanju je vrlo teška bolest. Sve lijekove, odnosno da se smanje inﬂadosadašnje metode liječenja nisu bi- matorni procesi, tj. otoci, da se učini da le baš mnogo uspješne. Hiperbarična remisije potraju duže i da se pomogne oksigenacija, iako ne može u potpu- pacijentu u toku društvene adaptacinosti da izliječi tu bolest, bar može da je – izdvojila je ukratko prof. dr Larisa je stavi pod kontrolu. Nadam se da će Poljakova iz Rusije.

Z D R A V S T V O

Dr Juda Melamed iz Izraela je u podvodnoj hiperbaričnoj medicini više od 40 godina. Drago mi je što su me organizatori pozvali da na ovom skupu govorim o našim iskustvima, odnosno terapijskim efektima kiseonika i kako da ga uključimo pacijentima u velikim količinama pod pritiskom putem hiperbaričnih komora, što je i jedini način da se on distribuiše. Podijelili smo sa auditorijumom u Banjaluci i naša iskustva iz Izraela u vezi sa ﬁziologijom ronjenja, odnosno ronilačkih incidenata, gdje smo stekli prva znanja i primijenili ih u terapijske svrhe. Liječimo ne samo određena klinička stanja, već i bolesti u širokoj paleti medicinskih indikacija sa kiseonikom u vrlo visokim dozama, a da pri tome ne naudimo pacijentu. U zadnjih deset godina dolazi do naglog razvoja hiperbarične oksigenacije i ona sve više ulazi u medicinske tokove kao priznat način liječenja. To možemo ilustrovati i činjenicom da danas imamo sve više i naučnih radova iz ove oblasti, koji nam omogućavaju da takva znanja primijenimo u klliničkoj praksi. Kada sam posjetio centar u “Zotoviću”, gdje se nalazi komora koja je veoma dobro opremljena i moderna, shvatio sam da će ova metoda liječenja biti u ekspanziji, kao što je to u svijetu u zadnjih 10 godina.

velika farmaceutska kuća nema patent za kiseonik, odnosno ne stoji iza toga, kaže ovaj ugledni stručnjak iz Izraela. Dr Aleksandar Gajić, specijalista ortopedije i subspecijalista baromedicine, u sada rekonstrisanom centru poznatog Zavoda “Zotović” u Banjaluci, za ovu vrstu medicine i zarastanje hroničnih rana, povodom stavljanja u funkciju višemjesne komore kaže: Naš centar postoji od 2005. godine. Tada smo radili sa dvije jednomjesne komore. Stavljanjem u funkciju nove komore sa više mjesta, svrstali smo se u red svjetski modernih centara. Sada smo u mogućnosti da tretiramo cijeli spektar indikacija koje smo ograničeno mogli da liječimo u jednomjesnim hiperbaričnim komorama. Imamo dobar stručni tim iza kojeg je osmogodišnje iskustvo. Princip terapije je ostao isti, samo što je sada povećan kapacitet i sigurniji je način distribucije kiseonika. Lista čekanja će u početku postojati dok ne startujemo u punom kapacitetu.

Ipak, mislim da ćemo za šest mjeseci i nju dovesti u razumne granice, odnosno da ćemo listu čekanja potpuno eliminisati, što je i smisao da se s terapijom opočne što ranije, pogotovo kod nekih indikacija. Ovaj projekat traje već nekoliko godina. Uloženo je mnogo truda. Uz mnogo razumijevanja menadžmenta Zavoda “Zotović”, podrške Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS i Republičkog fonda zdravstvenog osiguranja, uspjeli smo da ga dovedemo do kraja, na naše veliko zadovoljstvo i korist pacijenata, skromno kaže dr Gajić, koji je svojom agilnošću i energičnim tempom u svom timu, ipak, najviše zaslužan za modernu sliku baromedicine u zdravstvenoj ustanovi, koja odavno preferira referentnost u BiH. Na stručnom skupu : Hiperbarična oksigenoterapija - od ronjenja do kliničke prakse o iskustvima u dosadašnjem radu Centra VMA iz Beograda za baromedicinu govorio je dr Saša Trešnjić, o radu i aktivnostima organizacije DAN-Balkan dr. Dragana Ivković, subspecijalista baromedicine iz Srbije. U ime organizatora, domaćina skupa Zavoda za ortopediju, ﬁzikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović” Banjaluka, centar su učesnicima predstavili dr Aleksandar Gajić, spec. ortoped, subspec. Baromedicine, i dr Snežana KutlešićStević, pulmolog, subspec. baromedicine. Slikom i riječima, trendove u dizajnu i izradi komora za hiperbaričnu oksigenoterapiju, veoma dinamično je prikazao Branislav Trajković iz kompanije NAUX Njemačka. Priredila Anđa S. Ilić

Medici.com Koje su kontraindikacije za terapiju? - Kontraindikacije se mogu svesti na minimum. Sve zavisi od indikacija - ono što liječite i što procjenjujete kakav je rizik. Ovaj metod liječenja je vrlo siguran i po toj osobini spada u red najsigurnijih metoda u kliničkoj praksi. Relativno je jeftin način liječenja kiseonikom. Problem je jedino što nijedna 37

Z D R A V S T V O

atologija nije dio medicine gdje je dozvoljena improvizacija. Tu nema da vam se nešto učini da jeste ili nije. Zaposleni u Zavodu za patologiju Kliničkog centra Banjaluka su vrlo sposobni i kvalitetno obučeni. Rade mnogo dobrih metoda. Ovo je u razgovoru za „Medici.com“ izjavila prof. dr Marija Havelka, poznato ime u patologiji srpskog govornog područja, a i šire. Osposobila se da samostalno radi, učeći od stručnjaka kojima je patologija bila osnovna djelatnost i koji su prošli put grešaka i ispravki.

Medici.com Prof. dr Havelka za ovaj tradicionalni stručnonaučni skup u Banjaluci o bolestima štitne žlijezde izabrali ste da izlažete o temi: Dijagnostika papilarnih i svih karcinoma štitaste žlezde. Zbog čega? Tema je odabrana s obzirom na to da je neophodno da se širi auditorijum edukuje o značaju rane dijagnostike, jer imamo veliki broj tumora koji se dobro leče i ostavljaju divan kvalitet života. Postoji doktrina za dijagnostiku: punkciona biopsija u prvom trenutku, kompletan nalaz hormonskog statusa kojeg rade kliničari, konsultacije sa hirurgom. U slučaju da je neka od malignih proliferacija, onda postoje centri gde se pacijent ne izlaže zračenju i citostaticima. Primenjuje se druga vrsta terapije koja u odgovarajućim slučajevima daje izvanredne rezultate. To je radioaktivni jod. Želim da mnogo ljudi zna da postoji šansa, da to nije neizlečiva bolest, odnosno tumor sličan tumoru drugih organa, koji često imaju nezgodnu prognozu. U slučaju dijagnostike nekih lezija koje su za operaciju, moram da naglasim da su one sigurne, rade se u dobrim ustanovama i ne ostavljaju rezidue.Činjenica je da posle operacije pacijent mora doživotno uzimati zamenu za hormone štitaste žlezde. To mu ne ugrožava kvalitet života. Medici.com Na koji vremenski period se odnosi taj “dobar kvalitet života”? Ako pacijent ispoštuje količinu hormona koja mu je data i ako nije maligni tumor koji je u tom trenutku agresivan, kvalitet života traje dok ga, u šali rečeno, ne pregazi tramvaj, odnosno do onog vremena dok mu je suđeno. Izlečenje je u 90% slučajeva apsolutno, osim jednog jedinog tumora koji se javlja u starijoj populaciji, a koji je vrlo redak. To je anaplastični karcinom. 38

Sedmi simpozijum o bolestima štitne žlijezde, Banjaluka, 4 - 6. oktobar 2013. Intervju: prof. dr Marija Havelka, Institut za patologiju Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu

Dijagnostika papilarnih i svih karcinoma štitaste žlezde lekara opšte prakse koji dete upućuje endokrinologu, koji će uraditi punkcionu biopsiju uz ultrazvuk. Uzorak se šalje histologu koji određuje šta je? Osim malignog, postoji tumor koji je sporadičan, pojedinačan. To je papilarni karcinom štitaste žlezde. On je potpuno izlečiv kod dece sa zamenom hormona štitaste železde. Imamo vrhunske sportiste kojima je odstranjena ova železda. Čak i ponovljeno pojavljivanje na vratu ne ukazuje na lošu prognozu. Deca uvek imaju bolje izglede od odraslih.

Medici.com Kad govorimo o bolestima štitne žlijezde u dječjem uzrastu, šta je po vašem mišljenju tu bitno istaći? Dečji uzrast je posebna priča, zato što se bojimo dijagnostike tumora kod dece. Majka je ta koja prva signalizuje da sa štitastom žlezdom u deteta nije nešto u redu. Ako je dete često pospano (uspavano), ako mu se pojavi limfna žlezda na vratu sa bočne strane koja ne odgovara na lečenje antibiotskom terapijom u intervalu od tri meseca, onda je ovaj put sledeći: odlazi se kod

Medici.com U kojem smjeru treba da ide edukacija stručnjaka za ovu oblast? Medicina toliko brzo napreduje. Međutim, ponekad se skrene na sporedan kolosek. Masa ljudi doživljavaju sve što je na internetu kao činjenicu. To nekad nije baš tako. Edukacija kod stručnih ljudi, ljudi koji se time stalno bave, ljudi koji su prošli put grešaka i ispravki, znači mnogo, da bi se formirali stručnjaci koji su u stanju samostalno da rade. Ako to nije moguće postoje centri gde možete ostvariti komunikaciju sa stručnjacima. Ako nešto nije jasno, uvek treba pitati. Pitanje je vrlo važna stvar, a odgovor još važnija. Tako se uči. Mi smo područje sa dosta lezija štitaste žlezde. I stoga treba imati veliki broj ljudi dobro osposobljenih za ovaj posao. Medici.com Kakvu u svemu tome oprema ima ulogu? Oprema za patohistološku laboratoriju je vrlo skupa, od mikroskopa do preparata za bojenje. Postoji jedna stvar koju čak ni Srbija, a i Republika Srpska, nisu u stanju da odobre. To je nova metoda pomoću koje je moguće deter-

Z D R A V S T V O

minisati vrste tumora u štitastoj žlezdi. To je tzv. imunohistohemija. Skupe su metode, jer za njih treba i skupa oprema. Većina centara u Evropi je stvorila centralna središta gde to rade, gde dolaze stručnjaci koji to znaju. Postoji npr. jedan centar u Italiji koji radi sve te analize zato što je laboratorija jako skupa za održavanje. Ne može to da se radi u svakoj ispostavi patologije. Nemate ﬁnansijskih, tehničkih, stručnih mogućnosti. Drugo, to su materijali sa kratkim vekom trajanja (belančevine reagensi).

Psihoterapija u prevenciji različitih depresivnih i psihosomatskih oboljenja

Medici.com Dugo godina ste u ovoj oblasti. Ima li izgleda za ovakvu laboratoriju na srpskom govornom području? Ja sam uspela. Na Institutu za patologiju u Beogradu imamo centralnu laboratoriju koja je otvorena prema svima. Ružno je reći, ali ko plati može i sa “ulice” da donese materijal da se uradi analiza. Tužno je da je tako, ali nismo u ﬁnansijskoj mogućnosti da putem zdravstvenog osiguranja obezbedimo našim pacijentima potpuno sigurnu dijagnostiku. Postavili ste pitanje ima li

Nada Starčević završila je osnovnu i srednju školu u Novigradu i Rovinju. Diplomirala je na Univerzitetu „Statale“ u Milanu, na Fakultetu za psihologiju i filozofiju. Četvorogodišnju specijalizaciju iz područja psihoterapije i hipnoze završila je u školi visokog obrazovanja AMISI u Milanu. Saradnica je brojnih naučnih i medicinskih institucija i ustanova. - Profesorka na katedri psihoendokrinologije pri Visokoj školi za specijalizaciju lekara „Valet“ u Bologni, - Docent na Katedri za psihoimunologiju i komunikologiju (PNL) u programu neurolingvistike, - Od 1984. godine je predsednica Istraživačkog udruženja RBP (istraživanja biopsihologije u onkologiji), - Savetnica je multinacionalne španske kompanije ”Photon” za istraživanje depresivnih oboljenja, stresa i anti aging terapija Nada Starčević je pionir u istraživanju duhovnog zdravlja, filozof i naučnik oblasti psihobiologije i psihoimunologije. Na osnovu svojih kliničkih saznanja i izučavanja fenomenološke filozofije, autorka je metoda rada Makos 21, patentiranog u Milanu, efikasnog instrumenta u pronalaženju i ponovnom uspostavljanju ravnoteže zdravlja u sferi emocija. (Širu biografiju sa bibliografijom može se vidijeti na www.nadastarcevic.it.

Thyroid_papillary_carcinoma_histopathology

šanse? Ima. Doći će jednog dana mlad sposoban čovek koji ima strpljenja da se bori s tim. I izboriće se. Uvek tvrdim da će se to i desiti. Dovoljno je da jedan čovek počne da vuče. Poći će i drugi za njim, sa optimizmom zaključuje prof. dr Marija Havelka sa Intituta za patologiju Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Sedmi po redu simpozijum o bolestima štitne žlijezde koji je u vremenu od 4. do 6. oktobra prošle godine održan u Banjaluci sa generalnom temom: „Bolesti štitne žlijezde u dječjem uzrastu“ zajedno su organizovali: Centar za štitnu žlijezdu Banjaluka, Udruženje tireologa RS i Republičko društvo doktora medicine. Anđa S. Ilić

Model terapije -Makos 21

akos 21 je metod filozofsko-naučnog rada u prevenciji različitih depresivnih i psihosomatskih oboljenja, posebno onih koja se manifestuju u sferi emocija. Tokom decenija kliničkog rada, osmislila sam interdisciplinarni model terapije nazvan Makos 21. Cilj terapije je da pomogne pacijentima da “čuju” svoje potrebe i da na njih adekvatno odgovore u odnosima sa sobom i s drugima, kako bi na taj način obnovili dubinski osećaj dobrostanja, koje stvara slobodno izražavanje samog sebe. Istraživački rad sam započela u milanskoj poliklinici kao filozof psihologije, učenica Franka Fornarija, a nastavila ga kao istraživač novog sektora psihosomatskih oboljenja u okviru Odseka za psihijatriju kojim upravlja profesor Đordano Invernici. Istraživanje je počelo na području ginekologije, pošto sam tezu diplomskog rada odradila na temu “Seksualnost između nagona i kulture”. Trajalo je oko pet godina, u raznim institutima, gde sam se na interdisciplinarni način bavila problematikama vezanim za psihosomatiku. Zajedno sa profesorima Karlom Kristini i Đanfrankom Zandoninijem, uspela sam da formiram jedan od prvih interdisciplinarnih centara za problematike menopauze u Italiji. Metod sam predstavila pod pokroviteljstvom asesorata: zdravlja, socijalne pomoći i porodice regije Lombardija. Prvi put sam metod predstavila na Univerzitetu u Milanu tokom akademske 1999/2000. godine, na Katedri za fiziologiju, koju je vodio prof. Mauro Mančija. Godine 2005, posle četiri godine istraživačkog rada, prezentovala sam tezu na Katoličkom univerzitetu u Milanu, na Međunarodnom kongresu Eriksonijanske psihoterapije, koju sam postavila sa profesorom Markom Marnjanelijem, čuvenim stručnjakom za modifikovane 39

Z D R A V S T V O

stadijume svesti, odnosno primenom metodologije iz neurolingvistike. Poslednjih godina sam razvila drugi deo metoda, usmeren na zaustavljanje procesa starenja, polazeći od rezultata istraživanja delovanja slobodnih radikala, stresa i oštećenja, koja izazivaju na čovekovom organizmu. Makos je namenjen onima koji pate od anksioznosti, preterane stidljivosti, nesanice i depresije, snaži samopoštovanje, vitalnost i otpornost na stres. Preko svojih šest ključnih principa, postiže neverovatne rezultate: poboljšanje opšteg psihoﬁzičkog stanja i telesne rimodulacije, pri čemu organizam uspeva da pronađe i izrazi svoje najintimnije potrebe. Reč je o metodu koji polazi od po-

bubrežne žlezde proizvode glikokortikosteroide - koji su predkomora za razne bolesti, proizvode se slobodni radikali i počinje proces prevremenog starenja. Jasno je da je stres savremeni tihi ubica, koji u potpunosti remeti rad svake ćelije u našem organizmu. Depresija, stres, tjeskoba, napadi panike, ali i drugi osećaji nemira skraćuju završetke DNK – telomere, što uzrokuje oštećenje ćelija, starenje organizma i osetljivost na razne bolesti. Svetske statistike kažu da su žene podložnije depresiji od muškaraca. Njih 26 odsto boluje od ove bolesti, a muškaraca oko 15 odsto. Svetska zdravstvena organizacija je predvidela da će do 2010. godine oko 30 odsto ljudi u svetu patiti od depresivnog poremećaja,

smatranja osobe, dakle sebe, u svim aspektima, na holistički način, uzimajući u obzir interakcije subjekta sa ambijentom i sa biološkom, kulturnom, društvenom i duhovnom dimenzijom njegovih nelagodnosti, koje mogu da miniraju život u odnosima sa drugima, baš kao i psihoﬁzički integritet ličnosti. Naime, potvrđeno je da se teškoća u odnosima sa vlastitim intimnim, emotivnim potrebama pretvara u izvor stresa, koji je speciﬁčan način na koji nas telo obaveštava da nešto nije u redu. U stresnom stanju, imuni sistem ne uspeva da uspostavi ravnotežu, odbrambeni sistem organizma zapada u krizu i opada, nad-

a da će 2020. godine ta bolest biti drugi najčešći uzrok smrtnosti. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, u BiH godišnje u proseku bude počinjeno i do 500 samoubistava. Svaki treći dan jedna osoba sebi oduzme život. Stručnjaci ističu da su samoubistva manifestacija bolesti, pre svega depresije. Pojedinac ima potrebu da pronađe i postigne smisao i kvalitet svoga života i svojih aktivnosti, a oni su daleko izvan onoga što zvanična medicina i psihologija pruža svojim reduktivnim i specijalističkim analizama, koje klasiﬁkuju po kategorijama svaki fenomen, ali istovremeno gube sveobuhvatnu viziju. Sveo-

buhvatnost koja ubraja i moral, aspekt neraskidivo povezan sa kvalitetom. Čoveku je potrebno da se razvija slobodno, poštujući svoje potrebe, počev od onih intimnih, instinktivnih. Ali, koliko god da se trudimo da živimo i radimo po zadatim, fiksnim i stereotipnim društvenim pravilima, dopuštajući da nas zauzdaju strahovi, tabui i predrasude kulture koja ograničava urođenu energiju samoizražavanja ličnosti, nećemo zadugo moći da gušimo i skrivamo njenu suštinu, ono božansko u svakome od nas. Posebno je život žene snažno uslovljen činjenicom da je ona pristala na ulogu koju joj je društvo nametnulo, ulogu supruge, majke, domaćice, pomoćnice... Rezultat toga je njeno razočarenje, a duševno nezadovoljstvo se preliva na sferu njene fizičke ličnosti, na telo. Žena plaća udaljavanje svojih vitalnih izvora frustracijom, bolovima i smetnjama na genitalijama i u seksualnosti, predsoblju depresije i drugih psihičkih bolesti. Dugo i pažljivo posmatranje fenomenologije interakcije između čoveka i njegove okoline navelo me je na primenu reči ekosistem, da bih istakla tesnu vezu između pojedinca i njegovog okruženja, spoljnog i unutrašnjeg. Eko-sistem je filozofski koncept, uveden kako bi se izrazila celokupnost ličnosti pojedinca, viđenog kao mikrokosmos u makrokosmosu, ambijentu u kome živi. Ravnoteža ličnosti se zasniva na poštovanju međusobnih odnosa ova dva pola i svih elemenata prisutnih u globalnom sistemu. Svako od nas predstavlja zaseban ekosistem, na svoj način samostalan i jedinstven, ali postoje neki osnovni zajednički elementi: hrana, san, seksualnost i komunikacija, viđena kao osnova odnosa sa drugima. Metod predviđa šest ključnih elemenata ocenjivanja: 1. Odnos pacijenta sa hranom; 2. Kvalitet sna i snova; 3. Emotivna sfera – eros; 4. Logos ili sposobnost komunikacije; 5. Sposobnost izražavanja (sebe); 6. Kre-aktivnost. (Poslednja tri elementa su osnova kvalitativne evolucije subjekta, odnosno brige i rivalutacije Sebe koju čini svaki pojedinac). Za obavještenja o treninzima i seminarima o metodu Makos, kao i svim drugim informacijama koje Vas interesuju, budite slobodni obratiti se na adresu: djukarac@gmail.com ili na www.nadastarcevic.it

Z D R A V S T V O

rekanceroze su promjene na koži i sluznicama, kod kojih postoji potencijal razvijanja prave maligne neoplazije, pri čemu u histološkoj strukturi ovih lezija već postoje atipije nukleusa.

Prekancerozne kožne promjene

Cornu cutaneum Kožni rog se deﬁniše kao adherentna keratotična proliferacija, čija je visina dva puta veća od prečnika baze roga. Manifestuje se hiperkaratoitičnim, kupastim nodusom, bjeličaste ili žućkaste boje, koji podsjeća na kožni rog. Najčešće se lokalizuje na licu, donjoj usni, nosnicama i ušima starijih osoba, kao keratotični izraštaj u vidu roga žućkasto-mrke boje, sa eritematoznom i nekad inﬁltrovanom bazom. Diferencijalno dijagnostički treba misliti na spinaliom i keratoakantom. Dijagnoza se uglavnom postavlja na osnovu kliničkog nalaza, uz PH analizu.

Hirurška ekscizija je metod izbora u liječenju ovih promjena.

Leukoplakia Oboljenje se češće javlja kod muškaraca na oralnoj, analnoj i genitalnoj sluznici (mukozama i semimukozama). Leukoplakija nastaje kao posljedica dejstva hroničnih faktora iritacije sluznice, posebno pušenja, karioznih zuba i loših proteza.

Prof. dr Bogdan Zrnić, spec. dermatovenerolog, šef Katedre za dermatovenerologiju, Medicinski fakultet Banjaluka

ba misliti na oralni lihen planus, mu- cija, krioterapija tečnim azotom, lokalkozne plakove u II stadijumu siﬁlisa i na primjena 5% 5-ﬂuorouracil krema. kandidijazu. Načini liječenja su: krioterapija, Keratoacanthoma elektrodesikacija, citostatski kremovi, hirurška ekscizija. Keratoakantom je tumorska promjena tipa pseudoepiteliomatozne hiKeratosis solaris (Ke- perplazije porijekla spinoznih ćelija pilosebacealne jedinice.

ratosis actinica)

Iako se najčešće javlja kod starijih osoba, nastanak aktinične keratoze je u direktnoj vezi sa izlaganjem sunčevoj svjetlosti. Keratosis solaris je lokalizovana na fotoeksponiranim regijama: čela, nosa, obraza, ušnih školjki, dorzuma šaka, spoljašnjih strana podlaktica. Solarna keratoza se manifestuje kao adherentna bjeličasto-žućkasta skvama na eritematozno-mrkoj osnovi U oko 20% slučajeva solarna keratoza,

Obično nastaje pod dejstvom ultravioletnog (UV) zračenja, dejstvom hemijskih kancerogena, kod imunosuprimiranih i genetski predisponiranih osoba. Tri puta se češće javlja kod muškog pola oko 60. godine života. Predilekciona mjesta su fotoeksponirane regije lica, dorzum šaka i podlaktice. Keratoakantom je kupolasti tumor, promjera do dva centimetra, boje kože ili crvene boje, s keratotičnim čepom u centru. Obično spontano involuira, u periodu od dvije godine sa pojavom ožiljka. Keratoakantom, koji traje duže poslije više decenija, uzrok je maligne od tri mjeseca, mora se hirurški ekscidirati u cjelosti i histološki pregledati. alteracije u spinocelularni karcinom. Diferencijalno-dijagnostički treba Diferencijalno dijagnostički treba misliti na seboroičnu keratozu. misliti na spinocelularni karcinom. Metode liječenja su: elektrodesikaLiječi se operativno.

Javlja se u vidu bjeličastih, adherentnih, sjajnih, i jasno ograničenih plakova na sluznicama. Maligno alteriše u spinaliom u 4% slučajeva tokom 20 godina. Diferencijalno dijagnostički tre41

U posjeti

Z D R A V S T V O

Klub liječenih alkoholičara grada Doboja Pripremila: Sretenka Dejanović, socijalna radnica, predsjednica KLA grada Doboja

Urednik rubrike “Mentalno zdravlje” dr Goran Račetović, specijalista psihijatrije, Dom zdravlja - Centar za mentalno zdravlje Prijedor

lub liječenih alkoholičara (KLA) predstavlja nezaobilaznu komponentu u fazi produženog liječenja alkoholizma. Kao psihosocioterapijska grupa klub je važan za liječenje, rehabilitaciju i resocijalizaciju alkoholičara i njihove okoline. U njemu se razvijaju prijateljska atmosfera, međusobno povjerenje i uvažavanje, dijele iskustva te pruža podrška i ohrabrenje u teškim trenucima na putu ka uspjehu u procesu dalje rehabilitacije i resocijalizacije. KLA predstavlja koncept porodične zajednice, formirane na principu samopomoći i uzajamne pomoći članova koji se nalaze u procesu mijenjanja načina života i uspostavljanja novog konstruktivnog načina ponašanja i zdravog funkcionisanja alkoholičara i njegove okoline. Apstinencija od alkohola nije dovoljna sama po sebi nego uz nju treba mijenjati dosadašnji način života i odnos prema pijenju. Ako se alkoholičar nije stidio da se pijan pojavljuje u društvu i na ulici, nema nikakvog uporišta u tome da se stidi svoje odluke da prestane piti i da kao trijezna i svjesna osoba aktivno učestvuje u radu Kluba liječenih alkoholičara. Osim toga, anonimnost alkoholičara datira iz onog vremena kada se alkoholizam nije priznavao kao bolest i kad je činjenica da je neko alkoholičar bila i opasna i ponižavajuća. Klub liječenih alkoholičara u Doboju počeo je sa radom 2005. godine kao sekcija u okviru Udruženja „Nada“. Sastanci su održavani jednom sedmično u prostorijama udruženja. Od početka svog rada kroz klub je prošlo oko 2/3

članova koji su prethodno završili intenzivnu fazu liječenja u Centru za zaštitu mentalnog zdravlja u Doboju. Klub liječenih alkoholičara grada Doboja je registrovan kao udruženje građana 2012. godine, a u okviru Projekta mentalnog zdravlja u BiH koji je ﬁnansiralo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i SDC (Švajcarska agencija za razvoj). U ovom trenutku u KLA Doboj okuplja se oko 25 korisnika i članova njihovih porodica. Životna dob članova je između 30 i 70 godina. Klub radi kroz nekoliko segmenata, a prije svega održavanjem redovnih sedmičnih terapijskih sastanaka u prostorijama koje smo dobili na korištenje od JZU Dom zdravlja Doboj. Uzimajući u obzir da je osnovni koncept rada kluba da

u njegovanju uzajamne pomoći tokom rehabilitacije kroz pristup i podršku novom članu; analizu ponašanja uz učešće svih članova u diskusiji, uključujući konfrontaciju; delegiranje zaduženja članovima kluba s analizom izvršenja

se sastanci održavaju van zdravstvene ustanove, dalje aktivnosti biće usmjerene na traženje adekvatnog prostora za dalje sastanke i rad kluba. Klub radi po principima terapijske zajednice, koji obuhvataju: aktivnu ulogu alkoholičara

delegiranih aktivnosti; provjeravanje napretka u rehabilitaciji pojedinca u porodici, društvu i na radnom mjestu, kroz razgovore; pomoć u krizi. Klub treba da bude široko otvoren prema članovima porodice, radnoj or43

Z D R A V S T V O

ganizaciji i predstavnicima društvene zajednice kako bi svojim javnim djelovanjem pomogao pojedincima, ali i društvu da se alkoholičari odluče na liječenje u što ranijoj fazi svoje bolesti. Svoje aktivnosti klub realizuje: redovnim terapijskim sastancima; radom sa članovima porodice; organizovanjem društvenog i zabavnog programa; dodjelom godišnjih zahvalnica za apstinenciju; učešćem ne samo terapeuta, nego i članova KLA na različitim seminarima, okruglim stolovima i drugim oblicima sticanja i unapređenja vlastitih znanja i vještina; stvaranjem pozitivnih međuljudskih odnosa koji se temelje na prijateljstvu i razumijevanju; saradnjom sa svim stručnim i društvenim oblicima djelovanja koje se bave ovom problematikom; nastojanjem da se članovi kluba aktivno, prema svojim sposobnostima, uključe kao pozitivni članovi u društvenu zajednicu. Sastanak kluba ima tri faze: prva je okupljanje, spontana komunikacija i neformalna razmjena događaja i doživljaja. Nakon nje, slijedi tematska faza koja predstavlja terapijski dio rada kluba, gdje se na organizovan i planiran način tretiraju raznovrsne teme, pri čemu se svi članovi aktivno uključuju. Kroz pripremu tema i diskusija stvara se posebna „Klupska životna filozofija“ koja čini osnovu za mijenjanje ranijih alkoholičarskih stavova. Treća je zabavno-rekreativna faza, kao završni dio u radu kluba, kada članovi u prijatnoj atmosferi, uz čaj ili kafu, koriste prostor i vrijeme za razne sekcije prema sklonostima članova. Svakako da je jedan od osnovnih ciljeva našeg KLA da i dalje bude podrška svima koji započinju liječenje, kao i onima koji takve odluke i dalje preispituju. S obzirom na uspjeh liječenja, rehabilitacije i resocijalizacije članova KLA sve naredne aktivnosti biće usmjerene na nastavak promocije Kluba liječenih alkoholičara u zajednici u svrhu senzibilizacije lokalne zajednice da naš KLA prepozna kao udruženje od društvene koristi, te da u što skorijoj budućnosti ostvari finansijsku podršku iz budžeta grada Doboja u cilju daljeg razvoja ovog segmenta zaštite mentalnog zdravlja pojedinaca, ali i njihovih porodica. Napomena: Sve osobe sa fotografija dale su saglasnost za njihovo objavljivanje

Udruženje za uzajamnu pomoć u duševnoj nevolji „Sonata“

Korisničke inicijative u Trebinju

akon uspješno provedenih aktivnosti na implementaciji projekta podržanog od Ministarstva Zdravlja Republike Srpske, rad Udruženja za uzajamnu pomoć u duševnoj nevolji „Sonata“ iz Trebinja nastavlja se sa nesmanjenim entuzijazmom. Jedna od prvih javnih aktivnosti bila je je sa-

danas potpisano 17 partnerskih ugovora. Na inicijativu Kreativnog Centra, 22. januara 2014. potpisan je i sporazum o zajedničkom nastupanju i djelovanju u našoj lokalnoj zajednici. Udruženje skoro svakog dana dobija nove članove i volontere. Raduje nas što nam starosna struktura odgovara članstvu jer su to pretežno mladi studenti i srednjoškolci, a najviše je onih koji su nezaposleni, pa im je ovo jedini izlaz iz kuće. Nastavlja se sa raznovrsnim aktivnostima: kreativne radionice, pletenje, vez, heklanje, rad sa školjkama ili šišarkama, oslikavanje na staklu, bekupaž tehnika, crtanje, pravljenje nakita i lutkica,

mostalna prodajna izložba radova članova udruženja, održana 17. decembra 2013. godine. Izuzetno dobro posjećena izložba, uz prisustvo korisnika, članova njihovih porodica i naših sugrađana podržana je i medijski (radio i TV) tokom jutarnjeg i popodnevnog programu direktnim učešćem i promocijom izložbe i drugih naših aktivnosti. Članovi udruženja saglasili su se sa namjerom potpisivanja ugovore o partnerstvu sa lokalnim nevladinim i udruženjima građana, ali i sa uspostavljanjem saradnje sa sličnim organizacijama izvan naše zemlje, tako da je do

ali i učenje stranih jezika. Naši vrijedni i talentovani članovi napravili su zaista impozantan broj unikatnih predmeta da nam je prostor opet postao tijesan tako da će naša sljedeća prodajna izložba biti održana već 13. i 14. februara 2014. Ponosni smo na rukotvorine domaće kućne radinosti, kao i literalne radove članica udruženja. Otvorili smo odavno Knjigu utisaka, koja govori o našim aktivnostima, nama samima, o tome kako se kako se družimo, ali i našem odnosu prema radu i međusobnom ophođenju. Pored ovih aktivnosti, organizovali smo tokom januara ove godine idemo i u posjetu gradskom Muzeju i odlazak na

Z D R A V S T V O

Svetosavsku akademiju u Domu Kulture Trebinje, a naši članovi su učestvovali u glumačkim ostvarenjima. Edukativne radionice sada se održavaju jednom mjesečno, a kroz redovno vođeni evalucioni list potvrđuje se osnaživanje i potvrđuje potreba postojanje Udruženja „SONATE“. I pored naših sve brojnijih aktivnosti i sada sve veće prisutnosti u našoj sredini, još uvijek nismo uspjeli dobiti podršku gradskih vlasti kroz budžetske programe za ovu godinu. To je jedan od važnih ciljeva našeg udruženja koji vjerujemo da ćemo ostvariti u periodu koji je ispred nas, upravo nastavkom naših aktivnosti i daljim unapređenjem našeg rada. S druge strane, pojedinci, neke organizacije i nekoliko javnih ustanova, privatnih preduzeća su prepoznali naše ciljeve i svojim doprinosom nam pomagali i pomažu da se naše misija i vizija ostvaruju sve više. Svakako, za to nam treba i dodatnog

vremena, edukacije i sredstava, ali motivacije, entuzijazma i vjere u naše članove i nas nam ne manjka.Naša vizija obuhvata bolju komunikaciju, smanjenje izolacije i etiketiranja, kontrolu bolesti, prevenciju bolničkog liječenja, suicida i bolesti ovisnosti, podršku porodicama oboljelih, smanjenje stigme, pravilno i kontinuirano informisanje, zaštitu prava svih korisnika usluga mentalnog zdravlja, oživljavanje i realizovanje radnih potencijala, dnevnu okupaciju osoba sa mentalnim poremećajem,jačanje socijalnih kapaciteta, te intergraciua, rehabilitaciju i inkluziju. Istrajni smo ka ostvarivanju naše misije koja obuhvata redukovanje izolacije, mijenjanje razmišljanja oboljelih i njihovih najbližih da se obolijevanjem završava njihov život; programe smanjenja stigme i diskriminacije, čime se treba uticati na stavove da oboljeli od duševnih bolesti predstavljaju teret društva; promociju za-

štite ljudskih prava duševno oboljelih; obezbjeđenje uslova za korištenje preostalih sposobnosti oboljelih radi radne i socijalne rehabilitacije, a time i opštedruštvene koristi; senzibilizaciju zajednice za bolju preventivu i sveukupnu zaštitu mentalnog zdravlja kao osnov kvalitetnijeg života ljudi i sprečavanje nastanka organskih obolenja. Zato smo uvjereni da će nas i lokalna zajednica ne samo prepoznati i podržati kao jedan od važnih resursa podrške osobama koji su u duševnoj nevolji u gradu Trebinju, ali i posmatrati kao partnera, u korist naših sugrađana koji upravo kroz naše aktivnosti već imaju osmišljeniju svakodnevicu. Napomena: Sve osobe na fotograﬁjama saglasne su sa njihovim objavljivanjem

Pripremila: Miholjka Janković Predsjednica UG „Sonata“ Trebinje

Z D R A V S T V O

ao dio preventivnih i promotivnih aktivnosti Centar za mentalno zdravlje Doma zdravlja Milići i novoformirano Udruženje građana “Nisi sam” iz Milića, sa ciljem uspostavljanja međusobno dobre saradnje su povodom novogodišnjih i božićnih praznika pripremili i realizovali novogodišnju predstavu i podjelu novogodišnjih paketića za najmlađe. Predstavu “Balonovići”su izveli korisnici usluga iz mentalnog zdravlja, koji su našim mališanima na svoj način poželjeli puno sreće, zdravlja, radosti i igre u nastupajućoj 2014. godini. Čestitkama se, naravno, pridružio i Djed Mraz koji je djeci darovao zaslužene nagrade za tekuću godinu zajedno sa motivacionim porukama za narednu. Djeca su interpretacijom “Najljepših dječjih pjesama” obradovala odrasle. Cilj nam je, naravno, bio i terapijski, da kod korisnika usluga iz oblasti mentalnog zdravlja podstaknemo ponovno uspostavljanje bolešću kompromitovanih funkcija, racionalno im ispunimo vrijeme s programom i zadacima u okviru ove predstave, izbjegnemo jednoličnost u radu te ih uključimo u društvene aktivnosti. Akcenat je bio djelovati na zdrave dijelove ličnosti i postojeći kori-

Novogodišnji paket Pripremio: Ivan Kuč, diplomirani psiholog, Centar za mentalno zdravlje Milići

snikov nagon za socijalnim učestvovanjem. Tim Centra za mentalno zdravlje i korisničkog udruženja iz Milića saglasni su da zajedničkim djelovanjem mogu efektivnije podsticati zdravo a suzbijati bolesno, kroz prepoznavanje korisnikovih sklonosti, mogućnosti i interesovanja te u tim pravcima i planirati terapijske tretmane. Ova predstava je ponudila igru, vedrinu, ispoljavanje kreativnosti sve to “začinjeno” osmijehom djece. Uloga profesionalaca je bila više u pedagoškom i andragoškom radu dok su korisnici participirali u tehničkom rukovođenju i organizaciji. Prijatno uređen prostor i atmosfera pomogli su da se energija korisnika utroši na aktivnost koja je podstakla zadovoljstvo, a ne destrukciju i nemir. Povratne informacije saopštene kroz utiske korisnika i prisutnih potvrdile su ljekovitost ovog pristupa. Napomena: dobijena je saglasnost osoba sa fotograﬁja za njihovo objavljivanje

Udruženje roditelja “Biram život”

Z D R A V S T V O

Pomoć u prevenciji i borbi protiv zavisnosti

Udruženje roditelja “BIRAM ŽIVOT” Vidovdanska bb 78102 Banja Luka tel. +387 51 222 890, faks. +387 51 222 892, e-mail: info@biramzivot.org www.biramzivot.org

roblem zavisnosti prati čovjeka od njegovog postanka. Nazivali su ga porocima. Danas, u moderno doba, zvanična medicina ih svrstava u bolesti. Zavisan čovjek više nije slobodan. Ali to je možda najmanja šteta sa kojom može da se živi. Opasnost počinje kada dođe do zloupotrebe zavisnosti u komercijalne svrhe. Tako suptilno danas ih podtstiču i održavaju svjetski centri moći u pravcu samo jednog cilja - sticanja što većeg proﬁta.U istorijskoj pozadini narkotičnih materija stoji njihova upotreba u medicinske svrhe (ulje kanabisa, morﬁjum). Svjedoci smo da su naši preci pili rakiju (poznato nacionalno alkoholno piće) i koristili je, takođe, za liječenje nekih bolesti. Zloupotreba je vremenom rušila sve to, tako da danas savremeni čovjek sve više živi oslanjajući se na vještačke proteze. Droga, alkoholizam, kocka, internet, surogati života, postali su igre bez granica. Posljedice za društvenu zajednicu su nemjerljive, a put do suzbijanja još nejasan. Jer, zavisnost je individualna bolest psihe i tijela. Stoga je teško pronaći univerzalni model kako u prevenciji, tako i liječenju. Pokazale su to mnoge kampanje, organizovane od svjetskog do nacionalnog nivoa. Ima ih redovno i u RS, BiH. Birani su zvučni nazivi: Stop drogama u školskoj klupi, Droga ili smrti, čak i Modom protiv droge. Na državnom nivou postoji strategija borbe protiv bolesti zavisnosti. Kada saberete učinke ovakvih aktivnosti, malo se prepoznaje napredak. Zato je danas u upotrebi pojam: smanjenje štete uzrokovane zavisnošću. A tu štetu najviše osjeti porodica u svim

aspektima, emocionalnim, ﬁnansijskim. Stoga je logično da ona treba da bude ključ u prevenciji i borbi protiv zavisnosti. Na tom terenu je prije godinu dana počelo da radi Udruženje roditelja, inspirativnog naziva, “Biram život”. Za sada jedini i jedinstveni u RS i BiH, čija je misija usmjerena na roditelje, koji, nažalost, posljednji saznaju da su im djeca krenula putem one druge, “tamne strane” života. U ovom udruženju ima roditelja, koji su već imali iskustva na tom teškom putu i oni su možda najpozvaniji da se solidarišu i pomognu ostalima. Nosi ih snaga roditeljskog srca i ljubavi. Zato je njihova pomoć u prevenciji i borbi protiv zavisnosti izvjesnija. Jer oni poručuju: Zato smo mi tu da damo podršku, da se ne osjećate sami, da ne lutate, da vas ohrabrimo, edukujemo, da odbacimo osjećaj srama, osude, diskriminacije, da preduzmete kontrolu nad sobom da biste znali šta vam je činiti, da zaštite sebe, a i druge, da zatražite pomoć, da izaberete

život. Iskrenost kojom odišu ove rečenice ohrabrila je mnoge roditelje. Na sastancima s njima u školskim klupama, ovo udruženje je dobilo masovnu podršku. Nastupom u medijima šira javnost, takođe, je u njima osjetila novu energiju koja u prevenciji i borbi protiv zavisnosti može ostaviti trajni trag. Jer oni su otkrili pravi put, kojim do sada u ovakvim kampanjama niko nije išao isključivo s roditeljima, porodicom. Oni su target, ove humane misije koju Udruženje roditelja Biram život, bez podrške šire zajednice neće moći ostvariti. Iz razloga što iza ovakvog entuzijazma stoji velika odgovornost koja se ne može održavati bez osnovnih uslova za rad: kancelarijskog prostora i ostale adekvatne infrastrukture. Iz razloga više jer je riječ o Udruženju koje zastupa opšte-društvene interese u širokom kontekstu značenja njihovog imena: “Biram život” Priredila: Anđa S. Ilić

Z D R A V S T V O

livanje u službi zdravlja se pominje još u vremenima procvata velikih starih civilizacija. U antičkom Rimu gradili su bazene koji su bili na raspolaganju svim slobodnim građanima bez obaveze plaćanja za njihovo korištenje, a bazeni su bili mjesta na kojima se odvijao sav kulturni i politički život starog Rima. Blagodeti korištenja bazena i javnih kupatila su takođe svesrdno koristili i stari Grci, uz druga napredna društva. Blagotvoran uticaj vode na zdrave i bolesne ljude pretvarao je plivanje ne samo u vještinu i dio kulture jednog naroda, već i u ljekovito sredstvo za ublažavanje simptoma brojnih oboljenja. Dokazano je da boravak na bazenima, kao i fizička aktivnost u void, pomažu oboljelima od astme. Takođe, voda se preporučuje kao fizikalna terapija nakon različitih povreda, koje kao posljedicu imaju smanjenu pokretljivost zglobova, odnosno kod povreda tetiva i mišića. Naime, kao što je poznato, u vodi, koja čini 3/4 mase svakog čovjeka, tijelo gubi na težini onoliko koliko istisne vode (principi Arhimedovog zakona). Tako je omogućeno da prilikom rada nema opterećenja na zglobove, a mišićima da zbog prirode fluida koji, iako je gušći od vazduha, ipak, ne dozvoljava maksimalno izvođenje pokreta. To blagotvorno djeluje na tetive i mišiće, što poseban značaj ima kod gojaznih i osoba sa prekomjernom tjelesnom težinom. Poseban značaj ima pogodnost položaja u kojem se obavlja fizička aktivnost plivanja. Horizontalni položaj omogućava lakši rad srca te se zbog toga plivanje preporučuje licima koja imaju nešto viši krvni pritisak. Fizička aktivnost, a posebno plivanje, kao jedan vid aktivnosti koji se uglavnom izvodi u aerobnom režimu rada, pozitivno djeluje i na osobe sa dijabetesom melitusom. Kod oboljelih od multiple skleroze plivanje se izuzetno preporučuje jer se tokom ove fizičke aktivnosti tijelo prirodno hladi, ne dolazi do pregrijavanja zato što voda brzo odvodi višak toplote. Potrebno je naglasiti plivanje kao sport izbora, koji pomaže u velikom broju slučajeva ispravke deformacija grudnog koša i kičmenog stuba, radi već pomenutog povoljnog položaja tijela prilikom vježbanja, ali i činjenice da se u toku plivanja koriste svi mišići, čime se sprečava dalje pogoršanje, a kod nekih se pospješuje oporavak. Ovo je važno ne samo kod djece u razvoju, već i kod starih osoba kod kojih pozicija kičmenog stuba i jačina muskulature koja podupire kičmeni stub može biti uzrok mnogih bolesti, od kojih kao najozbiljniji treba izdvojiti moždani udar, kada se 48

Prve Male olimpijske igre na vodi

Plivanje u službi zdravlja Pripremila: Tanja Bajić, Banjaluka

kod dijela oboljelih javljaju deformacije u cervikalnom dijelu kičmenog stuba. Širom svijeta plivanje je jedna od omiljenih aktivnosti kod lica sa invaliditetom, što je još jedna od pozitivnih činjenica koje idu u prilog preporukama plivanju kao je dnoj od fizičkih aktivnosti koju preporučuju i sportsko- rekreativni i medicinski radnici. Ljekari su, inače, najveći zagovornici zdravstvenih vrijednosti plivanja i uglavnom su jedinstveni u stavu da se čitav niz urođenih i stečenih tjelesnih deformiteta može djelimično ili potpuno otkloniti fizičkim aktivnostima, a naročito plivanjem. Na kraju, možemo zaključiti da veliki broj pozitivnih efekata plivanja na zdravlje ljudi, bez obzira na uzrast i pol, stavlja ovu vrstu fizičke aktivnosti na važno

mjesto u prevenciji i očuvanju psihoﬁzičkog zdravlja, ali i liječenju i rehabilitaciji niza oboljenja. Male olimpijske igre na vodi Plivački klub „Olymp” je bio organizator prvih Malih olimpijskih igara (MOI) na void, koje su uspješno održane 14. decembra 2013. godine na Gradskom olimpijskom bazenu u Banjaluci. Projekat je ﬁnansijski podržala Administrativna služba grada Banjaluka, Odjeljenja za društvene djelatnosti Gradske uprave te sponzora, prijatelja kluba. Cilj ovog projekta bio je višestruk: Kroz zabavni i interaktivni pristup kod djece pobuditi interes i motivaciju da se bave plivanjem, podizanje svijesti o značaju bavljenja rekreativnim plivanjem, unapređenje i pro-

Z D R A V S T V O

mocija značaja plivanja, kao i isticanje značaja korištenja novoizgrađenog Gradskog olimpijskog bazena koji se smatra jednim od najboljih u regiji i među tri najbolja olimpijska bazena u Evropi. Ciljna grupa projekta su bila djeca iz osnovnih škola od prvog do devetog razreda, sa područja grada Banjaluka. Na banjalučkim MOI učestvovalo je 28 ekipa sa 112 takmičara, zajedno sa 30 volontera te sedam trenera Plivačkog kluba “Olymp”. Voditelj programa je bio Duško Mazalica, glumac Dječijeg narodnog pozorišta Republike Srpske, koji je svojim kreativ-

nim voditeljskim sposobnostima animirao i djecu i publiku, a bile su obezbijeđene nagrade i za publiku. Organizatori su na MOI pozvali 26 banjalučkih osnovnih škola, ali se odazvalo svega šest (osnovne škole “Ivo Andrić”, “Stanko Rakita”, “Vuk Stefanović Karadžić”, “Zmaj Jova Jovanović”, “Branko Ćopić” i “Dositej Obradović”) sa 24 takmičara. Ostali takmičari su prijavljeni iz plivačkih klubova “Aqua Star”, “22. april” i “ Olymp”. Uvjereni smo da će u narednim projektima saradnja sa osnovnim školama biti bolja. Na MOI su uručene i nagrade najboljim takmičarima:

Bulevar Cara Dušana 3 (kod Ekvatora), Banja Luka Tel. 051/22 66 00; 22 66 06 Mob. 065/20 80 00 Fax. 051/22 66 01 E-mail: drroljic@teol.net

I kategorija (prvi, drugi i treći razred) PK “Aqua Star” (Andrija Gajić, Jakov Popović, Nikola Kokan i Konstantin Kosanović), II kategorija (četvrti i peti razred) ekipa “Prebrza četvorka” (Pavle Krupljanin, Ana Račić, Miloš Jakovljević i Aleksa Dabić), III kategorija ekipa “VSK Borik”- OŠ “Vuk Stefanović Karadžić” (Luka Simić, Andrej Kozić, Nataša Radovanović i Elena Trivić) i IV kategorija ekipa “Čika Jova Zmaj”OŠ “Zmaj Jova Jovanović” (Jasna Đukić, Sanjin Aleksić, Stefan Šešum i Dunja Kremenović). Evaluacija ovog dinamičnog takmičenja pokazala je da se gotovo svi učesnici MOI na vodi (98 % ) bave plivanjem (rekreativno ili takmičarski). Organizacija MOI na vodi je ocijenjena veoma visokom ocjenom (4,85 od 5), a volonterski rad sa maksimalnom ocjenom - peticom. Nakon prvih MOI na vodi, zaključili smo da naredne treba da traju duže, s novim takmičarskim igarama, uz veći broj igara sa štafetama, a isto tako da se obezbijedi više hrane i veći broj nagrada. Utisci svih koji su toga dana bili na MOI na vodi su pozitivni: bilo je lijepo, uz odlično druženje i sjajnu zabavu, sa željom učesnika da se MOI nastave i narednih godina.

Tretman proširenih vena možete uraditi i u Banjaluci u Specijalističkom centru Mediccare. Ordinira dr Djinan Al- Tawil, kardiolog iz Sarajeva. http://www.klinikatawil.com/ http://www.mediccarers.com/

F A R M A C I J A

ržište krivotvorenih lijekova naglo raste i postaje globalni problem, najviše izražen u zemljama u razvoju. Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije 10% svih lijekova dostupnih na tržištu je krivotvoreno. Svjetska zdravstvena organizacija trenutno nema jedinstvenu, međunarodno prihvaćenu definiciju, a razmatranja na ovu temu i dalje su aktuelna i predstavljaju predmet polemike. Parlament EU, u sklopu Nove direktive o falsifikovanim lijekovima (2011/62 EU), falsifikovani lijek definiše kao svaki lijek sa lažnim (neispravnim): • identitetom koji obuhvata pakovanje lijeka, označavanje, naziv te jačinu i sastav (uključujući i pomoćne supstance); • izvorom koji se odnosi na proizvođača, državu proizvođača, državu nosioca dozvole za stavljanje lijeka u promet; ili • istorijom koja se odnosi na sve zapise nastale tokom puta distribucije lijeka. Ova definicija ne obuhvata nenamjerne defekte u kvalitetu te kršenje prava intelektualnog vlasništva. Direktiva EU koristi termin „falsifikovani lijek“ kako bi naglasila razliku između falsifikovanih lijekova i ostalih ilegalnih lijekova povezanih sa kršenjem prava intelektulanog vlasništva.2 Savjet Evrope definiše falsifikovanje lijeka u skopu „Medcrime“ konvencije kao lažno predstavljanje lijeka s aspekta identiteta i/ili izvora.3 U zakonodavstvu Velike Britanije ne postoji definicija falsifikovanog lijeka, a Agencija za lijekove Velike Britanije je usvojila i prihvatila definiciju iz Direktive 2011/62 EU, a kroz podzakonske propise jasno se vrši kontrola i borba protiv falsifikovanja lijekova.4 U sklopu važeće regulative o lijekovima u BiH takođe ne postoji definicija falsifikovanog lijeka, ali su jasno definisani uslovi pod kojima lijek može dobiti dozvolu za stavljanje u promet te uslovi pod kojima se odvija proizvodnja, kontrola i distribucija lijekova na veliko.5

Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH

Borba protiv falsiﬁkovanih lijekova na tržištu i dosadašnja iskustva Prim. mr ph. Nataša Grubiša spec., mr ph. Tatjana Ponorac spec.

•

• •

•

nost i kvalifikacije koje su neophodne u proizvodnji lijekova; Finalni falsifikovani lijek može biti bez aktivne supstance, može da sadrži pogrešnu aktivnu supstancu, veću jačinu od deklarisane, nižu dozu od deklarisane, uvijek sadrži veći broj nepoznatih nečistoća, može sadržavati pogrešne pomoćne supstance, često se ne rastvara u deklarisanom udjelu prilikom primjene; Primarno pakovanje, uputstvo za pacijenta, sekundarno pakovanje često se gotovo ne razlikuje od originalnog lijeka koji bude falsifikovan; Ovi proizvodi vrlo često budu reklamirani putem interneta; Mogu se proizvoditi i falsifikovati različiti farmaceutski oblici: tablete, kapsule, rastvori, injekcije, gelovi, kreme i sl. Načini ulaska falsifikovanih lijekova u zemlju su različiti, krijumčarenje, paraleni uvoz, putem internet narudžbi, može se desiti i da uđu unutar legalnog lanca distribucije; Mogu se desiti, najčešće nenamjerno, slučajevi pojave falsifikovanih lijekova i u apotekama, što pred-

stavlja ogroman problem zbog teškog vizuelnog razlikovanja originala od falsifikata; • Direktno u ruke pacijenata falsifikovani lijek može dospjeti putem internet kupovine; • Prilikom podizanja lijeka u apoteci, pacijent zaslužuje potpuno povjerenje u ispravnost lijeka koji koristi, što može biti narušeno u situacijama kada se adekvatno ne štiti legalni lanac distribucije.4 Statistički pokazatelji i primjeri koji upozoravaju Problem falsifikovanih lijekova je prisutan u cijelom svijetu, odnosno gotovo jednako pogađa i razvijene i zemlje u razvoju. Nažalost, ozbiljnost i sveobuhvatnost problema je shvaćena tek nakon sprovođenja studija na globalnom nivou. Od 1985. godine sve više raste društvena svijest u smjeru zajedničke, internacionalne borbe i preduzimanja aktivnosti po pitanju problematike falsifikovanih lijekova. U periodu od januara 1999. godine i oktobra 2000. godine, Svjetska zdravstvena organizacija je od 20 zemalja dobila 46 povjerljivih izvještaja o falsifikovanim lijekovima. Oko 60% ovih izvještaja stiglo je iz zemalja

Životni ciklus i osobine falsiﬁkovanog lijeka? • Falsiﬁkovani lijek se ne proizvodi u skladu sa principima dobre proizvođačke prakse; • Proizvodi se u sumnjivim, neadekvatno i higijenski loše održavanim uslovima; • Osoblje zaduženo za proizvodnju rijetko posjeduje odgovarajuću struč51

F A R M A C I J A

Birajte pouzdane lijekove! Ako kupujete ili koristite lijekove, budite svjesni da postoje krivotvoreni lijekovi, koji mogu ugroziti Vaše i zdravlje Vaših voljenih! 1. Šta je krivotvoreni medicinski proizvod? Falsifikovani lijek je lijek koji je namjerno i lažno označen identitetom i /ili izvorom. Falsifikovati se mogu i originalni i generički lijekovi. Falsifikovani lijekovi mogu biti ispravnog ili pogrešnog sastava, bez aktivne supstance, subdozirani ili lažno označeni. 2. Šta mogu učiniti pacijenti u borbi protiv krivotvorenih lijekova? Kupujte isključivo one lijekove koje je odobrila Agencija za lijekove i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine, koja je osnovana Zakonom o lijekovima i medicinskim sredstvima (‘’Službeni glasnik BiH’’, br. 58/08) kao ovlašteno tijelo, odgovorno za oblast lijekova i medicinskih sredstava koji se proizvode i upotrebljavaju u medicini u BiH.

Kako ćete biti sigurni da ste kupili ispravan lijek? Vanjsko pakovanje Vanjsko pakovanje lijeka mora sadržavati najmanje osnovne podatke: o lijeku (naziv, generički naziv, kvalitativni i kvantitativni sastav aktivne tvari, farmaceutski oblik, jačinu i pakovanje); o proizvođaču lijeka; o nositelju dozvole za stavljanje u promet; o načinu primjene, načinu čuvanja i roku valjanosti; o broju serije; o broju dozvole za stavljanje lijeka u promet i ostale potrebne identiﬁkacijske kodove, razna upozorenja i druge potrebne obavijesti. Unutrašnje pakovanje Unutrašnje pakovanje mora sadrža52

vati najmanje osnovne podatke: o lijeku (naziv, generički naziv, kvalitativni i kvantitativni sastav aktivne tvari, farmaceutski oblik i jačinu); o nositelju dozvole za stavljanje u promet; o datumu isteka roka valjanosti; o broju serije lijeka i drugim potrebnim obavijestima, ako to dopušta veličina unutrašnjeg pakovanja. Uputstvo Uputstvo za pacijenta mora sadržavati najmanje osnovne podatke: o lijeku (naziv, generički naziv, kvalitativni i kvantitativni sastav, farmaceutski oblik, jačinu i pakovanje); o proizvođaču lijeka, o nositelju dozvole za stavljanje lijeka u promet; o načinu upotrebe; o indikacijama, kontraindikacijama i mjerama opreza; o načinu izdavanja; o neželjenim učincima; o roku valjanosti; o načinu čuvanja i druge potrebne obavijesti. Zakon o lijekovima i medicinskim sredstvima (“Službeni glasnik Bosne i Hercegovine”,broj 58/08), Član 71, tačke 4, 5 i 6. U zemljama u razvoju najviše ima krivotvorenih lijekova protiv malarije i HlV-a, dok se u bogatim državama krivotvore lijekovi za poboljšanje stila života, tzv. lifestyle lijekovi, primjerice hormoni, lijekovi za mršavljenje te lijekovi namijenjeni liječenju erektilne disfunkcije (impotencije). Pacijentima se preporučuje da lijekove kupuju isključivo iz povjerljivih izvora, odnosno u apotekama te da u slučaju promjene djelotvornosti ili izgleda lijeka obavezno obavijeste farmaceuta ili ljekara. Ovaj materijal razvila je Agencija za lijekove i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine u saradnji sa Američkom trgovačkom komorom u BiH (AmCham) i Američkom ambasadom u BiH, a za cilj ima educiranje i podizanje svijesti korisnika o značaju korištenja registrovanih i legalno uvezenih farmaceutskih proizvoda.

u razvoju, a preostalih 40% iz razvijenih zemalja. Ovi podaci ukazali su na činjenicu da problem falsifikovanja lijekova postoji i da je na globalnom nivou. Shodno izvještajima najviše su bili falsifikovani antibiotici, hormoni, analgetici, steroidi i antihistaminici. Prema tipu falsifikata prijavljeni proizvodi su bili kategorisani na sljedeći način: • proizvodi bez aktivne supstance 32,1% • proizvodi sa pogrešnom jačinom aktivne supstance 20,2% • proizvodi sa pogrešnom aktivnom supstancom 21,4% • proizvodi sa ispravnom količinom aktivne supstance, ali sa neispravnim pakovanjem 15,6% • kopije originalnog proizvoda 1% • proizvodi sa visokim nivoom nečistoća 8,5%.6 Nažalost, još ne postoji precizan podatak o opsegu i veličini u kojoj je falsifikovanje lijekova uzelo razmjere. Procjenjuje se da oko 10% svjetskog tržišta lijekova čine neki od tipova falsifikovanog lijeka. U nekim dijelovima Afrike i Azije taj procenat se kreće od 15-50% za pojedine grupe lijekova kao što su antimalarici. Kako se boriti protiv ove kriminalne radnje? Agencija za lijekove i medicinska sredstva kao regulatorno tijelo u BiH nadležno za kvalitet, bezbjednost i efikasnost lijekova na tržištu BiH, regulatornim mjerama i jačanjem, te usklađivanjem nacionalnog zakonodavstva sa EU direktivama kao i stalnom saradnjom sa drugim institucijama u BiH (Uprava za indirektno oporezivanje, Ministarstvo bezbjednosti, entitetska ministarstva unutrašnjih poslova) i izvan

F A R M A C I J A

BiH, nastoji biti ravnopravan učesnik u borbi protiv falsifikovanih lijekova kako u zemlji, tako i šire. Shodno tome, saradnja se ostvaruje i sa međunarodnim institucijama, Svjetskom zdravstvenom organizacijom, Evropskim direktoratom za kvalitet lijekova (EDQM), Mrežom ovlaštenih kontrolnih laboratorija u EU (OMCL) čiji smo punopravan član. Zakonskim i podzakonskim propisima definisani su uslovi za dobijanje dozvole za stavljanje lijeka u promet u BiH, označavanje spoljnog i unutrašnjeg pakovanja lijeka, uslovi za dobijanje dozvole za proizvodnju, promet na veliko, način kontrole kvaliteta lijekova na tržištu BiH kao i rad inspekcije agencije. Svi propisi dostupni su na web stranici agencije www.almbih.gov.ba 7 Proizvođači, veleprometnici i drugi učesnici u lancu koji vodi ka pacijentu, poštujući predmetne propise, omogućavaju da pacijent dobije kvalitetan, efikasan i bezbjedan lijek, kroz legalan lanac njegove distribucije. Sve ono što zaobilazi legalne tokove predstavlja stvar zajedničke borbe u koju se uključuju i druge, prethodno pomenute institucije u BiH sa naglaskom na poseban značaj saradnje sa zdravstvenim radnicima i pacijentima u otkrivanju falsifikovanih lijekova. U navedenim situacijama najveći doprinos agencije u lancu borbe protiv falsifikata predstavlja kontrola dostavljenih uzoraka falsifikovanih lijekova kroz koje se utvrđuje sastav i tip falsifikata.

jete falsifikovanjem lijekova te načinima prepoznavanja i postupanja prilikom kupovine i podizanja lijekova, uz obavezno apelovanje da se lijekovi kupuju isključivo u legalnim lancima – apotekama; Učesnici smo i zajedničke kampanje sa Američkom trgovinskom komorom u BiH kroz koju smo edukativnim materijalima (pisanim i elektronskim) nastojali podići svijest građana, pacijenata, ali i zdravstvenih radnika, o ovoj izuzetno ozbiljnoj problematici. Falsifikovanje lijekova predstavlja kriminalnu radnju, a falsifikovani lijek prijetnju po ljudski život. Razmislimo zajedno, a pođimo od sebe kao pojedinca, građanina i zdravstvenog radni-

ka i dajmo svoj doprinos u borbi protiv ovog globalnog društvenog problema. 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7.

Literatura: WHO (World Health Organisation) http://www.who. int/medicines/services/counterfeit/overview/en/ European Union (2011) Directive 2011/62/EU of the European Parliament and of the Council. Ofﬁcial Journal of the European Union. Council of Europe (2012) Council of Europe Convention on the Counterfeiting of Medical Products and Similar Crimes Involving Threats to Public Health. http://www.coe.int/t/DGHL/StandardSetting/ MediCrime/Medicrimeversion%20bilingue.pdf MHRA (2012) Falsiﬁed Medical Products Strategy 2012-2015. Zakon o lijekovima i medicinskim sredstvima (Službeni glasnik BiH, broj 58/08) http://www.who.int/medicines/services/counterfeit/overview/en/ http://www.almbih.gov.ba/dokumenti/regulative/

Dosadašnja iskustva u borbi protiv falsifikovanih lijekova u sklopu zakonski definisanih nadležnosti Agencija kontinuirano prati kvalitet, bezbjednost i efikasnost registrovanih lijekova na tržištu BiH kroz različite vidove kontrole kvaliteta, postupanjem u slučaju prijave neispravnosti lijeka, te različitim vidovima inspekcijskog nadzora; U stalnom smo kontaktu sa Svjetskom zdravstvenom organizacijom i Evropskim direktoratom za kvalitet lijekova, u pogledu razmjene informacija, kontrole i reagovanjima na upozorenja na potencijalne falsifikate na tržištu BiH, EU i šire; Učestvujemo (u domenu naše nadležnosti) u akcijama otkrivanja falsifikovanih lijekova, u saradnji sa carinom, policijom i Interpolom; Kroz stručne časopise i sredstva javnog informisanja obavještavamo zdravstvene radnike te sve građane BiH o značaju i opasnostima koje pri53

F A R M A C I J A

vakodnevno smo u prilici da koristimo medicinska sredstva bilo na radnom mjestu, bilo u kući, a da li se upitamo koliko su ona kvalitetna i bezbjedna za upotrebu? Veliki je broj zemalja koje imaju problem da obezbijede kvalitetna medicinska sredstva neophodna za liječenje stanovništva, jer nisu u mogućnosti provesti sisteme kontrole kvaliteta i redovne zamjene dotrajalih medicinskih sredstava. Da bi medicinsko sredstvo došlo na tržište jedne zemlje, ono prolazi različite faze kontrole. Prvi u tom nizu je svakako sam proizvođač, koji kontrolu medicinskog sredstva sprovodi u svim fazama njegove proizvodnje, od postupka ispitivanja ulazne sirovine do same kontrole završnog proizvoda. Zatim, medicinsko sredstvo kontroliše Notiﬁkaciono tijelo prilikom njegovog označavanja u Evropskoj uniji, priznatom CE oznakom. Takođe, kontrolu medicinskog sredstva vrše i različite ustanove, kao npr. ustanove koje vrše kalibraciju i kontrolu radioaktivnog zračenja, različiti tehnički instituti, itd. Potom, svaka zemlja ima regulatorna tijela, koja vrše kontrolu medicinskih sredstava na osnovu validacije sertiﬁkata prije ulaska medicinskog sredstva u zemlju ili inspekcijskim nadzorom uvoznika, distributera i samih medicinskih sredstava. Izuzetno važna kontrola medicinskog sredstva je njegova postmarketinška kontrola kada se ono nađe na tržištu jedne zemlje. U samoj postmarketinškoj kontroli medicinskog sredstva veoma važnu ulogu imaju zdravstveni radnici. Svaki zdravstveni radnik mora razviti svijest o neprocjenjivom značaju praćenja sigur-

nosti medicinskog sredstva i biti aktivni član u procesu prijavljivanja bilo kakve pojave koja odstupa od propisanog ili očekivanog, a vezana je za medicinsko sredstvo. U tome je naročito važna saradnja sa pacijentima, najčešćim korisnicima medicinskog sredstva. Neželjena pojava vezana uz medicinsko sredstvo je svako nepravilno djelovanje (gubitak vrijednosti svojstava, izostanak ili smanjenje djelotvornosti 54

Agencije za lijekove i medicinska sredstva BiH

Bezbjedna i kvalitetna medicinska sredstva

Mr ph. Tanja Savanović spec., načelnica Sektora za medicinska sredstva

medicinskog sredstva u medicinskom ili tehničkom smislu ili drugo neželjeno djelovanje), kao i svaka netačnost u označavanju ili uputstvu za upotrebu koja bi mogla prouzrokovati ili je već prouzrokovala smrt, ozbiljno pogoršanje zdravstvenog stanja bolesnika, korisnika ili trećih osoba. Vigilansa medicinskih sredstava (materiovigilansa) je sistem otkrivanja, sakupljanja, izvještavanja i procjene neželjenih pojava i reagovanja na njih, odnosno sigurnosnih korektivnih radnji vezanih za medicinska sredstva. Materiovigilansa obuhvata aktivnosti vezane uz prikupljanje, procjenu, razumijevanje i reagovanje na nova saznanja o rizicima koji proizlaze iz upotrebe ili primjene medicinskih sredstava, posebno štetnih uticaja na pacijenta/korisnika ili zdravstvenog radnika, interakcija s drugim supstancama ili proizvodima, kontraindikacijama, krivotvorenjem, smanjenim djelovanjem, kvarovima i tehničkim neispravnostima. U sistem vigilanse medicinskih sredstava u našoj zemlji uključeni su: • Proizvođači medicinskih sredstava koji prometuju u BiH; • Predstavnici proizvođača medicinskih sredstava;

• Korisnici i drugi zainteresovani za trajnu sigurnost medicinskih sredstava. Moralna, profesionalna, ali i zakonska obaveza svakog zdravstvenog radnika je praćenje i prijavljivanje neželjenih pojava medicinskih sredstava Agenciji za lijekove i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine. To je izuzetno važan način praćenja kvaliteta i bezbjednosti medicinskog sredstva koje je na tržištu u našoj zemlji. Redovno prijavljivanje neželjenih pojava bi dovelo do smanjenja nanesene štete ili, eventualno, čak i smrti, koju može prouzrokovati nekvalitetno medicinsko sredstvo samim pacijentima, ali i zdravstvenim radnicima koji ih svakodnevno koriste u svom radu. Npr. u Velikoj Britaniji je u toku prošle godine prijavljeno 1.362.446 neželjena dejstva medicinskih sredstava. Eﬁkasnost praćenja kvaliteta medicinskog sredstva neke zemlje prvenstveno zavisi od aktivnog učešća svih zdravstvenih radnika u sistemu prijavljivanja neželjene pojave koju je izazvalo medicinsko sredstvo. Izuzetno važno je prijaviti neželjenu pojavu koju je izazvalo medicinsko sredstvo, jer na taj način se može zaštititi

• Pravna lica koja vrše promet na veliko i na malo sa medicinskim sredstvima (uvoznici, veleprometnici, apoteke, specijalizovane prodavnice); • Ljekari, farmaceuti, stomatolozi i ostali zdravstveni radnici; • Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH, uključujući i Komisiju za medicinska sredstva; • Tijela za ocjenu usklađenosti;

zdravlje pacijenta, ali i otkriti falsiﬁkovana i nekvalitetna medicinska sredstva. Zdravstveni radnici mogu prijaviti neželjeno dejstvo medicinkog sredstva na obrascima koji se nalaze na internet stanici Agencije: www.almbih.gov.ba Ukoliko Vam nedostaje neki podatak ili niste sigurni da je medicinsko sredstvo izazvalo neželjenu pojavu, molimo Vas nemojte odustati.

Odigraj pravu kartu

VIVACE速 (ramipril)

Savremena terapija bola

DexomenÂŽ granule OsnivaÄ?i poliklinike dr. sci. med. Nina Nikolovska-Sinicki

dr Aleksandar Sinicki Poliklinika AS MEDICUS - BIOREZONANCA Ono ĹĄto AS MEDICUS izdvaja u odnosu na druge poliklinike je svakako Biorezonantni i termovizijski skener, Darkfield mikroskop ( sken mikroskop Ĺžive kapi krvi ) kao i Mikrorezonantna terapija. Biorezonantni skener predstavlja dijagnostiÄ?ku metodu kojom se u roku od jednog sata pregleda kompletan organizam. Bolest dijagnostikuje u fazi kada joĹĄ nema organskih promena i kada je ne prepoznaju klasiÄ?ni dijagnostiÄ?ki aparati (UZ, skener, MR). Zamenjuje viĹĄe specijalistiÄ?kih pregleda, raznih snimanja, testiranja, laboratorijskih analiza, a pored toga nema ĹĄtetnog zraÄ?enja!!!

KVANTNA MEDICINA t #JPSF[POBOUOJ TLFOFS t 5FSNPWJ[JKTLJ TLFOFS t %BSLĂśFME NJLSPTLPQ t .JLSPSF[POBOUOB UFSBQJKB

KLASIÄ&#x152;NA MEDICINA t *OUFSOB NFEJDJOB t (JOFLPMPHJKB t 'J[JLBMOB NFEJDJOB J SFIBCJMJUBDJKB t /FVSPMPHJKB J QTJIJKBUSJKB t 03- DFOUBS [B TMVI J WSUPHMBWJDF t 6MUSB[WVL DPMPS EPQMFS t -BCPSBUPSJKB

Bol je neprijatan, senzorni i emocionalni doĹživljaj koji je izazvan postojeÄ&#x2021;im ili moguÄ&#x2021;im oĹĄteÄ&#x2021;enjem tkiva. Kao takav, bol zahtijeva individualni pristup svakom pacijentu. ImajuÄ&#x2021;i u vidu tu Ä&#x2021;injenicu, a kako bi zadovoljili potrebe pacijenata, predstavljamo Vam novost iz kompanije Berlin Chemie, DexomenÂŽ (deksetoprofen) u obliku granula za oralnu otopinu. DexomenÂŽ granule za oralnu otopinu, predstavljaju moderan naÄ&#x2021;in primjene analgetika. Pored toga DexomenÂŽ u obliku granula za oralnu otopinu zadrĹžava sve prednosti savremenog analgetka deksketoprofena: â&#x20AC;˘ Dizajniran za brzo djelovanje protiv bola â&#x20AC;˘ NaroÄ&#x2021;ito efikasan kod koĹĄtano-miĹĄiÄ&#x2021;nih, menstrualnih bolova i zubobolje â&#x20AC;˘ MoĹže se uzimati na prazan Ĺželudac. Dodatno, otopljene u Ä&#x2021;aĹĄi DexomenÂŽ granule predstavljaju napitak ugodnog okusa na limun, te je terapija bola ugodnija.

ESTETSKA MEDICINA t ,BWJUBDJKB t -JNGOB ESFOBĂ¤B t 3BEJPUBMBTOJ MJGUJOH t 3BEJPUBMBTOJ OPĂ¤ t .F[PUFSBQJKB t )JKBMVSPOTLJ ĂśMFSJ

Radno vreme: radnim danima od 08-20h, subotom od 08-15h AS MEDICUS VRAÄ&#x152;AR x Sazonova 71 (ex Filipa FilipoviÄ&#x2021;a), Telefon: 011/2836-836, 011/2835-393 AS MEDICUS BEĹ˝ANIJSKA KOSA x Ljubinke BobiÄ&#x2021; 13/2, Telefon: 011/2272-916, 065/2272-916 E-mail: asmedicus@yahoo.com x http://www.asmedicus.rs/

bol u leÄ&#x2018;ima

F A R M A C I J A

pilepsija je jedno od najčešćih neuroloških oboljenja. Procjenjuje se da u svijetu od ove bolesti boluje oko 50 miliona ljudi. U BiH ne postoji zvaničan statistički podatak o broju oboljelih od epilepsije. Ona se manifestuje rekurentnom pojavom epileptičnih napada koji nisu uzrokovani sistemskim ili akutnim neurološkim inzultom. Prilikom postavljanja dijagnoze epilepsije, najvažnija je klinička slika dok su EEG i MRI pomoćna sredstva koja olakšavaju dijagnosticiranje. Uzrok epilepsije može biti svaki faktor koji mijenja strukturu ili funkciju moždanih neurona. Precipitirajući faktori za nastanak epilepsije mogu biti vidni, audiovestibularni, olfaktorni i drugi stimulusi; emocionalna stanja, hormonalni poremećaji, problemi sa spavanjem i drugo. Prilikom dijagnostiﬁciranja, najvažnije je ustanoviti da li je napad epileptični ili nije. Epileptične napade karakteriše paroksizmalnost, spontanost, stereotipnost, repetitivnost, kratkotrajnost i postiktalna iscrpljenost. Napadi neepileptične prirode obično traju duže (10-30 minuta), pokreti su nestereotipni, bizarni i asinhroni, postoji tresenje zdjelice, te pacijent ima očuvanu svijest uprkos tome što je napad zahvatio čitavo tijelo. Prema ILAE, epilepsija može biti parcijalna i generalizirana. Parcijalni epileptični napadi mogu biti jednostavni parcijalni, kompleksni parcijalni i parcijalni napadi sa sekundarnom generalizacijom. Generalizirani napadi obuhvataju toničke, kloničke, apsanse, mioklonizme, toničko-kloničke i atoničke napade. Tretman epilepsije obuhvata prvu pomoć, medikamentoznu terapiju, stimulaciju N. vagusa, hiruršku terapiju, ketogenu dijetu i bihejvioralnu terapiju. Cilj antiepileptične terapije je kontrola napada i povratak normalnom životu. Najčešće pogreške u liječenju epilepsije su pogrešna dijagnoza tipa napada, prenisko ili previsoko doziranje lijeka, prebrzo uvođenje lijeka, odlaganje hirurške intervencije, te tretiranje epilepsije frontalnog režnja kao psihogeni napad. Odluku koji lijek uključiti u terapiju epilepsije ljekar donosi na osnovu tipa ove bolesti. Antiepileptike u terapiju treba uvoditi postupno uz titriranje doze da bi se izbjegli neželjeni efekti. Prvi antiepileptik – bromid, u terapiju je uveden daleke 1857. god. Od tada, intenzivno se radi na unapređenju ovih lijekova. Dugo vremena zlatni standard u terapiji epilepsije je bio, i još je, karbamazepin, čijom primjenom su se, u najvećem broju slučajeva, simptomi epilepsije držali pod kontrolom. Među58

Uloga okskarbazepina (EXMAL) u terapiji epilepsije tim, karbamazepin ima visok stepen interakcija sa drugim lijekovima, te utiče na sopstveni metabolizam, što pacijenta obavezuje na redovnu provjeru koncentracije lijeka u serumu. Novi lijek u „Bosnalijekovom“ asortimanu je antiepileptik Exmal, koji je po generici okskarbazepin, derivat karbamazepina. Exmal je indiciran u terapiji parcijalnih epileptičnih napada sa ili bez sekundarne generalizacije, kao monoterapija ili kao dodatna terapija sa drugim antiepilepticima. Osim u terapiji epilepsije, okskarbazepin se primjenjuje i u terapiji neuropatskih bolnih stanja i bipolarnog poremećaja. Mnogobrojne studije su pokazale da se okskarbazepin uspješno koristi u terapiji refraktornih epilepsija, koje čine oko 20% od svih

tipova ove bolesti. Ukoliko je pacijent na terapiji nekim drugim antiepileptikom, a želi se uvesti okskarbazepin u terapiju kao jedini lijek, preporučuje se postepeno prebacivanje – maksimalnu dozu okskarbazepina treba postići u periodu od 2-4 sedmice, dok drugi antiepileptik treba izbaciti u periodu od 3-6 sedmica. Exmal karakteriše bolja podnošljivost, bolji sigurnosni proﬁl i nizak nivo interakcija sa drugim lijekovima. U odnosu na karbamazepin, okskarbazepin je zadržao jednak terapijski učinak, ali ima manje interakcija i manje neželjenih efekata. U terapiji parcijalnih napada Exmal se može primjenjivati i kod djece uzrasta od šest i više godina. „Bosnalijek“ d.d. Stručni tim za medicinsku podršku

Bosnalijek d.d. je u saradnji sa Ljekarskom komorom Kantona Sarajevo i Komorom magistara farmacije Federacije Bosne i Hercegovine 21. novembra 2013. godine u hotelu Radon Plaza u Sarajevu organizirao stručno predavanje i promociju lijeka, antileptika iz novije generacije pod zaštićenim nazivom EXMAL, koji je po svom generičkom nazivu okskarbazepin. O epilepsiji i novom Bosnalijekovom lijeku Exmal govorile su: prof. dr. Enra Suljić, prof. dr. Azra Alajbegović i doc. dr. Jasminka Đelilović Vranić. „Ovo stručno predavanje je za Bosnalijek veoma značajno, jer nam omogućava da predstavimo novitete našeg bogatog asortimana, koji kontinuirano razvijamo, čak i u godini u kojoj se borimo s velikim poslovnim izazovima. Prateći svjetske trendove u farmaciji i medicini, ove godine smo usmjerili snage na razvoj lijekova sa učinkom na centralni nervni sistem. Rezultat ovih napora su dva lijeka novije generacije, antileptik EXMAL (okskarbazepin) i antidepresiv DIPRESAN (paroksetin)“, istakla je doktorica Mirna Sijerčić, menadžerica regije 2 iz Bosnalijeka, te dodala da je Bosnalijek ponosan što je u mogućnosti doprinijeti razvoju savremenih farmaceutskih trendova i unaprjeđenju zdravstva, te na taj način potvrditi svoju poziciju među vodećim farmaceutskim kompanijama u BiH i široj regiji. Prof. dr. Azra Alajbegović, direktorica neuropsihijatrijskih disciplina na Kliničkom centru Univerziteta u Sarajevu, naglasila je da je lijek prihvatljiv za pacijente jer manje opterećuje organe, odnosno zaobilazi neke od vitalnih organa kao što su jetra. „Cilj promocije ovog lijeka je da se život pacijentima olakša i učini što ljepšim“, rekla je prof. dr. Azra Alajbegović. Govoreći o značaju Exmala u liječenju epilepsije, doc. dr. Jasminka Đelilović Vranić je istakla da je veoma važno da se stalno govori o epilepsiji, prije svega zbog naših pacijenata da im se ukaže na činjenicu da život sa epilepsijom nije nikakav hendikep, nego da redovnim liječenjem naši pacijenti zaista mogu postići kvalitetan život, baš kao i oni koji nemaju epilepsiju. Oko četiri stotine gostiju, ljekara i magistara farmacije, prisustvovali su ovom značajnom stručnom predavanju i promociji Bosnalijekovog lijeka Exmal.

F A R M A C I J A

ISPOR Modul učenja na daljinu – Dostupni putem internet stranice ISPOR-a

ISPOR Bosna i Hercegovina, 2013. godina

Farmakoekonomikaedukativni programi Tarik Čatić, MScPharm

druženje za farmakoekonomiku i istraživanje ishoda u BiH - ISPOR BH, implementirajući plan aktivnosti i u 2013. godini, nastavilo je sa edukativnim aktivnostima iz oblasti farmakoekonomike. Stručna javnost i donosioci odluka sve više postaju svjesni važnosti primjene farmakoekonomskih principa pri evaluaciji lijekova, ali i drugih zdravstvenih tehnologija prilikom donošenja odluka. ISPOR BH, kao svoj primarni cilj, postavio je upravo edukaciju i upoznavanje svih ključnih donosioca odluka o ispravnom tumačenju farmakoekonomskih analiza. Potreba za edukacijom je višestruka, posebno kada se uzme u obzir da u formalnom obrazovanju kako zdravstvenih radnika, tako i onih iz drugih područja, a koji na neki način djeluju u sektoru ﬁnansiranja lijekova, nije prisutna u programima na fakultetima ili visokim školama. Provedeno je pilot istraživanje među studentima završne godine studija farmacije u Sarajevu koje je potvrdilo da u dodiplomskoj nastavi, iako postoji predmet koji obrađuje oblast farmakoekonomike, ishodi takvog programa nisu zadovoljavajući, te da postoji interes da se, pored dodiplomske nastave, omoguće i postdiplomski programi u formi specijalizacija i drugih vidova stručnog usavršavanja. Ovdje treba napomenuti da implementacija takvih edukativnih programa podrazumijeva angažiranje stručnjaka koji se bave ovom oblašću i koji su dovoljno kompetentni da iznesu takve aktivnosti. Također, veliki broj uposlenika tijela zaduženih za evaluaciju lijekova i donošenje odluka ne poznaje engleski jezik na kojem je jedino dostupna literatura iz ove oblasti. Za ozbiljnu implementaciju farmakoekonomike neophodno je imati sručno educiran kadar koji prati ovu problematiku, kako bi pristup bio profesionalan, te kako bi se izbjegla „pomodarstva“ korištenjem pojma farmakoekonomika na način koji je apsolutno pogrešan, nepotpun i amaterski. Stoga su aktivnosti ISPOR BH i u 2013. godini bile usmjerene na osiguranje suštinskog razumijevanja pojmova korištenih u farmakoekonomici. 60

Predstavnici ISPOR BH na 16. ISPOR Europskom kongresu u Dublinu, novembar, 2013.

Učesnici projekta edukacije ljekara porodične medicine, Sarajevo, decembar, 2013

2014. godine trebao biti finaliziran i objavljen na internet stranici ISPOR-a. Ovaj dokument opisuje proces donošenja odluka i finansiranja lijekova u BiH. U 2013. godini potpisan je ugovor o prenosu autorskih i izdavačkih prava za prevod i publikaciju knjige Istraživanje ishoda kod terapeutskih i dijagnostičkih sredstava, te finalizaciju ovog projekta očekujemo do kraja 2014. godine. ISPOR BH je i na 16. evropskom kongresu održanom u Dablinu, Irska, učestvovao u radu jednog foruma koji je tretirao problematiku podataka o pacijentima i registara bolesti, imali smo aktivno učešće u aktivnostima ISPOR U protekloj godini ISPOR BH je pu- mreže za Centralno-istočnu Evropu, a blikovao dva modula za učenje na da- za 2014. planiran je niz aktivnosti i osljinu koji su prevedeni na jezike naro- tvarenje saradnje na regionalnom nivou. da BiH koji su dostupni putem internet stranice ISPOR-a. Radna grupa od devet članova ISPOR BH završila je veliki projekt prevoda i adaptacije ISPOR dobrih istraživačkih praksi, čime je omogućeno standardiziranje određenih aktivnosti. Ove prakse, inače, su usvojene u mnogim zemljama kao standardne pa čak uvrštene i u legislativu. Prevodi su dostupni putem ISPOR internet stranice. U saradnji sa Udruženjem ljekara porodične medicine i JU Dom zdravlja KS provedena je edukacija 60 ljekara porodične medicine u Sarajevu o osnovnim pojmovima racionalne farmaPRIČAJMO FARAMAKOEKONOMSKI koterapije i farmakoekonomike, a koja je provedena kroz tri edukativna modula ISPOR knjigu termina možete koja je razvio ISPOR BH. naručiti putem Nastavljen je rad na projektu Health e-maila: info@farmakoekonomika.ba Care Road Map za BiH koji bi početkom

F A R M A C I J A

Interakcije lekova i hrane

edno od najčešće postavljanih pitanja u svakodnevnoj praksi lekara i farmaceuta se odnosi na način uzimanja leka u odnosu na hranu. Prvenstveno se misli na vreme uzimanja leka (pre, za vreme ili posle obroka) međutim, postoje određene namirnice koje mogu značajno uticati na delovanje lekovitih supstanci. Uticaj hrane je vrlo bitan u presiva, antihipertenziva, beta bloprocesu resorpcije i metabolizma leka katora i dr; što, uz ostale faktore, određuje njegovu 6. Namirnice bogate vitaminom K (spabioraspoloživost. Interakcije se mogu manifestovati nać, kupus, pasulj, riba, peršun) individualno, u zavisnosti od doze leka, smanjuju antikoagulacijski efekat starosne dobi, pola i opšteg zdravstvevarfarina, heparina, acenokumaronog stanja osobe. Za razvoj interakcila, jer vitamin K ima koagulativna ja najpodložnije su osobe starije dobi, svojstva; deca, adolescenti, pothranjene osobe i 7. Kofein iz kafe, kola-napitaka i čaja, u hronični bolesnici. kombinaciji sa teoﬁlinom i njegovim Populacija starije dobi je posebno derivatima koji se koriste za terapiugrožena jer ovi pacijenti često uzimaju astme, mogu dovesti do toksičnih ju veliki broj propisanih lekova i prepaefekata ksantinskih jedinjenja, dok rata koji se izdaju bez recepta. Starese učinak leka smanjuje zbog sponjem slabi funkcija jetre i bubrega, što rije resorpcije; dovodi do sporije eliminacije lekova iz organizma. Proces apsorpcije lekovitih supstanci može biti ubrzan ili usporen, zavisno od hrane koja se konzumira. Takođe, pojedini lekovi dovode do smanjenja apetita, što može u dužem periodu dovesti i do pothranjenosti, dok neki antihistaminici, steroidi, antidepresivi pojačavaju apetit te pacijenti često povećaju telesnu masu. Uticaj pojedinih sastojaka hrane: 1. Pektini, biljna vlakna znatno usporavaju resorpciju. Posebno je ovaj 8. Namirnice bogate kalijumom (banaefekat izražen kod primene digokne, paradajz, krompir) ne bi trebalo sina i drugih lekova koji se aplikuju da budu konzumirane uz diuretike u malim dozama i kod primene pakoji „štede“ kalijum, jer može doracetamola; 2. Mleko i mlečni proizvodi utiču na resorpciju pojedinih tetraciklina, čime se znatno umanjuje terapijski efekat; 3. Pojedine vrste sireva, npr. parmezan, fermentirani mlečni proizvodi, haringa, bakalar, feferoni usled sadržaja aminokiseline tiramin mogu umanjiti dejstvo pojedinih antidepresiva, pogotovo inhibitora monoaminooksidaze; 4. Etanol, koji se nalazi u mnogim alkoholnim pićima, interreaguje sa antihistaminicima, psihotropnim supstancama, antidijabeticima, pojedinim antibioticima i dr. Ove interakcije su izuzetno opasne jer dovode do pospanosti, dezorijentisanosti, slabljenju reﬂeksa, a u najtežim slučajevima i do depresije disanja i smrti; 5. Grejp zbog uticaja na enzime jetre može dovesti do neželjenih efekata prilikom primene statina, imunosu-

Mr ph. Anica Crkvenčić

ći do nakupljanja ovog minerala u organizmu; 9. Unos natrijum-hlorida podiže krvni pritisak, što je opasno kod hipertoničara, a samim tim umanjuje efekat antihipertenziva. Vitamini i minerali se često uzimaju u vidu dijetetskih suplemenata i često važi mišljenje da su potpuno bezbedni za primenu. Međutim, ovi preparati mogu dovesti do interakcija sa raznim lekovima, alergijskih reakcija, opstipacije, dijareje i dr. u zavisnosti od individualnog zdravstvenog statusa pacijenta. Mnogi preparati za tretman simptoma prehlade smanjuju nivo vitamina A u organizmu, koji pomaže očuvanju vlažnosti i odbrambenih svojstava sluznice, tako da neki od ovih preparata, uprkos njihovoj nameni za tretman simptoma, u stvari, mogu dovesti do produženja toka bolesti. Dugotrajnom i čestom upotrebom antacida može doći do smanjenja koncentracije magnezijuma i fosfata, što za posledicu ima pojavu mišićne slabosti i grčeva. Kroz ovaj pregled samo nekih najčešćih interakcija lekova i hrane, može se zaključiti koliko je bitna dobra komunikacija lekara, farmaceuta i pacijenta u cilju postizanja maksimalnog efekta terapije.

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

ineska medicina je složena nauka i u njen sastav ulaze filozofska učenja koja polaze od toga da se „ljudski život ni sa čim ne može porediti“ i da medicina „treba da liječi bolesne i spasava one koji umiru.“ Kinezi su već hiljadama godina efikasno liječili uz pomoć ljekovitih trava, akupresure, akupunkture, medicinske masaže, ćingunga (sistema dubokog disanja). Ova medicina po definiciji kineskog naučnika Žana Jinćiua podrazumijeva pojmove „životne energije“ (ći), jin i jang, „pet stihija (vu sing) koji označavaju „cikličko kretanje pet vrsta ćia.“ U kineskoj medicini izvršen je spoj zajedničke primjene brojnih tehnika i teorijskih postavki, koje svoje korijene imaju u drevnoj kineskoj filozofiji (daoizma), čije osnovne postavke vjerovanja datiraju od prije više od 5.000 godina. Iz kanona ove medicine proističe da je samo mudrac sposoban da sprovodi pravedni Put pa zato u njegovom tijelu nema mana ili boljki. Četiri godišnja doba i stanja jin i jang su korijeni svega što postoji. Mudrac liječi boljku dok se ona nije još pojavila i dovodi svoj organizam u red i prije nego što se on poremetio. Od davnih vremena se u Kini naročito cijeni obrazovanje i rad, a mudracu se pripisuju božanske odlike. Duboki su korijeni kineske herbalne medicine. Najstariji spis o korišćenju biljnih lijekova „Pen Tsao Čing“ djelo je Crvenog cara Seng-unga, koji opisuje razne medikamente i daje uputstvo za njihovo korišćenje. On je umro 2697. godine p.n.e., a njegovo djelo upotpunio je i sredio njegov nasljednik Žuti car, Huang-di. Objavio je djelo „Nei - ćing“, koje predstavlja zbirku medicinskih propisa, koje i danas plijeni pažnju svojom orginalnošću i neobičnim idejama o liječenju pojedinih bolesti upotrebom ljekovitog bilja. U pomenutom djelu piše: „Bolest je prouzrokovana izopačenom energijom koja dolazi spolja (vjetar, vlaga, kiša, mraz) ili je rezultat unutrašnjih potresa.“ Do sada je u tradicionalnoj ki-

Opšta karakteristika kineske medicine

„Zdrav život – srećan život“ (Drevna kineska poslovica)

Prof. dr Ostoja Đukić

neskoj medicini sistematizovano 3000 biljaka dok je u svakodnevnoj upotrebi 300-400 biljaka. Kinezi duboko poštuju iskustva ranijih pokoljenja pa prihvataju znanja stara više stotina godina, čak i milenijumska, i nastoje da ih razviju u moderne terapeutske postupke. Poslije posjete Kini, dr Grej Dimond, američki specijalista za bolesti srca, je izjavio: „Većini ljudi u toj velikoj zemlji

kvalitet: prvi je izražen u „harmoniji ći“ koji teče energetskim kanalima, drugi u „zaštitnom ći“ koji prebiva u tkivima. Pri tome, naglasak se daje prevenciji oboljenja, uzima se u obzir prirodno i društveno okruženje, uzajamna veza tijela i duha, a posebno kompleksan odnos prirode, čovjeka i društva, ljudskog tijela i psihologije, te odnos različitih segmenata u ljudskom tijelu.

zdravstvenu negu pružaju lekari koji odlaze u brda, tamo beru određene biljke i prave lekove iz supstancija koje su u upotrebi već dva milenijuma.“ Kinezi su prvi otkrili pojavu šećera u mokraći i prije hiljadu godina znali su za vakcinaciju protiv raznih zaraznih bolesti. Dok se u zapadnoj medicini upotrebljava materijalistički pristup ljudskom tijelu i akcent stavlja na liječenje ﬁzičkih i ﬁzioloških promjena u tijelu i njegovim organima, kineska medicina posvećuje pažnju funkcionisanju unutrašnjih organa, životnoj energiji, cjelovitom pristupu ljudskom organizmu i duhovnom pristupu čovjeku. Još od davnina se smatralo da je cilj mudrog života da se „prizove nova snaga i ukloni stara, kako se ne bi zaustavljao tok u telu.“ Zdravlje i dugovječnost, po kineskom viđenju, rezultat su „svakodnevnog obnavljanja.“ Supstanca ći takođe ima svoj jang i jin

U tradicionalnoj kineskoj medicini biljni režim se najčešće primjenjuje u svakodnevnom liječenju, ali i u terapiji mnogih teških oboljenja, kao što su: bolesti srca, tumori, bolesti bubrega, mozga, pluća, leukemije, paralize, stresa i drugih. Pored ljekovitog bilja, u kineskom tradicionalnom liječenju koriste se ekstrakti, ulja, masti, mješavine, kapsule, sirupi i drugi ljekoviti sastavi. Često se radi o neobičnom i tajanstvenom sastavu supstanci za liječenje kojim se postižu visoki efekti. Tradicionalna kineska medicina postoji rame uz rame sa modernom medicinom pa se radi o „integrisanoj medicini“. U posljednje vrijeme razvoj dugogodišnjih naučnih tradicija u medicini obogaćen je novim saznanjima. U toku je proces globalizacije primjene tradicionalne kineske medicine.

PRIRODA I

zdržavajući ne tako kratak teret vremena od 5.000 hiljada godina, tradicionalna kineska medicina je danas, zajedno sa klasičnom medicinom, integrisana u sistem zaštite zdravlja miliona stanovnika Kine. Kroz ovu drevnu praksu, staru koliko i kineska civilizacija, prožima se ﬁlozoﬁja taoizma prema kojoj je čovjek mikrokosmos i kao takav neodvojiv od prirode i makrokosmosa. Tradicionalna kineska medicina podrazumijeva različite forme biljne medicine, akupunkture, masaže, vježbi i terapije dijetom. Dugo godina praktikovana u zemljama Dalekog istoka, u 20. vijeku pronalazi svoje mjesto kao alternativna ili komplementarna medicina u zemljama širom svijeta. Kineska tradicionalna medicina je utemeljena na principima dinamičke ravnoteže između dvije suprotnosti Yin i Yang, a bolest posmatra kao disharmoniju ove interakcije. Za razliku od klasične medicine, koja naglašava anatomiju tijela, tradicionalna kineska medicina ne posmatra organe ili procese odvojeno, već primjenjuje holistički (sveobuhvatan) pristup kako u prevenciji, dijagnostici, tako i u liječenju.

Z D R AV L J E

Hiljadugodišnja tradicionalna kineska medicina Pripremile: Mr ph. Dajana Rađević, mr ph. Dijana Rađević, “Wellmedic“ d.o.o.

Meke kapsule na bazi ulja iz spora Ganoderma lucidum Gorka orijentalna gljiva. Njena upotreba datira hiljade godina unazad, u vrijeme drevnih kineskih dinastija. U kompendijumu Materia Medica (kineska farmakopeja) pominje se čudotvorna gljiva, koja je bila jako popularna kao lijek dugovječnosti i zdravlja kineskih imperatora. Ganoderma lucidum ili reishi gljiva raste u suptropskim krajevima, rod Ganoderma broji šest vrsta koje

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

se međusobno razlikuju po boji šešira. Ipak, crvena ganoderma je jedina koja je kultivisana i koja je bila predmet istraživanja. Ganoderma lucidum je danas postala sredstvo eksploatacije i komercijalizacije širom svijeta, međutim, meke kapsule na bazi Ganoderma lucidum su kategorisane kao dijetetski suplement standardizovanog sadržaja triterpenoida kao aktivnih principa (svakih 100 g proizvoda sadrži > 8,0 g triterpenoida). Ispitivanja potvrđuju da je Ganoderma lucidum pravi dragulj iz kojeg su izolovani polisaharidi, oligosaharidi, vlakna, triterpenoidi, peptidi, proteini, alkoholi, fenoli, aminokiseline, vitamini i minerali poput cinka, bakra, željeza i germanijuma. Bioaktivne komponente doprinose farmakološkom efektu Ganoderma lucidum u toku terapije mnogih hroničnih zdravstvenih tegoba: hipertenzije, hiperlipemije, artritisa, bronhitisa, astme, gastričnog ulkusa, ateroskleroze, leukopenije i dijabetesa. Među prisut-

nim komponentama za farmakološki efekat najodgovorniji su triterpenoidi koji intenziviraju procese detoksikacije i imunološki odgovor organizma. Triterpenoidi (ganoderična kiselina) suprimiraju enzime i proteine odgovorne za sintezu lipida, njihov transport i deponovanje, snižavaju nivo triglicerida u krvi i djeluju ateroprotektivno. Polisaharidi (-glukani), zahvaljujući svojoj strukturi, djeluju kao antigeni, indukuju produkciju imunoglobulina klase G te zajedno sa triterpenoidima podržavaju imunološki odgovor. Obuhvatne metastudije su pokazale da pacijenti, koji su uzimali preparate reishi gljive uz standardnu hemo ili radioterapiju, imaju pozitivniji i podnošljiviji odgovor na sam protokol terapije nego placebo grupa. Kao sirovina za izradu preparata koriste se spore koje služe za razmnožavanje gljive, one se mehanički tretiraju kako bi se oslobodio sporoderm i time omogućila izolacija aktivnih principa. Meke kapsule na bazi ulja iz spora gljive Ganoderma lucidum posebne su na tržištu zbog jedinstvenog postupka ekstrakcije, superkritičnim ﬂuidom, čime je očuvan izvorni kvalitet aktivnih komponenti. Kapsule na bazi žen šena i mladog roga jelena Ljekari drevnih kraljevskih porodica su u svojim spisima za žen šen navodili naziv “biljka života” kako zbog blagotvornog dejstva, tako i zbog mističnog čovjekolikog izgleda korijena žen šena. Rod Panax porodice Araliaceae broji 11 vrsta od kojih su najpoznatiji i najcjenjeniji američki (Panax quinquefolius) i kineski (Panax ginseng) žen šen. Zbog intenzivne eksploatacije divlji žen šen je skoro istrebljen sa prirodnih staništa. Da bi se dobila kvalitetna sirovina kontrolisano uzgajanje biljke mora da traje minimalno 5-6 godina. Prema Monograﬁji odabranih medicinskih biljaka Svjetske zdravstvene organizacije, Panax ginseng se koristi kao tonik ili stimulus imunološkog sistema, za jačanje mentalnih i psihičkih sposobnosti za vrijeme mučnine, hronične bolesti i

oporavka. Savremena farmakološka ispitivanja svjedoče o mnogobrojnim aktivnim principima žen šena (ginsenozidi, polisaharidi, peptidi, aminokiseline, poliacetilenski alkoholi i oligoelementi) i njihovom efektu. Ginsenozidi, najznačajnije komponente, imaju antioksidativno, antiinflamatorno i imunostimulativno dejstvo. Mladi rog jelena, eng. velvet deer antlers (Cervus spp.), je izuzetno dragocijen kineski lijek. Kapsule na bazi žen šena i mladog roga jelena pripremaju se od prve serije duplih rogova prije procesa okoštavanja. Svježe sirovine se čuvaju na niskim temperaturama i obrađuju tehnologijom suvog zamrzavanja, čime je osiguran kvalitet aktivnih supstanci. Godine 1999. upotreba mladog roga jelena u liječenju artritisa dobija naučno opravdanje na osnovu kliničkih studija koje su vršene u skladu sa FDA propisima. U mladom rogu jelena identifikovane su sljedeće aktivne sustance: ektosaponini, devet fosfolipida (kefalin, lecitin, sfingomijelin, glikolipidi), polipeptidi, biogeni amini, prostaglandini, vitamini B1, B2, D, E i K, kolagen, glukozamin sulfat, hondroitin sulfat, enzimi, IGF1, 19 aminokiselina te više od 23 neorganskih elemenata. Svaka od navedenih supstanci doprinosi pozitivnom efektu mladog roga jelena poput ublažavanja upalnih procesa, jačanja mišića, regeneracije hrskavice i zaštitnog tkiva te hipoglikemijskog djelovanja. Kapsule na bazi žen šena i mladog roga jelena mnogo su cijenjene zbog jedinstvene kombinacije, dok žen šen prevashodno stimuliše i jača imunološki sistem organizma te utiče na fizičke i mentalne sposobnosti. Aktivni principi mladog roga jelena mogu da pomognu u tretmanu artritisa, neplodnosti, erektilne disfunkcije, štite krvne sudove i utiču na izdrživost tijela tokom fizičkog napora. Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji tradicionalna kineska medicina, prevashodno biljna medicina, praktikuje se u 95% bolnica Narodne Republike Kine i u potpunosti je integrisana u zdravstveni sistem kao preventivna i adjuvantna.

ZDRAVSTVO - SRBIJA

acionalni programi skrininga za rano otkrivanje karcinoma dojke, grlića materice i debelog creva, prema prvim analizama, postigli su planirane rezultate obuhvata stanovništva u prvoj godini sprovođenja, odnosno premašeno je 20% obuhvata građana iz ciljnih grupa. U 2014. godini planira se povećanje broja domova zdravlja u kojima će se sprovoditi Nacionalni program skrininga i još veći obuhvat stanovništva koje spada u ciljne grupe. Na skrining Četrdeset godina nisam bila kod ginekologa, ovom rečenicom je započeo pregled pacijentkinje u Velikoj Plani, planinskom i udaljenom selu Topličkog okruga, tokom akcije obeležavanja Evropske nedelje prevencije raka grlića materice. Tim ginekologa je ovom prilikom radio preglede u udaljenim, nepristupačnim i slabo naseljenim selima opštine Prokuplje. Meštani ovih sela retko napuštaju svoje krajeve i još ređe odlaze lekaru. Srećom, priliku da ih pregleda ginekolog na njihovom kućnom pragu nisu propustile žiteljke sela Velika Plana i Žitni Potok. Ukupno je obavljeno više od 120 pregleda, što je značajan broj u odnosu na slabu naseljenost ovih i susednih sela. Rezultati akcije su pokazali da je zdravstvena prosvećenost stanovništva na izuzetno niskom nivou. Žene nisu bile na ginekološkom pregledu deset-dvadeset godina. Neretko, ginekologa su posećivale samo prilikom porođaja. Zdravstveno stanje pregledanih žena je izazvalo veliku zabrinutost među lekarima Doma zdravlja Prokuplje. Najčešće su pacijentkije imale po dve dijagnoze bolesti za koje prethodno nisu znale i koje nisu lečile. Od pregledanih žena kod dve je citološki potvrđena dijagnoza karcinoma grlića materice . Obeležavanje Evropske nedelje prevencije raka grlića materice ukazalo je Službi za zdravstvenu zaštitu žena Doma zdravlja u Prokuplju kuda usmeriti aktivnosti i na koji način pomoći stanovništvu da podigne nivo znanja o sopstvenom zdravstvenom stanju i preuzme brigu o njemu. 66

Akcije obeležavanja Evropske nedelje prevencije raka grlića materice

Četrdeset godina nisam bila kod ginekologa

Dr Ljubica Stanković, Dom zdravlja Prokuplje

raka dojke pozivaju se žene od 50 do 69 godina. Ovaj skrining se sprovodi u 27 domova zdravlja i prema planu aktivnosti u prvoj godini sprovođenja očekivani obuhvat je 20% žena navedene ciljne grupe. Pozivom na skrining raka dojke obuhvaćeno je 36,9% žena (64.808), od kojih se odazvalo 37,7%. U 2014. godini ovaj skrining sprovodiće se u 41 domu zdravlja.

ovaj skrining sprovodiće se u 42 doma zdravlja. Povodom VIII evropske nedelje prevencije raka grlića materice, koja se obeležava od 10. do 25. januara u Institutu za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”, 20. januara održana je konferencija za novinare. Ministarka zdravlja, prof. dr Slavica Đukić-Dejanović navela je da rak grlića

Skrining raka grlića materice sprovodi se u 12 domova zdravlja i pozivaju se žene od 25 do 64 godine. Pozivom je obuhvaćeno 48% žena ciljne grupe (87.875), od kojih se odazvalo 47,9% žena. Prema planu za 2014. godinu,

materice, uz karcinom dojke i debelog creva, predstavlja treći vodeći uzrok u obolevanju i peti u umiranju od svih malignih tumora kod žena u Srbiji. Ministarka zdravlja je tim povodom ukazala na značaj preventivnih pregleda i ranog otkrivanja bolesti. Da je rano otkrivanje važno dokazuje i podatak, dodala je prof. dr Đukić-Dejanović, da je u Evropi smanjena stopa smrtnosti sa tri na 2,6 odsto. Direktor Instituta za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”, prim. dr Dragan Ilić istakao je da se svake godine u Srbiji registruje oko 1.400 no-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

voobolelih žena, a u proseku 450 žena svih uzrasta umre od karcinoma grlića materice, odnosno da svakoga dana u Srbiji obole četiri žene, a jedna izgubi bitku. To Srbiju, dodao je, stavlja na drugo mesto u Evropi po stopi umiranja od te bolesti. Najviše stope obolevanja od karcinoma grlića materice zabeležene su u Pčinjskom okrugu - 39,4 na 100.000 žena, Šumadijskom 30 na isti broj i Moravičkom 28,7. Stopa umiranja, dodao je dr Ilić, varira tako da je najveća stopa mortaliteta u Pirotskom okrugu - 14,3 na 100.000 žena, Pomoravskom 12,8, a Sremskom 10,4. Prema rečima šeﬁce Kancelarije za skrining pri Institutu za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”, prim. dr Verice Jovanović žene od 25. do 64. godine, koje žive u Srbiji, imaju pravo i treba da budu obuhvaćene skriningom. Dr Jovanović je navela da je tokom 2012. i 2013. godine pozvano 90.000 žena, ali da se tek svaka druga odazvala testiranju. U ovoj godini, dodala je dr Jovanović, plan je da se oko 23 doma zdravlja dodatno uključe u skrining. Prof. dr Aleksandar Stefanović, direkor Klinike za ginekologiju i akušerstvo i predsednik Republičke stručne komisije za prevenciju raka grlića materice, rekao je da je to bolest koja se može sprečiti, ali da je neophodno da se obavi skrining. Profesor je istakao da su uzročnici raka grlića materice uglavnom poznati, a da je Papanikolau test bezbolan i besplatan. U okviru podrške sprovođenju Nacionalnog programa onkološke zdravstvene zaštite „Srbija protiv raka“, Ministarstvo zdravlja uputilo je javni poziv zdravstvenim ustanovama za prijavu projekata za realizaciju Nacionalnog programa „Srbija protiv raka“. Projekte mogu prijaviti sve zainteresovane zdravstvene ustanove sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite iz Plana mreže zdravstvenih ustanova. Nacionalni program „Srbija protiv raka“, kao i Nacionalni programi za rano otkrivanje raka grlića materice, dojke i debelog creva predstavljaju odgovor naše zemlje i našeg zdravstvenog sistema na izazov, koji pred sva odgovorna društva Evrope i sveta, postavlja činjenicu da su, među hroničnim nezaraznim bolestima, upravo maligne bolesti jedan od najčešćih uzročnika obolevanja i smrtnosti.

Klinika za digestivnu hirurgiju KC Srbije

Novi medicinski aparati

inistarka zdravlja Republike Srbije prof. Dr Slavica Đukić-Dejanović i ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske dr Dragan Bogdanić obišli su 24. decembra 2013. godine Kliniku za digestivnu hirurgiju KC Srbija. Tom prilikom, ministarka zdravlja, prof. dr Đukić-Dejanović navela je da je Klinika za digestivnu hirurgiju dobila jednu magnetnu rezonancu i CT skener, dok je Centar za radiologiju i magnetnu rezonancu dobio drugi magnetni aparat. Ministarka zdravlja, prof. dr Đukić-Dejanović istakla je da će dve nove magnetne rezonance i CT skener unaprediti dijagnostiku u Kliničkom centru Srbije i omogućiti da bude pregledan veći broj pacijenata iz zemlje i okruženja. Ministarka je pojasnila da će nove aparate moći da koriste i pacijenti iz Republike Srpske. Drina ne treba da nas razdvaja, već da nas spaja, poručila je prof. dr Đukić-Dejanović i najavila intenzivniju saradnju sa zdravstvenim ustanovama Republike Srpske u toku naredne godine, najpre u oblasti hemodijalize, a zatim i u drugim oblastima. Ministar Bogdanić je tokom razgovora ukazao na to da modernizacija srpskog zdravstva znači i bolje mogućnosti za lečenje pacijenata iz Republike Srpske u zdravstvenim ustanovama u Beogradu. Klinički centar u Banjaluci, kako je istakao, veoma je dobro opremljen, ima značajne kapacitete i pruža brojne zdrav-

stvene usluge, pre svega u radiologiji, koje može da ponudi ne samo Srbiji, već i ostalim zemljama u okruženju. Ministar je saopštio da je sa prof. dr Đukić-Dejanović postignut dogovor o tome da određeni broj interventnih kardiologa iz KCS dolazi u Banjaluku prema potrebi, kao i da beogradski stručnjaci budu supervizori u lečenju hematoloških pacijenata u Republici Srpskoj. Direktor Centra za radiologiju i magnetnu rezonancu, prof. dr Dragan Mašulović iskazao je zahvalnost Ministarstvu zdravlja na tome što je ovom centru obezbedilo sredstva za novu magnetnu rezonancu. Prof. Mašulović je ukazao na to da je do danas na dva aparata za magnetnu rezonancu u KCS pregledano 12.984 pacijenta, što je 15 odsto više od planiranog broja, i ocenio da će nova oprema omogućiti smanjenje liste čekanja i poboljšanje dijagnostike. Ministarstvo zdravlja Republike Srbije opredelilo je sredstva u iznosu od 500

miliona dinara za kupovinu ovih aparata visokih tehnoloških performansi. Događaju su prisustvovali državni sekretar Ministarstva zdravlja prof. dr Vladimir Đukić, direktor KCS prof. dr Miljko Ristić, pomoćnik direktora KCS za medicinske poslove dr Zlatibor Lončar i direktor Klinike za digestivnu hirurgiju prof. dr Miroslav Milićević. 67

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Identiﬁkacija i ispitivanje psihoaktivnih kontrolisanih supstanci

Referentna laboratorija

inistarka zdravlja, prof. dr Slavica Đukić-Dejanović otvorila je 10. decembra 2013. godine referentnu Laboratoriju za identifikaciju i ispitivanje psihoaktivnih kontrolisanih supstanci u Institutu za sudsku medicinu u Beogradu. Ona je tim povodom izjavila da novootvorena laboratorija ima potencijala da se bavi najsavremenijim analizama ne samo za potrebe Srbije, već i čitavog regiona. Ministarka je objasnila da će u laboratoriji biti obavljane analize psihoaktivnih supstanci i njihove prirode, kao i ispitivanja svih najsloženijih biohemijskih procesa, kao i svih elemenata koje treba istražiti za potrebe zdravstva i istraživačkog rada.

Prema njenim rečima, Evropska unija je uložila tri miliona evra za neophodnu opremu, dok su ministarstva zdravlja i prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i Medicinski fakultet opredelili još 300.000 evra.

U Pirotu i Čačku

Palijativno zbrinjavanje

inistarka zdravlja, prof. dr Slavica Đukić-Dejanović je 12. decembra 2013. otvorila Jedinicu za palijativno zbrinjavanje u Opštoj bolnici Pirot u kojoj će zdravstveni radnici pacijentima koji boluju od teških bolesti pružati najbolju negu u cilju poboljšanja kvaliteta njihovog života. Ona je tom prilikom istakla da oni koji boluju od ozbiljnih bolesti imaju pravo na to da budu izloženi najmanjem mogućem bolu, što je i obaveza zdravstvenih radnika, čiji je zadatak i da povećaju dostojanstvo takvih pacijenata sve dok traju njihov oporavak, lečenje i život. Prema njenoj oceni, bolnica u Pirotu je ovim prostorom, koji je opredelila za bolnički deo palijativnog zbrinjavanja, napravila veliki korak u okupljanju zdravstvenog kadra koji može da učestvuje u negovanju najtežih bolesnika. 68

Istovremeno, kako je dodala, to se odnosi i na učešće porodice, nadležnih iz Centra za socijalni rad, kao i duhovnika, od kojih svako treba da pruži svoj doprinos poboljšanju kvaliteta života obolelih.

Pored istraživanja psihoaktivnih supstanci, kako je objasnila, u laboratoriji se mogu ispitivati i druge supstance i to u vrlo malim količinama, kao što su otrovi u hrani i vodi. Prof. dr Đukić-Dejanović je podsetila na veliki problem trovanja olovom u Zajači, kada nije bilo moguće pratiti koncentraciju olova u krvi dece. Dekan Medicinskog fakulteta u Beogradu, prof. dr Nebojša Lalić ocenio je da će novootvorena laboratorija doprineti jačanju naučnog rada u ovoj visokoobrazovnoj ustanovi. T.A. Ministarka je saopštila da je, takođe, imala priliku da razgovara sa četvoro pacijenata koji borave u ovoj jedinici. Prema njenim rečima, od njih je čula da prostor koji im je namenjen predstavlja veliko olakšanje i sigurnost, kao i da su u ovoj bolnici zaživele mere čiji je krajnji cilj umanjenje bola, teških simptoma i patnje, kao i postizanje višeg nivoa dostojanstva i humanosti. Prof. dr Đukić-Dejanović je posebno istakla da je raduje podatak koji je dobila od lekara Opšte bolnice u Pirotu o tome da je broj novorođenčadi, u odnosu na isti period prošle godine, povećan za 10 odsto. Otvaranju Jedinice za palijativno zbrinjavanje prisustvovao je i državni sekretar Ministarstva zdravlja, prof. dr Berislav Vekić. Ministarka zdravlja, prof. dr Slavica Đukić-Dejanović je je prije sedam dana otvorila Jedinicu za palijativno zbrinjavanje u Opštoj bolnici Čačak, za čije je opremanje, sa osam kreveta, izdvojeno 1,3 miliona dinara, od kojih je 750.000 dinara uložilo Ministarstvo zdravlja, dok je ostatak novca obezbeđen iz sredstava Opšte bolnice Čačak. T.A.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

uga tradicija, malo koja institucija može time da se pohvali, 170 godina VMA je jubilej od nacionalnog značaja, obeležićemo ga nizom manifestacija tokom cele godine. Obeležavaćemo ga i svečano, kako dolikuje, ali i radno jer smo od pre par godina uveli praksu da svako obeležavanje Dana VMA, 2. marta bude i radnog karaktera, tj. da organizujemo neke preglede za naše građane. Jedne godine to su bili pregledi kože u cilju prevencije raka kože. Od preko 200 pregledanih pacijenata kod njih sedam su pronađene promene na mladežima koji su zahtevali hirurško odstranjivanje. Sedam osoba je potencijalno spaseno od te podmukle bolesti, to je najbolji rezultat obeležavanja Dana VMA, jer ova bolnica postoji i traje jedino zarad dobrobiti naših pacijenata. Takođe, organizovaćemo i svečanu akademiju povodom godišnjice, predstavićemo i monografije o VMA, kao i o nastavnicima VMA, otvorićemo izložbu fotografija posvećenu istoriji i radu VMA i još mnogo toga. O svemu ćemo obaveštavati vaše čitaoce, sa ponosom i zadovoljstvom, nadahnuto za “Medici. com”, priča načelnik VMA, brigadni general prof. dr Marijan Novaković. Rezultati u 2013. godini Prošla godina je uspešna godina za Vojnomedicinsku akademiju, naročito kada se ima u vidu teška materijalna situacija u kojoj se celo društvo nalazi. VMA je budžetska bolnica, ali se finansira i iz dodatnih prihoda, tj. lečenjem pacijenata o sopstvenom trošku, kao i pacijenata iz Republike Srpske i Crne Gore, sa kojima imamo definisane ugovore. I nama je, kao i mnogima, sve teže da naplatimo pružene usluge, ali bez obzira na sve to, možemo da budemo zadovoljni prethodnom godinom. Imamo blagi porast pacijenata, urađenih intervencija, obavljenih pregleda, naročito onih koji se odnose na civilne pacijente. Oni su, kao što već znate, zahvaljujući Ugovoru sa Republičkim fondom za zdravstveno osiguranje, lečeni u 40 odsto kapaciteta VMA. Možemo i da se pohvalimo uvođenjem novih metoda u lečenje koje do sada nisu primenjivane u ovoj ustanovi, u skoro svakoj grani medicine. (videti prilog - u okvir). Modernizacija i nabavka nove opreme Iako smo se u stručnom smislu, uvođenjem novih metoda, „zanovili“ u prošloj godini, materijalna situacija nas je omela u većim infrastrukturnim ulaganjima, odnosno većim investicijama u

Susret sa načelnikom VMA, brigadnim generalom prof. dr Marijanom Novakovićem

Jubilej - 170 godina postojanja VMA

opremu i uređaje. To ne znači da nismo imali neke manje nabavke, a uspešno smo se bavili i održavanjem u radu postojećih aparata. Videćemo kakva će biti ova godina, ali imamo realne planove što se tiče investicija i pokušaćemo da ih ostvarimo. Transplantacija Što se transplantacije tiče, moje mišljenje je da je jedan od najvećih napredaka u medicini ne samo na VMA, već u Srbiji uopšte, postignut na polju podizanja svesti kod građana da svako od nas potencijalno ima veće šanse da bude primalac nego donor organa. I zato smo prošle godine na nivou cele države

imali oko 40 porodica koje su pristale da doniraju organe svojih najbližih. Posebno bih ovom prilikom želeo svakom od njih da iskažem svoje poštovanje jer to što su oni uradili je plemenitost u svom najčistijem obliku. VMA je pokrenula pre 11 godina program zaveštanja organa. Do danas je potpisano oko 100.000 donorskih kartica i to jeste nedovoljno, ali je veliki pomak u odnosu na neki prethodni period. A sam podatak da smo prošle godine imali gotovo izjednačen broj kadaveričnih transplantacija u odnosu na žive donore govori u prilog toj tezi. Transplantacija je vrhunska grana medicine, plemenit program koji produžava i daje novi kvalitet života. To je i ekonomski 71

Z D R AV S T V O - S R B I J A

VMA U BROJKAMA I SLOVIMA - 2013. GODINA Nastavno-naučni kadar Na VMA u zvanju nastavnika nalazi se 43 redovna profesora, 41 vanredni profesor, 37 docenata, 62 asistenta, 5 asistenata u nastavi. Nastavno-naučno veće broji 85 članova. Posteljni fond i popunjenost kapaciteta 2012. godina 1132 postelje + popunjenost kapaciteta 74,28% U 2013. godini 1132 postelje + popunjenost kapaciteta 74,12% Broj pregleda u Specijalis čkoj poliklinici Tokom 2012. godine broj pregleda 393.981 (u popodnevnom radu 53.848) U 2013. godini 421.667 (popodnevni rad 57.382) Broj hospitalizacija 2012. godina 34.740 (24.052 civila) U 2013. godini 35.136 (24.147 civila) Broj opera vnih zahvata 2012. godina 26.818 (14.559 velikih) U 2013. godini 29.880 (17.761 velikih) Broj laboratorijskih usluga (broj učinjenih biohemijskih procedura) 2012. godina 3.641,193 analiza U 2013. godini 3.829.049 analiza Broj dobrovoljnih davalaca krvi 2012. godina 16.583 dobrovoljnih davalaca krvi U 2013. godini 17.200 dobrovoljnih davalaca krvi (prikupljeno je 8.600 litara krvi) Transplantacija solidnih organa U 2012. godini je transplan rano 29 bubrega, od toga 14 kadaveričnih, a 15 od živih donora. Transplan rane su i dve jetre. Do 20. decembra 2013. godine izvršena 21 transplantacija bubrega, 10 kadaveričnih i 11 od živih donora. Tri uspešne transplantacije jetre. Broj analiza krvi na prisustvo alkohola U toku 2012. godine na zahtev MUP-a izvršeno je 1196 analiza krvi na prisustvo alkohola. U periodu od 1.1. do 1.12. 2013. godine na zahtev MUP-a izvršeno je 1348 analiza krvi na prisustvo alkohola. Akutna trovanja U toku 2013. godine pregledano je 3.816 pacijenata od kojih je 749 zadržano na hospitalnom lečenju. Hiperbarična komora Tokom 2012. godine na terapiji je bio 621 pacijent i izvedeno 6.565 procedura. U periodu od 1.1. do 1.12. 2013. godine na terapiji je bilo 665 pacijenata i izvedeno je 6.670 procedura.

Nagrade i priznanja VMA odlikovana ordenom Republike Srpske na len od strane predsednika Republike Srpske za nemerljiv doprinos u lečenju njenih građana. VMA dobitnik priznanja SUPERBRAND Srbija za 2012 - 2013. godinu u kategoriji zdravstva. Nove metode u lečenju na VMA u 2013. godini  U Sektoru za preven vnu medicinu uvedeno ergospirometrijsko tes ranje i analiza telesnog sastava i razvijenos u ispi vanju spor sta i bolesnika, uvedena nova PCR metoda u dijagnos ci Helicobacter Pylori iz bukalne sluznice, Mul plex RT PCR metoda za detekciju virusa krpeljskog meningoencefali sa, Anaplasma spp. i Borrelia spp. jedinstvena za Republiku Srbiju (mikroorganizmi se detektuju jedino na VMA), uvedena detekcija nepozna h supstanci u hrani metodom FT-NIR i uspešno izvršena četvorogodišnja reser fikacija laboratorije za ispi vanje namirnica, vode i predmeta opšte upotrebe po standardu ISO IEC 17025,  Na Klinici za grudnu hirurgiju izvedena operacija karcinoma plućnog vrha (Pancoast tumor) prednjim transcervikalnim pristupom - Dartavelov pristup,  Na Klinici za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju započeto sa primenom nove procedure tretmana problema sa kičmenim stubom u celini - McKenzi i Mautland tehnike,  Lekari Klinike za reumatologiju učestvovali u izradi tri nacionalna vodiča dobre kliničke prakse (giht, reumatoidni artri s, glikokor koidima izazvana osteoporoza),  Na Klinici za nefrologiju uvedena laboratorijska analiza - procena ak vnos lupus nefri sa preko NGAL-a,  Na Klinici za pulmologiju uvedeno izvođenje TRU CAT iglene biopsije perifernih promena u plućima i tumora u medijas numu, kao i primena neinvazivne ven lacije kod pacijenata sa manifestnom globalnom plućnom insuficijencijom,  Na Klinici za urgentnu internu medicinu u saradnji sa Ins tutom za radiologiju VMA uvedena ultrazvukom pojačana lokalna tromboliza u lečenju teških plućnih tromboembolija, a u ru nsku praksu uvedena tromboaspiracija i intrakoronarna primena ep fiba da u perkutanim koronarnim intervencijama u akutnom infarktu miokarda,  Na Klinici za neurologiju primenjene nove tehnike lečenja ma čnim ćelijama kod mul ple skleroze, boles motornog neurona i kod moždanog udara,  Na Klinici za psihijatriju uvedene grupne analičke psihoterapije u dnevnoj bolnici i tretman bolesnika obolelih od opsesivno-kompulzivnog poremećaja primenom transkranijske magnetske s mulacije - TMS,  Na Klinici za vaskularnu i endovaskularnu hirurgiju uvedeno lečenje proširenih vena radiofrekventnom ablacijom - VNUS procedura i uspešno izvršena otvorena rekonstrukcija torako-abdominalne aneurizme,  Na Klinici za gastroenterologiju i hepatologiju uvedene vođene biopsije promena u trbuhu i jetri, biopsije fokalnih promena endoskopskim ultrazvukom i lečenje pacijenata sa terminalnim oštećenjem jetre (TIPS, transplantacija),  Na Klinici za opštu hirurgiju uvedene laparoskopske operacije tumora tankog i debelog creva,

laparoskopska hirurgija hijatus hernija i radiofrekventna ablacija metastatskih tumora jetre,  Na Klinici za urologiju uvedena prednja plas ka vagine s mrežicom, implantacija penilne proteze i implantacija tes kularne proteze,  Na Klinici za hematologiju i ru nsku kliničku praksu uvedena je transplantacija ma čnih ćelija hematopoeze od nesrodnog podudarnog davaoca iz Internacionalnog registra dobrovoljnih davalaca,  Na Klinici za otorinolaringologiju je, zahvaljujući savremenoj opremi, razvijena i unapređena panendoskopija ORL regije. Kao ru nske metode uvedene su fiberop čka endoskopija i videostroboskopija, a svaki pregled je memorisan u vidu audio i video-zapisa. Nova oprema omogućila lakše i brže dijagnos ke patoloških procesa i evaluaciju lečenja,  Na Klinici za anesteziologiju i intenzivnu terapiju uvedeni napredni sistemi invazivnog i neinvazivnog kon nuiranog hemodinamskog monitoringa kod najtežih kategorija hirurških bolesnika u Odeljenju za intenzivnu terapiju, kao i u kardiohirurškim i transplantacionim salama. Ovladano je savremenim tehnikama pri uspostavljanju otežanog disajnog puta upotrebom video-laringoskopskih sistema, tehnikama za punkciju i plasiranje centralnih venskih katetera, kao i izvođenjem regionalne anestezije blokadom nervnih pleksusa uz primenu prenosnog ultrazvuka,  Na Klinici za očne boles usvojena nova hirurška procedura u operaciji glaukoma otvorenog komornog ugla - HFDS (visokofrekventna duboka sklerotomija) i hirurška metoda RTK (fototermalna keratektomija) Excimer laserom u terapijskim indikacijama,  Na Klinici za maksilofacijalnu hirurgiju uvedena u upotrebu mašina za koštanu hirurgiju i nekoliko novih hirurških procedura u rekonstrukciji mekih i koštanih struktura glave i vrata,  Na Klinici za plas čnu hirurgiju i opeko ne uvedene rekonstruk vne metode hirurgije dojke, posebno distalni dermalni režanj u rekonstrukciji dojki kod subkutanih mastektomija. U kliničku praksu uvedena metoda biopsije sen nel limfonodusa kod melanoma, u rekonstruk vnoj hirurgiji defekata kože i mekih tkiva razne e ologije primenjuju se perforator režnjevi, kao i slobodni dermalni skapularni režanj kod hemifacijalne atrofije lica i prekspandirani skapularni režanj za korekciju teških ekstenzivnih kontraktura vrata. U Odeljenju za opeko ne se sada već ru nski leče bolesnici sa Lyeill-ovim sindromom,  Na Ins tutu za medicinsku biohemiju uvedena nova metoda - tripl test ELF (engl. Enhanced Liver Fibrosis) za detekciju i određivanje stepena ak vnos fibroze jetre kao neinvazivna laboratorijska metoda i zamena za biopsiju jetre. Test podrazumeva automa zovano kvan ta vno određivanje koncentracija tri parametra: hijaluronska kiselina (HA), aminoterminalni pep d prokolagena III (PIIInP) i tkivni inhibitor metaloproteinaze 1 (TIMP-1). Najveći doprinos ovih neinvazivnih metoda se odnosi za procenu ak vnos i toka svih pova ciroze jetre, fibroze i izbor bolesnika za transplantaciju jetre. Nijedna laboratorija u Srbiji ne izvodi ove testove,  Ins tut za transfuziologiju i hemobiologiju je uvođenjem i istraživanjem terapijske efikasnos

Z D R AV S T V O - S R B I J A

opreme najnovije generacije SpectraOpƟa za izvođenje procedura izmene plazme i prikupljanja ma čnih ćelija hematopoeze iz periferne krvi, dobio status referentne ustanove na svetskom nivou. Rezulta istraživanja su verifikovani publikacijama u međunarodnim knjigama i časopisima. Uvođenjem opreme Cobas Taqman pos gnuto je osavremenjivanje molekulske detekcije (metodom PCR) virusa hepa sa pa B i C i virusa humane imunodeficijencije primenom real Ɵme PCR umesto ranije korišćene end point PCR tehnologije. Tehnološka modernizacija  Obezbeđeni bronhoskop i novi instrumen za torakoskopsku hirurgiju,  Nabavljena nova ultrazvučna i kolor dopler mašina APLIO 300, koja olakšava proceduralno obavljanje biopsije bubrega. Planovi za naredni period  Razvoj i unapređenje postojećih, kao i uvođenje novih metoda lečenja i dijagnos ke,  Kon nuirana edukacija osoblja u zemlji i inostranstvu kroz različite programe obuke i razmene,  Dalje unapređenje nacionalne i međunarodne saradnje sa vodećim civilnim i vojnim medicinskim ins tucijama,  Tehnološke inovacije. Školovanje, naučnoistraživački rad, usavršavanje, kliničke studije...  Upisana 5. generacija kadeta Medicinskog fakulteta VMA  U toku 21 naučnoistraživački projekat  U 2013. godini primljena 31 klinička studija  Trenutno se na VMA nalaze 223 lekara na specijalizaciji, od toga 69 profesionalnih vojnih lica, 11 vojnih službenika, 103 lica iz civilnih zdravstvenih ustanova u Srbiji, 24 lekara iz civilstva na osnovu konkursa, kao i 16 lica iz instranstva - Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Republika Makedonija, Nemačka i Alžir.  Tokom 2013. godine održano 278 programa kon nuirane medicinske edukacije - KME sa akreditacijom Zdravstvenog saveta Srbije.  Publikovano 12 brojeva Vojnosanitetskog pregleda.  Ins tut za medicinu rada dobio licencu Ministarstva rada, zapošljavanja i socijalne poli ke za ispi vanje uslova radne sredine.  U 2013. godini izvršena je reser fikacija po standardima ISO 14001 i ISO 18001.

isplatljivije od stalnih dijaliza ili skupih lečenja pacijenata kojima je neophodna transplantacija. Na ovoj temi mora celo društvo da bude angažovano, od medicinskih radnika preko medija i društvenih organizacija. Pohvalio bih ulogu medija u okviru kampanje Produži život, koji su najviše doprineli razbijanju zabluda koje prate program transplantacije svuda u svetu pa i kod nas. Međunarodna saradnja Najbolja potvrda da je VMA instutucija sa dobrom međunarodnom reputacijom je bogata međunarodna saradnja. Nema nedelje da nemamo posetu neke strane delegacije, simpozujum sa međunarodnim učešćem, gostovanje naših lekara na nekom stručnom skupu ili usavršavanju na nekoj od međunarodno priznatih bolnica. Insistiramo na tome da se uvek nađe vremena i novca za stručno usavršavanje jer to je jedini način da primenjujemo svetske standarde u medicini. Učestvujemo i u sanitetskim timovima mirovnih misija Republike Srbije. Trenutno smo angažovani u DR Kongu i Somaliji, a imali smo uspešno angažovanje u Čadu pre par godina. Dosadašnje učešće predstavnika Vojnog saniteta ocenjeno je najvišim ocenama koje su dali naši međunarodni partneri, a naši predstavnici vratili su se iz misija s novim iskustvom koje primenjuju u daljoj medicinskoj praksi. Ove godine

Ministarstvo odbrane Republike Srbije domaćin je 3. panevropskog kongresa vojne medicine, koji će biti održan od 2. do 6. juna 2014. godine u Beogradu. To je velika obaveza, ali i čast da je nama ukazano poverenje da posle Kalinjingrada i Amsterdama, budemo domaćini jednom od najznačajnijih skupova vojne medicine na svetu u 2014. godini. Obrazovanje Pored kontinuirane medicinske edukacije, koja je stalna aktivnost na VMA, posebno bih izdvojio Medicinski fakultet VMA, koji će ove godine upisati šestu klasu kadeta i kadetkinja. Dosadašnja iskustva u radu sa njima su sjajna, mladi i vredni ljudi koji postižu sjajne rezultate na svim takmičenjima na kojima učestvuju najbolja su garancija da će VMA nastaviti dugu i uspešnu tradiciju i u budućnosti. Budući planovi Održanje i unapređenje lečenja na VMA je osnovni cilj, jer zbog toga ova kuća i postoji. U tom cilju radimo na uvođenju novih metoda, naučnoistraživačkom radu, školovanju budućih lekara, opremanju, unapređenju komunikacije sa pacijentima, jer lepa reč može da bude najdelotvornija terapija. Svakodnevno podsećam svoje zaposlene da ljubaznost, strpljenje i osmeh moraju da budu sastavni deo svakog razgovora sa pacijentima i kolegama jer je to, u današnje vreme, ono što nam svima nedostaje. Ono što posebno želim istaći u našoj stalnoj aktivnosti je saradnja sa medijima i sa velikim zadovoljstvom planiramo nastaviti uspešnu desetogodišnju saradnju sa časopisom „Medici. com”, jednstvenim ekskluzivnim medijskim promoterom pozitivnih dešavanja u zdravstvu na prostorima bivše Jugoslavije, rekao je general Novaković. “Medici.com”

Z D R AV S T V O - S R B I J A

izička aktivnost je od izuzetne važnosti za rast i razvoj dece. U prirodi deteta je potreba za igrom, koja se primarno shvata kao razonoda, dok sa rastom i psihičkim razvojem deteta igra postepeno dobija karatkter takmičenja. Kod nas se veliki broj dece bavi sportom, a dobar deo je organizovan u klubove gde, pod kontrolom stručnjaka,treniraju. Spektar težine oboljenja srca kod dece se kreće od gotovo beznačajnih do veoma teških, pa se nameće potreba za doziranjem fizičke aktivnosti deteta u skladu sa mogućnostima odgovora kardiovaskularnog sistema na napor. Radi što objektivnije procene nameće se potreba klasifikacije sportova u smislu težine, tj. koliko pojedine vrste sportova opterećuju kardiovaskularni sistem. Prvi korak u tom smislu je podela sportova na kompetitivne (takmičarske) i nekompetitivne (rekreativne);kada je bavljenje sportom vezano za takmičenje to je kompetitivni sport u širem smislu. Kod nas se kompetitivni sport smatra najtežim oblikom fizičke aktivnosti, mada postoje sportovi u kojima i prvak sveta može imati neko od težih srčanih oboljenja (streljaštvo, streličarstvo...). Nekompetitivni sport podrazumeva rekreativne fizičke aktivnosti, ali koje ponekad mogu biti veoma naporne. Zato postoji klasifikacija sportova prema nivou napora, tj. prema opterećenju kardiovaskularnog sistema: - sportovi koji zahtevaju veliki fizički napor - sportovi koji zahtevaju umereni napor - sportovi koji zahtevaju minimalan fizički napor Sportovi koji zahtevaju veliki napor su: plivanje, vaterpolo, veslanje, fudbal, košarka, odbojka, gimnastika, rvanje, dizanje tegova, skvoš, tenis, hokej na ledu, ragbi, skijanje, većina atletskih disciplina... Sportovi koji zahtevaju umereni napor su: stoni tenis, badmington, golf, bejzbol, kuglanje, balet... ali i većina već navedenih sportova ako se izvode na rekreativnom nivou. Sportovi koji zahtevaju minimalan fizički napor su: streljaštvo, streličarstvo, šah i dr. Prvi korak u proceni sposobnosti deteta koje pati od oboljenja kardiovaskularnog sistema je svakako postavljanje kardiološke dijagnoze. U najvećem broju slučajeva za procenu bavljenja sportom su, pored kliničkog pregleda (anamneza i status), dovoljne neinvazivne dijagnostičke procedure, koje se obično sprovode sledećim redom: EKG, EHO srca, test opterećenja, holter monitoring EKG-a i pritiska, registracija kasnih komorskih potencijala. Svakako da obim 74

Klasiﬁkacije - preporuke

Deca, sport i srce Profesor dr Slavko Simeunović, asistent dr Goran Vukomanović

Profesor dr Slavko Simeunović

MOJ DEKA

ispitivanja zavisi od prirode bolesti, ali i od vrste sporta kojim dete želi da se bavi. Zavisno od težine srčanog oboljenja, dat je stepen restrikcije ﬁzičkih aktivnosti. Bolesti koje ne zahtevaju restrikciju ﬁzičke aktivnosti: 1) Supraventrikularne ekstrasistole ako nestaju pri umerenom naporu (ako nije pod terapijom Beta blokatorima) 2) Ventrikularne ekstrasistole uniformne, ako se gube u umerenom naporu 3) Prolaps valvule mitralis ako su EKG i EHO srca normalni, a tokom napora se ne javljaju maligni poremećaji ritma 4) Ventrikularni septalni defekt, operisan ili ne, sa normalnim pritiskom u plućnoj cirkulaciji 5) Atrijalni septalni defekt, operisan ili ne, sa normanlnim pritiskom u plućnoj cirkulaciji

Kad idem u školu, on dođe da me odvede. Kad nema para za kredit za mobilni, on mi ga uplati. Kad je mama ljuta i kada me grdi, on me brani. Kad sam bolesna, on me leči. Kad sam tužna i plačem, on me teši. Zato ako me pitate, ko je najbolji i koga puno volim. reći ću vam, beskrajno volim moga deku.

Anđela Risimić

6) Otvoren Ductus arteriosus, operisan ili neoperisan, sa normalnim pritiskom u plućnoj cirkulaciji 7) Pulmonalna stenoza ako je PEAK sistolic gradient manji od 40 mmHg 8) Aortna stenoza ako je PEAK sistolic gradijent manji od 20 mmHg 9) Koarktacija aorte korigovana i ako je rezidualni sistolni gradijent manji od 10 mmHg 10) Aortna insuﬁcijencija, ako je normalan EKG, EHO, rendgen i arterijski pritisak 11) Mitralna insuﬁcijencija, uz normalan EKG, EHO srca i rendgenogram.

Bolesti koje nalažu zabranu kompetitivnih sportova, jer zahtevaju veliki napor (dozvoljen rekreativni sport) kao kompetitivni sportovi, koji zahtevaju umeren napor: • Ventrikularne ekstrasistole koje se ne pogoršavaju u naporu • Arterisjka hipertenzija preko 160/90 mmHg • VSD, ASD, DAP, operisani ili ne, pritisak u a.pulmonalis je 1/2sistemskog pritiska, a bolest nema progredirajući karakter • Pulmonalna stenoza ako je gradijent 40-60 mmHg • Koarktacija aorte ako je rezidualni gradijent 10-20 mmHg • Aortna insuficijencija ako je srce pri EHO pregledu uvećano, a EKG normalan • Mitralna insuficijencija ako je srce pri EHO pregledu uvećano, a EKG normalan. Bolesti koje nalažu zabranu kompetitivnog sporta kao i zabranu rekreativnog sporta, koji zahteva veliki napor (dozvoljen samo rekreativni sport umerenog ili lakog intenziteta): • Multiformne ventrikularne ekstrasistole • Marfanov sindrom i bolesti koronarnih arterija ako nema dilatacije ascedentnog dela aorte • Aortna stenoza ako je PEAK gradijent 20-50 mmHG • Aortna insuficijencija, patološki EKG, EHO i rendgen, ali bez ishemičnih promena u miru • Koarktacija aorte ako je PEAK gradijent preko 20 mmHg • Mitralna insuficijencija patološki EKG i EHO srca • Tetralogija Fallot dobro korigovana • Valvularne proteze sa hemodinamski beznačajnim gradijentom Bolesti koje zabranjuju fizičku aktivnost: • Miokarditis • Srčana insuficijencija • Kardiomiopatija: Hipertrofična, ARVC (aritmogena kardiomiopatija/displazija desne komore), dilatirajuća i restruktivna kardiomiopatija • Cijanogene urođene srčane mane ne korigovane ili loše korigovane • Primarna ili sekundarna plućna hipertenzija sa ireverzibilnim promenama u plućnim krvnim sudovima • Marfanov sindrom i anomalno pore-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

klo leve koronarne arterije sa proširenim korenom aorte • Kanalopatije (sindrom produženog QT intervala) i CPVT (kateholaminergična polimorfna ventrikularna tahikardija) Za bolesti od 2 do 7 može se dozvoliti rekreativna aktivnost, koja praktično ne zahteva veći fizički napor (streljaštvo i slično), samo pod uslovom da pacijent na ponovljenim ergometrijskim testovima toleriše lak fizički napor. Bolesti srca sa visokim rizikom od iznenadne smrti: Hipertrofična kardiomiopatija • Aritmogena kardiomiopatija /displazija desne komore • Aortna stenoza sa većim gradijentom, naročito ako je udružena sa ishemičnim promenama • Cijanogene USM • Ireverzibilna plućna hipertenzija • Anomalije koronarnih arterija (anomalno poreklo leve koronarne arterije) • Marfanov sindrom • Sindrom produženog QT intervala • Koronarna ateroskleroza • Prolaps mitralne valvule sa EKG i EHO kardiografskim promenama, uz prisustvo disritmija i veći stepen regurgitacije Preporuke su usklađene prema modifikovanim kriterijumima: • Recreational And Sports Recommendation For Child With Heart Disease, Pediatricis Clinics Of North America 2005. • Accf Recomendations For Training Pediatric Cardiologi, Circulation 2005. Navedene klasifikacije su putokaz za procenu bavljenja sportom dece sa srčanim oboljenjima, ali uvek treba imati u vidu da svaki pacijent nosi svoju specifičnost kako u prirodi bolesti, tako i u adaptaciji organizma na oboljenje. Nisu sve urođene i stečene bolesti srca obuhvaćene ovom klasifikacijom, ali na osnovu morfološke i hemodinamske analize može se proceniti sposobnost kardiovaskularnog sistema da odgovori na napor. Na kraju, treba naglasiti da se s postavljenjem dijagnoze i procenom sposobnosti deteta za bavljenje fizičkim aktivnostima ne završava obrada bolesnika. Iako se kod nas tome ne pridaje veliki značaj, razgovor dečjeg kardiologa i sportskog lekara s roditeljima, kao i konsultacije s pedijatrom, školskim psihologom i profesorom fizičkog vaspitanja, su od ogromnog značaja. Takođe je neophodno praćenje pacijenata i usklađivanje fizičke aktivnosti sa evolucijom oboljenja. 75

Z D R AV S T V O - S R B I J A

rvi pokušaji povećenja dojki rađeni su još 1904. godine. Međutim, ugrađivanje implantata hirurškim putem pojavljuje se 1958. Godine, a provodi ih Ivalon, koji je ubacivao implantate koji su bili sastavljeni od sunđerastog polivinil-alkohola, koji je brzo bio izbačen iz upotrebe. Cronin i Gerow su 1963. godine prvi put upotrebili protezu od silikonskog želea koji se, uz velike modifikacije, koristi i danas. Mnoge žene ne vole da su im dojke ogromne, ali vole da su toliko velike da zadovolje njihova unutrašnja osećanja željenog izgleda. Problem su uglavnom nerazvijena veličina ili asimetrija dojki, dok kod nekih žena (koje su bile zadovoljne svojim grudima u mladosti) često nakon gubitka težine, porođaja ili kao rezultata starenja, dolazi do gubitka volumena i promene oblika dojki. Augmentacijom dojki može se povećati veličina i oblik vaćih dojki kao i da se dobije proporcionalni oblik, koji će odgovarati konfiguraciji tela. Mnoge žene postavljaju sebi pitanje da li su one pravi kandidat za augmentaciju dojki? Da bi dobile pozitivan odgovor na ovo pitanje moraju da ispune nekoliko uslova, tj. da poseduju sledeće indikacije: • da je žena previše opterećena veličinom svojih dojki, • da postoji nesklad u obimu kukova i obimu dojki. • da su vaše dojke postale male i da je njihova forma izgubljena nakon porođaja ili gubitka težine, • da postoje određene kongenitalne deformacije dojke. Preoperativna procena pacijenta Na prvom pregledu potrebno je uzeti anamnestičke podatke koji bi obuhvatili informaciju o alergijama na neke lekove, da li je pacijentkinja preležala ili se leči od neke bolesti, ranije hirurške zahvate, računajući eventualnu biopsiju dojke, i da li uzima neke lekove. Da li je ko u porodici bolovao od kancera dojke i kakvi su im bili rezultati mamografije. To je značajno za dobijanje kompletne informacije. Ukoliko želite da rađate decu nakon augmentacije dojke, vi ćete to reći vašem doktoru. Trudnoća može promeniti veličinu dojke u nepredvidivom pravcu i može uticati na estetski dugoročni rezultat vaših augmentiranih dojki. Naučno nije dokazano da će implantat uticati na funkciju vaših dojki u toku trudnoće ili vašu sposobnost da dojite bebu. Plastični hirurg će pregledati vaše dojke i razmotriće faktore kao što su njihova 76

Povećanje dojki (augmentaciona mamoplastica) veličina i oblik, kvalitet vaše kože i pozicija bradavica i areole. Ako su dojke spuštene njihovo podizanje može biti rešeno u kombinaciji sa augmentacijom dojke. Međutim, kod žena koje imaju predispoziciju za nastanak kancera dojke plastični hirurg može da zahteva osnovnu mamograﬁju pre hirurškog zahvata i drugo mamografsko ispitivanje nekoliko meseci pre hirurškog zahvata. Ovo će pomoći otkrivanju nekih budućih promena u tkivu dojke. Nakon urađene augmentacije, možete i dalje da kontrolišete vaše dojke od eventualnih patoloških promena, koje mogu nastati nezavisno od ugrađenog implantata. Naučno nije dokazan rizik kancera kod augmentacije dojki. Prisustvo implantata dojke, međutim, više ima tehnički značaj na okolno tkivo. Ukoliko uzimate aspirin ili neke druge inﬂamatorne lekove oni mogu prouzrokovati pojačano krvarenje, tako da je potrebno prekinuti s njihovim uzimanjem pre hirurškog zahvata. Vaš hirurg će vas preoperativno pripremiti s dopunskim preoperativnim instrukcijama.

Doc. dr Milan Jovanović, Medicinski fakultet Beograd, Klinika za opekotine, plastičnu i rekonstruktivnu hirurgiju KCS

PRE

POSLE

Individualni faktor i personalne želje će pomoći vama i vašem doktoru da odredi odgovarajuću veličinu, oblik, i vrstu proteze, zatim lokaciju incizije i da li će implantat biti plasiran iznad ili ispod pektoralnog mišića. Vrstu implantata koja će se koristiti odrediće uz prethodnu konsultaciju s vama. Postoji veći broj ﬁrmi koje proizvode implantate dojke. Po obliku, mogu biti okrugli ili konturni (nisko ili visokoproﬁlni); razlikuju se po kubikaži, prečniku i visini; po površini mogu biti glatki (ređe se koriste) ili teksturirani (češće se koriste, obezbeđuju odgovarajuću površinu za dodirivanje kolagena); po sastavu mogu biti ispunjeni slabo ispuštajućim gel-silikonskim elastomerima (primenjuju se češće u Evropi) ili ispunjeni slanim rastvorom (primenjuju se češće u Americi). Naučni dokazi za sigurnost i pouzdanost implantata veoma brzo napreduju. U budućnosti su vrlo mogući novi tipovi materijala koji će biti korišćeni za proteze. Operativna tehnika incizija može biti urađena u inframamarnoj brazdi, oko donje ivice areole, ispod pazušne jame ili, ređe, u nivou pupka. Implantat se plasira u džep koji se isprepariše neposredno iza žlezdanog tkiva dojke (tzv. subglandularno) ili ispod pektoralnog mišića (tzv. subpektoralno). Augmentacija se može uraditi u opštoj ili lokalnoj anesteziji uz prateću intravenoznu analgosedaciju. Pre toga ćete dobiti preoperativnu premedikaciju radi vašeg boljeg komfora. Kada operacija bude završena vi ćete iz operacijone sale biti prebačeni u prostoriju poluintenzivne nege, gde će dalje biti praćen vaš kompletni monitoring. Nakon nekoliko sati možete otići kući. Ako vaš hirurg proceni, možete ostati u bolnici jednu noć. Postoperativni tretman Dan ili dva nakon hirurškog zahvata trebalo bi da se oporavite. Prvo previjanje se radi za jedan ili dva dana. Svo

Z D R AV S T V O - S R B I J A

vreme se nosi posebno odelo u obliku brushaltera ili elastični zavoj koji je potpomognut brushalterom. Možete da se tuširate uz konsultaciju sa vašim hirurgom, obično nakon tri dana. Ceo oporavak se završava za oko sedam dana dok se konci skidaju oko četrnaestog dana nakon operacije. Normalnim aktivnostima se možete vratiti nedelju dana nakon operacije, u zavisnosti od posla kojim se bavite. Seksualnu aktivnost treba izbegavati najmanje nedelju dana nakon hirurškog zahvata. Nakon toga, morate biti pažljivi i oprezni s grudima najmanje mesec dana nakon operacije. Komplikacije Operacija uvećanja dojki ima svoj rizik kao i svaka druga operacija. O subjektu rizika i mogućim komplikacijama najbolje se konsultovati s plastičnim hirurgom. Neke od potencijalnih komplikacija mogu biti hematom (koji treba drenirati), infekcija, promene senzibiliteta bradavice i areole koja je privremena. Oko proteze dojke može da se stvori ožiljačno tkivo koje može da prouzrokuje kapsularnu kontrakturu različitog stepena. Ako je ona izražena, to može prouzrokovati nelegodnost ili promenu u spoljašnjem izgledu dojke. U takvim slučajevima hirurško rešenje tog problema može biti neophodno modiﬁkovanjem ili vađenjem ožiljnog tkiva ili možda odstranjivanjem ili zamenom implantata. Alergija na implantat je vrlo retka. Ukoliko dođe do traumatskog oštećenja proteze dolazi do rupture implantata koji ne predstavlja neki veliki problem jer se kod proteza ispunjenih slanim rastvorom njegov sadržaj apsorbuje za nekoliko sati, dok kod proteza ispunjenih silikonskim gelom sadržaj ostaje na svome mestu unutar kapsule. Dosada su rađene mnogobrojne velike studije i utvrđeno je da uneta proteza ne predstavlja nikakvu opasnost od mogućeg raka dojke. Augmentacija dojke će učiniti da vaše dojke izgledaju savršeno. Mnoge žene koje su uradile augmentaciju dojke izgledaju privlačnije i imaju unutrašnje jako izraženo samopouzdanje. Dobijeni rezultati augmentacijom su trajni. Međutim graviditet i prirodni proces starenja će eventualno izmeniti veličinu i oblik vaših dojki koji se zapravo javlja kod svih žena i bez augmentacije. U takvim slučajevima moguće je uraditi dodatnu korekciju podizanja dojki. Nakon operacije, treba redovno da se javljate na zakazane kontrole koje će da odredi doctor.

Fitoterapija u mastopatiji

Si plus

lavna odlika mastopatije je bujanje vezivnih i epitelnih ćelija što dovodi do stvaranja cista ili fibroma. Dojke su povećane, bolne, palpiraju se tvrdi čvorici posebno u gornjem spoljašnjem kvadrantu dojke, a i pazušni limfni čvorovi mogu biti otečeni. Bez obzira da li se radi o hormonalnom poremećaju, ili jačem uticaju estrogenih hormona, mastopatija nije bezazlena pojava pa su potrebne redovne kontrole lekara - ultrazvuk i mamografija. Inače, mastopatija se može javiti u bilo kojoj životnoj dobi. U otklanjanju simptoma mastopatije fitoterapijom odlične rezultate daje preparat Si plus. Kombinacija lekovitog bilja u Si plus svojim aktivnim komponentama deluje na uzroke ovih promena (oksidativni stres), i doprinosi uspešnom otklanjanju i ublažavanju simptoma. Diuretičko delovanje aktivnih komponenti poreklom iz kleke pojačaće izlučivanje viška tečnosti koja se nakuplja u međućelijskom prostoru i tako smanjiti nabreklost i bol. Druge biljke imaju antizapaljensko i imunološko dejstvo što je važno zbog uticaja na moguće cistične promene kod mastopatije i njihovo smanjivanje i nestanak.

Šta je Si plus? Si Plus je 100% prirodni preparat, koji se sastoji od biljnog sirupa i mleka. Si Plus povećava odbrambenu sposobnost organizma protiv slobodnih radikala i jača imunitet. Dejstvo Aktivna jedinjenja u preparatu Si plus (Flavonoidi, triterpeni, Antocijanini i proantocijanidini) deluju kao snažni antioksidanti. Si Plus je bogat vitaminima (C, B i K), najviše poreklom iz herbe petrovca (Agrimoniae herba), organskim kiselinama (nikotinskom, palmitinskom i stearinskom) i pravi je izvor minerala (kalijum, natrijum, mangan, hrom gvožđe, bakar i dr.) posebno iz lista borovnice (Myrtilli folium). Aktivna komponenta preparata Si Plus, terpinen 4-ol iz etarskog ulja ploda kleke (Juniperus communis) pokazuje diuretičko delovanje i utiče na izlučivanje tečnosti iz organizma, što doprinosi eliminaciji toksina. Karvakrol i p-cimen iz etarskog ulja herbe rtanjskog čaja (Satureja kitaibelii) doprinose antimikrobnoj aktivnosti preparata Si Plus. Zbog visokog sadržaja tanina, ovaj proizvod ima povoljno dejstvo i na akutni gastroenteritis, dok polisaharidi, najvećim delom poreklom iz korena belog sleza (Althaeae radix), deluju umirujuće na inﬂamatorne procese. Ovi polisaharidi, posebno arabinogalaktani, mogu biti odgovorni za očuvanje i poboljšanje imuniteta. Si plus dijetetski supplement štiti od: oksidativnog stresa, hemijskih radikala, jača kardio-vaskularni sistem i imunitet.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

eliki protok stanovništva i blizina Turske sa kojom se Austrija graničila posle Austrijsko-turskog rata (1716-1718 godine), nosili su opasnost od bolesti i zaraza. Naselje koje se nalazilo u močvarnoj oblasti, izloženo poplavama Dunava i Save, nije imalo najpovoljnije uslove za zdravlje svojih stanovnika. U jugoistočnom delu Zemuna 1730. godine formirna je prva raskužna stanica Kontumac, u kojoj su svi putnici sa Orijenta izdržavali propisani karantin, a sva roba i pošiljke bivali dezinfikovani. Prema podacima iz 1777. godine, Zemun je imao 1.130 domova sa približno 6.800 stanovnika. Od ovog broja činili su polovinu Srbi, a polovinu katolici, Jevreji, Jermeni i muslimani zajedno. Među katoličkim stanovništvom bili su najbrojniji Nemci. Tada je to bila teritorija Habzburške monarhije tj. zona Vojne krajine. Generalna komanda je 25. februara 1784. god. odlučila da smanji troškove za izdržavanje postojećih bolnica i naredila da se uredi samo jedna bolnička zgrada (Bürgerliches Spital) sa dovoljnim prostorom da primi bolesnike svih veroispovesti i da se uvede samo jedna bolnička kasa pod upravom Magistrata. Toga dana u jednu spojene su konfesionalne rimokatolička i pravoslavna bolnica. Kroz tri veka svog postojanja, od plejade kontumačkih hirurga (dr Samuel Andraši, dr Endredi, dr Prokop Hrudimski, dr Franc Kuri, dr Paul Fisinger) u 18. veku, preko niza fizika (dr Anton Gebhard - zaveo vakcinaciju dece protiv boginja, Dr Anton Valkoni - 1814. god. sprečio širenje kuge; dr Jakov Milanković ugušio epidemiju kolere 1831. god.; dr Miloš Radojčić) u 19. veku zdravstvene usluge od preke potrebe postaju svakodnevica u životu stanovnika. Gradsko zastupstvo je 1883. God. jednoglasno prihvatilo za glavnog fizika dr Vojislava Subotića, koji je posle gimnazije u Novom Sadu i Karlovcima, medicinu završio u Beču. Posle doktorata primljen je na Bečku hiruršku kliniku prof. Ed. Alberta, odakle dolazi u Zemun, gde je 6. februara 1884. god. naimenovan za protofizika, a u isto vreme izabran i drugi fizik dr Milutin Jovanović. Dolaskom dr Subotića „nastupa novo doba Gradske bolnice” koja „postaje savremeno lečilište”. Bolnička kuhinja se pretvara u operacionu sobu u kojoj su počeli prvi hirurški zahvati mladog operatera. Hirurgiju je pratio razvoj anestezije i prvi podaci datiraju iz 1898. godine, kada se vodi posebna knjiga po nazivom „Knjiga narkoze“. Te godine upisano je 78 bolesnika, operisanih u opštoj anesteziji. 78

Pregled razvoja

KBC Zemun kroz 230 godina postojanja Pripremila: Dr sc dr Sanja Milenković, naučni saradnik

Dr Vojislav Subotić (1859-1923)

Predstavnici grada i Reda sestara milosrdnica sv. Vinka Paulskog 2. avgusta 1887. god. sklopili su ugovor „radi primanja ovogradske bolnice u upravu na 10 godina“. Poveravanje Gradske bolnice ženskom monaškom redu, čije su pripadnice iz Zagreba došle u Zemun, dalo je vrlo brzo pozitivne rezultate. Godine 1884. se povećavao broj korisnika bolnice. Pomenute godine usluge je zatražilo preko 400 građana.

izgradnju nove bolničke zgrade obratila se Družbi sestara milosrdnica i počeli su pregovori, koji su uspešno završeni. Red sestara se obavezao da će o svom trošku podići opštu javnu bolnicu na zemljištu nekadašnje vojničke jahaonice i tadašnje bašte, koju su koristile milosrdnice, s tim da bolnica bude vlasništvo istog reda i da će ugovor, prestati da važi u onom času kad se sagradi, uredi i komisijski primi nova bolnička zgrada. Od-

Predanim radom mladi hirurg dr Subotić stekao je veliko iskustvo i ugled te su za njega bili zainteresovani i drugi. U proleće 27. maja. 1889. god. dr Subotić je podneo ostavku. U Gradskom zastupstvu većnici su „izrazili svoje žaljenje što Zemun gubi takvu snagu” i iz zahvalnosti su mu „jednoglasno odredili tromesečnu platu kao nagradu”. U srpskom Beogradu dr Subotić je postao šef Hirurškog odeljenja Opšte državne bolnice i radom se aﬁrmisao kao osnivač moderne hirurgije u Srbiji. Prvi je prodekan Medicinskog fakulteta, čiji je profesor postao 1919. godine. Umro je pet godina kasnije i sahranjen je na zemunskom pravoslavnom groblju. Izgradnja železničke pruge u pograničnom Zemunu 1883. godine dovodi do privrednog oživljavanja. U takvim uslovima pomišljalo se i na. Gradska opština, kojoj su nedostajala sredstva, za

mah posle pregovora pocelo je zidanje nove troetažne zgrade s čeonim delom prema Vrtlarskoj ulici i dva dvorišna krila prema planovima koje je 1890. potpisao graditelj Johan Nepomuk Hole iz Slavonske Požege. Do jeseni 1891. godine svi poslovi bili su završeni. Godine 1899. na bolničkom zemljištu u Vrtlarskoj ulici sagrađena je „bolnica za infektivne bolesti“ koja je posedovala sterilizator. U 20. vek bolnica ulazi velikim koracima. Godine 1901. je nabavljen novi Rendgenov aparat, samo jednu godinu pošto je dodeljena Nobelova nagrada za otkriće x-zraka. Iste godine, pored 141 opšte anestezije, ubeležena je i prva lumbalna anestezija sa tropokainom. Posle sloma predratne Jugoslavije 1941. god. u Zemunu su nastale velike promene. Obrazovana je nova, gradska uprava na čelu s gradonačelnikom nemačke nacionalnosti, jer se grad nalazio u „Ne-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

mačkom privrednom području”, a 22. oktobra 1944. god. bolnica je postala vojna ustanova koja je prihvatala, lečila i negovala ranjene i obolele borce NOVJ sa Sremskog fronta. Bolničkim centrom je upravljao dr Ivan Baboselac. Narodna vlast je procenila da su sestre milosrdnice pomagale i činile manje, ali, u uslovima okupacije, veoma korisne usluge i one su u novim okolnostima nastavile da stanuju u svom predratnom domu i prema stručnim kvaliﬁkacijama i dalje su bile zaposlene u bolnici kao negovateljice, bolničarke i medicinske sestre. Od oktobra 1945. Vojna bolnica ponovo postaje Javna opšta bolnica - Zemun sa Internim, Pedijatrijskim, Dermatovenerološkim, Hirurškim i Ginekološko-akušerskim odeljenjima, Rendgen-kabinetom, Laboratorijom i Apotekom. Ova zdravstvena ustanova registrovana je 1954. godine kao Gradska bolnica, 1965. godine kao Opšta bolnica u Zemunu, a 1973. godine kao Klinička bolnica u Zemunu. Od 31. decembra 1983. godine ova ustanova postoji kao Kliničko-bolnički centar Zemun – Beograd. Od oslobođenja pa do danas stara bolnica, a i novoangažovani i izgrađeni prostori su rekonstruisani, menjani i prilagođavani nameni. Stara zgrada značajniju rekonstrukciju doživljava 1974. god., i tada je na drugom spratu adaptiran prostor za koronarnu jedinicu. Operacioni blok na prvom spratu dograđen je 1964. god., a na drugom spratu 1976. god. novi deo, koji se koristio za potrebe ambulantno-polikliničkog rada, apoteke i uprave, završen je 1965/1966. god. Godine 1976. dograđen je peti sprat za potrebe Neurohirurške službe. U delu rekonstrukcija značajno je uređivanje i prilagođavanje prostora koji od 1978. god. koristi Kabinet za transfuziju krvi. Od 1984. god bolnica poseduje 853 postelje. Procenjuje se da je od oslobođenja do kraja 20.

veka u Kliničko-bolničkom centru Zemun lečeno oko 1.000.000 bolesnika. Vremenom se skraćivalo i prosečno bolničko lečenje koje je trajalo 13,2 dana da bi se smanjivalo na 11,1 dan (1984. godine). Godine 1945. je radilo 29, a 1985. 220 lekara. Godišnje se u tom periodu primalo i otpuštalo oko 23.000 bolesnika, a na Akušerskom odeljenju se rađalo između 3.000 i 3.500 beba. Bolnica se osniva i razvija svoje službe prateći savremene tokove u medicini i potrebe društvene zajednice. U 20. veku bolnicom rukovode dr Nikola Kešeljević, dr Vuko Jovanović, dr Petar Dujanović, dr Nikola Kovačević, dr Miloš Konjović, dr Velimir Jeremić, dr Vjećeslav Vukman, prim. dr nauka Izudin Hadžagić. Krajem 20. veka bolnica preživljava dramu političkih sukoba i opstaje nesebičnim angažovanjem svih zaposlenih pod upravom prof. dr Radoslava Ninkovića od 1992. do 2000. god. U 21. vek i treći vek svog postojnja KBC Zemun je ušao sa bremenom teškoća. Na čelu uprave je u početku bio prim. dr Dragan Kolarović, a potom od 2001. do 2008. god. Prof. dr Iva Berisavac. Povodom velikog jubileja - 220 godina postojanja, KBC Zemun je 2004. god. za svoj doprinos razvoju medicinske nauke i prakse odlikovan ordenom Nikola Tesla 3. stepena od strane Svetozara Marovića, predsednika Savezne Republike Jugoslavije. U junu 2005. god. u okviru Projekta Ministarstva zdravlja Republike Srbije “Hitna rekonstrukcija bolnica u Srbiji”, koji je ﬁnansiran iz kredita Evropske investicione banke, je započeta rekonstrukcija KBC Zemun – Beograd, koja nije završena do 2009. god. Od juna 2009. god. direktor KBC Zemun je doc. dr Dragoš Stojanović, koji uvodi velike promene u svim sferama postojanja i funkcionisanja KBC Zemun. Prvi put u istoriji ove ustanove, iako je od

1972. god. nastavna baza Medicinskog fakulteta u Beogradu za oblast Interne medicine, a od 1976. god. za oblast otorinolaringologije sa maksilofacijalnom hirurgijom, na mesto direktora dolazi profesor Medicinskog fakulteta u Beogradu. KBC Zemun 2012. god. postaje i nastavna baza Katedre za hirurgiju i anesteziologiju. Osiromašen broj nastavnog kadra se povećava i bolnica dobija veći broj asistenata, što uz postojeći broj docenata i profesora znatno poboljšava kvalitet usluga kako u stručnom, tako i u akademskom smislu. Poput svetski poznatih univerzitetskih klinika KBC Ze-

mun već 30 godina je izdavač naučnog časopisa „Materia medica“. Uz podršku gradske uprave, s obzirom na to, da je od 2008. god. osnivač KBC Zemun grad Beograd, se završavaju započete rekonstrukcije i nastavljaju nove. Kroz projekte Ministarstva zdravlja lekari se školuju u inostranstvu i nabavlja moderna oprema. Zahvaljujući angažovanju i radu lekara, uz savremenu tehnologiju, KBC Zemun je za mnoge usluge jedina ustanova koja te usluge pruža. Ova klinika vraća stari sjaj ustanove koja je u usponu i intenzivnom razvoju i koja se aﬁrmiše kao savremena, organizovana i dijagnostičko-terapijski eﬁkasna. U KBC Zemun se tokom 2012. godine pregledalo oko 300.000 pacijenata, 20.000 je hospitalizovano, a kroz dnevnu bolnicu je usluge dobilo 32.000 korisnika. Urađeno je oko 10.000 operacija. Danas u KBC Zemun radi 1300 radnika, a centar raspolaže sa 620 kreveta. KBC Zemun ide hrabro kroz treći vek svog postojanja, vođen vizijom: „Da nas prepoznate kao centar koji je savremen, kvalitetan i poverljiv partner u lečenju i unapređenju nacionalnog zdravlja“, a praćen misijom da je „Kliničko-bolnički centar Zemun javni servis, koji svakodnevno svakom pacijentu pruža blagovremenu, kvalitetnu i savremenu multidisciplinarnu uslugu, poštujući etiku i vodiče dobre prakse.“ 79

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Изложба Ане Цицовић у кући Краља Петра I Карађорђевића

Др Коста Динић „поново” у кући свог искреног и поузданог пријатеља Припремила: Др Славица Жижић-Борјановић

ајпре је под покровитељством Министарства културе и информисања Републике Србије у Музеју рудничко-таковског краја у Горњем Милановцу септембра 2012. oдржана ауторска изложба вишег кустоса Ане Цицовић о др Кости Динићу. Рођен је на обронцима планине Рудник, западно од Горњег Милановца, у насељу Брусница, које после пропасти Првог српског устанка постаје седиште Рудничке нахије. Јануара 2014. изложба је отворена и у Београду. Домаћин изложбе била је кућа краља Петра I Карађорђевића. Др Динић је од своје младости пријатељевао с кнезом Петром, а касније био његов лични лекар, секретар те искрен и поуздан пријатељ. Зато је ова кућа културе најприродније и брижљиво одабрано место њиховог „поновног сусрета”, сада кроз каталог, писма, фотографије и прегршт предмета – успомена. У холу куће ове јануарске вечери окупио се велики број пријатеља, родбине, лекара, поштовалаца др Косте Динића. Отварање изложбе на оваквим местима има чар посебности, непосредности и блискости, која се не осећа на многим другим а често далеко модернијим просторима. Као да смо сви ми присуствовали сусрету старих пријатеља. Изложбу је најпре поздравио представник већа Општине Савски венац на чијој је територији овај културни објекат, затим професор Филозофског факултета у Београду Сузана Рајић, ментор ауторке, да би се затим надахну80

том и топлом беседом окупљенима обратила професорка Медицинског факултета у Београду Сања Митровић. Њене речи преносимо у целини. На крају желимо да захвалимо Музеју Рудничко-таковског краја и ауторки изложбе Ани Цицовић, која је показала мајсторство у представљању ове по свему важне и особите личнoсти. Некада житељ Београда, куће у Његошевој, коју уништише авионске

бомбе 1941. После ове изложбе, а захваљујући њој, на неки начин поново је овај особити и племенити лекар Коста Динић „житељ” Београда, макар у срцима нас из Београда. Житељи Рудничко-таковског краја су га, захваљујући изложби њиховог кустоса Ане Цицовић, већ раније задржали у трајном сећању. Хвала јој.

„Реч на отварању” Цењени поштоваоци личности и дела доктора Косте Динића, Велика ми је част и задовољство што сам данас, на отварању ове изложбе, у прилици да кажем неколико речи о доктору Кости Динићу. Налазећи се данас овде, у кући краља Петра, морам да кажем да је др Коста Динић познат, пре свега, као лични лекар кнеза, касније краља Петра Првог Карађорђевића, али и као његов пријатељ, следбеник и блиски сарадник, саветник и у једном периоду његов лични секретар. Упознали су се веома рано, већ у Динићевој 21. години када је учествовао у босанско-херцеговачкој буни против Турака 1875. у Невесињу, где је кнез Петар I Карађорђевић, под псеудонимом Петар Мркоњић, радио на организовању и био активни учесник буне. Наиме, рођен 1854. у Брусници, код Горњег Милановца, у породици где је отац био судија, али и присталица Карађорђевића,

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Коста Динић је веома рано почео да се интересује за политику. Поред чланака које објављује у новинама, убрзо му се приписује и учешће у политичким аферама, замерају му што је у време обреновићевске Србије био присталица Карађорђевића. То је и разлог због кога је 1875. морао да прекине студије права, уписане 1871. у Великој школи у Београду, и већ тада нашао се прво у Земуну па у Невесињу, одакле је са кнезом Петром ишао и у набавку оружја и муниције у Ријеку и Беч. Године 1878. започео је студије медицине у Паризу. И за време студија Динић је активан у преписци са Николом Пашићем у превођењу и штампању текстова о политичким приликама у Србији, писању француском посланику указујући на тешке прилике у Србији. Васпитаван у духу демократских слобода током школовања, окупљао се са Србима у изгнанству око кнеза Петра. По завршетку медицине у Паризу 1888. вратио се и службовао по Србији, али је већ 1895. био оптужен и окривљен за заверу против краља Александра Обреновића. Иако помилован 1896, али оставши без посла, отишао је из Србије у Женеву и тада постао приватни лекар кнеза Петра I Карађорђевића. Када се материјална ситуација кнеза Петра знатно погоршала, др Динић је морао да потражи посао

у Белгији, па у белгијској колонији Конго, али је све време био у блиским контактима са кнезом путем бројних писама. Вративши се у Србију у јуну 1903. после доласка краља Петра на власт, па све до смрти 1907, био је у тесној и свакодневној вези са краљем Петром као лични и породични лекар и пратилац на путовањима, али и личност од великог поверења за краља Петра. О том пријатељству посебно говори и богата преписка др Косте Динића са кнезом Петром Карађорђевићем, где се у 65 писама др Динића, која се чувају у Архиву Србије, може прочитати о интересантним догађајима из њихових живота, а пре свега везаним за путовања и живот Динића у Африци, лична интересовања и потребе Динића за часописима, вином, цигаретама, савети везани за здравље кнеза и фамилије, има ту и описа необичних болести које до тада није виђао у пракси, али пре свега ова писма су драгоцена јер откривају појединости о пријатељству и блискости која је постојала између Динића и будућег краља, садрже јасну политичку и подршку кнезу да истраје као добар родитељ с обзиром на то да је кнегиња Зорка умрла на порођају с петим дететом већ у 26. години. Ова писма дају и приказ делова политичког живота Србије крајем XIX века, Динићеве ставо-

ве и савете у погледу појединих политичких личности и догађаја, али пре свега исказују Динићеву велику љубав и поштовање према кнезу и његовој деци. Др Коста Динић је познат и као први српски лекар који је радио у тропској Африци крајем XIX века. Као што је речено, финансијски проблеми кнеза Петра, али и радознали дух др Динића, утицали су да потражи посао у Белгији, где је у то време расписан конкурс за лекара Друштва железнице за рад у Конгу, белгијској колонији у Африци. Путовања и живот у Африци од 1896. до 1903. били су скопчани са великим изазовима. Осим проблема са локалним гувернерима и официрима, као и домородачким племенима, главни проблеми и изазови били су лоши климатски и хигијенски услови за живот, разне болести које је препознавао и лечио, а од неких и боловао. Неке од тих болести биле су му познате или недовољно познате, а неке је др Динић можда међу првима ту и видео. Тако он описује необично тешке облике запаљења плућа, али и промене на кожи код радника на железници које је касније његов пријатељ и аустроугарски доктор Мориц Капоши описао као Капошијев сарком. Зато су данас неки склони да сматрају да је др Динић у Африци први имао прилику да се сусретне с пацијентима са АИДС-ом. Могуће је, мада се

Z D R AV S T V O - S R B I J A

заборавља, да је Капошијев сарком у Африци ендемска инфекција, независна од ХИВ-а. Било је ту и добрих описа клиничке слике маларије, података о лечењу оболелих кинином које је преузео од локалних племена, као и запажања о високој смртности од тешких облика маларије и великој исцрпљености после прележане болести, што је и сам искусио током боравка у Конгу. Иако и сам више пута тешко болестан од маларије и тешких запаљења плућа, налазио је снаге да се избори са болестима и да остане у том послу. Оснивач је и болнице у Киншаси и повремено, осим лекара био и санитетски надзорник и судија локалним племенима. Вративши се у Србију, постављен је за физикуса Округа београдског и личног лекара краља Петра Првог. Доста исцрпљен болестима, нездравом тропском климом и условима живота, рано је умро 1907, у 53. години живота. Боравак у Африци и Динићево бављење медицином међу домородачким племенима, али и радницима на крчењу прашума и трасирању железнице, указује на његову огромну енергију, вољу и издржљивост. И данас, у ери постојања моћних лекова, хемиотерапије и хемиопрофилаксе, али и вакцина које су знатно промениле епидемиолошку слику многих заразних болести у свету, не би било лако бити лекар у централној Африци. Епидемиолошка ситуација у Демократској Републици Конго, познатој раније и као Заир, где је др Коста Динић радио пуних шест година, и данас показује да је маларија водећи узрок смрти и да чак 300.000 деце млађе од пет година умире годишње од маларије. Ту су још присутне бројне тропске болести - вирусне: жута грозница, разне богиње, дечја парализа, беснило, кримска-конго хеморагична грозница, вирусни хепатитиси, ту се први пут јавила и ебола, тешка смртоносна инфекција; од бактеријских посебно су значајни трбушни тифус, менингококни менингитис, дијареје различите етиологије, али и колера и куга; од паразитских болести, поред маларије, ту се још јављају афричка трипанозомијаза, лајшаманијаза, разне филариозе и друге. Управо 82

због заступљености ових заразних болести и велике способности др Динића да пише, пре свега о маларији, и то на основу личних искустава у дијагностици и лечењу лакших, али и врло компликованих форми маларије, јер је био у улози лекара, али и пацијента, мени је припала част да данас о др Кости Динићу и говорим, и то као професор Медицинског факултета у Београду и као руководилац Националне референтне лабораторије за маларију и друге тропске паразитске болести, али и као поштовалац српске историје и развоја лекарске професије у Србији. Др Коста Динић је био и велики светски путник и истраживач, шеф експедиција. Са великим одушевљењем писао је о путовањима различитим превозним средствима, често и дуготрајним и исцрпљујућим пешачењем, цртао географске карте Конга у писмима кнезу, описивао природне лепоте које је видео. Његова жеља да види и упозна неистражене делове била је увек јача од опасности које су успут вребале. Такође, био је и етнограф који је афричку цивилизацију конгоанских племена донео у Србију путем путописа - писама које је слао из Африке и која су штампана у часопису, али и са бројном збирком, ритуалних, умет-

ничких и занатских предмета из свакодневног живота, оружјем и фотографијама које је са собом донео. О томе сведочи и ова изложба. И поред многих обавеза, др Динић је имао времена и жеље да се бави истраживачким радом. Интересовали су га у Африци и разни инсекти, колекција лептирова је негде у међувремену нестала, такође и птице у тропским крајевима, о чему говори и збирка јаја тропских врста птица коју је такође донео у Србију и предмет је поставке Природњачког музеја у Београду. Др Коста Динић је очигледно био човек енормне енергије, велики ентузијаста и борац за идеје, учесник у политичком животу Србије крајем XIX и почетком XX века. Искрен и поуздан пријатељ на кога је кнез, односно краљ Петар I Карађорђевић могао да се ослони. Иако дуго запостављан и скоро заборављен у периоду после Првог светског рата, др Коста Динић заслужује да се о њему прича као о великом српском и светском лекару и хуманисти, искреном, несебичном и честитом човеку. Београд, 23. јануара 2014. Проф. др Сања Митровић, Медицински факултет Универзитета у Београду

Z D R AV S T V O - C R N A G O R A

Kliničkom centru Crne Gore 8. decembra, prvi put u istoriji, urađena je eksplantacija organa sa preminulog pacijenta, zahvaljujući čemu će biti spasena četiri života. Donor je bila državljanka Srbije, koja je živjela u Baru. Uz saglasnost njene porodice, srce je, pod posebnim uslovima koji podrazumijevaju obezbjeđenje i specijalni avionski prevoz, poslato u Ljubljanu na transplantaciju, jetra u Zagreb, dok su bubrezi ostali za transplantaciju u Crnoj Gori. - Nakon desete jubilarne transplantacije, koja je bila sa živog donora, prvi put je urađena kadaverična eksplantacija - uzimanje organa iz mrtvog donora, koju su u saradnji sa našim ljekarima uradile tri ekipe iz Zagreba i Ljubljane. U skladu sa našim sloganom “Daruj da se život nastavi”, humanošću jedne žene i njene porodice, urađena je eksplantacija srca, jetre i bubrega, tako da će četiri čovjeka živjeti sa organima ove žene – rekao je ministar zdravlja prof. dr Miodrag Radunović na konferenciji za novinare, koja je u KC CG održana nakon tog istorijskog čina. Na konferenciji su, osim ministra, govorili i direktor Kliničkog centra Crne Gore dr Milan Mijović; član transplantacionog tima iz Kliničkog centra „Rebro” iz Zagreba prof. dr Nikotina Bašić-Jukić; direktor Fonda za zdravstveno osiguranje dr sc. Kenan Hrapović i nacionalni koordinator za transplantaciju u Crnoj Gori prof. dr Marina Ratković. Eksplantacija je plemeniti čin koji omogućuje spasavanje nekoliko života, nakon što se jedan ugasi. Sama eksplantacija podrazumijeva uzimanje organa kao što su kosti, rožnice, srce, pluća, bubrezi, jetra, gušterača... kod osoba koje su moždano mrtve i kod kojih se vitalne funkcije (rad srca i pluća) održavaju aparatima i lijekovima. Moždana smrt znači potpuni i trajni prekid svih moždanih funkcija, a to ujedno znači i smrt čovjeka. Za dokazivanje moždane smrti provodi se čitav spektar kliničkih i parakliničkih testova, kojima se isključuje bilo kakva mogućnost postojanja protoka krvi kroz mozak, tj. sa 100% sigurnosti se dokazuje moždana smrt. Testovi se izvode najmanje dva puta i provodi ih tim liječnika - anesteziolog, neurolog, specijalist nuklearne medicine, radiolog. Završetak dijagnostike moždane smrti ujedno je i vrijeme smrti. Nakon što se utvrdi da osoba ima davalačku karticu i postoji saglasnost članova porodice da se donira jedan ili više organa, pristupa se mobilizaciji eksplantacijskog tima/eksplantacijskih timova, u zavisnosti da li je riječ o jednom ili više organa.

Istorijski događaj za crnogorsko zdravstvo

Prva eksplantacija organa Pripremila: Prof. dr Elizabeta Ristanović

- Ovaj trenutak nam daje za pravo da gradimo još ambicioznije planove kada je u pitanju transplantacioni program i da našim osiguranicima pružimo maksimum kada je ova grana medicine u pitanju - naglasio je direktor Kliničkog centra Crne Gore dr Milan Mijović. -Crna Gora je, kako je kazala članica transplantacionog tima iz KC „Rebro” iz Zagreba prof. dr Nikolina Bašić-Jukić, dostigla najveću tačku koju neka medicina i neka zemlja mogu uopšte doseći, jer građanima pruža priliku da se liječe na najbolji mogući način. Nacionalni koordinator za transplantaciju u Crnoj Gori prof. dr Marina Ratković objasnila je da je eksplantacja organa urađena kada je pacjentkinji konstatovana moždana smrt. - Timovi su bili 72 sata uz nju. Njen sin je odmah došao iz Beograda i rekao da on i majka imaju donatorsku karticu. Nijesmo uticali na njega. Bolnički koordinator je razgovarao sa njima. Sin je potpisao potvrdu i dao mogućnost da se uzmu organi. Kada smo ga pitali da li postoji neka mogućnost da neki organ neće da da, on je rekao da uzmemo sve što je moguće eksplantirati. To je i potpisano – kazala je dr Ratković. - To je ono što je vrlo teško postići. Nažalost, malo osoba ima tu sreću da mogu imati živog darivatelja organa. Drago mi je da ste upravo nas Hrvate izabrali da vam pomognemo u tom programu. To će pomoći razvoju cjelokupne medicine jer transplantacijska medicina obuhvata sve i u svakoj transplantaciji učestvuje više od 1.000 ljekara – navela je dr Bašić-Jukić. Direktor Kliničkog centra Crne Gore dr Milan Mijović rekao je da će nakon

ove eksplantacije i naš sistem i KC CG biti mnogo bolji i kvalitetniji. - Ovaj trenutak nam daje za pravo da gradimo još ambicioznije planove kada je u pitanju transplantacioni program i da našim osiguranicima pružimo maksimum kada je ova grana medicine u pitanju – naglasio je dr Mijović. Crna Gora je kroz zdravstveni sistem, kako je istakao direktor Fonda za zdravstveno osiguranje dr sc. Kenan Hrapović, naveliko otvorila vrata Evropske unije kroz projekat Eurotransplanta, kojem je Crna Gora pristupila prije dva mjeseca. - Tako da naši pacijenti ubuduće znaju da će imati sigurno zdravstveno osiguranje i liječenje, prije svega, u zdravstvenim ustanovama u Crnoj Gori – rekao je dr Hrapović. Sat i po trajala eksplantacija srca. Operacija uzimanja organa iz mrtvog organizma počela je u 18 časova i 52 minuta. U 20 časova i 24 minuta završena je eksplantacija srca i ono je avionom upućeno u Ljubljanu. U policijskom automobile, koji je vozio do aerodroma Golubovci, bio je i prateći kardiolog iz Slovenije.

-Srce koje je eksplantirano u nedjelju uveče u Kliničkom centru Crne Gore za nešto više od tri sata od momenta uzimanja počelo je ponovo da kuca u Ljubljani, rekao je dr Aleksandar Nikolić, direktor Centra za kardiohirurgiju KC CG, koji je bio član tima koji je učestvovao u eksplantaciji u Kliničkom centru i nešto kasnije i u njegovoj transplantaciji u Ljubljani. U 21 sat i 15 minuta završena je eksplantacija jetre koja je upućena u Zagreb.

Z D R AV S T V O - C R N A G O R A

nas. Tokom uvodnog dijela, eminentni stručnjaci iz oblasti transplantacija imali su prezentacije, a učesnicima se obratio i pacijent sa transplantiranim srcem. Tokom simpozijuma prezentirani su radovi iz oblasti Tx bubrega, srca, jetre kao i Tx tkiva. U okviru jedne sesije prezentacije su imali i gosti iz regije, gde je prof. dr sc. Marina Ratković, nacionalni koordinator za Tx, prikazala transplantacijski program u Crnoj Gori.

KBC Zagreb, 29.1.2014.

Četrdeset godina transplantacije Generalna direktorica Direktorata za bioetiku i međunarodnu saradnju dr Mira Jovanovski-Dašić učestvovala je na Simpozijumu i proslavi povodom 40 godina transplantacije solidnih organa u Kliničko-bolničkom centru Zagreb i transplantacije tkiva od 1983. do da-

U oblasti zdravstva

Snaženje veza Crne Gore i Rumunije

Ministar zdravlja prof. dr Miodrag Radunović primio je 31. januara ove godine novoimenovanog ambasadora Rumunije u Crnoj Gori NJE Ferdinanda Nagija. Ministar Radunović je upoznao ambasadora Nagija sa aktivnostima i inicijativama Ministarstva zdravlja, sa posebnim osvrtom na strateška dokumenta i aktuelne projekte reformskih aktivnosti u oblasti zdravstva. Sagovornici su istakli, da je prijateljstvo dva naroda dodatno osnaženo nakon saobraćajne nesreće, prošle godine, koja se dogodila u mjestu Grlo u Crnoj Gori, uz zajedničku ocjenu da je zdravstveni sistem, kao i uvijek do sada, položio ispit humanosti, stručnosti i profesionalnosti sa ciljem da se umanje posljedice ove tragedije. Rumunski ambasador podržava reformske procese u našoj zemlji na putu ka Evropskoj

Na kraju, skup su pozdravili pomoćnica ministra zdravlja Republike Hrvatske Ljubica Đukanović i predsjednik Republike Hrvatske prof. dr sc. Ivo Josipović. Simpozijum je, uz domaće stručnjake, okupio i četrdesetak učesnika iz susjednih zemalja. E.R

Posjeta ambasadora Turske

Odlična saradnja Ministar zdravlja, prof. dr Miodrag Radunović razgovarao je 30.1. 2014. sa NJE Mehmetom Nijazom Talinirem, ambasadorom Turske u Crnoj Gori. Ministar Radunović i ambasador Talinir izrazili su uvjerenje da će se dosadašnja uspješna i plodonosna saradnja u oblasti zdravstva, između dvije zemlje, nastaviti i intenzivirati kroz buduće projekte, u cilju kvalitetijeg pružanja zdravstvenih usluga građanima Crne Gore. Ministar Radunović je naglasio da je Turska značajan partner Crnoj Gori, koja je prepoznala zdravstveni sektor i raznim oblicima donacija, preko agencije “Tika”, pomogla u obezbjeđivanju opreme zdravstvenim ustanovama u cilju dostupnije i kvalitetnije zdravstvene zaštite građana Crne Gore. Radunović je podsjetio ambasadora Turske da je Fond za zdravstveno osiguranje, potpisao prošle godine u Istanbulu ugovor sa “Acibadem” zdravstvenom grupacijom, vodećim pružaocem zdravstvenih usluga u Turskoj (posebno

uniji, te u tom kontekstu, ponovio punu spremnost Rumunije, i svoju lično, da nastavi sa podrškom Crnoj Gori. U tom kontekstu, ambasador Nagi je ponudio direktnu asistenciju, vezano za pregovarčko poglavlje 28 - Zaštita potrošača i zdravlja, budući da je koordinirao aktivnostima na ovom polju kada je Rumunija bila u predpristupnom procesu. Ambasador Nagi iskazao je spremnost Rumunije da pruži punu podršku daljim reformskim procesima Crne Gore u oblasti zdravstva, posebno u oblasti razvoja službe hitne medicinske pomoći i zdravstvene zaštite u vanrednim situacijama. On je još jednom istakao činjenicu da Rumunija posjeduje izuzetno opremljenu i visokosoﬁsticiranu opremu za pružanje hitne medicinske pomoći, i iskoristio priliku da ponudi podršku Crnoj Gori u cilju dostizanja standarda zdravstvene zaštite u vanrednim situacijama, kao jednog od izuzetno važnih faktora na njenom putu ka punopravnom članstvu u NATO-u. Učesnici sastanka su se složili da u cilju snaženja bilateralne saradnje, razmijene znanja i iskustva u procesu reformi zdravstvenih sistema, obnove bilateralnu saradnju kroz potpisivanje Memoranduma o saradnji između Ministarstva zdravlja Crne Gore i Rumunije u oblasti zdravstva i medicinskih nauka. Ministar Radunović je još jednom iskazao žaljenje zbog tragedije koja je zadesila Rumuniju i porodice stradalih u saobraćajnoj nesreći, koja se dogodila prošle godine, ističući nadu da su povrijeđeni uspješno oporavljeni.

u oblasti dječje neurohirurgije, onkologije i drugih procedura), koji već 20 godina pruža opsežne zdravstvene usluge pacijentima iz Turske i inostranstva, koristeći najmodernije medicinske tehnologije. Na sastanku je bilo riječi i o mogućnosti saradnje u oblasti kliničke prakse, studijskih posjeta turskih ljekara, usavršavanja crnogorskih ljekara u Turskoj i liječenju pacijenata iz Crne Gore u Turskoj. Ambasador Turske pohvalio je napore i dostignuća Crne Gore na putu reformskih aktivnotsti i podsjetio na tradicionalno dobre odnose dvije zemlje uz obećanje da će Turska i dalje nastaviti da podržava razvoj zdravstvenog sektora u Crnoj Gori. Učesnici sastanka su se složili da će u cilju unapređenja turske i crnogorske saradnje uskoro biti potpisan memorandum o saradnji, koji će biti osnova za dalje jačanje dobrosusjedskih odnosa dvije države i podizanje nivoa saradnje u oblasti zdravstva. Takođe, bilo je riječi i naučnoj saradnji medicinskih fakulteta dvije zemlje.

E.R

GODINA VII BROJ 55. FEBRUAR 2014.

N M K

ontinuirana medicinska edukacija je pravo i obaveza svakog zdravstvenog radnika da se neprekidno stručno usavršava i jedan od uslova za obnovu licence. Potreba za kontinuiranom medicinskom edukacijom je nastala kao posledica stalnih novina u medicini kao nauci, kao i uvođenja novih tehnologija u terapiji, dijagnostici i zdravstvenoj nezi. Ona je neophodna i obavezna za sve zdravstvene radnike, jer obezbeđuje praćenje i reformu obrazovnog i zdravstvenog sistema prema preporukama Savezne zdravstvene organizacije. Kontinuirana medicinska edukacija kao pojam u Srbiji je prihvaćen iz engleskog jezika, kao doslovni prevod originala Continuing Medical Education (CME). Definicija kontinuirane medicinske edukacije glasi: ,,Kontinuirana medicinska edukacija se sastoji od obrazovnih aktivnosti koje služe da se održi, razvije ili poveća znanje, veštine i profesionalna dostignuća i odnosi koje lekar i ostalo zdravstveno osoblje koristi da pruži usluge pacijentima, javnosti ili profesiji. Kontinuirana medicinska edukacija predstavlja skup znanja i veština koje su opštepriznate i prihvaćene od stručne javnosti u okviru osnovnih medicinskih nauka, kliničke medicine i pružanja zdravstvene nege.“ Definicija, prema Zakonu o zdravstvenoj zaštiti Republike Srbije, glasi: ,,Kontinuirana medicinska edukacija podrazumeva: Učešće na stručnim i naučnim skupovima i učešće na seminarima, kursevima i drugim programima kontinuirane edukacije.“ Zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici imaju pravo i dužnost da u toku rada stalno prate razvoj medicinske, stomatološke, farmaceutske nauke, kao i drugih odgovarajućih nauka i da se stručno usavršavaju radi održavanja i unapređenja kvaliteta svoga rada. Kontinuirana edukacija podrazumeva: 1) učešće na stručnim i naučnim skupovima; 2) učešće na seminarima, kursevima i drugim programima kontinuirane edukacije. Program održavanja kontinuirane medicinske edukacije Predavač akreditovanog programa ima najmanje isti stepen stručne spreme kao i lica na koja se odnosi akreditovani program. Organizator akreditovanog programa mora da obezbedi oraganizaciono-tehničke uslove za uspešno sprovođenje programa kontinuirane edukacije, odnosno da ima razvijen sistem evidencije prisustvovanja, sistem provere znanja (za kurseve, odnosno seminare), sistem evaluacije organizovanog skupa (osim za stručne sastanke), sistem za čuvanje dokumentacije, kao i 88

Kontinuirana edukacija zdravstvenih radnika Mr sc. Jasmina Radojlović, Visoka medicinska škola strukovnih studija ,,Milutin Milanković“ , Beograd

druge uslove koji su od značaja za akreditaciju programa. Zdravstveni savet vrednuje svaki prijavljeni program kontinuirane edukacije određivanjem odgovarajućeg broja bodova. Odluka o akreditaciji programa kontinuirane edukacije objavljuje se na internet prezentaciji Zdravstvenog saveta i internet prezentaciji nadležne komore zdravstvenih radnika. Organizator obaveštava Zdravstveni savet i nadležne komore zdravstvenih radnika, najkasnije tri nedelje pre održavanja programa kontinuirane edukacije, o vremenu i mestu održavanja tog programa, a kod održavanja stručnog sastanka samo u slučaju promene navedenog termina, od-

nosno novih termina održavanja u odnosu na prijavljene. Posebno radno telo Zdravstvenog saveta prati kvalitet izvođenja akreditovanih programa kontinuirane edukacije, o čemu priprema izveštaj. Izveštaj o kvalitetu izvedenog programa kontinuirane edukacije sadrži ocenu izvođenja, koja može biti osnov za procenu mogućnosti daljeg izvođenja programa kontinuirane edukacije. Nakon svakog održanog akreditovanog programa kontinuirane edukacije, organizator sprovodi evaluaciju tog programa, osim za stručne sastanke, pri čemu se najmanje jedno pitanje odnosi na opštu evaluaciju tog programa, koja se vrednuje ocenom u rasponu od 1 do 5.

Učešće na kongresima i simpozijumima

Redni Kongres i simpozijum broj 1.

Domaći kongres i simpozijum prve kategorije

Učešće

Vrednovanje u bodovima

predavač usmena prezentacija

13 bodova predavanje 11 bodova usmena prezentacija9 bodova poster prezentacija 7 bodova pasivno učešće

poster prezentacija 2.

Ostali domaći kongresi i predavač simpozijumi usmena prezentacija poster prezentacija

11 bodova predavanje 9 bodova usmena prezentacija 7 bodova poster prezentacija 5 bodova pasivno učešće

Međunarodni kongres i simpozijum

15 bodova predavanje 13 bodova usmena prezentacija 11 bodova poster prezentacija do 6 sati - 3 boda 6-12 sati - 6 bodova više od 12 sati - 9 bodova

predavač usmena prezentacija poster prezentacija pasivno učešće

N M K

Bodovanje kontinuirane medicinske edukacije Sistem bodovanja kontinuirane edukacije vrši se na sledeći način: Domaći kongres i simpozijum prve kategorije ostvaruje se učešćem domaćih i stranih predavača. Najmanje četvrtina od ukupnog broja predavanja traje najmanje 12 sati i izvodi se na srpskom ili engleskom jeziku. Neophodno je da je strani predavač, stručnjak u oblasti iz koje drži predavanje, što dokumentuje biografijom. B) Učešće na kursevima Redni Kurs broj

Učešće

Vrednovanje u bodovima

Domaći kurs prve kategorije

predavač slušalac

do 12 bodova do 6 bodova

Ostali domaći kursevi

predavač

do 8 bodova do 4 boda

slušalac

Sažetak: Učestalo obraćanje Strukovnom sindikatu doktora medicine Republike Srpske za pomoć, a u vezi sa liječenjem ljekarske populacije kao i zbog smrtnih slučajeva samih ljekara, koji su učestali unazad tri godine, izazvalo je veliku zabrinutost među ljekarima. Shodno tome, Međunarodna asocijacija doktora medicine za Jugoistočnu Evropu je osmislila i sprovela projekat pod nazivom “Zdravstveno stanje ljekara u Republici Srpskoj”. Istraživanje u sklopu projekta sprovedeno je u periodu od 1.3.2013 - 30.4.2013. god. među ljekarima u javnim zdravstvenim ustanovama Republike Srpske. Istraživanje je sprovedeno na osnovu prikupljenih podataka o zdravstvenom stanju ljekara svih starosnih grupa, prosječne starosti 44 godine, sortiranim po sistemima organa i opštim uslovima rada, a putem plasiranja anonimne ankete u javne zdravstvene ustanove Republike Srpske. Obrađeni su statistički podaci na 1034 uzorka iz ankete, odnosno 51,08% od ukupno zaposlenih u JZU. Statistička analiza podataka urađena je u SQL programu i kontrolisana statističkim programom WIN STAT for Exel.

C) Kontinuirana edukacija u pisanoj ili elektronskoj formi Pod pisanim testom provere znanja smatra se test koji je dobio akreditaciju od Zdravstvenog saveta, koji mora sadržati najmanje 5, a najviše 50 pitanja. Pod testom u elektronskom smislu smatra se test koji je akreditovao Zdravstveni savet koji je objavljen na internet stranicama akreditovanih organizatora testiranja. Za svako testiranje potrebno je odobrenje Zdravstvenog saveta. Kandidat mora tačno odgovoriti na najmanje 60% pitanja pisanog, odnosno elektronskog testa da bi ostvario predviđeni broj bodova. Za svaki test mora tačno biti navedena literatura na osnovu koje se slušalac priprema za test. Testovi jednostavnog sadržaja boduju se sa 50% od predviđenih bodova. Zaključak Za razliku od sistema stručnog usavršavanja, koji je praktično završavan stručnom specijalizacijom ili užom specijalizacijom, kontinuirana medicinska edukacija je uvedena u mnogim zemljama sveta, a od 2008. godine i u Srbiji kao obaveza i potreba za sve medicinske radnike. Kroz sistem kontinuirane zdravstvene edukacije obezbeđuje se da najnovija znanja i najsavremenije tehnike lečenja budu prenete kroz dopunski i stalni oblik internog (usavršavanja unutar matične ustanove) ili ekster-

nog (usavršavanja u drugim ustanovama ili na stručnim skupovima) lekarima i medicinskim tehničarima i ima za cilj da podigne nivo stručnog znanja i unapredi kvalitet zdravstvenog zbrinjavanja u svim oblicima zdravstvene zaštite i svakodnevnoj praksi. Najrasprostranjeniji način prenošenja znanja je preko različitih seminara, stručnih skupova i kurseva, čiji polaznici, u zavisnosti od nivoa i obima prezentovanih znanja kao i postojanja provere stečenih znanja, dobijaju određeni broj poena (bodova) koji se evidentiraju i sabiraju sa prethodno stečenim. Svaki zdravstveni radnik ima obavezu da u određenom vremenskom periodu sakupi odgovarajući broj poena (bodova) kako bi mogao da obnovi licencu i nastavi sa obavljanjem svoje prakse. Licenciranje, odnosno izdavanje, obnavljanje i oduzimanje odobrenja za samostalni rad je u Zakonu o komorama zdravstvenih radnika u mnogim zemaljama definisao kontinuiranu medicinsku edukaciju i kao jednu od obaveza svih zdravstenih radnika za obnavljanje licence. 1. 2. 3. 4.

Literatura

Sl. glasnik RS, br. 2/2011 http://www.szrv.org/kursevi 08.01.2014. 13:22 http://www.zdravstvenisavetsrbije.gov.rs/ 08.01.2014. 12:03 http://www.kmszts.org.rs/ 8.1.2014. 16:26

Iz izvještaja o sprovedenom istraživanju o zdravstvenom stanju ljekara u Republici Srpskoj Dr Miodrag Femić, Međunarodna asocijacija doktora medicine za Jugoistočnu Evropu

Utvrđeno je da su oboljenja centralnog nervnog sistema najzastupljenija kod ljekara koji su zaposleni u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Oboljenja kardiovaskularnog, gastrointestinalnog, respiratornog i genitourinarnog sistema su najviše zastupljena u sekundarnoj zdravstvenoj zaštiti, a najmanje u tercijarnoj zdravstvenoj zaštiti. Vodeća oboljenja po sistemima od kojih su oboljeli ljekari zaposleni u JZU-ma su: anksioznost, angina pectoris, gastritis, hronični bronhitis i cistitis. Analizirajući rezultate, došli smo do

zaključka da na zdravstveno stanje ljekara najviše utiču: 1. U primarnim zdravstvenim ustanovama: broj pacijenata, stres, dugotrajno sjedenje i stajanje; 2. U sekundarnim, pored navedena tri faktora, u znatnoj mjeri utiče i pritisak nadležnih da zadaci budu izvršeni u roku; 3. U tercijarnim, pored pomenutih, značajniji faktor je i radno vrijeme. Ključne riječi: Ljekari; zdravstveno stanje; javne zdravstvene ustanove 89

N M K

čelarstvo je jedan od najstarijih vidova uzgajanja životinja. Medonosna pčela – Apis melifera živi u društvenoj zajednici koju čine: matica, pčele radilice - više desetina hiljada i trutovi – dve do tri hiljade. Pčele se gaje radi dobijanja meda, voska, polena, matičnog mleča, pčelinjeg otrova, propolisa, novih matica, novih pčela radilica i oprašivanja biljaka. Koriste se i u cilju istraživanja nervnog sistema džinovskih neurona i ravnoteže u nestalnim uslovima. Pčele imaju sposobnost da predosete meteorološke promene, zemljotrese, da reaguju na metale, radioaktivnost, na zagađivače vazduha – fluor iz termoelektrane. Med je koncentrovan rastvor ugljenih hidrata – monosaharida fruktoze, glukoze, saharoze, vode, minerala, eteričnih ulja, enzima, organskih kiselina, proteina, aminokiselina, vitamina, flavonoida i dr. Lekovita svojstva meda dolaze od organskih kiselina eteričnih ulja, pčelinjeg otrova, propolisa i fitoncida koji se nalaze u nektaru, cvetnom prahu i biljnim sokovima različitih biljaka. Ima veliku primenu u ishrani, preventivi, terapiji, obredima, kozmetici i dr. Ispitivanjem fosilnih ostataka pčela u slojevima krede ustanovljeno je da su se one pojavile mnogo pre čoveka. Stare civilizacije su ostavile brojne crteže, spomenike i zapise na glinenim pločicama i papirusima o upotrebi proizvoda od pčela. U Alperi – Španija pronađen je 1921. u jednoj pećini crtež iz neolita na kome se vidi žena sa korpom u ruci kako se penje na drvo gde su pčele i skuplja saće sa medom, a oko nje lete uznemirene pčele. U egipatskim papirusima iz perioda oko 1550. pre n.e. Edvin Smit (drugi najstariji spis) nalaze se podaci o medu i njegovoj upotrebi u hirurškom lečenju rana. U isto vreme u medicinskom papirusu (treći po redu) nazvanom po Georgiju Ebersu, pronađenom 1875, sadrži 829 preskripcija. U nekima od njih se preporučuje u terapiji očnih, bubrežnih, abdominalnih i drugih oboljenja. Egipatski lekari su za masne podloge i meleme koristili razna ulja i masti, vosak ili med mešajući ih sa drugim materijama. Med je korišćen i kao vezivno sredstvo u izradi lekova u obliku kuglica ili pilula koje su oblikovali prstima, a supozitorije su pripremane tako što su lekovite materije mešane sa medom. Za povraćanje su davali bakarne spojeve u mešavini meda i sirćeta – oxymel scillae i morskog luka. U Mesopotamiji su med koristili kao slatki korigens za popravljanje ukusa i premazivanje lekova – dražeja, tako što su ga kuvali da se zgusne kao lepak. Da bi ubrzali lečenje malih boginja stari Kinezi i Indusi su mazali čitavo telo medom. U Vedama je zapisano da mleko, buter, med, pirinač i voda produžavaju život ljudi. Bilo im je poznato i alkoholno vrenje pa su od meda dobijali medovinu. In90

Mel-med u prošlosti obredima i narodnoj medicini Dr sc. vet. med. Zoran D. Jevtić, naučni saradnik „Bez pčele ni roditi se ni umrijeti“ narodna poslovica

fuzionim rastvorima i dekoktima su dodavali, pored drugih supstanca, i med. To su činili i sa elektuarijama. Med pomešan sa pšeničnim brašnom i tako dobijenom masom, oblikovanom u vidu pločica, koristio je poznati lekar Avicena 980. do 1037. za lečenje rana. O medu govori da on okrepljuje dušu, pomaže varenje, izaziva apetit, oštri um i obnavlja pamćenje. Demokrit 470. do 360. god. pre n.e. preporučuje med kod oboljenja creva, rana i fistula. Aristotel 384 do 322. pre n.e. prporučuje med u terapiji kontuzija i gnojnih rana. Hipokrat 460. do 375. p.n.e. je koristio vodeni rastvor meda kao lek za ispiranje grla i usne duplje, zatim kod pojave bolova i kamena u bubrezima i bešici, katara i astme. Dioskurid prvi vek pre n.e. u svom delu Nauka o lekovitim materijama piše o medu da deluje kao laksans, diuretik, a kako izvlači vlagu stavljaju ga na čireve i fistule. Kuvan sa alaunom – stipsom KAl(SO4)2 + 12 H2O leči lišajeve. Pomešan sa solju leči bolove u ušima. Vaši i stenice posute medom uginjavaju. Pomaže kod upale grla, kašlja kao i ujeda zmije. Sa toplim ružinim uljem deluje kao antidot kod trovanja makom, gljivama i ujeda besnih pasa. Osušeno meso ježa zakiseljeno medom – oxymelom koristo je u lečenju bubrega i vodene bolesti. Plinije umro 79. n.e. je u Istoriji prirode napiasao: „Pčele skupljaju med najslađi, najfiniji i najlekovitiji sok i da nema ništa ukusnijeg i efikasnijeg protiv najgorih bolesti od tog božanskog nektara“. Med kao koncentrovani rastvor ugljenih hidrata ima osobinu da upija vodu pa deluje kao antiseptik. Ovo je bilo poznato još u starom veku pa je vodeni rastvor meda korišćen za ispiranje grla i stavljanje na čireve – Polson. Služio je i za balsamovanje mrtvaca – Aleksandar Makedonski, umro u Vavilonu 323. pre n.e. od groznice u 33. godini života - Agezilaja, Justinijan i dr. U Gizi je nađeno očuvano telo deteta u posudi sa medom.

Ksenofon ga spominje u svom delu Povlačenje deset hiljada Grka i naziva ga melom ponticum – otrovni med, jer vodi poreklo od otrovne biljke Azalea pontica. Toksičnost nastaje od alkaloida andromedotoksina koji se nalazi u nektaru biljke rododendron, a simptomi su: povraćanje, glavobolja, slabost mišića, zamagljen vid. Po Kuranu med je lek koji se i u raju daje, a Muhamed je govorio bolesnicima: „Jedite med i ozdravićete“. Medovina je bila opojno prapiće Indoevropljana i Slovena. U stara vremena Sloveni su uzimali med od divljih pčela kojih je bilo u izobilju u lipovim šumama i koristili ga za hranu, jačanje, poslasticu, lek i trgovinu. Korišten je i kao čarolija. U srednjem veku devojke su pile med – tzv. salvament da bi bile lepše i jače. Vodilo se računa i o kvalitetu tako što bi onaj ko bi falsifikovao med bio kažnjen odsecanjem ruke. Meso retke divljači iz Afrike transportovano je u Rim stavljanjem u posude sa medom koji je služio kao konzervans. Isti slučaj je sa čuvenom ohridskom pastrmkom, koja je transportovana u Veneciju. Neka plemena iz Afrike i sa Cejlona su višak mesa premazivali medom, stavljali u šuplja stabla, otvore zatvarali glinom i tako ga čuvali. Meso bi se po potrebi vadilo i koristilo a da ništa nije izgubilo na vrednosti. U IV veku n.e. rimski lekar Sextus Placitus Papyrensis u svojoj monografiji Lekovi iz životinja govori o spaljenim kandžama lava pomešanim sa medom kao leku protiv zubobolje. U spisima starih civilizacija Indije, Kine, Egipta, Vizantije, Rima med je preporučivan kao univerzalni antidot, sam ili sa mlekom, kod trovanja hranom i gljivama, etanolom, metalima i uboda insekata. Od najstarijih vremena pčelarstvo je bilo pod zaštitom države i crkve. Crkva je posvetila posebnu pažnju pčeli i uzdigla je na vi-

N M K

sok tron zato što proizvodi med i vosak koji imaju veliki značaj u našoj veri i crkvenim obredima. U Trebniku postoje posebne molitve za osvećenje pčelinjaka, rojeva i meda. Egipatski lekari su takođe imali posebne molitve za efikasnost ulja, meda ili piva koje su trebalo da povećaju poverenje bolesnika u lek. U indoevropskoj prošlosti med je žrtvovan precima i hroničnim bogovima - Hadu, Demetri i dr. te demonima. Kod Indoarijevaca i starih Grka med je žrtvovan zajedno sa vinom ili mlekom. Kod nas se žrtvovao u većoj meri za Badnje veče stavljanjem u piće - rakiju, a njime su mazani badnjak i česnica. Na daćama i pomenima mrtvima med nije smeo da izostane i tom prilikom servirana je rakija začinjena medom. Naš običaj je da se za krsnu slavu u koljivo – žito dodaje med. Običaj posipanja neveste žitom i hranjenje medom prilikom dolaska u novi dom je bio poznat Poljacima, starim Grcima i Prusima. U nas je svekrva bila glavna ličnost na dočeku neveste u novi dom. Dočekivala je ispred vrata igrajući uz zapaljenu voštanicu, držeći hleb ispod miške a u rukama med i buter, govoreći: „Na ti snaho žito da si žitna, na ti snaho meda da si medna...“. Posle dočeka svekrva je uvodila snahu u kuću a ova je tada dovratke mazala medom i buterom. Pčela je pratila naš narod od rođenja do smrti. Voštanica mu gori pri krštenju, krsnoj slavi, venčanju i samrtnoj postelji. To je nit koja povezuje pčelu i crkvu pa otuda izreka: „Bez pčele ni roditi se ni umrijeti“.

pobegao. U Gospiću, po danu nađene pčele se nisu prenosile. Danju kada se pčele roje ukućani mogu samo da gledaju, a svakoga drugog teraj da ti pčele ne urekne. Da bi pčele zaštitili od zlih opčiju u Ohridu su u pčelinjak stavljali zapis koji je napisao hodža. U srednjevekovnoj Srbiji pčelarstvu je poklanjana velika pažnja jer su med i vosak bili cenjeni proizvodi kako za domaću upotrebu, tako i za izvoz, posebno u Dubrovnik. Da bi povećali proizvodnju meda i voska postojali su profesionalni pčelari koji su uživali velike povlastice - bili su oslobođeni od svih državnih i crkvenih poslova. Njihova obaveza je bila da brinu, gaje i obnavljaju pčelinjak u slučaju uginuća pčela...“i ineje rabote da im nest razvije da pasu ulije i čto pogiba ot ulija oni od sebe da plaćaju; a jošte kojim vremenom slučit se pogibnuti ulem oni da ih postavljaju ot sebe“. Ulije i uljanici su stari srpski nazivi za košnice i pčelinjake. Mnogi vladari, počev od Nemanje do njegovih naslednika, poklanjali su posede sa pčelinjacima i pčelarima manastirima: četiri pčelinjaka Hilandaru, car Dušan je poklonio ogroman pčelinjak na Slatini kod Prizrena manastiru Sv. arhangeli, a poveljom od 1355. manstiru Hilandaru poklanja pčelinjak na Bistrici ...“i na njemu uljanik s uljari, imenom Dobrko, brat mu Bratislav, Brajen i Đuso; i s im uljarem da ne rabote ni jedno liho da su uljarije i ako nekim vremenom pogine uljanik, da ga uljarije ot sebe postavljaju“, Jelena Anžujska poklanja manastiru Sv. Nikola

U Homolju je postojalo verovanje da se pčele mogu lako da ureknu i onda se ne roje i odlete. Zaštita od uroka se sastojala sklanjanjem od tuđeg pogleda. Takvo verovanje je bilo i u Ohridu da tuđe oko ne sme da vidi pčelinjak. U vreme Turaka spahije koje su uzimale danak od pčela, nikada nisu ulazile u pčelinjak da broje trmke. U boljevačkom srezu ako je roj uhvatila muška osoba tom prilikom je trebalo da stavi preko trmke svoj gunj ili neki drugi odevni predmet, a ako je bila žena onda suknju ili „što drugo od svog odela“ kako ne bi ko urekao roj koji bi tada

na Vranjini „uljanik moj na Kruševici“ Stefan Dečanski Bogorodici Ljeviškoj „na spomen Kraljevstva mi i sinu Kraljevstva mi, mladom kralju“. Značaj meda i voska se ogleda u uredbama koje se donose, koje uređuju preradu promet i zaštitu kvaliteta i određuju privilegije i povlastice. Kotorani su imali objekat u Prizrenu, poklon Stefana Dečanskog manastiru Bogorodice Ljeviške – povelja 1326, za preradu voska s tim da se vosak nije smeo na drugom mestu cediti „niti pak podići drugi

objekat u nekom od gradova“. U jednom pismu u kome je regulisana trgovina medom sa Dubrovnikom Stefan Prvovenčani piše: „Neka je svima znano da je kraljevstvo mi dalo milost Dubrovčanima da prodaju vino bez vode i med po cenovniku, i ako se nađe ko da prodaje vino sa vodom ili preko cenovnika da mu se uzme sve što ima“. Kralj Milutin je odredio da im se „po sili“ ne oduzima med i druga roba. Dolaskom Turaka košnice se popisuju i na njih se plaća danak. Sačuvan je prepis iz 1836. Apokrifnog zbornika iz 1572. u kome se, pored magijske formule kod ujeda zmije, preporučuje sledeće: „Satrti sumpor istri dobro i smešaj sa medom i privi’ na ranu“. Popisivanje košnica je bilo i u vreme austrijske okupacije Srbije 1717 – 1739. Jedna austrijska kompanija imala je monopol u Srbiji na promet medom i voskom. Seljaci su bili prinuđeni da o svom trošku nose med i vosak u Beograd na otkup, gde su dobijali dva puta nižu cenu od realne, što je imalo za posledicu naglo opadanje interesa za bavljenje pčelarstvom. U vreme Miloša Obrenovića, pored izvoza svinja, kože, loja, rogova i vune, izvoženi su med i vosak. Od meda se pravi vino, pivo, medovina, sirće, liker, kolači, slatko - kao konzervans za razno voće i povrće. Zaharije Orfelin u svojoj knjizi Iskusni podrumar. u XXVI glavi daje recepturu za dobijanje medenog pića ili šerbeta. U narodnoj medicini našao je veliku primenu u povećanju otpornosti, uništavanju uzročnika infekcija kao prirodni laksans, kod raznih upala, bolova, kašlja, prehlada i dr. U kombinaciji sa lekovitim biljkama preporučuje se za lečenje sledećih oboljenja: kašlja, promuklosti, gušobolje, prsobolje, sušice i sl.: Rp Pulmonaria officinalis – plućnjak, medunika Scabiosa arvensis – udnica Tussilago media – podbel Plantago media – bokvica Veronica officinalis – pahulj Hedera terestris – dobričava trva Achillea millefolium – petrovsko cveće Scolopendrium – jelenak Radix inulae Heleni – oman Priprema: Biljke se sitno iseckaju (a kod petrovskog cveća isecka se i list i cvet) i iscedi sok. Sa tom količinom soka se izmeša dupla količina meda i to se skuva. Tokom kuvanja skida se pena pa potom procedi i sipa u boce. Uzima se kafena kašičica sirupa više puta u toku dana. U početnoj fazi kod sušice med je korišten sa buterom na hlebu i sa čajem od 3-4 lista podbela. 91

N M K

U kasnijoj fazi 8 kašika taze nesoljenog kozjeg butera istopi se sa 4 kašike meda i kada se ohladi uzima se kašika sadržaja ujutru i uveče. U istu svrhu med je korišten u kombinaciji sa mlekom i žumancetom ili sa koprivom (kopriva se isecka i kuva 30 minuta) tako što se uzima jedna kašika pre jela. Aktivna tuberkuloza je lečena tako što se u zemljanu posudu stavljalo 400 g meda, 400 g kaktusa, i 400 g svežeg butera. Sud je uvijan pak-papirom i lepljen glinom. Stavljan je u toplu rernu, gde je stajao 24 sata. Uzimana je jedna kašika pre jela u trajalju od 8 dana. Tuberkulozu kože Rusi su lečili mazanjem celog tela medom. Za ispiranje grla i bolova u ždrelu koristi se med pomešan sa sirćetom i čajem od žalfije. Pomešan sa istucanim belim lukom koristio se kod parazitskih oboljenja – askaridoza. U virtemberškoj farmakologiji nalazi se recept u kome je med u kombinaciji sa ruzmarinom sredstvo koje pored abdomena leči mozak, sprečava nadutost, ublažava bolove materice, sprečava kolike.. Može se dati i kao klistir. Za rane i opekotine korišten je čist prirodni med ili kao melem. Oboljenja bubrega su lečena u kombinaciji sa čajem od šipurka, a pesak u bubrezima uzimanjem soka od limuna sa maslinovim uljem – tri puta dnevno. Kod osoba osetljivih na polen preporuka je da se na nekoliko nedelja pre cvetanja biljaka preventivno uzima prirodni med iz neposredne okoline. Kod ulkusa ubrzava vreme lečenja, jer smanjuje upalu, pojačava epitelizaciju zahvaljujući pojačanom dovodu krvi. Protiv nesanice koristi se u kombinaciji sa jabukovim sirćetom, za jačanje organizma i srčanih oboljenja, preporuka je uzimanje od 50 do 140 g dnevno. Za kašalj se koristi u kombinaciji sa toplim mlekom ili renom ili sa rotkvom. Rotkva se izdubi i u nju se stavi med da odstoji 4 do 5 dana. Utiče na rad organa za varenje i njihovo pražnjenje. Kap meda na mestu uboda ili izvađene žaoke sprečava pojavu otoka i smanjuje bol. Med u kombinaciji sa orahom obezbeđuje vitamine, minerale, proteine, masti, ugljene hidrate. Kod iscrpljenosti 500 g meda, 500 g mlevenih oraha i limun. Za hipertenziju 100 g meda i 100 g mlevenih oraha uzimati 45 dana. Za čišćenje organizma čaj od mladog orahovog lišća sa medom. Suve i ispucale usne namazati medom i držati 15 minuta, a potom isprati čajem od lipe – oporavak nastaje brzo. Probleme sa očima – 5 minuta prokuvana 92

kašičica meda dovodi do poboljšanja. Eterična ulja iz meda sadrže komplikovane aromatične supstance i gotovo sva ulja sadrže terpene i služe kao: dezinficijens, diuretik, kao sredstvo za smirenje ili kao korigens ukusa i mirisa. Tu su i kiseline, koje deluju kao blago dezinfekciono sredstvo, a propolis i fintocidi imaju antibakterijski efekat. Na kraju, Solomon kaže: „Idi k pčeli i posmatraj kako je vredna i kako su divna njena dela. Njene proizvode upotrebljavaju carevi i prostaci za zdravlje i lek. Nju vole - ljube svi i poštuju, mada je nemoćna snagom, ali je uzvišena mudrošću“. 1.

Literatura:

UPUTA U FARMAKOGNOZIJU, komentar farmakološkom dijelu jugoslavenske farmakopeje, napi-

2. 3. 4.

6. 7. 8.

sao Dr. Antun Vrgoč, kr. Javni redovni sveučilišni profesor u Zagrebu, Zagreb, 1931 PČELARSKA BIBLIJOTEKA, svezak III, O MEDU, napisao Jovan Živanović, Sr. Karlovci, Srpska manastirska štamparija, 1897 OD STAROSLOVENSKOG VRAŠTVA DO SUVREMENOG LIJEKA, prof. Mr. Ph. Frac Minarik, Č.P. Gorenjski tisk, Kranj, 1971 Relja Katić, ISTORIJA VETERINARSTVA SRBIJE (period odXII do druge polovine XIX veka), Srpska akademija nauka, posebna izdanja, Beograd 1957 Dr Stojmir Mladenov, inž. Milenko Radosavović, LEČENjE PČELINjIM PROIZVODIMA „APITERAPIJA“ I OSNOVI PČELARSTVA, IKOM, Intelekt 1998 Dr Jovan Kulinčević, PČELARSTVO, Partenon, Beograd, 2006 ZLE OČI U VEROVANjU JUŽNIH SLOVENA od Tihomira R. Đorđevića 14 izdanje zadužbine Kamenka i Pavla, braće Jovanovića 14 Veselin Čajkanović STUDIJE IZ SRPSKE RELIGIJE I FOLKLORA 1919 – 1924, str

UKC Tuzla 3. januar 2014.

Veliki naučni uspjeh tuzlanskih gastroenterologa

ao jedan od novogodišnjih poklona za zaposlene Odjeljenja gastroenterologije i hepatologije Klinike za interne bolesti UKC Tuzla, te za ljubitelje medicinske nauke u UKC Tuzla stigla je i obavijest o prihvatanju rada pod nazivom “FibroTest/Fibrosure for significant liver fibrosis and cirrhosis in chronic hepatitis B: a meta-analysis” za publikaciju u prestižnom međunarodnom časopisu American Journal of Gastroenterology (AJG). Publikacija je rezultat saradnje tima istraživača, pod vodstvom doc. dr. sc. Nermina Salkića, te mr. sc. dr. Predraga Jovanovića i dr. Majde Brčić iz UKC Tuzla, kao i doc. dr. sc. Gorana Hausera iz KBC Rijeka. Radi se o tzv. meta-analizi, vrhunskom tipu naučne publikacije, koja objedinjuje nalaze i rezultate više različitih studija kako bi se došlo do što preciznijih dokaza o djelovanju terapije ili dijagnostičkoj snazi nekog testa. U ovoj meta-analizi dijagnostičkih testova, obrađenoj po najzahtjevnijoj metotdologiji Cochran-ove grupe, inicijalno su obrađene 1134 studije, a u finalnu obradu je uvršteno njih 16 sa 2494 ispitanika. Praktična vrijednost ove meta-analize je što pokazuje pravu vrijednost jednog od najrasprostranjenijih testova za fibrozu jetre u hepatitisu B. O kvalitetu ovoga rada svjedoči i završna ocjena Uredništva časopisa AJG u kojoj se navodi da se radi o najbolje urađenoj meta-analizi na ovu temu ikada do sada. O značaju ovog iznimnog uspjeha govore i činjenice da je ovo prva ikada publicirana meta-analiza iz BiH, prva dijagnostička i treća meta-analiza uopšte publicirana iz zemalja Balkana, te jedna od samo 17 objavljenih dijagnostičkih meta-analiza, pripremljenih po Cochran metodologiji u svijetu.

N M K

ACE-INHIBITORI I KARDIOPROTEKCIJA: OTVORENA PITANJA I BUDUĆA RJEŠENJA Pregled prezentacija sa simpozijuma Menarini, godišnji kongres ESC, 2013. godina, Amsterdam, Holandija Predsjedavajući Giuseppe Mancia1 Predavači 2 Krzysztof Narkiewicz, Athanasios J. Manolis,3Claudio Borghi4 1. Klinika za internu medicinu i prevenciju kardiovaskularnih oboljenja, Bolnica S. Gerardo, Milano, Italija 2. Medicinski fakultet u Gdanjsku, Poljska 3. Direktor Klinike za kardiologiju, Bolnica Asklepeion, Atina, Grčka 4. Klinika za medicinske i hirurške nauke, Univerzitet u Bolonji, Italija Obavijest: Predavačima koji su učestvovali na ovom simpozijumu honorare je isplatio Menarini. Priznanje za doprinos: Pisani doprinos simpozijumu dala je firma Trilogy Writing and Consulting Ltd. Podrška: Objavljivanje ovog članka finansirao je Menarini. Stavovi i mišljenja iznijeti u članku predstavljaju lične stavove i mišljenja učesnika, a ne nužno i firme Menarini. Citati: EMJ Cardiol. 2013;1:XX-XX.

Farmakodinamika inhibitora reninangiotenzin-aldosteronskog sistema (RAAS): od laboratorije do kliničke prakse Krzysztof Narkiewicz U sklopu današnjeg načina liječenja pacijenata sa hipertenzijom, naročito pacijenata izloženih većem riziku od koronarne bolesti srca, potrebno je uzeti u obzir ulogu angiotenzina II u nastanku i razvoju hipertenzije i kardiovaskularnih oboljenja. Nekoliko je načina na koje RAAS može doprinijeti visokom riziku od pojave kardiovaskularnih oboljenja. RAAS međutim može uticati i na nekoliko drugih mehanizama koji se nalaze u osnovi nastanka i razvoja kako hipertenzije tako i kardiovaskularnih oboljenja. Među njih spadaju uticaj na endotelnu funkciju, povećani rizik od upale, uticaj na lipide, a koji predstavljaju veoma važnu komponentu rizika od pojave kardiovaskularnih oboljenja, i uticaj na ﬁbrinolizu. Svi ovi faktori mogu doprinijeti kako kardiovaskularnom morbiditetu tako i mortalitetu. U najnovijim smjernicama Evropskog udruženja za hipertenziju (ESH)/Evropskog udruženja kardiologa (ESC) iz 2013. godine naglašava se da svrha procjenjivanja oštećenja ciljnog organa nije samo da se utvrdi kardiovaskularno oboljenje, nego i subklinički dokaz oštećenja ciljnog organa koji bi većinu pacijenata svrstao u kategoriju visokog rizika od pojave kardiovaskularnih oboljenja. 94

Aktiviranje RAAS-a doprinosi nastanku i razvoju oštećenja ciljnog organa i međusobno je povezano sa drugim mehanizmima koji ovome također doprinose. To su, na primjer, pozitivni odnos između RAAS-a i simpatičkog nervnog sistema, uticaj upale (oksidativni stres) na endotelnu disfunkciju i unos insulina i leptinska rezistencija (koji su važni u smislu regulisanja natrijuma i zadržavanja volumena). Danas postoje dokazi da RAAS doprinosi oštećenju ciljnog organa, što obuhvata kako mehanizme od kliničkog značaja koji zavise od krvnog pritiska tako i one koji od njega ne zavise. Vršena su opsežna istraživanja kako bi se došlo do najefikasnijeg načina za za inhibiranje RAAS-a, u sklopu kojih je otkriveno da postoji nekoliko načina za potencijalno blokiranje RAAS-a:2 inhibitori angiontenzin-konvertujućeg enzima (ACE), blokatori angiontenzinskih receptora (ARB) i inhibitori renina (najnovija komponenta u kliničkom liječenju). Nema sumnje da blokiranje RAAS-a ima značajnu kliničku korist. Dokazni osnov za ovu tvrdnju je obiman; ACE inhibitori se već decenijama uspješno koriste, uz sve bolji pristup efikasnim inovativnim lijekovima, a pored toga postoji sve bolje razumijevanje patofiziologije i farmakologije, a što sve doprinosi poboljšanom liječenju pacijenata izloženih visokom riziku. U smjernicama ESH/ESC navedene su razne vrste asimptomatskih oštećenja organa (hipertrofija lijevog ventrikula, asimptomatska ateroskleroza, mikroalbuminurija, bubrežna disfunkcija), razni klinički kardiovaskularni (CV) događaji (prethodni moždani udar, prethodni infarkt miokarda [MI] angina pektoris, srčana

N M K

insuficijencija, aneurizam aorte, prevencija atrijalne fibrilacije, kontrola srčane frekvencije kod atrijalne fibrilacije, oboljenje bubrega/proteinurija u završnoj fazi, bolest perifernih arterija) i drugi komorbiditeti (izolovana sistolna hipertenzija [kod starijih pacijenata], metabolički sindrom, dijabetes melitus). Kod mnogih ovih stanja ACE inhibitori su u smjernicama navedeni kao lijekovi preferiranog izbora. Postoji sve više dokaza koji ukazuju na to da ACE inhibitori mogu biti od koristi kod pacijenata izloženih riziku od koronarne bolesti srca, jer oni ne samo da obezbjeđuju liječenje hipertenzije, već takođe i kongestivne srčane insuficijencije, a u zadnje vrijeme i raznih faza koronarne bolesti srca, uključujući i akutne koronarne događaje.3 ACE inhibitori se razlikuju po svojoj hemijskoj strukturi i funkcijskoj grupi (prvenstveno sulfhidrilska [SH] grupa), prirodi prolijeka, potencijalu i trajanju dejstva. Među razne strukturne profile mogu spadati dodatna farmakološka svojstva koja mogu obezbijediti značajnu korist, kao i razni klinički farmakokinetički profili. ACE inhibitori kaptopril i Zofenopril nalaze se na vrhu SH-grupe. Kaptopril ima razne povoljne osobine, ali mu je nedostatak to što ima kratak mehanizam djelovanja. Zofenopril je najnoviji lijek iz grupe ACE inhibitora. Najveća razlika između Zofenoprila i drugih lijekova je to što Zofenopril prelazi u aktivni oblik (zofenoprilat) i u serumu i u raznim tkivima, naročito u srčanom tkivu. Ovaj lijek je visoko lipofilan, što eventualno daje značajnu korist u smislu smanjenja aktivnosti RAAS-a, a posto-

je i dokazi povećanog aktivnog srčanog unosa, te veće stope konverzije u svoj aktivni inhibitor preko lokalnih kardijalnih esteraza. Za razliku od kaptoprila i mnogih drugih ACE inhibitora, Zofenopril ima dug mehanizam djelovanja. Borghi i drugi (1993)5 su pokazali da upotreba Zofenoprila u odnosu na placebo kod pacijenata sa akutnim MI uzrokuje drastično smanjenje ACE aktivnosti. Poređenjem Zofenoprila sa drugim ACE inhibitorima (uključujući i ramipril) dolazimo do zaključka da je vaskularna ACE inhibicija slična. Međutim, za razliku od drugih ACE inhibitora, srčana ACE inhibicija sa Zofenoprilom uzrokuje smanjenje ACE aktivnosti i značajnu dugotrajnu inhibiciju koja može trajati i do 24 sata (Slika 1).6 Ovo je potencijalno korisno u smislu oštećenja ciljnog organa. Pored toga, pokazalo se i da je prevencija nekroze srčanog tkiva, koja je povezana s akutnom srčanom ishemijom i akutnim koronarnim sindromom, značajno smanjena sa Zofenoprilom u odnosu na kontrolnu grupu (p<0,05).7 Zofenopril može imati dejstvo koje se ne ograničava samo na kontrolu krvnog pritiska; on ima povoljno vaskuloprotektivno dejstvo na endotelnu funkciju, koja se djelimično ostvaruje posredstvom njegovog dejstva na azot oksid (NO). Jedna eksperimentalna studija u kojoj su korištene endotelne ćelije govečeta pokazala je da Zofenopril stimuliše znatno veće oslobađanje NO iz ovih ćelija (p<0,001) u odnosu i na kaptopril i na enalapril.8 Pasini i drugi (2007)9 su vršili poređenje vaskuloprotektivnih efekata Zofenoprila u odnosu na ramipril i aten-

Slika 1. Inhibicija ACE aktivnosti u tkivu protokom vremena nakon ekvivalentnih oralnih doza Zofenoprila i ramiprila. Cushman DW et al.6 95

N M K

olol kod hipertenzivnih subjekata i utvrdili da je endotel-zavisna dilatacija bila značajno povećana (p<0,001) u grupi tretiranoj Zofenoprilom u odnosu na grupe tretirane ramiprilom i atenololom. Ovi rezultati ukazuju na to da Zofenopril ima značajne prednosti u smanjivanju aktiviranja endotela. Uloga SH-grupe u poboljšanju endotelne disfunkcije ACE inhibitorima bila je predmet procjene na jednom eksperimentalnom modelu srčane insuﬁcijencije kod pacova koji su imali infarkt miokarda i koji su tretirani Zofenoprilom ili lizinoprilom. Nakon 11 sedmica liječenja, predmet proučavanja bile su aorte u smislu pripreme za endotel-zavisnu i endotel-nezavisnu dilataciju. Na kraju studije je utvrđeno da Zofenopril (ali ne i lizinopril) dodatno pojačava vazodilatacijsko dejstvo endogenog NO nakon A23187-indukovanog oslobađanja iz endotela (+100%).10 Ovo nam ukazuje na potencijalnu prednost u poboljšanju endotelne disfunkcije preko povećane aktivnosti NO nakon oslobađanja iz endotela u vaskularni zid. Oksidacijski stres hipertenzivne pacijente potencijalno izlaže i arterijskoj sklerozi i aterosklerozi. Vršeno je poređenje zdravih subjekata sa: hipertenzivnim subjektima prije terapije; hipertenzivnim subjektima nakon 12 sedmica terapije enalaprilom; te hipertenzivnim subjektima nakon 12 sedmica terapije Zofenoprilom. Rezultati su pokazali da su izoprostani bili slični nakon terapije Zofenoprilom (p<0,03) u odnosu na zdrave kontrolne subjekte (p<0,01), dok enalapril u tom smislu nije bio eﬁkasan.11 Ovi rezultati su ostali isti i nakon dugo-

trajnog praćenja stanja, u sklopu jedne randomizirane, prospektivne studije, 48 novo dijagnosticiranih blago hipertenzivnih pacijenata bez dodatnih faktora rizika od ateroskleroze (npr. hiperlipidemije, pušenja, porodične anamneze oboljenja povezanih sa aterosklerozom ili dijabetesom) koji su uvršteni u studiju i nasumice raspoređeni u grupe za petogodišnje liječenje ili enalaprilom 20mg dnevno (n=24) ili Zofenoprilom 30mg dnevno (n=24).12 Cilj je bio da se izvrši procjena djelotvornosti terapije Zofenoprilom i enalaprilom na sistemski oksidativni stres. Vrijednosti izoprostana 8-izo-PGF2 mjerene su na početku ispitivanja te nakon 1 i 5 godina terapije. Rezultati su pokazali da je smanjenje vrijednosti 8-izo-PGF2a bilo veće u grupi sa Zofenoprilom, što ukazuje na održivu antioksidacijsku eﬁkasnost (Slika 2). Ovo opet ukazuje na to da nakon dugotrajne terapije kod pacijenata nema povratnog efekta (rebound efekat). U zadnje vrijeme se došlo do nekih novih otkrića u pogledu rizika od pojave kardiovaskularnih oboljenja; a tu spada i smanjena akumulacija trombocita kod ateroskleroze. Na modelu ateroskleroze kod zečeva, trombociti su bili označeni kako bi se procijenila njihova raspodjela u aterosklerotičnom plaku. Zofenopril je smanjio akumulaciju trombocita u abdominalnoj aorti i zajedničkoj karotidi (p<0,01).13 Smanjena akumulacija označenih trombocita indukovanih Zofenoprilom ukazuje na manju progresiju aterosklerotičnog plaka i manju vjerovatnoću rupture plaka, što dovodi do okluzije krvnog suda, a što opet ukazuje na to da Zofenopril može imati važnu ulogu u prevenciji kardiovaskularnih događaja.

Slika 2. Antioksidacijska aktivnost ACE inhibitora nakon 5 godina terapije. *p < 0,01 u odnosu na odgovarajuće početne vrijednosti; °p < 0,05 u odnosu na enalapril. Napoli C, et al.12 96

N M K 14

Ferrari R i drugi (1992) su vršili procjenu uticaja kaptoprila i Zofenoprila na reperfuziju, i utvrdili da Zofenopril utiče na oslobađanje laktata i kreatinin fosfokinaze iz srca. U studiji je zaključeno da kaptopril nije imao nikakvog uticaja na pojavu oksidativnog stresa za vrijeme reperfuzije, dok je Zofenopril doprinio njegovom smanjivanju. Kriva doza-odgovor za kaptopril, Zofenopril i glutation na koronarni protok kod izolovanih srca pacova pokazuje da je Zofenopril znatno jači od kaptoprila15 (Slika 3).

Zofenopril je testiran u sklopu niza randomiziranih ispitivanja u okviru kojih su posmatrani razni aspekti ACE inhibicije,16-25 što je omogućilo da se dođe do baze pažljivo testiranih dokaza koji pokazuju korisno dejstvo ovog lijeka.

Interakcija između hipertenzije, kardiovaskularne bolesti i metaboličkih faktora i RAAS-a može pacijente predisponirati da obole od dijabetesa, metaboličkih sindroma i drugih abnormaliteta. Ova blokada sistema ACE inhibitorima, naročito u svjetlu dokaza do kojih se došlo ispitivanjem Zofenoprila, može imati povoljan uticaj u pogledu metaboličkog rizika.

Athanasios J. Manolis

Sve u svemu, Zofenopril se razlikuje od drugih lijekova iz svoje klase po prisustvu SH-grupe usljed svoje sposobnosti da smanjuje oksidativni stres. Ima visoku lipoﬁlnost koja proizvodi visok aktivni miokardijalni i vaskularni unos, a koji opet omogućava bolju blokadu na nivou srčanog tkiva (pojačan koronarni protok) i smanjuje ćelijsku hipertroﬁju. Zofenopril ima visok nivo ACE inhibicije kojom se postiže dodatna korist blokade ACE u plazmi, uključujući nižu vrijednost angiontenzina II i povećan nivo bradikinina iznad klasičnih nivoa ACE inhibitora. Ovim se smanjuje ishemija i pojačava frakcija

lijevog ventrikula, čime dolazi do boljeg kardiovaskularnog ishoda za pacijenta.

Farmakološko dejstvo ACE-inhibitora: Radi se samo o mmHg?

Suštinska pitanja u terapiji pacijenata sa srčanim oboljenjima jesu kako slijedi: Postoje li povoljna dejstva snižavanja krvnog pritiska? Jesu li lijekovi u svim klasama isti? Jesu li lijekovi iz iste klase podjednako djelotvorni u prevenciji pojave kardiovaskularnih bolesti? U smjernicama ESH/ESC za hipertenziju1 – izbor antihipertenziva, zaključuje se da najveće koristi od terapije antihipertenzivima nastaju usljed samog snižavanja krvnog pritiska i da su u velikoj mjeri nezavisne od primijenjenog lijeka. Iako neke meta-analize s vremena na vrijeme tvrde da je neka klasa lijeka bolja od druge, ishod ispitivanja u mnogome zavisi od pristrasnosti prili-

Slika 3. Kriva doza-odgovor za uticaj kaptoprila, Zofenoprila i glutationa na koronarni protok kod izolovanih srca pacova. van Gilst WH et al.15 97

N M K

kom izbora ispitivanja, s tim da najveće meta-analize ne prikazuju klinički relevantne razlike u klasama. Važeće smjernice ponovo potvrđuju da su sve klase lijekova: diuretici (tijazidi, hlortalidon, indapamid); beta-blokatori; antagonisti kalcijuma; ACE-inhibitori i blokatori angiontenzinskih receptora pogodne za uvođenje i održavanje terapije antihipertenzivima, bilo da se radi o monoterapiji ili u raznim međusobnim kombinacijama. Smjernicama se predlažu kombinacije između nekih klasa antihipertenziva (ACE-inhibitori ili blokatori angiontenzinskih receptora plus diuretici ili antagonisti kalcijuma) koji imaju naglašeno antihipertenzivno dejstvo, CV zaštitu i optimalnu toleranciju. Prethodna klinička ispitivanja su dala optimistične rezultate korištenja ACE inhibitora za liječenje hronične srčane insuficijencije i post infarktnih stanja.17,26-34 ACE inhibitori su preferirani lijekovi za liječenje većine stanja u kardiovaskularnom kontinuumu (srčana insuficijencija, disfunkcija LV, post infarktna stanja, dijabetska nefropatija, nedijabetska nefropatija, hipertrofija LV, ateroskleroza karotidnih arterija, proteinurija/mikroalbuminurija, atrijalna fibrilacija, metabolički sindrom), a za većinu ovih stanja predstavljaju zlatni standard liječenja. I dalje se odvija debata u vezi ACE inhibitora i ARB-ova, u smislu koja od ove dvije grupe predstavlja najbolji izbor za liječenje. Staessen i drugi35 su izvršili pregled rezultata šest kliničkih ispitivanja kojima je vršena ocjena učinka lijekova za snižavanje krvnog pritiska na 74.524 hipertenzivnih ili visoko rizičnih pacijenata. Pregledom

je ustanovljeno da zbog toga što ARB-ovi mogu ponuditi slabiju zaštitu od infarkta miokarda u odnosu na ACE inhibitore, ACE inhibitori trebaju ostati preferirani inhibitori reninskog sistema za prevenciju kardiovaskularnih oboljenja kod pacijenata koji tolerišu ACE inhibitore. Zaštitni atributi ACE inhibitora posljedica su kardioprotektivnih svojstava bradikinina. Dejstvo bradikinina podrazumijeva vaskularnu kontrakciju i relaksaciju, učešće u procesu upalnih reakcija, interakciju sa centralnim i perifernim nervnim strukturama, stimulaciju sinteze i oslobađanja raznih vazoaktivnih supstanci, te poboljšano iskorištavanje insulin-zavisnog transporta glukoze. Nedavno provedene studije pokazale su da aktiviranje ɴ-2 receptora ima povoljan uticaj u smislu kako funkcionalnog tako i strukturalnog kardioprotektivnog dejstva.36 Kod prevencije kardiovaskularnih oboljenja glavni cilj je snižavanje krvnog pritiska. Međutim, postoje lijekovi koji imaju povoljno dejstvo i mimo snižavanja krvnog pritiska, uglavnom u oblasti visokorizičnih faktora, a u njih spadaju: prevencija dijabetesa, regresija i prevencija oboljenja ciljnog organa, prevencija atrijalne fibrilacije ili koronarne bolesti srca, kongestivne srčane insuficijencije, moždanog udara i kognitivne disfunkcije (demencije). Meta-analizom randomiziranih, kontrolisanih ispitivanja regresije hipertrofije lijevog ventrikula (LVH) kod esencijalne hipertenzije pokazano je da postoje značajne razlike između raznih klasa lijekova u pogledu učinka na regresiju LVH37 (Slika4).

Slika 4. Meta-analiza randomiziranih, kontrolisanih ispitivanja liječenja regresije LVH kod esencijalne hipertenzije. Schmieder RE at al.37 98

N M K 38

U sklopu studije LIFE pokazalo se da je kod pacijenata sa LVH (utvrđeno elektrokardiograﬁjom) zabilježeno slično sniženje krvnog pritiska kod i sistolnog i dijastolnog mjerenja kod pacijenata na terapiji na bazi atenolola ili na bazi losartana. Međutim, primarni kompozitni parametri praćenja pokazali su da losartan u većoj mjeri sprečava kardiovaskularni morbiditet i smrtnost nego atenolol u smislu uporedivog sniženja krvnog pritiska te da ima bolju toleranciju. Studija ACCOMPLISH39 ustanovila je da liječenje kombinacijom ACE inhibitora i diuretika, ili blokatora kalcijumovih kanala i ACE inhibitora, dovodi do sličnog snižavanja krvnog pritiska (unutar 1 mmHg). Međutim, zabilježeno je 20% (p=0,0002) smanjenje rizika od kardiovaskularnih događaja kod pacijenata tretiranih ACE inhibitorom i blokatorom kalcijumovih kanala. Ovi rezultati jasno pokazuju da terapija ACE inhibitorom i blokatorom kalcijumovih kanala ima povoljno dejstvo i mimo snižavanja krvnog pritiska. Isto tako, u sklopu studije ASCOT40 vršeno je poređenje terapije amlodipinom i perindoprilom u odnosu na atenolol i tiazid, a rezultati su pokazali značajno smanjenje rizika od pojave kardiovaskularnih događaja kod pacijenata tretiranih ACE inhibitorom i blokatorom kalcijumovih kanala. Nadalje, rezultati studije CAFÉ41 pokazali su da uprkos sličnom stepenu sniženja perifernog sistolnog krvnog pritiska kod pacijenata tretiranih ACE inhibitorom i blokatorom kalcijumovih kanala, te pacijenata tretiranih ɴ-blokatorom i diuretikom, nije zabilježena značajna razlika u pogledu centralnog sistolnog krvnog pritiska. Ova razlika je nastupila kod pacijenata tretiranih kombinacijom ACE inhibitora i blokatora kalcijumovih kanala.

Pokazalo se da ACE inhibitori proizvode veće sniženje centralnog aortnog pritiska u odnosu na druge klase antihipertenziva.42 Pored toga, mjerenje brzine prostiranja pulsnog talasa (PWV) kod normotenzivnih pacijenata sa dijabetes melitusom pokazalo je značajno smanjenje PWV kod pacijenata tretiranih ACE inhibitorima, u odnosu na placebo (p<0,003).43 McEniery i drugi44 vršili su poređenje nebivolola i atenolola i utvrdili da atenolol dovodi do povećanja PWV, a da nasuprot tome nebivolol izaziva smanjenje PWV. Jasno je da u okviru iste klase postoje razlike između lijekova. Na primjer, u poređenju sa drugim beta-blokatorima nebivolol doprinosi poboljšanju centralnog krvnog pritiska i seksualne disfunkcije, a do kojih ne dolazi sa drugim beta-blokatorima. Štaviše, nebivolol je jedan od preferiranih beta-blokatora kod hroničnog opstruktivnog oboljenja pluća. Ovo se dešava usljed NO-posredovanih vazodilacijskih svojstava i beta-1 selektivnosti, čime se ne smanjuje tolerancija na glukozu, o čemu svjedoči i rijetka pojava novog dijabetesa kod starijih pacijenata, u odnosu na placebo.1 U sklopu dvije studije, PEACE45 i EUROPA,46 vršena je procjena pacijenata sa koronarnom bolesti srca koji su prethodno imali MI. Pacijenti u studiji PEACE tretirani su ili trandolaprilom ili placebom, a u studiji EUROPA perindoprilom. Studija PEACE nije utvrdila postojanje bilo kakve razlike u pogledu kardiovaskularnih događaja između trandolaprila i placeba, dok je studija EUROPA utvrdila da perindopril značajno smanjuje učestalost kardiovaskularnih događaja (p=0,003). U uredničkom komentaru na rezultate studije PEACE47 kaže se da ‘takođe treba razmotriti mogućnost da svi ACE inhibitori nisu

Slika 5. ACE inhibicija u srčanom tkivu ekvivalentnim oralnim dozama ACE inhibitora. Cushman DW et al.6 99

N M K

podjednako djelotvorni za sve indikacije….. Nastaviću da koristim ACE inhibitore koji su se pokazali djelotvornim za ovu indikaciju na nekoliko grupa pacijenata.’ Očigledno je da postoje razlike u načinu djelovanja raznih ACE inhibitora. U okviru ove klase Zofenopril najviše obećava. Kod Watanabe zečeva s nasljednom hiperlipidemijom pokazalo se da Zofenopril značajno smanjuje aterosklerozu u abdominalnoj aorti i zajedničkim karotidnim arterijama (p<0,05).13 Pored toga, srčana ACE inhibicija ekvivalentnim oralnim dozama ACE inhibitora kod spontano hipertenzivnih pacova pokazuje da Zofenopril ima duže dejstvo u odnosu na druge ACE inhibitore6 (Slika 5). Napoli i drugi11 vršili su poređenje dejstva dva ACE inhibitora, enalaprila i Zofenoprila, na lipoprotein male gustine (LDL). Rezultati studije su otkrili da postoje razlike u pogledu oksidabilnosti, jer LDL kod hipertenzivnih pacijenata pojačava oksidaciju u odnosu na kontrolne subjekte (p<0,05). Nakon 12 sedmica terapije malondialdehidom, odgovarajuće vrijednosti su bile znatno smanjene primjenom Zofenoprila (p<0,05) ali ne i enalaprila (p=nije značajno), što ukazuje na to da Zofenopril smanjuje oksidativni stres i poboljšava NO puteve kod pacijenata sa esencijalnom hipertenzijom. U jednoj studiji na pacijentima sa esencijalnom hipertenzijom9 zabilježene su razlike između Zofenoprila, ramiprila i atenolola u odnosu na molekule povezane sa upalom (intercelularni adhezivni molekul 1 [ICAM-1], vaskularni ćelijski adhezivni molekul 1 [VCAM-1] i E-selektin), pošto je kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom zabilježeno značajno smanjenje ovih molekula, ali ne i kod pacijenata tretiranih ramiprilom ili atenololom. Ovo

ukazuje na to da preko stalne antioksidacijske aktivnosti Zofenopril ima prednost u smislu smanjivanja aktivacije endotela. U jednoj drugoj studiji vršeno je poređenje Zofenoprila sa drugim ACE inhibitorima, kojom prilikom je utvrđeno da postoji povećano oslobađanje NO (p<0,01 u odnosu na kontrolnu grupu; p<0,02 Zofenopril u odnosu na druge ACE inhibitore), što pokazuje da u poređenju s drugim ACE inhibitorima Zofenopril ima bolju eﬁkasnost u smislu poboljšanja ravnoteže endotelin-1/azot oksid u humanim vaskularnim endotelnim ćelijama usljed svojih boljih antioksidacijskih svojstava.48 Zofenopril ima potencijal i u oblasti dijabetesa, u odnosu na enalapril. Lupi i drugi49 su utvrdili da Zofenopril ima veći potencijal u podsticanju sekrecije insulina iz humanih ćelija pankreasa (p<0,05 u odnosu na glukozu 22,2 mmol/L; p<0,05 u odnosu na enalapril; p<0,01 u odnosu na glukozu 5,5 mmol/L). Ovi rezultati ukazuju na to da Zofenopril štiti humana ostrvca od glukotoksičnosti. Nisu svi ACE inhibitori ekvivalentni; farmakologija ACE inhibitore svrstava u tri grupe; prolijekovi (kaptopril, lizinopril, Zofenopril), SH-grupa (kaptopril, Zofenopril) te grupa sa visokom lipoﬁlnošću (kvinapril, ramipril, Zofenopril). Kao ACE inhibitor treće generacije, Zofenopril ima tu prednost da pokazuje svojstva sve tri grupe. Radi se o prolijeku, i stoga ima dugotrajno dejstvo i djelotvoran je kod pacijenata sa oštećenjem bubrega i jetre. Pored toga, on ima svojstva SH-grupe koja su povezana sa ‘čistačem’ slobodnih radikala i smanjuje oksidativni stres, sprečava endotelnu disfunkciju, ima anti-ishemijsko, anti-upalno i anti-aterogeno dejstvo, zaustavlja apoptozu i povećava NO. Nadalje, Zofenopril

Slika 6. Promjene sistolnog i dijastolnog krvnog pritiska – Zofenopril u odnosu na ramipril. Borghi C et al.25 100

N M K

ima visoku lipoﬁlnost, što pogoduje velikom aktivnom miokardijalnom i vaskularnom unosu, zatim jaku ACE blokadu u tkivu, pojačava srčani protok i smanjuje ćelijsku hipertroﬁju. Slični podaci iz studija provedenih na ljudima pokazuju korist primjene Zofenoprila. Kod pacijenata koji su imali prethodni MI, vršeno je poređenje Zofenoprila sa ramiprilom (studija SMILE-IV).25 Na osnovu rezultata zaključeno je da je slično sniženje sistolnog i dijastolnog krvnog pritiska zabilježeno kod primjene bilo ramiprila bilo Zofenoprila, ali je kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom zabilježeno značajno smanjenje kardiovaskularnih događaja (Slika 6). Primarni parametri praćenja jednogodišnje studije CV mortaliteta i hospitalizacije zbog CV uzroka pokazali su da postoji značajno smanjenje kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom (p<0,05) u odnosu na pacijente tretirane ramiprilom. Nadalje, u sklopu jedne retrospektivne analize pacijenata sa prethodnim MI sa sistolnom disfunkcijom lijevog ventrikula vršeno je poređenje Zofenoprila i ramiprila i acetilsalicilne kiseline. Rezultati su pokazali da je stopa preživljavanja bila znatno poboljšana kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom u odnosu na pacijente tretirane ramiprilom (normotenzivni pacijenti p=0,631; hipertenzivni pacijenti p=0,041).50 Na osnovu uređivačkih komentara na studiju SMILE25 u kojima se naglasak stavlja na mogućnost da svi ACE inhibitori nisu podjednako djelotvorni za sve indikacije, izvodi se zaključak da je sasvim opravdano primijeniti ACE inhibitore za koje je pokazano da su djelotvorni za određenu indikaciju umjesto primjene nekih drugih ACE inhibitora koji su djelotvorni kod više grupa pacijenata.

Zofenopril nakon MI: Možemo li se opet smijati (na engleskom SMILE)? Claudio Borghi Činjenica je da ekstenzivna aktivacija renin-angiotenzin sistema ima izraženu ulogu u patoﬁziologiji kardiovaskularnih oboljenja. Ovo nam daje jak razlog za uspješnu primjenu lijekova koji inhibiraju renin-angiotenzin sistem u prevenciji i liječenju kardiovaskularnih oboljenja. Ovo se naročito odnosi na ACE inhibitore čija klinička eﬁkasnost je već jasno dokazana u nekoliko kliničkih ispitivanja51 a nedavno i dodatno istaknuta objavljivanjem dvije veće meta-analize52,53 koje pokazuju superiornost ACE inhibitora čak i u odnosu na druge lijekove koji pripadaju inhibiciji istog renin-angiontenzin sistema. U okviru programa SMILE16-25 djelotvornost ACE inhibitora pokazana je i kod hroničnih oboljenja24,45,46,54 i kod akutnog koronarnog sindroma bilo kod pacijenata tretiranih u periodu od 24 sata nakon pojave simptoma17-22,32,33,55 ili kasnije kada nastanu komplikacije MI usljed disfunkcije lijevog ventrikula.27,29-31 U sklopu programa SMILE

prikupljen je veliki broj relevantnih dokaza.16-25 Program SMILE je dugotrajni program istraživanja koji se bavi ulogom ACE inhibitora a naročito Zofenoprila u liječenju pacijenata sa koronarnom bolešću srca a naročito akutnog MI. Sam program je započet prije skoro 20 godina sa jednom pilot studijom.16 Rezultati studije SMILE-117 pokazali su da je rano liječenje Zofenoprilom pacijenata sa akutnim anteriornim MI bilo praćeno značajnim smanjenjem kombinovane incidence teške kongestivne srčane insuﬁcijencije i smrti. Ono što je najvažnije istaći jeste da su rezultati ove studije pokazali da je rano povoljno dejstvo ovog lijeka koje je zabilježeno u ovoj grupi pacijenata produženo na period od preko godinu dana u smislu smanjivanja mortaliteta (ukupni mortalitet p=0,0083). Ovo jasno ide u prilog obaveznoj ulozi inhibicije ACE kod pacijenata sa akutnim MI. Što se tiče mehanizma djelovanja, korist od primjene Zofenoprila u liječenju pacijenata sa prethodnim MI može biti posljedica dejstva koje se očekuje od drugih ACE inhibitora npr. poboljšane kontrole krvnog pritiska, prevencije zatajenja lijevog ventrikula te poboljšanja funkcije lijevog ventrikula. Međutim, rezultati ovog programa su pokazali da je eventualni razlog jednog od poboljšanih povoljnih efekata terapije Zofenoprilom kod pacijenata sa prethodnim MI upravo njegovo anti-ishemijsko dejstvo. Ovo je pokazano u ishemijskoj studiji SMILE.56 Primarni cilj ove studije odnosi se na ishemijsko opterećenje. Grupa pacijenata sa očuvanom funkcijom lijevog ventrikula nakon MI bila je tretirana Zofenoprilom, a poređenje je vršeno u odnosu na pacijente tretirane placebom. Rezultati su pokazali da je kod terapije Zofenoprilom zabilježeno značajno smanjenje ukupne stope ishemijskog opterećenja. Klinički značaj ovih rezultata je to da je ovakva prevencija kardiovaskularnih komplikacija povezana sa značajnim smanjenjem većih kardiovaskularnih događaja (Slika 7). Ovo jasno ukazuje na to da ovaj mehanizam dejstva (što nije pokazano ni za jedan drugi ACE inhibitor) može značajno doprinijeti ukupnom povoljnom dejstvu Zofenoprila na post-akutne MI pacijente. Nedavno objavljeni urednički komentar ide u prilog nalazima ishemijske studije SMILE, jasno ukazujući da su najbolji lijekovi za liječenje post-MI pacijenata oni kojima se može spriječiti ili eﬁkasno tretirati ishemija miokarda, a ne samo simptomi ishemije miokarda.57 Korist od terapije Zofenoprilom koja je pokazana u studiji SMILE proteže se i na važnu podgrupu pacijenata, a to su pacijenti sa hipertenzijom. Ova studija je naime pokazala da su smanjene glavne konačne vrijednosti kardiovaskularnih parametara dugoročnog mortaliteta češće kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom sa anamnezom hipertenzije (p=0,041) u odnosu na placebo.19 Studija SMILE je pored toga utvrdila i da je kod jedne druge podgrupe pacijenata, sa dismetaboličkim oboljenjem (u koju spadaju pacijenti sa dijabetesom, metaboličkim sindromom i dislipidemijom), obim smanjenja relativnog rizika kod primarnih parametara praćenja glavnih kategorija bio očigledniji kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom 101

N M K

nego kod pacijenata bez metaboličkih abnormalnosti. Ovo je važno zbog toga što se time ukazuje na to da su povoljni efekti koji su zabilježeni u studiji SMILE vjerovatno uzrokovani povoljnom interakcijom Zofenoprila sa nekim od mehanizama koji dovode do prevelikog broja kardiovaskularnih događaja kod pacijenata sa visokim krvnim pritiskom i abnormalnostima metaboličkog proﬁla. Djelotvornost Zofenoprila bila je predmet poređenja sa drugim lijekovima iz iste klase58 (Slika 8). Rezultatima analize studija SMILE, kojima je bilo obuhvaćeno preko 3.000 pacijenata, potvrđeno je da su ACE inhibitori bolji od placeba u liječenju post MI pacijenata. Ovi rezultati takođe pokazuju da postoje određene razlike između samih ACE inhibitora. Najupečatljiviji zaključak na osnovu ove ogromne mase prikupljenih podataka jeste da se kod Zofenoprila, u odnosu na lizinopril i ramipril, stopa preživljavanja bez ikakvih događaja poboljšava kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom. Razlika između Zofenoprila i drugih ACE inhibitora jeste ta da Zofenopril ima bolju eﬁkasnost. Ovo je važan zaključak koji se u kliničkoj praksi mora uzeti u obzir prilikom odabira terapije za post MI pacijente. Mnoge od razlika koje su primijećene prilikom poređenja Zofenoprila sa drugim ACE inhibitorima u pogledu

kliničkog ishoda zasnivaju se na rezultatima studije SMILE-4.25 Dvije različite populacije pacijenata bile su tretirane Zofenoprilom ili ramiprilom u kombinaciji sa aspirinom. Cilj je bio da se izvrši ocjena problema eventualne interakcije između ACE inhibitora i aspirina kod pacijenata sa akutnim MI, a naročito kod pacijenata kod kojih je došlo do komplikacije MI usljed disfunkcije lijevog ventrikula. Primarni parametar praćenja pokazao je da je terapija Zofenoprilom djelotvornija od terapije ramiprilom (p<0,05) u pogledu kardiovaskularnog mortaliteta i hospitalizacije zbog kardiovaskularnih uzroka. Veliki udio u povoljnom dejstvu može se pripisati smanjenju perioda hospitalizacije zbog kardiovaskularnih uzroka (RR [95% CI]=0,64 [0,46-0,89]; prilagođeno p=0,009). U sklopu studije SMILE takođe je vršena i ocjena razlike povoljnog dejstva između Zofenoprila i ramiprila na prethodno definisanim grupama. Kod pacijenata s hipertenzijom terapija Zofenoprilom postigla je bolje rezultate od ramiprila. Još jedna veoma bitna podgrupa pacijenata su pacijenti s očuvanom funkcijom lijevog ventrikula. Uprkos kliničkim znacima kongestivne srčane insuficijencije zabilježeno je značajno poboljšanje kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom u odnosu na pacijente tretirane ramiprilom, što ukazuje na to da odluku o odabiru ACE inhibitora treba donijeti na osnovu karakteristika pogodnosti dejstva na specifičnu bolest kod pacijenta.

Slika 7. Ishemisjka studija SMILE: Primarni cilj i klinički ishod. Borghi C et al.56 102

N M K

Slika 8. Ukupni rezultati studije SMILE: ACE inhibitori u odnosu na placebo. Jednogodišnji modiﬁcirani podaci o preživljavanju bez događaja (CV mortaliteti hospitalizacija zbog CV razloga). *Coxov regresijski model sa liječenjem, starosnom dobi, polom, zemljom i početnom vrijednosti CV faktora rizika kao kovarijatama. SMILE Pooled Analiza58 Postoje razlike u načinu dejstva ACE inhibitora, naročito Zofenoprila, u pogledu prevencije kardiovaskularnih događaja. Četiri najvažnija svojstva po kojima se Zofenopril razlikuje od drugih ACE inhibitora jesu kako slijedi: 1) prisustvo SH-grupe koja proizvodi antioksidativno dejstvo. 2) visoka lipoﬁlnost koja omogućava veću koncentraciju lijeka u tkivu. 3) jaka ACE blokada u tkivu. 4) povoljan odnos između smanjene vrijednosti A-II i povećanih vrijednosti bradikinina. I zaista, način djelovanja Zofenoprila manje zavisi od sistema bradikinina, dok u isto vrijeme utiče na izraženo povećanje raspoloživosti NO kojom se kompenzira manja aktivacija BK. Kombinacija ova četiri svojstva pokazuje da se Zofenopril veoma razlikuje od drugih lijekova koji pripadaju istoj klasi.

Dokazi prikupljeni u sklopu studija SMILE pokazuju da je odnosu na lijekove iz iste klase Zofenopril prije svega djelotvorniji od bilo kog drugog ACE inhibitora u liječenju post-MI pacijenata čije je stanje komplikovano disfunkcijom lijevog ventrikula. Kao drugo, eﬁkasnost Zofenoprila je manje podložna u smislu negativne interakcije prilikom istovremene primjene aspirina. Kao treće, Zofenopril ima i dodatna svojstva koja imaju kliničku ulogu, naročito anti-ishemijsko dejstvo, koje može imati određene prednosti u pogledu kliničkog ishoda kada se poredi sa drugim lijekovima iz iste klase. I konačno, Zofenopril ima povoljniju interakciju sa lijekovima koji se istovremeno primjenjuju, a koji se obično daju u kombinaciji sa ACE inhibitorima, što naročito vrijedi za 103

N M K

diuretike. Ovo je bilo postavljeno kao radna hipoteza u jednoj eksperimentalnoj situaciji u kojoj su dva različita ACE inhibitora, lizinopril i Zofenopril, bila administrirana pacovima, a sve u pokušaju da se bolje shvate promjene koncentracije u plazmi i tkivu.59 Ovako dobijeni rezultati su pokazali da je koncentracija u plazmi na nivou lijevog ventrikula bila viša kod pacova tretiranih Zofenoprilom (Slika 9). Sposobnost postizanja veće koncentracije u plazmi ima bitnu ulogu u zaštiti ciljnog organa i kliničkoj prognozi.

dejstvo može se pokazati još od akutne faze MI i povezano je sa specifičnim svojstvima lijeka, naročito svojstvima koje ima Zofenopril. Kardioprotektivno dejstvo ACE inhibitora pojačano je kod Zofenoprila kao rezultat njegovog hemodinamskog i anti-ishemijskog dejstva. Specifični mehanizam dejstva Zofenoprila u odnosu na druge ACE inhibitore može poboljšati liječenje širokog spektra pacijenata sa koronarnom bolesti srca i pacijenata sa hipertenzijom, sa ili bez disfunkcije lijevog ventrikula i kongestivnom srčanom insuficijencijom.

Cilj programa SMILE jeste da nastavi da doprinosi boljem razumijevanju mehanizma djelovanja Zofenoprila, naročito u pogledu kardioprotekcije, te da poveća ukupnu masu podataka koji se odnose na anti-ishemijski efekat. Na osnovu do sada prikupljenih dokaza jasno je da ACE inhibitori imaju povoljan uticaj na ishode kardiovaskularnih bolesti, te izvanredan kardioprotektivni efekat kod pacijenata sa koronarnom bolesti srca. Ovo povoljno

Slika 9. Koncentracije u plazmi, lijevom ventrikulu i bubrežnom tkivu raznih ACE-inhibitora kod pacova sa MI koji su tretirani odnosno nisu tretirani hidrohlorotiazidom. Westendorp B et al.59 104

N M K

PANEL DISKUSIJA Pitanje: U sklopu studije SMILE, Zofenopril je primjenjivan dva puta dnevno (doza od 30 mg) a savjetuje se primjena jednom dnevno. Da li dakle Zofenopril treba primjenjivati dva puta dnevno po 30 mg ili 60 mg jednom dnevno? Claudio Borghi: Mi smo u studiji SMILE nastojali da se pridržavamo doze predložene za druge ACE inhibitore koji su korišteni u drugim studijama na post MI pacijentima npr. za kaptopril ili enalapril. U ovim našim studijama lijekovi su administrirani dva puta dnevno. U studiji SMILE bilo je neophodno da postupamo pažljivo kako bismo u svakom trenutku mogli kontrolisati vrijednosti krvnog pritiska. Na kraju je ispalo da smo zapravo postigli dobre rezultate primjenom lijeka dva puta dnevno, tako da bi moja sugestija bila da se lijek pokuša primjenjivati dva puta dnevno u prvih 6 sedmica, a nakon toga se onda lijek može davati jednom dnevno. Pitanje: Nebivolol ima prednosti u pogledu oštećenja organa i kontrole krvnog pritiska. Da li je rađena i neka studija sa nebivololom? Claudio Borghi: U tom smislu je bila provedena studija Seniors u kojoj je prosječna starost pacijenata bila 68 godina, dok je u prethodnim studijama prosječna starost bila 62. U studiji Seniors primijetili smo da se dodavanjem nebivolola na početku terapije postiže značajno smanjenje kardiovaskularnih događaja, te da u prevenciji koronarne bolesti srca postoji značajno smanjenje čak i smrtnosti izazvane srčanim oboljenjima. Takođe postoje i neki optimistični podaci za kongestivnu srčanu insuficijenciju. S druge strane, uprkos onome što je viđeno, da beta blokatori pogoršavaju dijabetes i bez obzira na činjenicu da 85% pacijenata sa srčanom insuficijencijom prima visoke doze duretika, uočeno je poboljšanje postojećeg dijabetesa umjesto očekivanog pogoršanja. Pitanje: Naziv diskusije je takođe traganje za rješenjima. Što se tiče pitanja razlika između lijekova i različitih ACE inhibitora, postoje razlike u mehanizmu dejstva i to je sasvim jasno. Ali kako možemo otići korak dalje od onoga što već imamo u smislu dokazivanja razlika, jer još uvijek nemate dokaz da postoje razlike, osim krvnog pritiska, naime moramo biti sigurni da je dejstvo na krvni pritisak isto. Tu se slika komplikuje jer moramo biti sigurni da je dejstvo na krvni pritisak mjeren u ordinaciji isto, da je krvni pritisak mjeren van ordinacije isti, drugim riječima morate eliminisati sve uticaje vezane za krvni pritisak koji imaju prognostički značaj, a to je veoma teško ostvariti. Krzysztof Narkiwicz: Ovo je veoma teško pitanje i mi smo već za vrijeme prezentacije imali raspravu o smjernicama, kojom prilikom smo naglasili ulogu i potrebu za jednom studijom na mlađim pacijentima sa hipertenzijom I faze, jer sam uvjeren da postoje obimni dokazi da kardiovaskularne komplikacije treba otkriti u veoma ranoj fazi. Podaci prikupljeni u sklopu jedne švedske studije na 1,2 miliona ispitanika čije stanje je praćeno nekoliko godina ukazuju na to da se ti efekti mogu primijetiti u ranim fazama hipertenzije kardiovaskularnog kontinuuma, što ukazuje na to da će po mom mišljenju kod mlađih pacijenata biti zabilježena blaga alteracija mehanizma dejstva i svih potencijalnih koristi terapije. Bilo bi od velike važnosti da se ovo dodatno ispita jer se na taj način ne samo mogu spriječiti posljedice srčanih oboljenja kod visokorizičnih starijih pacijenata već možemo spriječiti ili bar odložiti daljnje oštećenje ciljnog organa. Jedna takva studija bi dakle dala dokaze o koristima novijih ACE inhibitora. Pitanje: Da li je vršeno poređenje efikasnosti Zofenoprila i ramiprila? Mnogi kardiolozi ramipril i dalje smatraju zlatnim standardom na osnovu svih raspoloživih podataka. Claudio Borghi: U osnovi smatram da postoje određeni dokazi iz osnovne literature, postoje određena poređenja za koja se može reći da ukazuju da se ono što smo pokazali i ono što pretpostavljamo sa kliničke tačke gledišta može potvrditi u eksperimentalnom okruženju. Nakon objavljivanja studije SMILE-4 početkom ove godine objavili smo i dokument u kojem smo iz naše populacije ambulantnih pacijenata sa hroničnom srčanom insuficijencijom posmatrali pacijente tretirane Zofenoprilom i pacijente tretirane ramiprilom. Nakon desetogodišnjeg praćenja stanja pacijenata tražile su se razlike u stopi preživljavanja kod pacijenata tretiranih Zofenoprilom u odnosu na pacijente tretirane ramiprilom. Mislim da se u suštini može reći da se, ako se radi o liječenju hipertenzije, ova dva lijeka ponašaju potpuno isto, ali ako se radi o zaštiti od oštećenja organa, a naročito ako se radi o mogućnosti zaštite miokardijuma u svakom stanju koje se odnosi na ishemiju miokarda, postoje određene razlike između ova dva lijeka, a i svi podaci kojima raspolažemo kao i relevantna literatura ide u prilog upravo ovom zaključku.

105

N M K

1. Mancia G et al. 2013 ESH/ESC Guidelines for the management of arterial hypertension: the task force for the management of arterial hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J. 2013;34(28):2159–219. 2. Verdecchia P et al. The renin angiotensin system in the development of cardiovascular disease: role of aliskiren in risk reduction. Vasc Health Risk Manag. 2008;4(5):971–81. 3. Khalil ME et al. A remarkable medical story: beneﬁts of angiotensin-converting enzyme inhibitors in cardiac patients. J Am Coll Cardiol. 2001;37(7):1757-64. 4. Grover GJ et al. Effects of different angiotensin-converting enzyme (ACE) inhibitors on ischemic isolated rat hearts: relationship between cardiac ACE inhibition and cardioprotection. J Pharmacol Exp Ther. 1991:257(3);919-29. 5. Borghi C et al. Evidence of a partial escape of renin-angiotensin-aldosterone blockade in patients with acute myocardial infarction treated with ACE inhibitors. J Clin Pharmacol. 1993;33(1):40-5. 6. Cushman DW et al. Differentiation of angiotensin-converting enzyme (ACE) inhibitors by their selective inhibition of ACE physiologically important target organs. Am J Hypertens. 1989;2(4):294-306. 7. Frascarelli S et al. Cardioprotective effect of zofenopril in perfused rat heart subjected to ischemia and reperfusion. J Cardiovasc Pharmacol. 2004;43(2):294-9. 8. Scribner AW et al. The effect of angiotensin-converting enzyme inhibition on endothelial function and oxidant stress. Eur J Pharmacol. 2003;482(1-3):95-9. 9. Pasini AF et al. Effects sulfhydryl and non-sulfhydryl angiotensin-converting enzyme inhibitors on endothelial function in essential hypertensive patients. Am J Hypertens. 2007;20(4):443-50. 10. Buikema H et al. Comparison of zofenopril and lisinopril to study the role of the sulfhydryl-group in improvement of endothelial dysfunction with ACE-inhibitors in experimental heart failure. Br J Pharmacol. 2000;130(8):1999-2007. 11. Napoli C et al. Sulfhydryl angiotensin-converting enzyme inhibition induces sustained reduction of systemic oxidative stress and improves the nitric oxide pathway in patients with essential hypertension. Am Heart J. 2004;148(1):e5. 12. Napoli C et al. Long-term treatment with sulfhydryl angiotensin-converting enzyme inhibition reduces carotid intima-media thickening and improves the nitric oxide/oxidative stress pathways

106

BIBLIOGRAFIJA in newly diagnosed patients with mild to moderate primary hypertension. Am Heart J. 2008;156(6):1154.e1-8. 13. Napoli C et al. Beneﬁcial effects of ACE-inhibition with zofenopril on plaque formation and low-density lipoprotein oxidation in watanabe heritable hyperlipidemic rabbits. Gen Pharmacol. 1999;33(6):467-77. 14. Ferrari R et al. Protection of the ischemic myocardium by the converting-enzyme inhibitor zofenopril: insight into its mechanism of action. J Cardiovasc Pharmacol. 1992;20(5):694-704. 15. van Gilst WH. Captopril-induced increase in coronary ﬂow: an SH-dependent effect on arachidonic acid metabolism? J Cardiovasc Pharmacol. 1987;9 suppl 2:S31-6. 16. Ambrosioni E et al. Early treatment of acute myocardial infarction with angiotensin-converting enzyme inhibition: safety considerations. SMILE pilot study working party. Am J Cardiol. 1991;68(14):101D-110D. 17. Ambrosioni E et al. The effect of the angiotensin-converting-enzyme inhibitor zofenopril on mortality and morbidity after anterior myocardial infarction. The survival of myocardial infarction long-term evaluation (SMILE) study investigators. N Engl J Med. 1995;33(2):80-5. 18. Borghi C et al. Effects of the early administration of zofenopril on onset and progression of congestive heart failure in patients with anterior wall acute myocardial infarction. The SMILE study investigators. Survival of myocardial infarction long-term evaluation. AM J Cardiol. 1996;7(8):317-22. 19. Borghi C et al. Effects of the administration of an angiotensin-converting enzyme inhibitor during the acute phase of myocardial infarction in patients with arterial hypertension. SMILE study investigators. Survival of myocardial infarction long-term evaluation. Am J Hypertens. 1999;12(7):665-72. 20. Borghi C et al. Effects of the early ACE inhibition in diabetic nonthrombolyzed patients with anterior acute myocardial infarction. Diabetes Care. 2003;26(6):1862-8. 21. Borghi C et al. Effects of early treatment with zofenopril in patients with myocardial infarction and metabolic syndrome: the SMILE study. Vasc Health Risk Manag. 2008;4(3):665-71. 22. Borghi C et al. Serum cholesterol levels on admission and survival in patients with acute myocardial infarction treated with zofenopril: a post hoc analysis of the Survival of Myocardial Infarction Long-

Term Evaluation trial. Fundam Clin Pharmacol. 2009;23(5):641-18. 23. Borghi C et al. Double-blind comparison between zofenopril and lisinopril in patients with acute myocardial infarction: results of the Survival of Myocardial Infarction Long-term Evaluation-2 (SMILE-2) study. Am Heat J. 2003;145(1):80-7. 24. Borghi C et al. Effects of early angiotensin-converting enzyme inhibition in patients with non-ST-elevation acute anterior myocardial infarction. Am Heart J. 2006;152(3):470-7. 25. Borghi C et al. Comparison between zofenopril and ramipril in combination with acetylsalicylic acid in patients with left ventricular systolic dysfunction after acute myocardial infarction: result of a randomized, double-blind, parallel-group, multicenter. European study (SMILE-4). Clin Cardiol. 2012;35(7):416-23. 26. The Consensus trial study group. Effects of enalapril on mortality in severe congestive heart failure. Results of the cooperative North Scandinavian enalapril survival study (CONSENSUS). The CONSENSUS Trial Study Group. N Engl J Med. 1987;316:1429-53. 27. The SOLVD Investigators. Effect of enalapril on survival in patients with reduced left ventricular ejection fractions and congestive heart failure. The SOLVD Investigators. N Engl J Med. 1991;325:293302. 28. Packer M et al. Comparative effects of low and high doses of the angiotensin-converting enzyme inhibitor, lisinopril on morbidity and mortality in chronic heart failure. ATLAS Study Group. Circulation. 1999;100(23)2312-8. 29. Effect of ramipril on mortality and morbidity of survivors of acute myocardial infraction with clinical evidence of heart failure. The acute infarction ramipril efﬁcacy (AIRE) study investigators. Lancet. 1993;342;(8875):821-8. 30. Pfeffer MA et al. Effect of captopril on mortality and morbidity in patients with left ventricular dysfunction after myocardial infarction. Results of the survival and ventricular enlargement trial. The SAVE Investigators. N Engl J Med. 1992;327:66977. 31. Køber L et al. A clinical trial of the angiotensin-converting-enzyme inhibitor trandolapril in patients with left ventricular dysfunction after myocardial infarction. Trandolapril cardiac evaluation (TRACE) Study Group. N Engl J Med. 1995;333:1670-6. 32..GISSI-3: effects of lisinopril and transdermal glyceryl trinitrate singly and together on 6-week mortality and ven-

N M K

tricular function after acute myocardial infarction. Gruppo Italiano per lo sudio della sopravvivenza nell’infarto miocardico. Lancet. 1994;7343(8906):1115-22. 33. ISIS-4: a randomised factorial trial assessing early oral captopril, oral mononitrate, and intravenous magnesium sulphate in 58,050 patients with suspected acute mycocardial infarction. ISIS-4 (fourth international study of infarct survival) Collaborative group. Lancet. 1995;345(8951):669-85. 34. Swedberg K et al. Effects of the early administration of enalapril on mortality in patietns with acute myocardial infarction. Results of the cooperative new Scandinavian enalapril survival study II (CONSENSUS II). N Engl J Med. 1992;327(10):67884. 35. Staessen JA et al. Implications of recently published trials of blood pressure-lowering drugs in hypertensive or high-risk patients. Hypertension. 2010;55(4):819-31. 36. Manolis AJ. Cardioprotective properties of bradykinin: role of the B(2) receptor. Hypertens Res. 2010;33(8):772-7. 37. Schmieder RE et al. A meta-analysis of the effects of treatment on left ventricular mass in essential hypertension. Am J Med. 2003;115(1):41-6. 38. Dahlöf B et al. Cardiovascular mobidity and mortality in the Losartan Intervention for endpoint reduction in hypertension study (LIFE): a randomized trial against atenolol. Lancet. 2002;359(9311):9951003. 39. Jamerson K et al. Benazepril plus amlodipine or hydrochlorothiazide for hypertension in High-Risk Patients. N ENgl J Med. 2008;359:2417-28. 40. Dahlöf B et al. Prevention of cardiovascular events with an antihypertensive regimen of amlodipine adding perindopril as required versus atenolol adding bendroﬂumethiazide as required, in the Anglo-Scandinavian cardiac outcomes trial-blood pressure lowering arm (ASCOT-BPLA): a multicentre randomised controlled trial. Lancet. 2005;366(9489):895-906.

41. Williams B et al. Differential impact of blood pressure-lowering drugs on central aortic pressure and clinical outcomes: principal results of the conduit artery function evaluation (CAFÉ) study. Circulation. 2006;113(9):1213-25. 42. Morgan T et al. Effect of different antihypertensive drug classes on central aortic pressure. Am J Hypertens. 2004;17(2):118-23. 43. Manolis AJ et al. Arterial compliance in diabetic normotensive patients after angiotensin-converting enzyme inhibition therapy. Am J Hypertens. 2005;18(1):1822. 44. McEniery CM et al. Nebivolol increases arterial distensibility in vivo. Hypertension. 2004;44(3):305-10. 45. Braunwald E et al. Angiotensin-converting-enzyme inhibition in stable coronary artery disease. N Engl J Med. 2004;351:2058-68. 46. Fox KM et al. Efficacy of perindopril in reduction of cardiovascular events among patients with stable coronary artery disease: randomised, double-blind, placebo-controlled, multicentre trial (the EUROPA study). Lancet. 2003;362(9386):782-8. 47. Pitt B. ACE inhibitors for patients with vascular disease without left ventricular dysfunction-may they rest in PEACE? N Engl J Med. 2004;351(20):2115-17. 48. Desideri G et al. Different effects of angiotensin converting enzyme inhibitors on endothelin-1 and nitric oxide balance in human vascular endothelial cells: evidence of an oxidant-sensitive pathway. Mediators Inﬂamm. 2008;2008:305087. 49. Lupi R et al. The direct effects of the angiotensin-converting enzyme inhibitors, zofenoprilat and enalaprilat, on isolated human pancreatic islets. Eur J Endocrinol. 2006;1542(2):355-61. 50. Borghi C et al. Zofenopril and ramipril and acetylsalicylic acid in postmyocardial infarction patients with left ventricular systolic dysfunction: a retrospective analysis in hypertensive patients of the SMILE-4 study. J Hypertens. 2013;31(6):1256-64.

51. McMurray JJ. ACE inhibitors in cardiovascular disease – unbeatable? N Engl J Med. 2008;358(15):1615-6. 52. Savarese G et al. A meta-analysis reporting effects of angiotensin-converting enzyme inhibitors and angiotensin receptor blockers in patients without heart failure. J Am Coll Cardiol. 2013;61(2):131-42. 53. van Vark LC et al. Angiotensin-converting enzyme inhibitors reduce mortality in hypertension: a meta-analysis of randomized clinical trials of renin-angiotensin-aldosterone system inhibitors involving 158,998 patients. Eur Heart J. 2012;33(16):2088-97. 54. Verma J et al. Plasma renin activity predicts cardiovascular mortality in the heart outcomes prevention evaluation (HOPE) study. Eur Heart J. 2011;32(17):2135-42. 55. Oral captopril versus placebo among 14,962 patients with suspected acute myocardial infarction: a multicentre, randomized, double blind, placebo controlled clinical trial. . Chinese Cardiac study (CCS1) Collaborative Group. Chin Med J. (Engl) 1997;110(11):834-8. 56. Borghi C et al. Effects of zofenopril on myocardial ischemia in post-myocardial infarction patients with preserved left ventricular function: the Survival of Myocardial Infarction Long-term Evaluation (SMILE)-ISCHEMIA study. Am Heart J. 2007;153(3):445.e7-14. 57. Stone PH. Ischemia dictates outcome, not symptoms. J Am Coll Cardiol. 2013;61(7):712-3. 58. SMILE Pooled Analysis, J Am Coll Cardiol 2013 (abstract). 59. Westendorp B et al. Hydrochlorothiazide increases plasma or tissue angiotensin-converting enzyme-inhibitor drug levels in rats with myocardial infarction: differential effects on lisinopril and zofenopril. Eur J Pharmacol. 2005;527(13):141-9.

ZA SVE ZAINTERESOVANE Za pravilnu upotrebu ovog proizvoda potrebno je pročitati tehničku dokumentaciju (npr. uputstvo za pacijenta i SPC) koje je odobreno u vašoj zemlji od strane nadležnih lokalnih regulatornih organa.

INFORMACIJA ZA LJEKARE Od našeg lokalnog predstavnika možete tražiti primjerak bilo kojeg dokumenta iz pomenute tehničke dokumentacije. Napominjemo da se sadržaj ovih materijala može koristiti samo ako je u skladu sa lokalnim propisima.

107

N M K

iabetes mellitus je metabolička bolest savremenog načina življenja. Predstavlja hroničnu i neizlječivu bolest koja, kada je dobro regulisana, odlaže pojavu komplikacija i poboljšava kvalitet života pacijenata. Etiološka klasifikacija dijabetesa podrazumijeva četiri tipa: • Tip 1 • Tip 2 • Drugi specifični tipovi • Gestacijski dijabetes Gestacijski dijabetes Predstavlja intoleranciju ugljenih hidrata u toku postojeće trudnoće. Važno je prepoznati i liječiti gestacijski dijabetes jer u protivnom se suočavamo sa lošim perinatalnim ishodom trudnoće (1). Prije ere inzulina u terapiji gestacijskog dijabetesa 30% dijabetičnih trudnica je umiralo, a 40% novorođenčadi od dijabetičnih majki nije preživljavalo novorođenački period (2). Gestacijski dijabetes se razvija u 1-14% svih trudnoća, a incidenca raste paralelno sa porastom pretilosti u populaciji. Gestacijski dijabetes predstavlja 88% svih dijabetesa u trudnoći. Fiziološki, u toku trudnoće, kod trudnica imamo u prvom trimestru trudnoće pod dejstvom estrogena i progesterona jutarnje hipoglikemije, postprandijalne hiperglikemije, kompenzatorne hiperinzulinemije te normalnu ili povećanu inzulinsku osjetljivost. Trudnoća povećava potrebu za inzulinom. Drugi i treći trimestar trudnoće karakteriziran je inzulinskom rezistencijom, koja svoj maksimum dostiže između 24. i 28. gestacijske nedjelje. Pod dejstvom hormona koje luči posteljica: humani placentarni laktogen, progesteron, hormon rasta, kortizol, prolaktin, horionski gonadotropin i estrogen, povećava se razgradnja masti u energetske svrhe i povećava u krvi nivo slobodnih masnih kiselina (SMK) i ketona. Kao izvor energije koriste se masne kiseline, a glukoza se štedi i gomila u krvi, što dovodi do trajne hiperglikemije. Ovi hormoni posteljice imaju kontrainzularno djelovanje i povećavaju rizik od inzulinske rezistencije (3). U dijabetičnih kao i u nedijabetičnih trudnica glukoza iz majčine krvi prolazi kroz posteljicu radi podmirivanja energetskih potreba rastuće posteljice i ploda. Ovaj prelazak glukoze srazmjeran je njenoj koncentraciji u majčinoj krvi. Što je nivo šećera u krvi majke veći, to će i plod dobiti više šećera. A potrebe ploda za šećerom se povećavaju sa njegovim rastom i najveće su u trećem tromjesečju trudnoće. Sa rastom ploda i trajanjem trudnoće, povećavaju se i majčine potrebe za inzulinom. U trudnica sa gestacijskim dijabetesom u drugoj polovini trudnoće postoji povećana 108

Mjesto i uloga metformina u terapiji gestacijskog dijabetesa Kanita Ibrahimpašić, spec. interne medicine, Sanela Halilović-Šuškić, spec. interne medicine, Džemal Ibričević, ginekolog

Sažetak: Gestacijski dijabetes predstavlja intoleranciju ugljenih hidrata u toku postojeće trudnoće. Važno je prepoznati i liječiti gestacijski dijabetes, jer u protivnom se suočavamo sa lošim perinatalnim ishodom trudnoće. Razvija u 1-14% svih trudnoća, a incidenca raste paralelno sa porastom pretilosti u populaciji. Gestacijski dijabetes predstavlja 88% svih dijabetesa u trudnoći. U osnovi, radi se o grešci u inzulinskoj sekreciji, koja se ispoljava pod pritiskom inzulinske rezistencije u toku trudnoće. Riziko faktori razvoja gestacijskog dijabetesa u trudnoći su životna dob trudnice iznad 30 godina i gojaznost prije trudnoće (ITM iznad 27 kg/m2). Trudnicama sa rizikom obavezno je uraditi skrining za dijagnozu gestacijskog dijabetesa na prvom prenatalnom pregledu, a ako je skrining negativan, ponoviti ga u periodu između 24. i 28. gestacijske nedjelje. Diskusija: Primarni terapijski postupak u liječenju gestacijskog dijabetesa predstavlja dijetalni režim prehrane trudnice i umjerena ﬁzička aktivnost. Ako nakon dvije sedmice promjene životnog stila nemamo zadovoljavajuću regulaciju glikemije, počinjemo sa medikamentoznim tretmanom inzulinom. Od oralnih antidijabetika u kliničkoj praksi je upotreba metformina. U više kliničkih studija pokazana je njegova pozitivna uloga u tretmanu gestacijskog dijabetesa trudnice, neškodljivost za fetus, nema uticaja na veću pojavu neonatalnih komplikacija i ishod poroda. Zaključak: Kako metformin klinički pokazuje dobre rezultate u liječenju gestacijskog dijabetesa, nema štetan uticaj na fetus, ali još nije svrstan u preporuke za bezbjedno liječenje, savjetuje se upoznati pacijenticu sa preporukama i iskustvima te zajedno donijeti odluku o daljem liječenju.

sklonost hipoglikemiji i ketonuriji u vrijeme gladovanja, tj. između obroka. Na pad nivoa šećera u krvi u njih se znatno poveća lučenje placentarnog laktogena, koji povećava razgradnju masti u energetske svrhe. Posljedice ovog metaboličkog preokreta su trajna hiperglikemija i preobilan prelazak glukoze kroz posteljicu, što nosi određene rizike za plod. Može se zaključiti da je gestacijski dijabetes, ipak, posljedica greške u inzulinskoj sekreciji, koja se ispoljava pod pritiskom inzulinske rezistencije u toku trudnoće. Trudnoća je za gestacijski dijabetes svojevrstan fiziološki test opterećenja. Od veličine greške u inzulinskoj sekreciji zavisi tok gestacijskog dijabetesa tokom trudnoće i u periodu neposredno nakon porođaja, a od izloženosti dijebetesnim riziko fakotrima zavisan je njegov kasniji tok (4). Bez obzira na znatno veću učestalost, gestacijski dijabetes manje komplikuje trudnoću od dijabetesa utvrđenog prije trudnoće. Perinatalno obolijevanje i smrtnost nisu mno-

go učestaliji u trudnica sa dobro regulisanim gestacijskim dijabetesom nego u nedijabetičnih trudnica. Makrosomija ili povećan rast fetusa je najčešća komplikacija gestacijskog dijabetesa koji nije bio pod odgovarajućom kontrolom. Riziko faktori razvoja getacijskog dijabetesa u trudnoći su: životna dob trudnice iznad 30 godina, gojaznost prije trudnoće (ITM iznad 27 kg/m2), gestacijski dijabetes u prethodoj trudnoći, dijabetes u porodici (posebno majka), trajna glikozurija, glukoza u plazmi na tašte iznad 5,8 mmol/L ili 2h nakon obroka iznad 7,8 mmol/L, krupna beba u prethodnoj trudnoći (iznad 4000 grama), kongenitalna anomalija u novorođenčeta iz prethodne trudnoće, neobjašenjena intrauterina smrt fetusa u prethodnoj trudnoći, spontani pobačaji (5). Dijagnoza gestacijskog dijabetesa S obzirom na mogući uticaj na ishod trudnoće i zdravlje majke i fetusa, veoma je važ-

N M K

na rana dijagnoza gestacijskog dijabetesa. The International Association of the Diabetes and Pregnancy Study Groups (IADPSG), na osnovu zaključaka HAPO istraživanja (Hyperglycemia Adverse Pregnancy Outcome), donijela je konsensus o kriterijima za dijagnosticiranje gestacijskog dijabetesa (6). Trudnicama sa rizikom obavezno je uraditi skrining za dijagnozu gestacijskog dijabetesa na prvom prenatalnom pregledu, a ako je skrining negativan, ponoviti ga u periodu između 24. i 28. gestacijske nedjelje.

Terapija gestacijskog dijabetesa Primarni terapijski postupak u liječenju gestacijskog dijabetesa predstavlja dijetalni režim prehrane trudnice i umjerena fizička aktivnost, ukoliko je dozvoljena od strane ginekologa. Ako nakon dvije sedmice promjene životnog stila nemamo zadovoljavajuću regulaciju glikemije, počinjemo sa medikamentoznim tretmanom. U terapiji se koriste inzulinski preparati i to u intenziviranom inzulinskom tretmanu sa kratkodjelujućim inzulinima prije obroka

proizvodnju i normalizira energetsku ravnotežu u ćelijama (12).

Prikaz mehanizma djelovanja metformina na nivou hepatocita u procesu glukoneogeneze

Metformin uz pomoć organskog katjonskog transportera otpočinje aktivaciju AMPK te time, utičući na niz procesa, smanjuje glukoneogenezu (13,14).

Diabetes Care. 2013.

Za dijagnosticiranje gestacijskog dijabetesa potrebno je da bar jedna od izmjerenih vrijednosti glukoze bude veća od navedenih graničnih vrijednosti. Manifestni dijabetes u trudnoći je kada je glukoza u plazmi natašte > 7 mmol/l, a dva sata nakon 75 gr glukoze > 11,1 mmol/l. Mjerenje glikemija treba obavljati više puta u toku dana a veliku ulogu u samokontroli gestacijskog dijabetesa ima i kontinuirani glikemijski monitoring. Dugogodišnjim praćenjem trudnica pokazalo se da oko 50% vremena trudnica provede u normoglikemijskom stanju. Srednja vrijednost glikemije u dnevnom profilu ne bi trebalo da bude veća od 7,0 mmol/l. Korigovanje terapije uz kontrolu glikemija kontinuiranim glikemijskim monitoringom makrosomija u trudnoći može biti smanjena za 30 percentila (7). Osim mjerenja vrijednosti glikemija, potrebno je mjeriti i vrijednosti HbAlc u toku trudnoće. Kako su u normalnim trudnoćama česte hipoglikemije zbog kretanja glukoze u pravcu fetusa, a životni vijek eritrocita kraći u trudnoći, tako vrijednosti HbA1c nisu bile preporučene kao dijagnostički kriterij za dijagnosticiranje gestacijskog dijabetesa, ali su pokazatelj terapijskog efekta njegovog liječenja. HbA1c ne može zamijeniti OGTT za dijagnozu gestacijskog dijabetesa, ali može se koristiti u kombinaciji sa OGTT-om da bi se izbjegla potreba za OGTT-om velikom broju trudnica. Prema IADPSG, HbA1c> 5,95% može se koristiti za dijagnosticiranje GDM u trudnica s visokom specifičnošću (8).

i dugodjelujućim inzulinom, detemir inzulini, pred spavanje ili u kontinuiranom inzuliskom tretmanu, inzulinskim pumpama. Doza inzulina se individualno dozira (9). Od oralnih antidijabetika u kliničkoj praksi je upotreba metformina. U više kliničkih studija pokazana je njegova pozitivna uloga u tretmanu gestacijskog dijabetesa i neškodljivost za fetus, ishod poroda i neonatalnih komplikacija (10). Za trudnice sa gestacijskim dijabetesom ciljne terapijske vrijednosti glikemije natašte treba da budu < 5,3 mmol/l, jedan sat poslije obroka < 7,8 mmol/l, a dva sata nakon obroka < 6,7 mmol/l, prema preporukama The Fifth International Workshop-Conference on Gestational Diabetes. Vrijednosti HbA1c ne bi smjele biti < 6%. Ciljne terapijske vrijednosti za trudnice sa ranije verificiranim dijabetesom iznose za glikemije natašte, prije spavanja i u toku noći os 3,3-5,4 mmol/l, a za postprandijalne od 5,5-7,1 mmol/l. Metformin Lijek metformin se još od 1958. godine koristi za liječenje dijabetesa. Metformin je bigvanid i najčešći je propisani oralni lijek za liječenje bolesnika s dijabetesom tipa 2. Glavni farmakološki učinak metformina je smanjenje jetrene glukoneogeneze.(11) Osim toga, poboljšava osjetljivost na inzulin, ima pozitivan učinak na profil lipida, endotelnu funkciju i kontrolu tjelesne težine. Istraživanja su pokazala da metformin ispoljava svoje pozitivne učinke metabolizma kroz AMP - aktiviranu protein kinazu (AMPK) koja je ćelijski energetski regulator koji aktivira ATP

Diskusija Još 1952. godine Jorgen Pedersen je iznio hipotezu i pretpostavio da hiperglikemija majke dovodi do fetusne hiperglikemije i izazva pretjerani fetalni odgovor na inzulin. Od tada kreće niz studija o patofiziološkim posljedicama dijabetesa tokom trudnoće. Rowan i saradnici su 2008. godine izveli MIG studiju (Metformin versus Insulin for the treatment of Gestational diabetes) sa 751 trudnicom kojoj je dijagnosticiran gestacijski dijabetes. Praćenjem trudnoće, poroda i fetusa došlo se do zaključka da u tretmanu gestacijskog dijabetesa metforminom, inzulinom, ili u kombinaciji, nije došlo do pojave perinatalnih komplikacija ili kongenitalnih malformacija fetusa (15). The Offspring Follow-Up (MiG TOFU), studija koja predstavlja nastavak i dalje praćenje djece rođene iz trudnoća majki koje su bile uključene u MIG studiju. Praćen je razvoj djece dvije godine nakon što su intrauterino bila izložena dejstvu metformina. Došlo se do zaključka da nije došlo do pojave pojačane gojaznosti u te djece u poređenju sa djecom čije su majke bile tretirane samo inzulinom (16). The Hyperglycemia and Adverse Pregnancy Outcome (HAPO) Study dovodi u snažnu vezu vrijednosti glikemije majke sa porođajnom težinom fetusa, CRP pupčanika i postotak udjela masti u tjelesnoj težini fetusa za više od 90 percentila. Studija sa 25 000 žena u trećem trimestru trudnoće sa gestacijskim dijabetesom, multinacionalna, dokazuje da vrijednosti glikemije natašte i postprandijalne glikemije treba da budu niže od do tada preporučenih vrijednosti (17). Više kliničkih studija je pokazalo da kod ostvarenih trudnoća sa PCOS-om nije došlo do negativnih promjena za majku i fetus ia109

N M K

ko su u toku trudnoće nastavile liječenje sa metforminom (18). Finski istraživači objavili su istraživanje koje je obuhvatilo 100 trudnica s gestacijskim dijabetesom koji je dijagnosticiran u prosjeku u 23. sedmici trudnoće, a vrijednosti glukoze nisu se normalizirale unatoč preporučenoj dijetalnoj prehrani. Trudnice su slučajnim odabirom razvrstane u dvije skupine, od kojih je jedna liječena inzulinom a druga skupina trudnica metforminom. Trudnice su započele s terapijom u 30. sedmici trudnoće. Parametri ishoda obuhvatali su pojavu neonatalne makrosomije - “large-for-gestational-age (LGA) “ djece, te neonatalni morbiditet. Istraživanja su pokazala da upotreba metformina u liječenju gestacijskog dijabetesa nije bila povezana s perinatalnim komplikacijama te da su trudnice prihvaćale terapiju metforminom radije nego inzulinsku terapiju (19). Retrospektivna studija u UK sa 592 trudnice sa gestacijskim dijabetesom ukazala je da su tretirane metforminom trudnice bile efikasno i sigurno liječene. Imale su manju incidencu makrosomije, manji broj djece rođene sa visokom porođajnom težinom i manji broj poroda završenih sekcijom od onih tretiranih inzulinom (20). Rađena je i laboratorijska studija uticaja prekomjerne konzumacije fruktoze tokom trudnoće pacova, gdje je došlo do povećanog rizika za razvoj gestacijskog dijabetesa i naknadne preeklampsije te pokazano da metformin sprečava loš ishod trudnoće izazvane fruktozom. Zaključak Kako metformin klinički pokazuje dobre rezultate u liječenju gestacijskog dijabetesa trudnice, nema štetan uticaj na fetus, ali još nije svrstan u preporuke za bezbjedno liječenje, savjetuje se upoznati pacijenticu sa preporukama i iskustvima te zajedno donijeti odluku o daljem liječenju. Literatura

2010;33:S62–S69. 6.

IADPSG Consensus Panel. International Association for the Diabetes and Pregnancy Study Groups Recommendations on the Diagnosis and Classification of Hyperglycaemia in Pregnancy. Diabetes Care 2010;33:676-682.

Daphne N Voormolen, J Hans DeVries, Arie Franx, Ben WJ Mol, and Inge M Evers Effectiveness of continuous glucose monitoring during diabetic pregnancy (GlucoMOMS trial); a randomised controlled trial. Diabetes Care 2010;33:676-682.

World Health Organisation. Use of glycated haemoglobin (HbA1c) in diagnosis of diabetes mellitus: World Health Organisation; 2011 6.

Tertti K, Ekblad U, Vahlberg T, Ronnemaa T., Comparison of metformin and insulin in the treatment of gestational diabetes: A retrospective, case-control study. Rev Diabet Stud, 2008. 5: 95–101.

10. Goh JE, Sadler L, Rowan J., Metformin for gestational diabetes in routine clinical practice.Diabet Med. 2011.28: 1082–1087. 11. Glueck CJ, Wang P, Kobayashi S, Philips H, Sieve-Smith L. Metformin therapy throughout pregnancy reduces the development of gestational diabetes in women with polycystic ovary syndrome.Fertil Steril. 2002;77:520–5. 12. Zhou G, Myers R, Li Y, Chen Y, Shen X, et al. Role of AMP-activated protein kinase in mechanism of metformin action. J Clin Invest 108: 1167–1174. 13. Long YC, Zierath JR., AMP-activated protein kinase signaling in metabolic regulation. J Clin Invest, 2006. 116: 1776–1783. 14. Charles B, Norris R, Xiao X, Hague W. Population pharmacokinetics of metformin inlate pregnancy. Drug Monit. 2006;28:67–72. 15. Rowan JA, Hague WM, Gao W, Battin MR, Moore MP., MiG Trial Investigators Metformin versus insulin for the treatment of gestational diabetes. N Eng J Med. 2008;358:2003–15. 16. Goh JE, Sadler L, Rowan J. Metformin for gestational diabetes in routine clinical practice. Diabet Med. 2011;28:1082–7. 17. The HAPO Study Cooperative Research Group. Hyperglycemia and Adverse Pregnancy Outcome (HAPO) Study: associations with neonatal anthropometrics. Diabetes Care 2009;58:453–45. 18. Glueck CJ, Wang P, Goldenberg N, Sieve-Smith L. Pregnancy outcomes among women with polycystic ovary syndrome treated with metformin. Hum Reprod. 2002;17:2858–64. 19. Ijas H, Vaarasmaki M, Morin-Papunen L, Keravuo R, Ebeling T, et al. Metformin should be considered in the treatment of gestational diabetes: A prospective randomised study. BJOG 118: 880–885.

izom naučnih studija utvrđena je jaka povezanost između pušenja i pojave određenih oboljenja. Posljedice pušenja i njegovog uticaja na sve organe i organske sisteme u tijelu i predstavlja veliku opasnost po zdravlje ljudi. Usna šupljina prva je u organizmu izložena uticaju duhanskog dima. Kod osoba koje puše duhan javlja se niz promjena na usnoj šupljini. Promjene obično zahvataju cijelu sluznicu usne šupljine, ali su ipak najizraženije na sluznici tvrdog i mekog nepca. Uticaj pušenja na oralno zdravlje ima za posljedicu niz promjena na oralnim sluznicama, u vidu bijelih lezija, a najčešće su kandidijaza, oralni lichen planus, oralna leukoplacija, morsicatio mocosae oris, palatitis nicotinika. Pušenje ostavlja posljedice na imuni sistem, tako da pušači imaju smanjen broj limfocita i kao i poremećenu funkciju neutrofila, kao i poremećenu proizvodnju protivupalnih citokina i imunoglobulina. Ovakav nalaz posljedica je lokalnog suprimiranog imunološkog odgovora. Pristup ovom problemu, koji edukacionim programima treba spriječiti. Pušenje bi trebalo postati integralni dio općeg obrazovanja zbog svega spomenutog, savjetovanje o prestanku pušenja treba postati sastavni dio brige o oralnom zdravlju pacijenta. Cilj rada Utvrdili smo postojanje bijelih lezija na oralnim sluznicama, odredili vrijednosti T i B limfocita kod pušača, studentske populacije, i izvršili korelaciju imeđu pušenja i vrijednosti limfocita sa izgledom sluznice oralnog kaviteta. Rezultati istraživanja Testiranjem korelacije između procenta pušača i nepušača u ukupnom broju od 120 i srednjih vrijednosti limfocita istog uzorka nađena je pozitivna korelacija među posmatranim grupama sa 0,62596.

Đelmiš J, Ivanišević M, Juras J, Herman M. Dijagnoza hiperglikemije u trudnoći. Gynaecol Perinatol 2010;19:86-89.

Harder T, Franke K, Kohlhoff R, Plagemann A. Maternal and paternal family history of diabetes in women in gestational diabetes or insulin-dependent diabetes mellitus type 1.Gynecol Obstet Invest 2001:51:160-4.

Sacks DB, Arnold M, Bakris GL, Bruns DE, Horvath AR, Kirkman, MS, Lernmark A, Metzger BE, Nathan DM. Guidelines and Recommendations for Laboratory Analysis in the Diagnosis and Management of Diabetes Mellitus. Clin Chem 2011;57:e1-e47.

The HAPO Study Cooperative Research Group. Hyperglycemia and Adverse Pregnancy Outcomes. N Engl J Med 2008;358:1991-2002.

Korelacija između pušenja i izgleda sluznice oralnog kaviteta i vrijednosti limfocita pušača

American Diabetes Association. Diagnosis and classification of diabetes mellitus. Diabetes Care.

Korelacija između promjena na oralnoj sluznici pušača i T i B limfocita pušača

110

Graﬁkon 1. Pušači i nepušači i referentne vrijednosti limfocita pušača i nepušača

20. Janet A. Rowan, Elaine C. Rush, Victor Obolonkin, Malcolm Battin, Trecia Wouldes, PHD, William M. Hague. Cellular and molecular mechanisms of metformin: an overview. Clin Sci (Lond). 2012

Orginalni rad objavljen - “Medicinski žurnal” Vol 19 br 3/2013

N M K

Vrijednosti limfocita T i B sa nalazom oralnih sluznica kod pušača studentske populacije The values of T and B lymphocytes with the ﬁndings of oral mucosa in smoker’s student population Nadija Kulo, Emina Nuković, Fans Fočo, Amira Dedić, Sebija Izetbegović, Tomislav Jukić, Jasenko Karamehić, Selma Mutevelić, Ognjen Riđić. The values of T and B lymphocytes with the ﬁndings of oral mucosa in smoker’s student population

Address: Nadija Kulo, MD Institute for students health care of the University of Sarajevo Patriotske lige 36, 71000 Sarajevo Bosnia and Herzegovina Phone:+ 387 61 212 448 Email: nadijakulo@hotmail.com Sažetak: U ovoj studiji autori su analizirali korelaciju između vrijednosti T i B limfocita sa promjenama na oralnoj sluznici kod pušača studentske populacije. Ciljevi istraživanja su da se utvrdi korelacija između vrijednosti T i B limfocita i promjena na oralnoj sluznici kod pušača i nepušača studentske populacije. Prospektivna, randomizirana studija, sprovedena na Zavodu za zaštitu zdravlja studenata Univerziteta u Sarajevu. Evidentirali smo bijele lezije s aspekta kliničkog inspekcijskog pregleda u posebno kreiran anketni karton. Za utvrđivanje vrijednosti limfocita uzimali smo uzorak krvi za laboratorijsku analizu. Uzorak istraživanja je uključivao 120 studenata Univerziteta u Sarajevu starosti 18-26 godina. Studenti su bili podijeljeni u dvije grupe, 60 studenata pušača i 60 studenata nepušača. Ukupan broj pušača oba spola, na promijenjenoj oralnoj sluznici bio je 30 (50,00%), sa srednjom vrijednosti njihovih limfocita u ukupnom procentu od 31,57%. Odgovarajuća srednja vrijednost T limfocita pušača oba spola, ukupno, iznosila je 23,68%, a odgovarajuća srednja vrijednost B limfocita 7,89%. Našli smo pozitivnu korelaciju 0.625944 između ovih grupa. U našem istraživanju smo pronašli promjene na oralnoj sluznici kod 50% pušača, u poređenju sa nalazom promjena na oralnoj sluznici nađenih kod 10% nepušača. Rezultati su pokazali vrijednosti limfocita u referentnim granicama od 21.0 do 46.0. U perifernoj krvi vrijednosti T limfocita su 75% (3/4), a B limfocita su 25% (1/3). Korelacija ovisnosti o nikotinu (pušenju) mlade populacije, njihovog imunološkog sistema i ekvivalenta T i B limfocita kao medijatora celularnog i humoralnog imuniteta, upućuje na skrining preglede oralnih sluznica i preventivne edukacione programe za odvikavanje od ove ovisnosti. Ključne riječi: T i B limfociti, oralna sluznica, pušači, studentska populacija

Ukupan broj pušača, oba spola, na promijenjenoj oralnoj sluznici bio je 30 (50,00%) sa srednjom vrijednosti njihovih limfocita u ukupnom procentu od 31,57%. Odgovarajuća srednja vrijednost T limfocita pušača, oba spola, ukupno, iznosila je 23,68%, a odgovarajuća srednja vrijednost B limfocita 7,89%. Tabela 1. Korelacija između promjena na oralnoj sluznici, pušača i T i B limfocita pušača

PUŠAČI

Promjene na oralnoj sluznici

Pušači

T limfociti

B limfociti

Limfociti ukupno

Spol

Muškarci

45,45

22,67

7,56

30,23

Žene

52,63

24,26

8,09

32,35

Srednja vrijednost

50,00

23,68

7,89

31,57

Koeﬁcijent korelacije =0,625944

111

N M K Graﬁkon 2 . Korelacija između promjena na oralnoj sluznici, pušača i T i B limfocita pušača

Slika 1

Testiranjem korelacije između pušača oba spola, ukupno (30) kod promjena na oralnoj sluznici i odgovarajućih srednjih vrijednosti T limfocita (23,68%), odnosno B limfocita (7,89%), nađena je pozitivna korelacija od 0,625944 među posmatranim grupama. Vrijednosti su niže od srednjih vrijednosti T i B limfocita pušača na nepromijenjenoj oralnoj sluznici. Testiranjem razlike između nepušača oba spola, ukupno šest kod promjena na oralnoj sluznici i odgovarajućih srednjih vrijednosti T limfocita (25,86%), odnosno B limfocita (8,62%), nađena je negativna korelacija od -0,625953 među posmatranim grupama. Graﬁkon 3. Korelacija između promjena na oralnoj sluznici, T i B limfocita nepušača

Srednje vrijednosti T i B limfocita kod nepušača, oba spola, su više u odnosu na srednje vrijednosti pušača, iako su također nađene na promijenjenoj oralnoj sluznici. Slika 2. Promjene na oralnoj sluznici jezika kod pušača (originalan snimak)

Pušenje direktno utiče na promjenu oralne sluznice, što se može vidjeti i na fotografijama gdje je sluznica opalescentna, bjeličasta, dok je kod nepušača svjetloružičasta i transparentna, iako je promijenjena. Korelacija promjena na oralnoj sluznici pušača i nepušača, ukupno, u odnosu na vrijednost T limfociti pušača i nepušača, ukupno 112

N M K

Kod promjena na oralnoj sluznici pušača i nepušača oba spola, ukupno 36 srednja vrijednost T limfocita istog uzorka iznosila je 24,77%. Posmatrano u odnosu na spol na promijenjenoj oralnoj sluznici prevalenca broja žena pušača i nepušača (24) u pozitivnoj korelaciji je sa odgovarajuće većom srednjom vrijednosti T limfocita žena pušača i nepušača (24,96%). Tabela 2. Korelacija promjena na oralnoj sluznici pušača i nepušača ukupno u odnosu na vrijednost T limfociti pušača i nepušača ukupno

Pušači i nepušači

Spol

T limfociti

Muškarci

27,27

24,43

Žene

26,32

24,96

UKUPNO

25,00

24,77

Korelacija

0,625959

Korelacija između pušača i nepušača, B limfocita i promjene na oralnoj sluznici

Istovremeno je manji broj muškaraca pušača i nepušača – 12 imao odgovarajuće manju srednju vrijednost T limfocita muškaraca pušača i nepušača (24,43%), no ne postoji statistički signifikatna razlika među njima. Testiranjem korelacije između pušača i nepušača na promijenjenoj oralnoj sluznici u ukupnom broju od 36 i srednjih vrijednosti limfocita istog uzorka nađena je pozitivna korelacija među posmatranim grupama sa 0,625959. Testiranjem korelacije između pušača i nepušača, oba spola, kod promjena na oralnoj sluznici nađena je pozitivna korelacija od 0,625958 između pušača i nepušača oba spola i srednjih vrijednosti njima odgovarajućih limfocita. Tabela 3. Korelacija između pušača i nepušača, B limfocita i promjene na oralnoj sluznici

Pušači i nepušači Spol

B limfociti

Muškarci

27,27

8,14

Žene

26,32

8,32

UKUPNO

25,00

8,26

Korelacija

0,625958

Korelacija između promjena na oralnoj sluznici, pušači i nepušači i limfociti, ukupno

Ukupan broj pušača i nepušača oba spola na promijenjenoj oralnoj sluznici bio je 36(100%) sa srednjom vrijednosti njihovih limfocita u ukupnom procentu od 33,03%. Odgovarajuća srednja vrijednost T limfocita pušača i nepušača, oba spola, na promijenjenoj oralnoj sluznici iznosila je 24,77%, a odgovarajuća srednja vrijednost B limfocita 8,26%. Tabela 4. Korelacija između promjena na oralnoj sluznici, pušači i nepušači i limfociti ukupno

Pušači i nepušači

Promjene na oralnoj sluzni.

T limfociti

B limfociti

Limfociti Ukupno

Spol

Muškarci

27,27

24,43

8,14

32,58

Žene

31,57

24,96

8,32

33,28

UKUPNO

120

100

24,77

8,26

33,03

Koeﬁcijent korelacije =0,625964

Testiranjem razlike između pušača i nepušača oba spola, ukupno 36, kod promjena na oralnoj sluznici i odgovarajućih srednjih vrijednosti T limfocita pušača i nepušača, ukupno (24,77%),odnosno B limfocita (8,26%), nađena je pozitivna korelacija od 0,625964 među posmatranim grupama oba spola na promijenjenoj oralnoj sluznici. Zaključak Na osnovu istraživanja više aspekata korelacija pušenja i vrijednosti limfocita T i B sa nalazom oralnih sluznica kod studentske populacije, gledano kroz ciljeve ovog rada, dobili smo rezultate koji pokazuju uticaj štetnosti pušenja na oralno zdravlje. Možemo zaključiti: Promjene na oralnim sluznicama značajno su prisutne kod pušača u odnosu na nepušače. Kod 50% pušača nađene promjene na oralnim sluznicama su u odnosu na 10% nađenih promjena kod nepušača. Posmatrano u odnosu na spol, promjene na oralnoj sluznici su značajnije prisutne kod žena pušača (52,6%) u odnosu na promjene na oralnoj sluznici kod muškaraca pušača (45,5%). Testiranjem razlika između pušača oba spola po modelu X2 nađena je razlika na nivou p<0,005 (X2=12) za žene u odnosu na muškarce. Jasno je vidljivo da su statističke vrijednosti T i B limfocita nepušača oba spola više u odnosu na srednje vrijednosti pušača. Vrijednosti T i B limfocita u krvi ispitanika su normalne referentne vrijednosti od 21,1 do 46,0, kod pušača i nepušaša oba spola mlade 113

N M K

studentske populacije. Srednja vrijednost procenta limfocita u uzorku studenata pušača bila je 31,57% i predstavlja normalnu vrijednost limfocita za ovaj uzrast. Nađene vrijednosti limfocita kretale su se od 39,6% do 22,6% kod muškaraca, odnosno od 45,3% do 19,0% kod žena i ne postoji statistički signifikantna razlika među njima (t-test manji od 0,080624). Testiranjem razlike između pušača oba spola u odnosu na vrijednosti T i B limfocita pušača po modelu t-test (Student) nađena je jedino razlika na nivou p<0,1 (t=1,72) između T i B limfocita u odnosu na sve pušače, ukupno. Korelacija između pušenja i promjena oralnih sluznica. Statistički značajno u većem postotku kod pušača (50%), nego kod nepušača(10%). Posmatrano u odnosu na spol na promijenjenoj oralnoj sluznici je veći procenat žena pušača (52,63%) u poređenju sa procentom muškaraca pušača (45,45%), ali ne postoji statistički signifikantna razlika među njima. Također, postoji nešto veći procenat žena nepušača (10,53%) u poređenju sa procentom muškaraca nepušača (9,09%), bez statistički značajne razlike među njima. Korelacija između pušenja i vrijednosti limfocita. Testiranjem razlike između vrijednosti T i B limfocita nepušača po modelu Student t-test nađena je razlika na nivou p<0,1(t=1,77). Srednje vrijednosti T i B limfocita kod nepušača više su kod muškaraca nego kod žena, no razlika nije signifikantna. Nasuprot tome, srednje vrijednosti T i B limfocita kod pušača niže su kod muškaraca nego kod žena, no razlika nije signifikantna. Ono što je jasno vidljivo je da su srednje vrijednosti T i B limfocita nepušača oba spola više u odnosu na srednje vrijednosti pušača. Korelacija između pušenja i vrijednosti limfocita poređenjem broja pušača oba spola i srednjih vrijednosti limfocita oba spola, nađeno je da kod pušača ukupno 60, srednja vrijednost limfocita iznosi 31,57%. Posmatrano u odnosu na spol, uočeno je da prevalenca procenta žena pušača 38(63,33%) odgovara višoj srednjoj vrijednosti limfocita žena pušača (32,35%), dok niži procenat muškaraca pušača 22(36,67%) odgovara nižoj srednjoj vrijednosti limfocita muškaraca pušača (30,23%). Testiranjem korelacije između pušača oba spola, ukupno 60(100%) i odgovarajuće srednje vrijednosti limfocita pušača nađena je pozitivna korelacija od 0,625944. U ukupnom uzorku izvršeno je poređenje broja nepušača oba spola sa odovarajućom srednjom vrijednosti limfocita nepušača. Nađeno je da kod nepušača u ukupnom broju od 60, srednja vrijednost limfocita nepušača iznosi 34,48%. Korelacija između pušenja i promjena oralnih sluznica i vrijednosti limfocita pu114

šača. Potvrđeno je da srednje vrijednosti T i B limfocita u krvi ispitanika oba spola su više u odnosu na srednje vrijednosti kod pušačača. Vrijedosti T i B limfocita pušača i nepušača predstavljaju normalnu vrijednost za ovu mladu populaciju. Testiranje je pokazalo da je kod promjena na oralnoj sluznici pušača oba spola ukupno nađen statistički značajno veći postotak pušača (50%), nego nepušača (10%), a srednja vrijednost T limfocita pušača je iznosila 23,68%. Posmatrano u odnosu na spol na promijenjenoj oralnoj sluznici je veći procenat žena pušača (52,63%) sa odgovarajuće višom srednjom vrijednosti T limfocita žena pušača (24,26%) u poređenju sa nižim procentom muškaraca pušača (45,45%) i odgovarajuće manjom srednjom vrijednosti T limfocita muškaraca pušača (22,67%), ali ne postoji statistički signifikantna razlika među njima. Testiranjem korelacije između pušača oba spola kod promjena na oralnoj sluznici nađena je pozitivna korelacija unutar posmatranih grupa u uzorku. Odnosno, niži procenat muškaraca pušača (45,45%) je u korelaciji sa nižom srednjom vrijednosti njihovih T limfocita (22,67%), a viši procenat žena pušača (52,63%) je u korelaciji sa višom srednjom vrijednosti T limfocita žena pušača (24,26%). T i B limfociti kao nosioci imuniteta imaju tedencu opadanja kod pušača. Korelacija ovisnosti o nikotinu (pušenju) mlade populacije i imunološkog sistema, ekvivalenta T i B limfocita medijatora celularnog i humoralnog imuniteta upućuje na skrining preglede oralnih sluznica i preventivne, edukacione programe za odvikavanje od ove ovisnosti. Literatura 1.

Zalihić A, Mulaosmanović-Zalihić M. Pušenje duhana bolest koja ubija. Sarajevo: Ministarstvo Kantona Sarajevo, 2008: pp 4-28. 2. Biočina-Lukenda D. Najčešći simptomi i bolesti oralne sluznice – kako ih prepoznati i liječiti. Zagreb: Zavod za oralnu patologiju; Stomatološki fakultet Sveučilišta u Zagrebu. www.cybermed.hr/.../najcesci_simptomi_i_bolesti_oralne_sluznice_k... 3. Topić B. Diferencijalna dijagnozai terapijabolesti oralnih sluznica. SarajevoStomatološki fakultet Univerziteta 2004; 115-119. 4. Dedić A. Autoimune oralne bolesti: Praktikum. Sarajevo: Institut za naučnoistraživački rad i razvoj KCUS, 2010: pp 70. (Univerzitetsko izdanje) 5. Topić B. Stomatološka praksa i bolesti pojedinih organskih sustava. Zagreb; Sarajevo: Stomatološki fakultet Univerziteta Sarajevo; Medicinska naklada, 2008. 6. Džajić D. Obolenja usta i mekih tkiva. Gornji Milanovac: Dečje novine, 1998. 7. Đajić D, Đukanović D. Bolesti usta. 9. izmenjeno i dopunjeno izd. Beograd: Elit – Medica, 2006: str. 393. (Univerzitetski udžbenik) 8. Juras D. Suhoća usta.www.plivazdravlje.hr/aktualno/clanak/6349/Suhoca-usta.html 9. Karamehić J, Dizdarević Z. i saradnici. Klinička imunologija. Sarajevo: Svjetlost, 2007: str. 53-60; 149; 765. 10. Allegreti N, Andreis I, Čulo F, Marušić M, Taradi M. Imunologija. 4.izd. Zagreb: Školska knjiga, 1991. 11. Stošić Lj, Nikić D, Nikolić M, Milutinović S, Stanković A. Određivanje kotinina u urinu školske dece kao indikator izloženosti duvanskom dimu. Niš: Institut za zaštitu zdravlja; Univerzitet u Nišu; Medicinski fakultet, 2006. FACTA UNIVERSITATIS Series:

Medicineand Biology 2006;13(2): pp. 119 - 122 12. Tobacco atlas.Zeneva: WHO, 2002 13. Brailo V. Uloga sline u očuvanju oralnog zdravlja: stručni rad. Zagreb: Stomatološki fakultet Sveučilišta Zagreb, 2007. 14. Marinković S. Mladi i pušenje. Beograd: Rad, 2007. 15. Petrović V. Atlas oralne hirurgije. Beograd: DataStatus, 2006. 16. Arifhodžić F, Cekić-Arambašin A, Čokorilo N, Dautović S, Dedić A, Gubor D, Malić M, Piranić H, Šalamon T. Oralna medicina. Sarajevo: Stomatološki fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2001. 17. Cekić-Arambašić A. Oralna medicina. Zagreb: Školska knjiga, 2005: pp. 356. 18. Lodi G, Sardella A, Bez C, Demarosi F, Carrassi A. Interventions for treating oral leukoplakia. Cochrane Database SystRev 2006;(4): CD001829. 19. Biočina-Lukenda D. Najčešći simptomi i bolesti oralne sluznice – kako ih prepoznati i liječiti. Zagreb: Zavod za oralnu patologiju; Stomatološki fakultet Sveučilišta u Zagrebu. www.cybermed.hr/.../najcesci_simptomi_i_bolesti_oralne_sluznice_k... 20. Topić B. Diferencijalna dijagnozai terapijabolesti oralnih sluznica. SarajevoStomatološki fakultet Univerziteta 2004; 115-119. 21. Dedić A. Autoimune oralne bolesti: Praktikum. Sarajevo: Institut za naučnoistraživački rad i razvoj KCUS, 2010: pp 70. (Univerzitetsko izdanje) 22. Topić B. Stomatološka praksa i bolesti pojedinih organskih sustava. Zagreb; Sarajevo: Stomatološki fakultet Univerziteta Sarajevo; Medicinska naklada, 2008. 23. Džajić D. Obolenja usta i mekih tkiva. Gornji Milanovac: Dečje novine, 1998. 24. Đajić D, Đukanović D. Bolesti usta. 9. izmenjeno i dopunjeno izd. Beograd: Elit – Medica, 2006: str. 393. (Univerzitetski udžbenik) 25. Đajić D, Đukanović D, Stanić S, Kovačević K. Parodontologija – Atlas. 3. dopunjeno izd. Beograd: Draslar partner i autori, 2006. (Univerzitetski udžbenik) 26. Đajić D, Đukanović D, Kojović D. Bolesti usta – oralna medicina & Parodontologija. 10. jubilarno dopunjeno i prerađeno izd. Beograd: Elit – Medica, 2008: str. 396. (Univerzitetski udžbenik) 27. Juras D. Suhoća usta.www.plivazdravlje.hr/aktualno/clanak/6349/Suhoca-usta.html 28. Karamehić J, Dizdarević Z. i saradnici. Klinička imunologija. Sarajevo: Svjetlost, 2007:str. 53-60; 149; 765. 29. Allegreti N, Andreis I, Čulo F, Marušić M, Taradi M. Imunologija.4.izd. Zagreb: Školska knjiga, 1991. 30. Stošić Lj, Nikić D, Nikolić M, Milutinović S, Stanković A. Određivanje kotinina u urinu školske dece kao indikator izloženosti duvanskom dimu. Niš: Institut za zaštitu zdravlja; Univerzitet u Nišu; Medicinski fakultet, 2006. FACTA UNIVERSITATIS Series: Medicineand Biology 2006;13(2): pp. 119 - 122 31. Tobacco atlas.Zeneva: WHO,2002. 32. La Vecchia C, Lucchini F, Negri E, Levi F. Trends in oral cancer mortality in Europe. Oral Oncology2004;40: 433-439. 33. Pešić I, Plavšić Z, Borović P.Priručnik za odvikavanje od pušenja duvana. Beograd: 34. Ministarstvo zdravlja Republike Srbije; EPOS-Evropska agencija za rekonstrukciju, 2007. 35. Freund KM, Belanger AJ, D’Agostineo RB, Kannel WB. The health risks of smoking. The Framingham study: 34 years of follow–up. Ann Epidemiol 1993;3:417-24. 36. Fox SI. Humman Physology. New York: Graw-Hill, 2002: pp 11,29. 37. Beaty TH, Newill CA, Cohen BH, Tockhan MS, Bryant SH, Spurgeon HA. Effects of pulmoonary function on mortality. J Chron Dis 1985;38:703 -10. 38. Omanić A, Omanić J, Pećanac N. Vodič za odvikavanje od pušenja. Sarajevo: Medicinski fakultet Univerziteta u Sarajevu; Institut za socijalnu medicinu, 2004. 39. Cummings SR, Stein MJ, Hansen B, Rischard RJ, Gerbert B, Coates TJ. Smoking couseling and preventive medicine: a survey of internistsin private practice and a health maintenance orgation. Arch Intern Med 1989;149:345-349. 40. Thorndike AN, Rigotti NA, Stafford RS, Singer DE. National patterns in the treatment of smokers by physians. JAMA 1998;25:604-608. 41. Bluman LG, Mosca L, Newman N, Simon DG.Preoperative Smoking Habits and Postoperative Pulmonary Complications. Chest 1998;113;883-889 42. Kecmanović D. Suzbijanje štetnih i razvoj zdravstvenih stilova života. Sarajevo: Svjetlost, 1989. 43. Numić N. Posljedica uživanja duhana na srce i krvne sudove, rasprava o naučno veriﬁciranim znanjima, zdravstvenih posljedica pušenja duhana. Zbornik radova; Sarajevo, 1981. 44. Cekić-Arambašina A, et al. Oralna medicina. Zagreb: Školska knjiga, 2005.

Prezentovano: III Kongres doktora medicine Republike Srpske, Teslić, novembar 2013.

Uticaj edukacije iz farmakoekonomije na propisivačku praksu timova porodične medicine Autor: Mr sc. dr Draško Kuprešak Koautori: Mr sc. Tarik Čatić, mr Begler Begović, dr Danijel Đekić, dr Danijel Atijas, dr Goran Birčaković, dr Tanja Bošnjak, dr Vladimir Gužvić Udruženje doktora porodične medicine RS Udruženje za farmakoekonomiju BiH Dom zdravlja Doboj, Dom zdravlja Trebinje, Dom zdravlja Zvornik, FZO RS UVOD: Statistički podaci ukazuju na trend rapidnog rasta troškova namijenjenih za zdravstvenu zaštitu u svijetu, ali i u zdravstvenom sektoru Republike Srpske. Rast troškova u zdravstvenom sektoru je povezan sa uvođenjem novih tehnologija i postupaka dijagnostike i liječenja kao i sa starenjem populacije stanovnika. Doktori porodične medicine su okarakterisani kao „gate keeper-i“ ili čuvari (vratari) – sistema, a od njihovih kapaciteta zavisi racionalan angažman resursa i optimizacija troškova unutar zdravstvenog sistema. Finansijska sredstva namijenjena za lijekove na recept rastu za oko 10% na godišnjem nivou, a da pri tome doktori porodične medicine generišu najveći broj preskripcija, čime pitanje upravljanja troškovima lijekova na recept postaje esencijalno u cilju postizanja eﬁkasnog balansa između zadovoljenja zdravstvenih potreba osiguranika/korisnika i troškova u zdravstvenom sektoru Republike Srpske.

N M K

UDRUŽENJE KARDIOLOGA REPUBLIKE SRPSKE RADNA GRUPA ZA EHOKARDIOGRAFIJU UDRUŽENJE KARDIOLOGA SRBIJE RADNA GRUPA ZA IMAGING I NMR EHOKARDIOGRAFSKO UDRUŽENJE SRBIJE KLINIČKI CENTAR ISTOČNO SARAJEVO

SIMPOZIJUM IZ EHOKARDIOGRAFIJE 14 - 16. mart 2014.

CILJ RADA: Cilj rada je predstaviti rezultate realizovanog projekta koji je imao svrhu da unaprijedi menadžment timova porodične medicine u upravljanju troškovima lijekova na recept. Farmakoekonomske studije sve češće se koriste i navode kao stručna argumentacija prilikom donošenja odluka o finansiranju lijekova i izboru troškovno efikasne terapije u zdravstvenim sistemima razvijenih zemalja. Svrha edukacije je bila da se osposobe polaznici, doktori porodične medicine, da razumiju koncept farmakoekonomskih studija, primijene ih u svakodnevnoj praksi kako bi efikasnije upravljali troškovima lijekova na recept. METODOLOGIJA: Provedena je edukacija u trajanju od šest mjeseci iz oblasti farmakoekonomije, koja je imala za svrhu da uputi doktore porodične medicine na važnost farmakoekonomskih studija i da ih primijene u praksi kako bi efikasnije upravljali troškovima propisivanja lijekova na recept. Za evaluaciju rezultata projekta korištena su tri indikatora i to: zadovoljstvo polaznika edukacije, mjereno putem ankete; stopa smanjenja preskripcije lijekova, mjerena komparativnom analizom izvještaja za poslovnu 2011. i 2012. godinu o broju i strukturi propisanih recepta u pilot područjima Doboj, Trebinje i Zvornik te broj uspješno završenih polaznika treninga na osnovu položenog izlaznog testa. REZULTATI: Nakon šestomjesečne edukacije timova porodične medicine na pilot lokalitetima Trebinje, Doboj i Zvornik smanjenjeno je propisivanje lijekova za oko 5% u odnosu na 2011. godinu; 95% polaznika treninga je bilo zadovoljno edukacijom iz farmakoekonomije; 100% polaznika edukacije je uspješno završilo trening. ZAKLJUČAK: Edukacija iz farmakoekonomije signifikantno utiče na propisivačku praksu timova porodične medicine.

Hotel Termag Jahorina Republika Srpska Bosna i Hercegovina Kontakt: Tel. +387 51 24 12 39 Fax +387 51 24 12 46 e-mail: info@kardiolozi-rs.org e-mail: alazar@inecco.net www.kardiolozi-rs.org

KLJUČNE RIJEČI: porodična medicina, troškovi, menadžment, farmakoekonomija 115

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

niverzitet odbrane u Beogradu obeležava 24. februara svoju treću godišnjicu. Reč je o formalno mladoj visokoškolskoj ustanovi, ali koja baštini dugu tradiciju vojnog obrazovanja. Svetli uzori prethodnika obavezuju sadašnje generacije da smelo i odvažno koračaju napred, rame uz rame sa svetskom strukom i naukom. Upravo zato, po rečima rektora general-potprukovnika prof. dr Miodraga Jevtića, obeležavanje dana Univerziteta i ne počinje glamuroznim proslavama već promocijom najvećih dostignuća u stručnom i didaktičkom smislu. To se dogodilo 22. januara u Domu Vojske Srbije, kada je promovisan elektronski udžbenik i program za učenje na daljinu „Bioterorizam - prevencija i reagovanje“ autora prof. dr Elizabete Ristanović, redovnog profesora Vojne akademije Univerziteta odbrane. Ovoj veličanstvenoj predstavi struke i nauke prisustvovalo je više od 400 ljudi, među kojima su bili predstavnici Ministarstva odbrane i Generalštaba Vojske Srbije, visoki zvaničnici Ministarstva unutrašnjih poslova, predstavnici ostalih ministarstava u Vladi Srbije, više od 20 stranih vojnih predstavnika, akreditovanih u Srbiji, brojni akademici, rektori i dekani državnih i privatnih univerziteta, profesori, naučni, javni i kulturni poslenici i kadeti Vojne akademije. Ovo je, inače, prvi elektronski udžbenik na Univerzitetu odbrane i u vojnoj izdvačakoj delatnosti. U saradnji sa Džeferson institutom ovaj sadržaj je dodatno unapređen u smislu interaktivnosti i multimedijalnosti i biće postavaljen u formi elektronskih kurseva na platformu za učenje na daljinu i tako postati dostupan ne samo kadetima i slušaocima ostalih nivoa usavršavanja na Vojnoj akademiji, već i ostalim akademskim i drugim strukturama u zemlji u čiji delokrug nadležnosti spada bioterorizam. Veliko interesovanje za ovaj poduhvat ispoljili su i partneri iz Kraljevine Norveške, pa se očekuje i njeno prevođenje na neke svetske jezike. Na ovaj način Vojna akademija i Univerzitet odbrane još jedanput potvrđuju svoju opredeljenost za praćenje i primenu najviših standarda nastave i osposobljavanja budućih oﬁcira, koji će biti svestrano obrazovani i moći da prepoznaju najveće opasnosti savremnog doba kao i načine kako se od njih odbraniti i tako, u saradnji sa drugima u regionu i svetu, dati svoj doprinos globalnom miru i aﬁrmaciji najviših vrednosti. „Medici.com“ je posle promocije zabeležio i utiske gospodina Predraga 116

Započelo obeležavanje Dana Univerziteta odbrane u Beogradu

Znanjem i savremenim standardima nastave u korak sa svetom

Marića, načelnika Sektora za vanredne situacije MUP-a Srbije, koji je u izjavi za RTV Pink istakao da je ovaj projekat od velikog značaja za državu Srbiju i da se uklapa u Strategiju zaštite od vanrednih situacija. Naš časopis je i ranije pratio stvaralački rad prof. dr Elizabete Ristanović iz ove oblasti, a za ovaj broj izabrali smo najvažnije akcente njenog izlaganja... ...Sve ovo neophodno je jer upravo, po rečima velikog stratega svetske politike gospodina Kisindžera, sve krize su predvidive, a naše je da se pripremimo da na krizu odgovorimo. Odgovor na eventualnu krizu, izazvanu biološkim

akcidentom ili upotrebom bioloških agenasa, mora biti multidisciplinaran, integrisan i timski, a zadaci i obaveze svih moraju biti jasno deﬁnisane u okviru strategije nacionalne bezbednosti. Jačanjem potencijala u ovom domenu dajemo i svoj doprinos globalnoj borbi protiv terorizma i doprinosimo snaženju pozicije NAŠE ZEMLJE u svetu. Najvredniji resurs koji imamo su znanje i obrazovanje. Kao neko kome je život dao priliku da se u svojoj profesionalnoj karijeri bavi naukom, ali i obrazovnim radom, želim da sa Vama podelim veličanstveno osećanje koje imate kada drugima pomažete na putu osvajanja

N M K

novih znanja, u poslovima intelektualnih ostvarenja, kada ste neposredni svedok njihovog duhovnog i profesionalnog uspona. To je ljudski, stručni i nacionalni zadatak najvišeg ranga. Da govorimo i tvorimo pokazujemo i prikazom vežbe kadeta, koja ima za cilj prikaz integrisanog odgovora na eventualni bioteroristički akt, uz učešće svih nadležnih službi. Radi se o živoj simulaciji i praktičnoj proveri naučenog. Za mene kao nastavnika je to vrhunsko zadovoljstvo jer je moj cilj, upravo, da kroz ovakve sadržaje podstaknem istraživački, kritički i kreativni duh u mladim ljudima i pomognem im u istraživanju lavirinta prirode i sprečavanju zloupotrebe njenih potencijala. Samo oni koji su obdareni da ne samo broje podatke i prost račun računaju, već da u njihove pojedinačne i međusobne tajne proniknu, samo oni koji na površinu gledaju, a šta je ispod površine znaju, koji u breg gledaju, a iza brega vide, mogu na sva vrata naučnog sveta ući... U oblasti kojom se ovde bavimo možda smo napravili tek prve korake, ali nas dosadašnji rezultati, kao i podrška koju smo dobili od evropskih eksperata koji su preporučili da se ovako koncipirani saržaji uvrste u nastavne programe ostalih akademskih institucija u našoj zemlji, u cilju jačanja svesti Rektor Univerziteta odbrane u Beogradu, general-potpukovnik prof. dr Miodrag Jevtić Dr Elizabeta Ristanović imala je snage i smelosti da se uhvati u koštac sa temom kao što je bioterorizam i da stalno, aktivnim angažmanom, podstiče ne samo subjekte u sistemu odbrane, već i u društvu u celini da se ozbiljnije pozabavi strategijom odbrane od ove pošasti. Ovaj izvrsni elektronski udžbenik je još jedan njen kreativni doprinos u tom pravcu. I ne samo u stručnom, već i didaktičkom smislu. Ovo je tehnološki zahtev epohe i jasna vizija i opredeljenje Univerziteta odbrane da nastavni sadržaji ubuduće budu upravo ovako kreirani, kao savremeni, multimedijalni, interaktivni, sa mogućnošću stalnog usavršavanja, prevođenja na svetske jezike i međunarodne saradnje i razmene! Želimo da idemo u korak s vremenom, zato su nam ovakvi sadržaji neophodni, kao što su nam neophodni i ovakvi kadrovi, spremni i motivisani da stalno stiču nova znanja i po količini i po raznovrsnosti i da zakoračuju u predele novog, tehnološki savremenijeg i modernijeg. Nama ostaje da ne učinimo ništa što će im korake usporavati i snagu suviše oduzimati!

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Načelnik Vojne akademije Univerziteta odbrane general-major prof. dr Mladen Vuruna Vojna akademija je škola za komandante, a komandanti, tj. donosioci odluka, moraju posedovati različita znanja i veštine o različitim problemima vremena, a bioterorizam je svakako jedan od njih. Učenje na daljinu je zahtev savremenog doba, kao i informatičke tehnologije i elektronski udžbenici, poput ovog impresivnog, koji je pred nama. Ali još je impresivniji i efektniji način na koji svoja znanja prof. dr Elizabeta Ristanović prenosi kadetima... To tvrdim kao neko ko je u poziciji da prati i ocenjuje njen nastavni rad. akademske javnosti o problemu kakav je bioterorizam danas, uveravaju da koračamo u pravom smeru! ... Dozvolite mi da još jednom zahvalim svima koji su mi svojim poverenjem i podrškom omogućili da unapredim znanja i prokrčim put na svetskoj naučnoj pozornici, ostvarivši značajne kontakte sa velikim autoritetima u domenu biološke zaštite. U njima upućenoj reči hvala stanuje i moja obaveza da na tom putu ne posustanem. Obećavam. Izuzetno sam srećna što danas, ovde, među Vama, vidim lica mojih učitelja koji me naučiše mnogim stručnim, ali i životnim lekcijama poput onih da se bolje vreme ne čeka, već stvara i da se uspeh meri količinom prepreka koje stoje na putu njegovog ostvarenja. Još jednom ističem zahvalnost koju dugujem menadžmentu Univerziteta odbrane i Vojne akademije zato što su omogućili da se nastava iz ove oblasti uspešno realizuje. Da smo bili u pravu i da smo ostvarili cilj, potvrđuje i veliko interesovanje naših kadeta!... Živeli stvaraoci! Svoje impresije o delu i autoru tokom promocije, biranim rečima izneli su i prof. dr Dragan Simeunović, general u penziji, prof. dr Branko Krga, generalmajor prof. dr Mladen Vuruna, načelnik Vojne akademije, i general-potpukovnik prof. dr Miodrag Jevtić, rektor Univerziteta odbrane. Svojim izrazom, po rečima autorke, ovoj teškoj temi lepše kolorite dali su proslavljeni umetnici prof. dr Nikola Rackov, Ivan Milinković iz grupe „Legende“ i Oliver Njego veličanstvenim interpretacijama poznatih srpskih pesama. „Medici.com“

117

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Evropski kongres psihijatrijskih sestara i tehničara

periodu od 31. oktobra do 2. novembra 2013. godine, u Istanbulu (Republika Turska) održan je Evropski kongres psihijatrijskih sestara i tehničara, HORATIO: European Psychiatric Nursing Congress 2013, sa glavnom temom Stepped care provided by psychiatric nurses in different parts of the world. Aktivno učešće uzeli su i predstavnici Sekcije medicinskih sestara i tehničara u oblasti mentalnog zdravlja Republike Srpske, iz dva centra za zaštitu mentalnog zdravlja: Igor Brkić (predsjednik sekcije, Dom zdravlja Prijedor) i Dejan Milanović (sekretar sekcije, Dom zdravlja Doboj), sa oralnom prezentacijom Sestrinstvo u reformskom procesu sistema zaštite mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini - stepped care iz naše perspektive. Pored autora i koautora prijavljenog rada, na kongresu je učestvovalo i troje predstavnika Projekta mentalnog zdravlja BiH, koji je zajedno sa Fondacijom FAMI pružio podršku odlasku naših učesnika na kongres, uz svesrdnu podršku naših matičnih ustanova. Zgrada Harbiye, vojnog muzeja i kulturnog centra u Istanbulu, podijeljena u pet sala, primila je profesore, doktore i medicinske sestre i tehničare iz Australije, SAD, Velike Britanije, Irske, Norveške, Holandije, Turske, Švedske, Malte, Bosne i Hercegovine i drugih evropskih zemalja, koji su govorili o primjeni “stteped care”, modela njege u različitim dijelovima Evrope i svijeta. Prvog dana kongresa, profesori Nicholas Procter (Australija) i Len Bowers (Velika Britanija) predstavili su model “stteped care” njege kao jednu od opcija za organizovanje pružanja usluga u okviru mentalnog zdravlja, koja treba da na najeﬁkasniji način pomogne korisnicima usluga mentalnog zdravlja, vodeći računa o korištenju najmanje nametljivih i neinvazivnih intervencija, maksimalno uključujući korisnike usluga mentalnog zdravlja i članove njihovih porodica u proces liječenja, a sve u skladu sa postojećim 118

standardima pružanja njege u okviru zaštite mentalnog zdravlja. U savremenoj psihijatriji, ključni značaj ima multidisciplinarna saradnja, kao način pružanja najboljeg mogućeg kvaliteta njege. “Stteped care” model fokusiran je na tome da se iskoristivost profesija u okviru zaštite mentalnog zdravlja podigne na viši nivo, radi postizanja blagostanja u liječenju, smanjenja troškova zdravstvene zaštite, a svojim kontinuitetom treba da omogući pozitivan ishod liječenja. Psihijatrijske sestre i tehničari direktno su uključeni u ovaj proces i njihova uloga u ovom modelu je od velike važnosti. Drugi i treći dan kongresa bili su rezervisani za oralne i poster prezentacije učesnika, kada se moglo vidjeti da je uloga medicinske sestre i tehničara širom Evrope i svijeta prepoznata kao važ-

na karika u lancu liječenja i njege, da oni imaju potpunu autonomiju u radu, baveći se istraživačkim radom na temelju savremene metologije naučnih istraživanja, a samom obrazovanju naše profesije pristupa se sistematičnije i organizovanije. Organizacioni odbor HORATIO donio je odluku da naredni Kongres psihijatrijskih sestara 2014. godine bude održan na Malti. Pripremio: Igor Brkić, medicinski tehničar, Centar za zaštitu mentalnog zdravlja Prijedor

N M K

loupotreba droga je globalni problem. U značajnoj mjeri uzrokuje socijalne, zdravstvene i bezbjednosne probleme, odnosi značajan broj života i društvu nameće velike materijalne troškove. U periodu od 18.11. do 12.12.2013. god. u Ofri trening centru u Jerusalimu (Izrael) održan je internacionalni seminar pod nazivom Sveobuhvatna strategija borbe protiv droge - izraelski model”. Seminar je organizovan pod pokroviteljstvom MASHAV-a (Izraelska

Seminar, Ofri trening centar u Jerusalimu

agencija za razvoj međunarodne saradnje), IADA (Izraleska agencija za kontrolu droga) i UNODC (Kancelarija Ujedinjenih nacija za droge i kriminal). Na seminaru su učestvovala dva ljekara i klinički psiholog Odjeljenja za bolesti zavisnosti, Klinike za psihijatriju (dr Višnja Banjac, dr Siniša Dragojević i Mirjana Vukić, klinički psiholog). Cilj seminara je bio da pruži informacije i trening, s akcentom na sprovođenje prevencije, tretmana, rehabilitacije, ali i zakonskih regulativa u sveobuhvatnoj strategiji nadzora nad opojnim drogama i suzbijanju zloupotrebe opojnih droga.

Učesnici seminara su bili profesionalci iz zemalja Azije, Afrike i Evrope, koji se bave problematikom zloupotrebe, tretmana, rehabilitacije, trgovine drogama i zakonskim regulativama. Edukacija je bila organizovana po principu predavanja i radionica te studijskih posjeta rehabilitacionim centrima, zatvorima u kojima se odvija terapijski tretman zavisnika, vrtićima i školama sa posebnim programima prevencije. Izraelska agencija za kontrolu droga je na ovaj način željela da pruži punu podršku zemljama u razvoju, koje nastoje da implementiraju nacionalne

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Borba protiv droge izraelski model

strategije borbe protiv droge i programe smanjenja štete. Pored zvaničnog dijela programa, za učesnike je bio organizovan obilazak mjesta u Jerusalimu i Izraelu od religijskog, istorijskog i turističkog značaja. Dr Višnja Banjac, Klinika za psihijatriju Banjaluka

119

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Second Who Global Forum on Medical Devices:

Priority Medical Devices for Universal Coverage Pripremila: mr ph. Tanja Savanović spec., načelnica Sektora za medicinska sredstva, Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH

periodu od 22. do 24. novembra 2013. godine u Ženevi, Švajcarska, u konferencijskom centru “Centre Internationale de Conférences Genève” (CICG), pod pokroviteljstvom Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) je održan “Second WHO Global Forum” na temu medicinskih sredstava. Cilj foruma je bio da se okupi što veći broj zemalja učesnica iz cijelog svijeta i razmijene njihova iskustva iz oblasti medicinskih sredstava. Na forumu je učestvovalo 516 učesnika iz 110 zemalja. Neke od zemalja učesnica bile su: SAD, Velika Britanija, Malezija, Južna Afrika, Indija, Peru, Brazil, Turska, Tanzanija, Nigerija, Grčka i Bosna i Hercegovina. Razmijenjena su brojna iskustva zemalja učesnica iz različitih oblasti regulative medicinskih sredstava. Rad foruma se odvijao u nekoliko sesija i radionica istovremeno, a najveće zanimanje učesnika je bilo za teme iz oblasti regulative, nomenklature medicinskih sredstava, značaja kliničkih ispitivanja medicinskih sredstava, dostupnosti kvalitetnih medicinskih 120

sredstava, sigurnost pacijenta. Zemlje učesnice su međusobno razmijenile iskustva iz pomenutih oblasti. Forum se pokazao izuzetno korisnim u sagledavanju trenutnih problema iz oblasti ekonomije, klasiﬁkacije i regulative medicinskih sredstava, kao i problema pojedinih zemalja u obezbjeđivanju sigurnih i kvalitetnih medicinskih sredstava u zdravstvenoj zaštiti stanovnika. Postignut je značajan napredak iz pomenutih oblasti u odnosu na 1. forum koji je održan u Bangkoku, 2010. godine. Zaključak Drugog foruma je da i pored postignutog napretka još treba mnogo raditi u cilju obezbjeđivanja eﬁkasne zdravstvene zaštite i ostvarivanja prava svakog čovjeka na to. Posebno je istaknut značaj povećanja dostupnosti neophodnih medicinskih sredstava, naročito u ekonomski nerazvijenim zemljama, te činjenica da kvalitetno i bezbjedno medicinsko sredstvo mora biti imperativ u oblasti zaštite javnog zdravlja svih nas, potencijalnih korisnika.

logu i značaj porodične medicine i porodičnog lekara, kao nosioca zdravstvene zaštite u zdravstvenom sistemu, kroz preventivu, dijagnostiku, lečenje, negu (objedinjenu biomedicinsku nauku i medicinsku psihologiju), određuju svi oni koji planiraju i kreiraju zdravstvenu zaštitu, pre svega stručna udruženja medicinara, ekonomisti, političari i korisnici zdravstvenih usluga. Za vreme održavanja XVI kongresa lekara Makedonije na Ohridu, 6 juna 2003. Godine, formirana je Asocijacija lekara opšte/porodične medicine Jugoistočne Evrope sa sedištem u Skoplju, Republika Makedonija. Asocijacija je prošle godine obeležila deset godina uspešnog rada. Sve je započelo u Vrnjačkoj Banji, od 29. septembra do 4. oktobra 2002. godine, na Trećem kongresu lekara opšte medicine zemalja koje su izašle iz nekadašnje Jugoslavije. Tada se rodila ideja o formiranju Asocijacije lekara opšte/porodične medicine Jugoistočne Evrope. Sastanku su tada prisustvovali predsednici i predstavnici udruženja iz Makedonije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore i Srbije. Na kongresu su bili doneti deklaracija i zaključci, kao završni dokumenti kongresa. U deklaraciji su bili obuhvaćeni organizacija, timski rad, razvoj, promene u organizacionom smislu, istraživanja i publicistička delatnost, potencirajući pri tome da se zdravstvena zaštita na primarnom nivou sprovodi pretežno preko programske aktivnosti, bez obzira na način organizacije, privatne ili društvene, što se posebno odnosi na pojedine kategorije stanovništva i pojedina oboljenja. Jedan od zaključaka je bio da se saradnja intenzivira i institucionalizuje. Isto tako, u zaključke je bilo uneseno da na Kongresu lekara Makedonije, koji je trebalo da se održi u junu 2003. godine, budu konsultovani i predstavnici opšte medicine zemalja čiji predstavnici nisu bili prisutni na Trećem kongresu, s ciljem da asocijacija obuhvati zemlje Jugoistočne Evrope. Zašto je bila formirana asocijacija? Sagledavajući promene opšte, odnosno porodične medicine, i njezino mesto i značenje u regionu, asocijacija se nametnula kao način za koordinaciju opšte medicine u regionu sa jedinstvenim ciljem za jačanje saradnje između balkanskih zemalja u odnosu na skoro slične

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Asocijacija lekara opšte/porodične medicine Jugoistočne Evrope

reforme zdravstvenih sistema i probleme koji proizlaze iz tih reformi. Reforma sistema zdravstvene zaštite, u saglasnosti sa savremenim tendencijama za razvoj medicinske nauke i tehnologije u novim društvenim okolnostima i u vezi sa zdravljem, polazi od potrebe

Jubilej - 10 godina postojanja Prim. dr Ljubin Šukrijev

Ohrid, juni 2004.

Vrnjačka Banja, maj 2005.

Banjaluka, maj 2005.

Pirot, jun 2006.

zdravstvene zaštite, a nosilac je porodična medicina i porodični lekar. Zdravstveni Sistemi, koji se temelje na uspešnoj primarnoj zdravstvenoj zaštiti pojedinca i porodice, obezbeđuju bolju i kvalitetniju zdravstvenu zaštitu u poređenju sa sistemima koji nisu imali dovoljno orijentacije ka primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Posebno je važno da se dobro razume uloga porodične medicine i porodičnog lekara u zdravstvenom sistemu,u medicinskoj profesiji, ali, takođe, da to prihvate i oni koji planiraju i kreiraju zdravstvenu zaštitu, pre svega ekonomisti, političari, zdravstvene institucije, kao i korisnici zdravstvene zaštite. Otuda, treba da se prihvati i potreba za akademskim usavršavanjem i osposobljavanjem lekara za funkciju porodičnog lekara. Opšta medicina, odnosno porodična medicina, je akademska i naučna disciplina sa sopstvenim edukativnim sadržajima, istraživanjima, bazama podataka kao i klinička aktivnost, odnosno specijalnost orijentisana ka primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Članice asocijacije Osnivači asocijacije su Srbija, Crna Gora, Bugarska, Makedonija, Bosna i Hercegovina (Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine). U oktobru iste godine,na XXIV konferenciji lekara opšte medicine Srbije, u Novom Sadu, asocijaciji se priključila i Albanija. U 2004 god. članica Asocijacije postala je Turska, a 2008. Slovenija. Te iste godine Hrvatska je postala počasna članica asocijacije, a 2011. godine, zajedno sa Rumunijom, postali su i redovne članice. Danas u Asocijaciji lekara opšte/porodične medicine imamo 11 udruženja iz zemalja članica. Aktivnosti asocijacije Rad asocijacije odvijao se kroz različite forme. Ona je stvarala uslove za 121

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

međunarodnu saradnju i bila je mesto za razmenu iskustava i mišljenja, sagledavajući problematiku s kojom se suočava porodični lekar, kao i pronalaženje puteva za rešavanje problema sa kojima se suočavamo. Prvi kongres Asocijacije lekara opšte/porodične medicine održan je u Ohridu u junu 2006 god. Bili su prisutni predstavnici iz 11 zemalja sa preko 1.000 učesnika. Ovaj kongres je bio od velikog značaja za asocijaciju, jer je tu bio deﬁnisan njen put. U tom smislu, tu su bile utvrđene smernice za njen rad. Na kongresu je bila predstavljena i studija ”Kvalitet života lekara opšte, odnosno porodične medicine Jugoistočne Evrope”. Gost kongresa je bio i prof. dr Igor Švab, koji je u tom periodu bio predsednik “Wonca Europe”. U svom obraćanju, između ostalog, je rekao:”Region Jugoistočne Evrope je od velike važnosti za “Wonca Europe”. To je region sa velikim naučnim potencijalom, koji treba da se razvija ubuduće. “Wonca Europe” očekuje da sve zemlje asocijacije postanu i njezine članice i da se priključe porodici opštih, odnosno porodičnih lekara. Ideja za razmenu iskustva između porodičnih lekara Jugoistočne Evrope je od velike važnosti”. Godine 2010. u Antaliji, Turska, održan je Drugi kongres asocijacije. Moto ovog skupa je bio: ”Mesto i uloga porodične medicine ubuduće”. Ove godine, od 18 - 21. septembra 2014. planirano je da u Sarajevu bude održan Treći kongres Asocijacije lekara opšte/porodične medicine Jugoistočne Evrope. Moto kongresa će biti: ”Ko smo, šta smo i kakva nam je budućnost”. Predviđeno je da se na kongresu predstavi produžetak studije ”Nasilje nad doktorima od strane pacijenata”. U okviru aktivnosti asocijacije održane su tri konferencije. Prva je održana na Ohridu, u junu 2009. Tema je bila: ”Reforme primarne zdravstvene zaštite u zemljama članicama asocijacije”. Na ovoj konferenciji bila je predstavljena studija: ”Nasilje nad ženama u porodici”. Druga konferencija održana je u Plovdivu, Bugarska, u novembru 2011. godine na temu: ”Opšta/porodična medicina u 21. veku”. Na konferenciji je bila predstavljena studija: ”Nasilje nad lekarima od strane pacijenata”, koja je sprovedena u pet zemalja članica asocijacije. Treća konferencija je održana u Beogradu, Srbija, u aprilu 2013. Bilo je obrađeno više tema od zajedničkog 122

Kopaonik, oktobar 2006.

Kopaonik, septembar 2007.

Ohrid, jun 2008.

Ohrid, jun 2009.

Beograd, septembar 2009.

N M K Kopaonik, septembar 2011.

Ohrid, april 2012.

Beograd, april 2013.

interesa lekara opšte, odnosno porodične medicine. Na konferenciji je bilo reči i o edukaciji, kvalitetu kao i načinu izvođenja prakse. Od postojanja asocijacije, posebno mesto je dobijala kontinuirana medicinska edukacija i kontinuirani profesionalni razvoj porodičnog lekara. U tom smislu, asocijacija je organizo-

vala veliki broj radionica u zemljama članicama. U dosadašnjoj aktivnosti asocijacije treba da spomenemo i brojne sastanke na kojima se uvek raspravljalo o pitanjima od interesa za porodične lekare, kao i problemi s kojima se susrećemo u realizaciji reforme zdravstvenog sistema.

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Povodom obilježavanja jubileja, 10 godina Asocijacije lekara opšte/porodične medicine Jugoistočne Evrope, u Skoplju će od 27.2-2.3.2014. biti održan prijem - svečanost za predstavnike svih članica asocijacije. Publicistička delatnost Čitav ovaj period asocijacija je posebno davala značaj publicističkoj delatnosti, kao jednom od faktora za međusobno informisanje. Pripreman je i “Bilten”u kojem su publikovane aktivnosti zemalja članica asocijacije. Dugoročni cilj je da “Bilten”preraste u stručni časopis. U okviru publicističke delatnosti, na nivou asocijacije odštampane su brošure: ”Elektrokardiograﬁja u praksi porodičnog lekara”,”Pristup porodičnoj medicini”, ”Metodologija naučnog istraživanja u medicinskoj praksi”,”Zajednički problemi u primarnoj zdravstvenoj zaštiti u regionu Jugoistočne Evrope”, ”Specijalizacija porodične medicine i kontinuirana edukacija u zemljama članicama asocijacije”, ”Veštine komuniciranja”, ”Propedevtika u radu opšte/ porodične medicine”,”Opšta/porodična medicina”,prvi i drugi tom. Ciljevi Pri formiranju asocijacije utvrđeni su ciljevi na kojima će delovati asocijacija. Između ostalog, trebalo bi da bude proučavana i unapređivana medicinska nauka, bazirana na dokazima, edukaciji i unapređenju stručnog znanja, proučavanju i promovisanju najvišeg standarda obuke, prakse i nege pacijenta, deﬁnisanje uloge lekara opšte, odnosno porodične medicine, promovisanje etičke, naučne, profesionalne, socijalne i ekonomske uloge lekara, da determiniše zajedničke stavove članica i da predstavlja most sa relevantnim evropskim i internacionalnim organizacijama i da radi i sarađuje s njima. Predstoji nam rad na ostvarenju naših ciljeva i interesa, podizanje statusa porodičnog lekara i porodične medicine. Verujem da ćemo uspeti u tome, jer je to naš zajednički interes. Asocijacija podržava koncept primarne zdravstvene zaštite i opštu, odnosno porodičnu medicinu, preporučuje nacionalnim organizacijama da aktivno, uporno i konsekventno, koristeći demokratske metode,rade na tome i stimulišu nacionalne organizacije da deluju na stručnu javnost da prihvati centralnu ulogu lekara opšte/porodične medicine u zdravstvenom sistemu. 123

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Дани Опште медицине Србије 29 и 30. март 2014. Дом гарде Топчидер

Udruženje medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske Tel./fax. 051 354-855 Е-mail: umsit-bl@teol.net; umsit-banja luka@teol.net

I KONGRES UDRUŽENJA MEDICINSKIH SESTARA; TEHNIČARA I BABICA REPUBLIKE SRPSKE SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM

XII SIMPOZIJUM MEDICINSKIH SESTARA TEHNIČARA I BABICA REPUBLIKE SRPSKE POKROVITELJ

Гардијска б.б. Београд www.sld.org.rs

www.opstamedicina.org

MINISTARSTVO ZDRAVLJA I SOCIJALNE ZAŠTITE REPUBLIKE SRPSKE

5. 6 - 8. 6. 2014. god. Banjaluka, Kulturni centar Banski dvor Plenarna tematika: • Zdravstvena njega juče, danas, sutra • Sestrinska dokumentacija utvrđivanje potreba - preduslov za dobru praksu Pozvano predavanje • Zadovoljstvo poslom, stres i zdravlje u vrijeme promjena • Moralno distanciranje i neetično ponašanje na radnom mjestu • Zainteresovanost medicinskih sestara za cjeloživotno učenje • Bolničke infekcije Slobodne teme Okrugli sto: Zdravstveni radnik sa statusom službenog lica Radionica: Od komunikacije do terapijske intervencije Edukativni kurs: Značaj edukacije u liječenju šećerne bolesti 10. 4. 2014. godine – ZAKLJUČENJE PRIJAVE RADOVA

124

INFO VIJESTI

Bolnica Doboj, 23.12.2013.

Služba za pulmologiju

Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Dragan Bogdanić prisustvovao je svečanom otvaranju rekonstruisane Službe za pulmologiju u Bolnici Doboj. „Danas sam od kolega saznao da su, od sedam teških slučajeva tuberkuloze u RS, četiri otkrivena u Doboju, što govori da je dijagnostika ovdje na zavidnom nivou“, rekao je ministar Bogdanić. On se zahvalio UNDP-u i Globalnom fondu za provođenje programa prevencije tuberkuloze, malarije i HIV/AIDS-a čime su, prema njegovim riječima, pacijentima iz Republike Srpske omogućeni bolji uslovi liječenja, ali i bolji uslovi rada i zaštite za zdravstvene radnike. Direktor bolnice u Doboju Vlado Đurđević takođe se zahvalio na donaciji i rekao da ukupna vrijednost rekonstrukcije iznosi oko 200.000 KM. Voditelj regionalnog ureda UNDP-a u Banjaluci Goran Vukmir rekao je da su renovirana odjeljenja za pulmologiju nedavno otvorena i u Trebinju i Foči, te da je pružena velika podrška u laboratorijskoj opremi i potrošnom materijalu za dijagnostiku. „U Republici Srpskoj sada imamo cjelokupan sistem koji je usklađen sa normama Svjetske zdravstvene organizacije za borbu protiv tuberkuloze, na šta možemo biti jako ponosni“, dodao je Vukmir.

Dom zdravlja Bijeljina

HISPA centar Dom zdravlja Bijeljina i Udruženje centara za hipertenziju, prevenciju infarkta i šloga (HISPA) sa sjedištem na Institutu za Kardiovaskularne bolesti „Dedinje“ u Beogradu osnivaju prvi takav centar koji će biti smješten u prostorijama Doma zdravlja Bijeljina. Ovo je prvi HISPA centar koji je osnovan u Republici Srpskoj i BiH. Udruženje centara za hipertenziju, prevenciju infarkta i šloga želi da kroz koordinisan i integrisan rad centara za hipertenziju, prevenciju infarkta i šloga pravovremeno i eﬁkasno identiﬁkuje, dijagnostikuje, liječi i dugoročno prati bolesnike sa povišenim kardiovaskularnim rizikom.

Direktor Doma zdravlja Bijeljina, doc. dr Zlatko Maksimović, na otvaranju HISPA centra, je izjavio da uprkos teškoj situaciji u zdravstvu Dom zdravlja Bijeljina pokušava, ali i uspijeva, da kvalitet zdravstvene usluge podigne na viši nivo sve zbog pacijenata. Naročito zadovoljstvo je da se danas Dom zdravlja Bijeljina pridružio mreži centara za hipertenziju, prevenciju infarkta i šloga (HISPA) koji rade s ciljem da se pravovremeno i efikasno identifikuju, dijagnostifikuju, liječe i dugoročno prate pacijenti sa povišenim kardiovaskularnim rizikom. Ovi centri su otvoreni širom Balkana, a nama predstavlja čast da je baš u Domu zdravlja Bijeljina otvoren prvi HISPA centar u Bosni i Hercegovini. Ovaj program je baziran na specifičnoj multidisciplinarnoj primjeni znanja i iskustava medicinskih i nemedicinskih radnika u personalizovanom liječenju i dugogodišnjem praćenju ovih bolesnika i formiranju jedinstvenog kompjuterskog registra bolesnika sa povišenim kardiovaskularnim rizikom. Načelnik Centra za hipertenziju Instituta za kardiovaskularne bolesti „Dedinje“ i predsjednik HISPA centara prof. dr Nebojša Tasić je rekao da mu je velika čast i zadovoljstvo da upravo u Domu zdravlja Bijeljina otvori prvi HISPA centar u Republici Srpskoj i BiH prije svega zbog izuzetnih uslova za rad i kvaliteta rada, koji ovu ustanovu svrstavaju u red najbolje organizovanih zdravstvenih ustanova na Balkanu. Ovaj centar u Bijeljini je potpuno opremljen, osoblje Doma zdravlja Bijeljina je već prošlo obuku na Institutu za kardiovaskularne bolesti „Dedinje“ i već danas može da počne rad sa pacijentima.

Činjenica da najveći broj ljudi u svijetu i Evropi umire od infarkta miokarda i šloga te stanovništvo treba da bude upoznato s tim, a tu sredstva informisanja igraju veoma važnu ulogu i HISPA se dobrim dijelom oslanja na podršku medija. Zamisao je da porodični ljekari u Domu zdravlja Bijeljina prepoznaju pacijente koji imaju povećan kardiovaskularni rizik kako bi dobili pravovremeni tretman. Drugim riječima, mi želimo da identiﬁkujemo bolesnike koji imaju veliku vjerovatnoću da dobiju infarkt miokarda i šlog, kao i bolesnike koji imaju malignu, rezistentnu i neregulisanu hipertenziju. Ti bolesnici zahtijevaju poseban individualizovan program praćenja i liječenja. S druge strane, ljekari u HISPA centrima, pa tako i u Domu zdravlja Bijeljina, su edukovani, motivisani i spremni da na adekvatan način odgovore najznačajnijim medicinskim izazovima i da kroz naučni rad doprinesu daljem liječenju

kardiovaskularnih bolesti. Takođe, Dom zdravlja Bijeljina je potpuno opremljen da sprovodi sve najsavremenije dijagnostičke procedure iz ove oblasti. HISPA teži da se kroz aktivnu saradnju ljekara različitih specijalnosti pacijent najkvalitetnije liječi u domicilnoj zdravstvenoj ustanovi, zaključio je prof. dr Nebojša Tasić.

KC Banjaluka, 28.1. 2014.

Donacija Cryo-Save

FAMILY-PLUS, ekskluzivni i ovlašteni partner vodeće evropske i svjetske Porodične banke matičnih ćelija Cryo-Save, donirala je 80 kompleta namjenske posteljine i tri desktop računara za potrebe Klinike za dječje bolesti i Klinike za ginekologiju i akušerstvo Kliničkog centra Banjaluka. Prijateljskom podrškom kompanije FAMILYPLUS biće osvježene sobe na Odjeljenju dječje hematoonkologije, Odjeljenju intenzivne njege i terapije Klinike za dječje bolesti i Klinike za ginekologiju i akušerstvo. „Svaka donacija je važna – kako zbog direktne koristi koju imaju pacijenti, tako i zbog poruke da kompanije prepoznaju značaj Kliničkog centra i poštuju trud i predan rad našeg osoblja. Pored želje da se osoblju olakša rad i doprinese boljem liječenju i ugodnijem boravku pacijenata u Kliničkom centru, motiv donacije je i zadovoljstvo kompanije FAMILY-PLUS saradnjom s našim osobljem, koje je prema najvišim profesionalnim standardima za četiri godine uzelo više od hiljadu kvalitetnih uzoraka matičnih ćelija. Ova podrška za nas znači da dobro radimo svoj posao, da napredujemo svakodnevno, da smo spremni da doprinosimo medicini i da držimo korak sa svijetom,“ rekao je Stojislav Konjević, načelnik Klinike za dječje bolesti Kliničkog centra Banjaluka. Cryo-Save je prema zvaničnim rezultatima banka matičnih ćelija s najvećim iskustvom i najvećim brojem pohranjenih uzoraka u svijetu. Više od četiri hiljade matičnih ćelija u BiH je pohranjeno u ovoj ustanovi u posljednje četiri godine, što je oko 95% svih matičnih ćelija pohranjenih iz BiH. Donaciju je uručila Sanja Todorović-Vujičić, generalna direktorka kompanije FAMILY-PLUS. Medici.com

125

Z D R AV S T V E N I H O R O S K O P

Horoskop od 18. 2. - 20. 4. 2014.

Uređuje i piše: Snežana Despot-Vuletić

Planetarna konﬁguracija na nebu SUNCE ove godine malo ranije ulazi u znak Riba, već od 18.2. u 19 sati i ostaje do 20.3. do 18 sati, nakon čega nastavlja put kroz znak Ovan, gdje ostaje do 20.4. do 6 sati. MJESEC dva puta obilazi cijeli zodijak počevši od znaka Vage do znaka Jarac, kao okidač događaja i pokazatelj dnevnih raspoloženja. MERKUR je trenutno u znaku Vodolije u retrogradnom kretanju. Od 1.3. postaje direktan i ubrzava kretanje te već 18.3. ulazi u znak Ribe na 20 dana. Od 8.4. do 23.4. nalaziće se u znaku Ovan. VENERA svoj dugi boravak u Jarcu završava 5.3. i seli u znak Vodolija u kome će ostati 30 dana. U znaku Riba boraviće 17 dana i to od 6.4. do 23.4. MARS je i dalje u Vagi, a od 2.3. postaje retrogradan, a JUPITER u Raku od 7.3. postaje direktan. SATURN u Škorpiji od 4.3. postaje retrogradan. URAN u Ovnu i NEPTUN u Ribama su u direktnom kretanju, a PLUTON u Jarcu od 16.4. prelazi u retrogradnost. Ovakav raspored planeta stvara pomisao kao da se ništa ne događa, ali to je samo privid. Suštinske promjene događaju se duboko u našem mikrokosmosu, procesi čišćenja su u toku. Da, to nije lagan zadatak, ali je neophodan da idemo dalje, da se mora prelomiti ukazuje veliki kardinalni krst na nebu između Jupitera u Raku i Plutona u Jarcu sa Marsom u Vagi i Uranom u Ovnu. U aprilu će aspekt biti egzaktan na 13. stepenu znakova i tada se mogu očekivati ogromne promjene sa ključnim životnim dešavanjima, ali i blokirajuće energije za one koji nisu sposobni da se brzo prilagode. Vodeni trigon Jupitera, Saturna i Neptuna doprinijeće osvješćenju da ono što je otišlo trebalo je da ode iz vašeg života i da su ljubav i vjera ono što daje krila da se podignete iznad ograničavajućih spoljnih okolnosti. SREĆAN ROĐENDAN svima rođenim u znaku Ribe i Ovan. Vrijeme boravka Sunca u Ribama je vrijeme za samilost i iscjeljenje. Umirite um, zamislite divan potok u koji ćete baciti sva stara bolna iskustva, povrijeđenost, nepraštanje, sav nagomilani jad i gledajte kako se sve rastače i nestaje. Nađite u sebi onaj dio koji zna kako da vas iscijeli. Budite voljni da odete do novih nivoa i nađete sposobnosti kojih niste bili svjesni da imate. Prihvatite svaki dio sebe i svako iskustvo koje ste imali, znajući da vam je bilo neophodno u datom trenutku ili za budućnost. Nemojte postati i ostati ogorčeni bolnim okolnostima kroz koje ste prošli. Život posmatrajte kao lekciju i vjerujte mu. Tako pročišćeni spremni ste za novi ciklus i novi početak koji počinje Suncem u Ovnu. Samo hrabro naprijed. Budite otvoreni za nova iskustva. Sve što vam je stvarno potrebno jeste da promijenite način razmišljanja, volju da uklonite nezadovoljstvo i zaboravljate loše, a pamtite srećne dane.

OVAN 20. 3 - 20. 4 Vaš vladar Mars i dalje boravi u Vagi (vašem 7. polju partnerskih odnosa, braka) ali od 3. marta kretaće se retrogradno od 27-14. stepena. Retrogradnost planete često vraća na rješavanje neriješenih stvari u životu, a kako je Mars (borba, rivalstvo) u pitanju, moguće je da raniji sukobi i nesporazumi ponovo isplivaju na površinu ili će se rješavanje neke pravne stvari vrati korak unazad. U drugoj polovini aprila situacija može biti izuzetno napeta i provokativna, sa ﬁnansijskim izdacima, ali i mogućnošću razrješenja situacije. Na tijelu osjetljivost glave i bubrega, a stanje stresa i nervoze provocira manifestaciju problema na ﬁzičkom planu.

BIK 21. 4 - 20. 5 Venera, vladar vašeg znaka, boraviće u znacima Vodolija i Ribe u ovom periodu. Osjetićete da je došlo vrijeme za promjene, osobađenje od ustaljenih klišea i kretanje u nove početke. Mart je rezervisan za usmjerenost pažnje na profesionalni status, a u aprilu možete da si priuštite više druženja sa prijateljima. Mars u kretanju kroz polje zdravlja može donijeti neke akutne upale koje, ako se ne spriječe na vrijeme (Mars je retrogradan i ponavlja stanje) mogu trajati duže nego što je uobičajeno ili preći u hronične tegobe. BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6. Vaš vladar Merkur od 1.marta ponovo je u direktnom kretanju i vrijeme je da ono što ste osmislili u prethodnom periodu sada realizujete akcijom, bilo u pogledu E-mail adrese: snezana.despot@gmail.com ili na mob.tel. 065/523-036

126

aktivne komunikacije, bilo pisanja ili putovanja. Do 18. marta bićete skloniji brzim, neplaniranim i iznenadnim odlukama. Nakon toga do 7. aprila moguće su češće promjene raspoloženja i preosjetljivost. Na profesionalnom planu u ovom periodu možete biti pod uticajem spoljnih okolnosti te ćete skrivati pred drugima ono što stvarno mislite. Od 8-23. aprila bićete skloni impulsivnijem ponašanju, ali i sposobnosti improvizacije. Moguće su iznenadne promjene stavova, a sve u želji da postignete uspjeh i budete prvi. Izbjegavajte pretjerivanje i brzopletost kako ne biste pogrešno prosudili. Osjetljivost urogenitalne zone i žuči. RAK - 21. 6 - 22. 7. Do 7. marta završite zaostale obaveze, a potom punom parom naprijed pod blagoslovom zaštitinika Jupitera koji je i dalje u znaku Rak. U porodičnom domu imaćete puno obaveza i aktivnosti. Sa Uranom u polju statusa i profesije imaćete uspjeha u svemu što radite drugačije, originalnije ili van ustaljenih klišea. Bićete zapaženi po svojoj originalnosti, maštovitosti, a vaše vizije za budućnost obezbijediće snagu i volju za borbom kada težite nekom cilju. Zdravlje dobro. Skloniji ste dobijanju viška kilograma pa je potrebno obratiti pažnju na ishranu i jesti više povrća i voća, a manje teške hrane. LAV - 23. 7 - 23. 8. Tokom marta pažnju ćete usmjeriti na dobijanje partnerove podrške (bilo poslovnog ili bračnog) i ne bi trebalo da ulazite u riskantne ili nejasne situacije, jer rezultat bi bio nepovoljan po vas. U komunikaciji možete lako upasti u sukobe. Moguće su greške u saobraćaju koje za posljedicu imaju plaćanje kazni. Tokom aprila usmjerite se na visokoškolske ustanove ili poslove sa strancima. Od aprila naznačene su mogućnosti za promjene. Zdravlje je osjetljivije tokom marta, a srce je vaš osjetljivi organ. Početkom aprila moguća je povećana napetost i nervoza uzrokovana stresom. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9. Do prve polovine marta poslovne obaveze i osjetljivije zdravlje najviše će okupirati vašu pažnju. Od 18. marta do 7. aprila posvetite pažnju voljenoj osobi i uživajte u zajedničkom druženju, a moguće su odluke i o zajedničkom životu ili ulasku u bračnu luku. Ostali dani u aprilu nude mogućnost novog načina sagledavanja situacije i drugačijeg uvida u stvari, što može biti od uticaja na profesionalnom planu tokom maja i aprila. Zdravlje se stabilizuje. Ne vozite brzo u saobraćaju.

VAGA - 23. 9 - 22. 10. Već od prvih dana marta osjetićete duh promjene i rasterećenje od skučenosti i pritisaka koje ste osjećali posljednjih mjeseci. U vašem životu su moguće povoljne promjene, a tokom marta pažnja je usmjerena na djecu, ali i ljubavni život. Rekreativne sportske aktivnosti doprinijeće vedrom raspoloženju. Tokom aprila bićete više usmjereni na posao. Imaćete želju za samopotvrđivanjem. Iako ste rođeni diplomata, možete biti u iskušenju da preoštro i preburno reagujete pod uticajem ratničke energije Marsa. Moguće doživljavanje nezgoda i povreda tokom aprila.

ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11. Mars od 2. marta postaje retrogradan, energija može biti oslabljena tokom marta i aprila, možete osjećati uznemirenost,

imati strahove, slabije spavati, a neki od vas mogli bi otići i na bolničko liječenje. I Pluton od 15. aprila postaje retrogradan, te je došlo vrijeme da stanete na loptu, sagledate situaciju koja ima i svoje vrline i mane, napravite pravi uvid, oslušnite intuiciju i poslušate glas razuma, sjetite se ranijeg iskustva i uradite promjene onoga što vas ne čini zadovoljnim. Razmijenite mišljenja s bliskim osobama, ne kritikujte ni sebe ni druge i pokušajte razumjeti. Osjetljiviji od ostalih biće rođeni od 14-16. novembra.

STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12. Vaš vladar Jupiter boravi u polju tuđeg novca, kredita, poreza, nasljedstva, ali i opasnosti. Zavisno od ličnog horoskopa, ovo može biti period kada lako dolazite do tuđeg novca ili obrnuto, kada se od vas traži da vratite tuđi novac. Razmislite o preuređenju stava o tome kako raspolažete sa zarađenim novcem, preispitajte se da li zbog vaše plemenitosti morate sve da podijelite ili ćete zadržati nešto i za svoje potrebe. Tokom aprila moguće je da ćete potražiti nova rješenja za komplikovane situacije koje se tiču ﬁnansija. Osjetljivi dijelovi tijela u ovom periodu su glava, bubrezi i kosti.

JARAC - 22. 12 - 19. 1. Pluton u vašem znaku već duže utiče na suptilan proces probražaja u vama samima, rušenje nekih dugo korišćenih obrazaca ponašanja i postepeno prihvatanje i usvajanje novih pogleda. Postali ste prepoznatljivi u radu po svojoj pouzdanosti. U prethodnom periodu dug boravak Venere u vašem znaku naučio vas je da se više radujete, smijete i budete opušteniji. Tokom marta vaši talenti dolaze do izražaja. Izbjegavajte donošenje odluka o novim počecima i čuvajte dokumenta da ih ne izgubite u periodu 18.3. do 7.4. April je povoljan za razmišljanje o nekretninama. Kontrolišite količinu hrane koju unosite i boravite što više na svježem vazduhu.

VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2. Ovaj dvomjesečni period otvara mogućnosti za uspostavljanje saradnje i ostvarenje planova, uz mnogo rada i obaveza. Retrogradni Saturn u polju profesije, zavisno od ličnog potencijala s kojim ste rođeni, može ponoviti period izuzetnog uspjeha ili velikih iskušenja. Uspon i uspjeh dolaze kroz lični rad, upornost i dokazanu kreativnost, koja vas čini kreatorom događaja. U aprilu mogućnost za više komunikacije, putovanja, druženja. Slabija cirkulacija i glavobolje smanjuju se početkom proljeća. Sredinom aprila ne preduzimajte nikakve rizične radnje.

RIBE - 20. 2 - 20. 3. Ovogodišnji povratak Sunca u vaš znak ponudiće period vitalnosti i snage, ali i veliku sposobnost za kreativnost. Vaši snovi i vizije dobiće priliku da se realizuju, da se potvrdite u onom u čemu ste najbolji. U martu se okolnosti stabilizuju i uživajte u ljubavi koju dajete i primate od svojih bližnjih. April će biti mjesec radosnog druženja, sklonost ka uljepšavanju i kupovini lijepih stvari. Cijeli period prati vas sreća što god da se dešava. Svaki napor i radna aktivnost donijeće konstruktivna rješenja i uspješnu realizaciju. Vizija i osjećaj vode vas u susret pravim ciljevima. Zdravlje uglavnom dobro. Mogući akutni problemi s bubrezima i želucom.

S M I J T E S E , Z D R AV O J E !

Mala anatomija

Brkovi

Aforizmi Medicina me ponekada podsjeća na loto. Možeš da izvučeš da se izvučeš. *** Ko hoće da ga medicinska sestra masira cijelog života neka se oženi medicinskom sestrom. *** Ateista govori da Boga nema, jer ga niko nije vidio. Zašto onda jauče od bola koga, takođe, niko nije vidio? *** Prevario je starost pa ga nije sustigla. Umro je mlad. *** U bolnicama su značajne dvije stanice. Rađaona, gdje djeca dolaze na ovaj svijet, i mrtvačnica, odakle ljudi odlaze na onaj svijet. *** Pravi porodični ljekar vam propiše lijek i odmah da pare za participaciju. *** U bolnici nije bilo mjesta ni za lijeka. Ali, ni lijeka. *** Da ga smrt nije spasila, još bi jaukao. *** Tražili su mu mokraću u laboratoriji. Tri puta je, kaže, nosio ali mu nijednom nisu platili. *** I kada vam babica presiječe pupčanu vrpcu ne znači da vas majka neće hraniti cijelo vrijeme dok ste na birou. *** Zašto neki idu u bolnicu, ako nisu sigurni da će se iz bolnice živi vratiti kući? *** Od svih čovjekovih zala, samo se bolest kukavički krije u njemu. *** Babica tjera ženu da se nateže i ona rodi dijete. Vlada tjera sirotinju da se nateže i ona se uneredi. *** Ja sam još dijete. Hvatam za sisu. *** U bolnicama se ne posti, ali za svaki slučaj u jelu nema mesa. *** Treba se samo dobro razboljeti. Vozaće te u kolicima i ako si najveća sirotinja. *** Ako vam je slava udarila u glavu, a na snimcima se ništa ne vidi, ne znači da niste udareni. *** Ona zna koliko njen muž ne valja, pa je došla kod mene da vidi koliko ja ne valjam. E, ne može!

Za bradu kažu da je to nakupina dlaka koje rastu na donjem dijelu lica. Nakupine dlaka na nekom skrivenijem mjestu, iako mogu biti velike i guste, ne zovu se bradom. Znam kako se zovu, ali mene je sramota da napišem, jer se plašim da ovo neko ne pročita. Kada bih bio siguran da ovo što pišem niko neće čitati, jao šta bih sve napisao! Brada može da bude raznog oblika i veličine, zavisno od toga da li vas neko više vuče za nos ili za bradu. Osim muškaraca nose je i jarčevi. Zato ponekad na televiziji dreče oni s bradom. Simbol je dobitka. Čim neko uspije u nečemu, govori: Puna šaka brade. Otac ovoga časopisa dr Pušac skoro je obilježio desetogodišnjicu izlaženja. Prema pohvalama prisutnih, bila je to puna šaka brade. Oni koji se zdravstveno nisu najbolje osjećali, među kojima je i ovaj autor, odmah su mu čestitali dvadesetogodišnjicu i pedesetogodišnjicu uz izvinjenje što, iz objektivnih razloga, vjerovatno neće moći biti prisutni. Kod žena je ima samo kao posljedica bolesti. Može se nositi sama, a može i s brkovima. U nekim kulturama je simbol muževnosti i zrelosti. Nas je... i oni s bradom i oni bez brade. Nema je kod djece. Golicala bi majku dok sisaju. Ko sve danas nosi bradu? Jao, da vi znate šta se ispod brade krije. Nekada su je najčešće nosili pravoslavni sveštenici. Sada se ispod brade krije svako i svašta. Ljenčine koje se ne briju, umjetnici i stvaraoci. Pjevači, pisci, slikari i naučnici. Klošari i pijanice, razne sekte i ortodoksi. Četnicima je nekada brada bila brend. Sve su prilike da je cijena bradi pala na svjetskom tržišu. Tako je nose razne vehabije, al-kaidovci, ubice i kradljivci.Među vladikama Hrizostom ima najveću bradu koju sam izbliza gledao. Kada me je jedan njegov đak pitao da li znam zašto vladika ima tako veliku bradu, nisam znao da odgovorim. Đak je rekao: Mnogo se molio Bogu. Eto prilike i za ćosave – neka se stalno mole Bogu pa će imati punu šaku brade! Neki nakupinu dlaka koje rastu na donjem dijelu lica zovu: brada, bradica, bradurina. Ja svoju bradu brijem. Kad nemam dlaka na glavi, ne trebaju mi ni na bradi. Ponekad mi smeta što imam dlaku na jeziku.

Šale Pita mlađa žena koleginicu: - Jesi li ti ikada prevarila muža? - Kada ću, kad stalno s nekim negdje izlazim...odgovori ova iskreno. --- Baba, napravide mi kafu – govori djed. - Ne čujem – odgovori ona. - Šteta, a da čuješ rekao bih ti odakle da uzmeš pedeset maraka sebi. --- Čujem da nosiš dijete moga muža – presrete žena suparnicu. - Hvala bogu da si najzad i ti čula ono o čemu svi govore... --Babica pita porodilju da li da pozove oca novorođenog djeteta. - Nemojte dok ne napravim spisak kojim će redom da dolaze – odgovori porodilja.

Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

Hirurg se sprema da operiše prostatu jednom čiči pa se šali s njim. - Hoćemo li da siječemo sve ? - Može, doktore, ako imate zašto da uhvatite – odgovori čiča. --Jedan muškarac se žali prijatelju. - Vodio bih ženu u bolnicu, ali ne znam na kome odjeljenju se vadi đavo iz žene... --Kupa baba djeda pred odlazak u bolnicu i savjetuje: - Ako umreš kaži da si okupan da ne mučiš bolničko osoblje. --- Zašto su groblje ovoliko izmjestili od grada? – pita jedan čovjek. Drugi mu odgovara: - Da se mrtvaci ne bi vraćali kućama. --- Da li da obavijestimo direktora da mu je punica primljena u bolnicu? - Nemoj, ionako je pobjesnio od kada mu je primljen punac. --- Kada je Perina sahrana? - Ne znam. I kada bi mogao da kaže nije mu vjerovati, jer ni za života nije bio od riječi. --Svekrva se obraća snahi pitanjem: - Šta bi ti imala da te nije oženio moj sin?- Imala bi bolju svekrvu - odgovori snaha kao iz rukava. --Žena govori mužu da će dobiti dijete na psihičkoj osnovi. Muž se začudi i upita da objasni. - Pa, dok si ti bio stalno uz mene ja sam bila toliko napeta psihički da nisam mogla da ostanem trudna. Čim si ti otišao na rad daleko, ja se opustim i odmah zatrudnim. --Sin se obraća ocu kako govore da ne liči na oca. - Kako? – otac će. - Ti ne voliš mamu, a ja je volim. --Medicinska sestra nešto izgubila i pita ko je našao. - Ja, sestro – javi se jedan bolesnik – našao sam komadić mesa u tanjiru. --Pravi dežurni ljekar večernju vizitu i pita ima li neko da se žali na nešto. Kada se svi u sobi javiše da imaju, on se okrenu i na izlasku iz sobe reče: - Nisam ja predsjednik vlade već dežurni ljekar. --Jedan pacijent se toliko plašio operacije da su ga jedva ubijedili. Naveče ljekar ide sa sestrom u vizitu i kaže joj da ovoga pacijenta priremi sutra za operaciju. On skoči: - Doktore, pa ja sam operisan jednom! - Jednom ko nijednom – upada drugi pacijent.

PREGLEDI I LIJEÄ&#x152;ENJE

Noni originalno pakovanje, Tel. +387 65 628 978

61 60

ZDRAVSTVENA USTANOVA, BOLNICA IZ HIRURŠKIH OBLASTI

"PROF. DR SCI. N. LAGANIN" Sime Matavulja 11, 78000 Banja Luka, R. Srpska tel: +387 51 216 462, 214 036; +387 65 538 169 e-mail: poliklinikalaganin@gmail.com