Medici.com 50 by Medici.com

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

Jubilej - Medici.com:

Most prostora i vremena

Riječ urednika

Iz Fonda ZO RS

8 11

Intervju: Prof. dr

Snježana Popović-Pejičić

Ulcus cruris

Dragi naši prijatelji, vjerni čitaoci, U dubokoj ekstazi, pred emocionalnom katarzom doživljavanja prirodnih preobražaja, u širokim dvorištima mladog proljeća, uživajući u besprijekornim potezima prirode, nismo imali vremena ni da trepnemo, a učinili smo to... Zato evo, tu smo opet i ponovo, svi zajedno... Vrijeme je život, a život je vrijeme. Koliko ga razumijemo, toliko ga i ne poznajemo. Ali njega ne smijemo izgubiti, jer se ono nikada ne vraća, a teško ga je sustići. Kroz vrijeme se zabroje i sami brojevi, a kamo li čovjek. U tom vratolmnom nizu, listajući stranice sjećanja, stojimo sa vama, tik rame uz rame, na tronu jubilarnog 50. broja Medici.com-a. S ponosom, radosni i srećni. Deveta godina, lijepo zvuči! Bilo je davno, a kao juče. Kad se samo sjetimo, bili su to prvi koraci. Bili smo tek rođena beba koja je ugledala svijet, te ne tako davne 2003. godine, beba koja je tek prohodala, pazeći da ne padne. I tako, vremenom, korak po korak, zajedno s vama do ovog sada zrelog i odraslog medija. U budućnost koja nas čeka iza plašta vremena, budućnost koju projektujemo sami... Sva ova ljepota čiji smo svjedoci, eksplozija proljeća, samo je tek još jedan korak na putu ka dalje, vantjelesno, uzvišeno, kreativno. I dok nas priroda izaziva na prepuštanje užicima koje nudi na svom repertoaru, pokazujući svu tu nepreglednu lepezu svoje najdublje mašte i idejnosti, kroz najdivnije boje i procese, rađanje i uobličavanje, dokazujući svoju dominaciju nad nama, Ekipa Medici. com-a uspjela je odoljeti svim čarima u mjeri koja je neophodna da bismo opravdali vaše povjerenje. U ovom jubilarnom, 50. broju, kao i obično, donosimo brojne tekstove o dešavanjima i novinama u medicini. Ovom prilikom se zahvaljujemo kompaniji „Bosnalijek“ od kojih smo dobili pismo-čestitku povodom 50. jubilarnog broja, kao i našoj velikoj saradnici, uvaženoj doc. dr Elizabeti Ristanović, njenom komentaru šta za nju predstavlja prvih 50 brojeva časopisa Medici.com. Zadobiti nečije povjerenje, a možemo slobodno reći i ljubav, vrlina je koja se teško stiče, a još teže održava. Ona se dobija samo od Prirode koja je Svevišnji Tvorac ovozemaljksih remek-djela.. Nama, ekipi Medici.com-a velika je čast ako smo opravdali bar maleni dio onoga što smo dijelili s vama i što ćemo u budućnosti donijeti i ponovo podijeliti samo s vama. Ostanimo na vezi. Vaš „Medici.com“ Glavni urednik, prim. dr Momir Pušac

Prof. dr Tarik Zukić

Liječenje alfa liponskom kiselinom

Dentalni implantati

Z D R A V S T V O

S R B I J E

Unapređenje zdravlja Roma u Srbiji

Pregled mladeža

Istorija medicine

107

N M K

Uticaj medijskih informacija na prevenciju bolesti

115

Glavni urednik: Prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, doc. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, prof. dr Miroslav Petković, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, mr. ph. Zlata Žuvela i prof. dr Enver Zerem Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, dr Mehmed Bošnjak, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, dr Slavko Pećanac, mr. ph. Rada Krća, Amra Odobašić, i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Nikole Pašića 26, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Medici.com” Banja Luka, Nikole Pašića 26 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jovana Pušac, Jelena i Bojan Broćilović Prodaja i distributer za Srbiju UNA PRESS d.o.o. Beograd, tel: +381 11 2 188 704 Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banja Luka Tiraž: 5.000

51. broj izlazi u junu 2012. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Z D R A V S T V O

a prijemu povodom obilježavanja Dana Univerziteta odbrane sreli smo i našu višegodišnju dragu saradnicu, urednicu rubrike Zdravstvo-Srbija doc. dr Elizabetu Ristanović. Razgovor sa ovom damom od stila i duha, za nas je kao i uvijek bio osobito zadovoljstvo. Docentkinja Ristanović je sagovornik bogat mislima, koji pažljivo bira, njeguje i mjeri izgovorene riječi, a upravo tako govorila je o časopisu Medici.com u susret 50. broju njegovog izlaženja. „Na početku beše Reč, i Reč beše u Boga i Bog beše Reč. Sve je kroz nju postalo!“ piše u Jovanovom jevanđelju. Reči su mera naše biti, mi prolazimo, a reči ostaju da o nama svedoče. Čovek koji istinu doživljava ima potrebu da je drugima saopštava. Reči su instrument naše duše i duha i besmrtni mostovi između nas. A reči zapisane u prvih 50 brojeva časopisa Medici.com ostaće da trajno svedoče o stvaralaštvu u domenu medicinske struke i nauke u prvoj dekadi 21.veka. Mozaik medicinskih komunikacija, naš Medici.com, vešto povezuje ne samo stručnjake i ustanove sa naših prostora i ne svedoči samo o našim rezultatima, već nam prenosi i ono što se stvara u najeminentnijim svetskim medicinskim centrima, tamo gde se zahvaljujući, pre svega, tehnološkom napretku, dosežu Olimpi medicinske struke i nauke. Prirodna je težnja čoveka da premoštava i vreme i prostor, a danas, u ovom veku medija i komunikacija, taj posao je, čini se, bitno olakšan. Baviti se medicinskom strukom i naukom, uz sve drugo, znači i pisati, tj. pisanom rečju prenositi drugima stručne i naučne informacije. To je naša potreba i dužnost. Upravo to je vizionarski naslutio naš dr Momo Pušac, kada je sa svojim saradnicima stvorio Medici.com da bi olakšao komunikaciju među stručnjacima, ali i da bi najnovija dostignuća iz sveta medicine na najjednostavniji način preneo onima kojima su najpotrebnija, tj. običnom čoveku, ljudima zabrinutim za svoje zdravlje i olakšao im put do iznalaženja lekova 8

Doc. dr Elizabeta Ristanović o prvih 50 brojeva našeg časopisa

Jubilej - Medici.com: Most prostora i vremena

za njihove telesne i duševne boli. Kako već rekoh, Medici.com ne premoštava samo prostor, već i vreme, pišući o velikim ličnostima iz naše medicinske istorije, o onima koji su nam put utirali i čija herojska i viteška dela obavezuju sve one koji se danas bave medicinskom strukom. Bilo je među njima gorostasa medicine, sjajnih intelektualaca, pisaca, vojnika, a nadasve istinskih čovekoljubaca. Uvek su išli u korak sa svetom, čemu i mi danas težimo. I zato sećanje na njih može samo da nas ojača u tim stremljenjima. I to je moj odgovor onima koji nam zameraju tu našu potrebu da osvetljavamo prošlost, staze i puteve kojima smo se kretali, jer upravo oni narodi koji imaju dugu istoriju i duhovnu vertikalu imaju i čvršću i nesalomljiviju građu i sa više smelosti koračaju ka svome cilju. A naš cilj i cilj časopisa Medici.com su zdravi, srećni i zadovoljni ljudi i stručnjaci, čija se vrednost valorizuje na svetskoj naučnoj pozornici. Medici. com puno prostora posvećuje i svim sadržajima ljudskog duha koji doprinose ﬁzičkom ozdravljenju, pa otuda među njegovim koricama ima i crti-

Doc. dr Elizabeta Ristanović

ca iz književnosti, umetnosti, anegdota. Dakle, reč je o kompletnom i kompleksnom, modernom časopisu sa vizijom! Časopisu koji je svedok vremena i stručne i naučne istine, koji zna kuda ide. A takvi obično najdalje stignu! Upravo zato, sve čestitke Medici.com-u za prvih 50 brojeva i iskrene želje za dugo trajanje! Istinski sam srećna što kao Vaš saradnik dajem svoj skromni doprinos u stvaranju ovakve vrednosti! Ljudi su veliki ukoliko stvaraju veliko, a dobri ukoliko stvaraju trajno. Momir Pušac, njegova porodica i redakcija časopisa Medici.com pokazali su i dokazali da je radom, znanjem, ljubavlju i entuzijazmom moguće pretvoriti viziju u stvarnost i stvoriti ono što će svojim kvalitetom i jedinstvenošću obezbediti sigurno mesto u analima naše medicine i pisane reči. Želim Vam da istrajete, da ne posustanete i ne odustanete! Na mnogaja ljeta!

Poštovani prim. dr. Pušac, Čast mi je i zadovoljstvo, u ime svih mojih saradnika i lično, Vama lično, redakcijskom kolegiju, kao i svim ostalim članovima Vašeg stručnog tima najsrdačnije čestitati vrijedan poslovni uspjeh,

50. jubilarni broj časopisa medici.com Zadovoljstvo nam je što je kompanija Bosnalijek d.d. već od prvog, i svakog narednog broja u proteklih devet godina, bila učesnik ovog značajnog stručnog izdavačkog projekta i sa ponosom dijelimo sa Vama radost jubileja. Uz iskrene želje za mnogo uspjeha u predstojećem radu, srdačno Vas pozdravljamo.

Z D R A V S T V O

Povodom obilježavanja Svjetskog dana zdravlja 7. aprila

Dodaj život godinama

inistri zdravlja iz Republike Srpske i FBiH, u saradnji sa predstavnicima Svjetske zdravstvene organizacije, zajedno su obilježili Svjetski dan zdravlja koji se ove godine održava pod motom “Dodaj život godinama”. Cilj je da se otvori dijalog o najboljim politikama za unapređenje i zaštitu zdravlja tokom procesa starenja. Sa zajedničke pres konferencije, koja je održana 5 aprila 2012. godine, poručeno je da Bosna i Hercegovina dijeli sudbinu starenja populacije evropskog regiona i ulazi u negativan biološki trend koji podrazumijeva više starih osoba nego djece. Prema navedenim informacijama, ovakvo stanje, zbog većih potreba za liječenje starijeg stanovništva, moglo bi u budućnosti dovesti do značajnog opterećenja budžeta država, zbog čega je neophodno da sve nadležne institucije i društvo uopšte posvete više pažnje prevenciji i unapređenju kvaliteta života. Šef kancelarije Svjetske zdravstvene organizacije u BiH Haris Hajrulahović rekao je da je u svijetu 1950. godine bilo 14 miliona ljudi preko 80 godina života, dok se procjenjuje da će ih 2050. godine biti oko 400 miliona. „Za manje od pet godina broj starijih od 65 godina biće veći od broja djece mlađe od pet godina“. On je naglasio da EU, u prosjeku, troši jednu četvrtinu bruto nacionalnog dohotka na socijalnu i zdravstvenu zaštitu i dugotrajnu njegu starijeg stanovništva. “Pitanju zdravlja starih moramo prilaziti sa više aspekata, prije svega, sa više međugeneracijske solidarnosti. Ministarstvo svakodnevno radi na unapređenju zdravlja stanovništva i pitanju zdravog starenja. Tu je posebno važna prevencija oboljenja koja se javljaju u starosti, a to su najčešće hronične nezarazne bolesti gdje dominiraju kardiovaskularne bolesti, respiratorna oboljenja, dijabetes, kao i brojna maligna oboljenja koja su dominantna kada je u pitanju starije stanovništvo. Upra10

vo iz tog razloga, posebno je važno obratiti pažnju na zdrave stilove života koji prije svega podrazumijevaju ﬁzičku aktivnost i odricanje od loše ishrane, konzumiranja cigareta, alkohola i drugih loših navika koji mogu narušiti zdravlje“, rekao je ministar Škrbić. Ministar zdravstva Federacije BiH Rusmir Mesihović rekao je da o zdravlju treba misliti od rane mladosti, ističući da ono što se dešava prije 55. ili 60. godine života treba da bude temelj kvalitetne i zdrave starosti.

zdravo starenje Novo Sarajevo organizovana je izložba fotograﬁja o temi “Vježbe za treću životnu dob”. Izložba bit će otvorena tokom cijele naredne sedmice i druženje s osobama treće dobi te kolektivna vježba pripadnika ove dobi. - U starosti se i treba i mora vježbati. Danas su nam stariji ljudi pokazali da mi radnosposobna populacija ne vježbamo dovoljno, ne vodimo dovoljno računa o našem zdravlju i da bi se trebalo priključiti u ovim vježbama, kazala je Feni menadžerica Centra za

„Prosječni životni vijek u BiH je 76 godina, što je duže je nego u Srbiji i Makedoniji, isto kao u Hrvatskoj, a kraće nego u Sloveniji, gdje je prosječni životni vijek 79 godina“, rekao je Mesihović. Povodom obilježavanja Svjetskog dana zdravlja 7. aprila, širom BiH održane su akcije kontrolnih preventivnih pregleda faktora rizika kod stanovništva, kao i dijeljenja promotivnog materijala za unapređenje zdravlja. U povodu obilježavanja 7. aprila, Svjetskog dana zdravlja, u Centru za

zdravo starenje Opštine Novo Sarajevo Sejdefa Bašić. Ove aktivnosti organizovali su Centar za zdravo starenje Novo Sarajevo u saradnji s Opštinom Novo Sarajevo, Udruženjem “Partnerstvo za javno zdravlje”, Zavodom za javno zdravstvo Federacije BiH, Opštom bolnicom “Prim. dr. Abdulah Nakaš” i Sarajevo zdravi grad. Direktor Opšte bolnice “Prim. dr. Abdulah Nakaš” dr. Bakir Nakaš kazao je da je ovaj 7. april, Svjetski dan zdravlja, posvećen unapređenju zdravlja osoba treće dobi. - Dobro zdravlje tokom života pomaže starijim osobama da vode produktivan život u starosti. Posebno treba voditi računa o ﬁzičkoj aktivnosti i vježbanju, pravilnoj ishrani te aktivno sudjelovati u svim segmentima društva”, kazao je Feni direktor Nakaš. Nataša Aleksić, Služba za odnose s javnošću Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske

Z D R A V S T V O

Izvještaj Svjetske banke

ako se troši novac u bh. zdravstvu, da li su s raspoloživim novcem postignuti optimalni rezultati i gdje su mogućnosti za veću efikasnost, ključna su pitanja koja oslikavaju suštinu nedavno objavljenog izvještaja Svjetske banke, u kome je jedno poglavlje posvećeno analizi troškova u zdravstvenom sektoru oba bh. entiteta. Analiza, koja je urađena na osnovu niza indikatora, pokazuje da je stanje u zdravstvu Republike Srpske bolje nego u Federaciji BiH, a Svjetska banka to izražava konstatacijom „da su u RS s duplo manje novca postignuti uporedivi rezultati“. Veća efikasnost kod trošenja novca u Republici Srpskoj, ilustrovana je na nekoliko primjera, među kojima je cijena lijekova jedan od upečatljivih. Naime, cijena lijekova u RS je i do 50 odsto niža nego u Federaciji, što eksperti Svjetske banke pripisuju centralizovanju javnih nabavki, primjeni referentne cijene lijeka, većoj transparentnosti i uopšte dobroj praksi koju preporučuju i drugom entitetu. Glavni izazovi na koje ukazuje Svjetska banka, tiču se strukture izvora finansiranja obaveznog zdravstvenog osiguranja, održivosti dosadašnjeg rasta troškova, smanjenja dominantnog učešća bolničkih troškova u strukturi ukupnih troškova, povećanja produktivnosti na pojedinim nivoima zdravstvene zaštite, smanjenja učešća plaćanja iz džepa pacijenata. Preporuke Svjetske banke odnose se na postizanje većeg stepena podjele rizika kod obezbjeđenja prihoda, udruživanje rizika za bolničku zaštitu i u tom kontekstu unapređenje ugovaranja i uključivanje privatnog sektora, znatniju alokaciju troškova sa bolničkog nivoa na nivo primarne zdravstvene zaštite, zaustavljanje rasta dugova naročito prema zdravstvenim ustanovama, te preispitivanje konkretnih troškova, kao što su troškovi liječenja u inostranstvu, troškovi naknade plata za vrijeme bolovanja i sl. Izvještaj o rezultatima i preporuke Svjetske banke došli su u času kada se u Fondu vrše pripreme za izradu novog srednjoročnog plana razvoja. Procijenivši da objektivna analiza efekata dosadašnjeg rada, uz preporuke Svjetske banke, može da bude dobar osnov za definisanje prioriteta poslovne politike

Bolji rezultati s duplo manje novca

Biljana RodićObradović, izvršni direktor Sektora za razvoj zdravstvenog osiguranja u FZO RS

i glavnih ciljeva razvoja FZO RS, poslovodstvo Fonda je odmah po objavljivanju izvještaja iniciralo izradu izvještaja o rezultatima realizacije dosadašnjih preporuka Svjetske banke. U odnosu na podatke iz izvještaja Svjetske banke, koji se uglavnom odnose na period do 2011. godine, u Republici Srpskoj je postignut napredak u gotovo svim segmentima. U segmentu ﬁnansiranja, napredak je vidljiv jer je zaustavljeno negativno poslovanje Fonda i rast dugova, a važan rezultat je usva-

preporuka da stopa njihovog rasta bude smanjena i dovedena na održiv nivo, što ilustruje podatak da je godišnji rast troškova smanjen sa 19 odsto u 2009. godini, na jedan odsto u 2011. godini, kao i podatak da su u 2011. godini troškovi Fonda bili pokriveni ostvarenim prihodom. Realizovana je i preporuka da bude izvršena znatnija alokacija troškova na primarni nivo zdravstvene zaštite, tako da odnos bolničkih troškova i troškova primarnog nivoa sada iznosi optimalnih 43 : 57odsto.

76%

57% ПЗЗ 43%

Болнице

24%

2009.

janje programa mjera za prevazilaženje problema održivog finansiranja, kojim su uvažene i preporuke Svjetske banke u vezi s rasterećenjem kategorije zaposlenih od rizika troškova osiguranja. Glavni problem u ovoj oblasti i dalje je predominantno učešće doprinosa od zaposlenih u ukupnim prihodima Fonda (preko 86 %) i izrazito loša struktura osiguranika u kojoj zaposleni učestvuju sa svega 37 odsto, a 63 odsto osiguranika plaća znatno manji doprinos od prosječnog troška zdravstvene zaštite. Uvođenje dodatnih izvora finansiranja i korekcije pojedinih osnovica i stopa doprinosa, posebno kod nezaposlenih i penzionera, neke su od predloženih mjera u programu prevazilaženja finansijskih problema. U oblasti troškova, realizovana je

2011.

U vezi s promjenom strukture troškova, treba istaći da je ona rezultat mjera koje su uvažavale strateško opredjeljenje da budu stvoreni uslovi da primarni nivo zdravstvene zaštite rješava većinu zdravstvenih potreba stanovništva. U vezi s tim, proteklih godina je proširena nomenklatura usluga primarnog nivoa, naročito u oblasti dijagnostike, a u funkciji realizacije strateškog cilja je i novi model organizovanja i ugovaranja konsultativno-specijalističke zdravstvene zaštite, koja je kod 10 oblasti „izvučena“ iz isključivog bolničkog okvira i potpuno stavljena u funkciju porodične medicine. Preporučenom preusmjeravanju troškova, a prije svega poboljšanju dostupnosti zdravstvene zaštite i smanjenju plaćanja iz džepa pacijenata, dopri11

Z D R A V S T V O

REZULTATI REALIZACIJE PREPORUKA SB-a Finansiranje • Zaustavljeno je poslovanje s gubitkom FZO RS; • Zaustavljen je rast duga FZO RS; • Definisan je program mjera za prevazilaženje problema finansiranja, kojim su predložene i mjere za veću podjelu rizika osiguranja, odnosno rasterećenja zaposlenih i poslodavaca; Troškovi • Dodatno su smanjeni troškovi liječenja u inostranstvu sa 6% na 3% učešća u ukupnim troškovima; • Smanjena je stopa rasta ukupnih troškova sa 8% na 1%; • Izvršena je znatnija alokacija troškova s bolničkog na nivo primarne zdravstvene zaštite, te je udio troškova za PZZ povećan sa 24 % na 42,93 %; • Udio bolničkih troškova je smanjen sa 76% na 57%; • Cijena većine lijekova sa osnovne liste je smanjena za 20%; • Cijena medicinskih pomagala koja se izdaju u apotekama je smanjena za 20%; • Očekuje se donošenje odluke kojom će biti reformisan način određivanja cijene medicinskih pomagala, sa smanjenjem troškova kao krajnjim ishodom; • Formulisan je prijedlog o mogućnosti otpisa ili kompenzacije duga za bolovanje radnika koji rade u institucijama koje se finansiraju iz budžeta RS; Privatni troškovi • Gotovo je eliminisano plaćanje iz džepa osiguranika u 12 oblasti KSZ, za MR i KT i za biohemijsku laboratorijsku dijagnostiku; • Znatno je smanjeno plaćanje iz džepa u privatnim zdravstvenim ustanovama s obzirom na to da je s većinom privatnih ustanova FZO RS zaključio ugovor; • Smanjeno je plaćanje iz džepa kroz participaciju za lijekove, koja je smanjena na 10%; • Povećano je zadovoljstvo pacijenata sa 50% na 90,8%; Produktivnost PZZ-a • Povećan je broj usluga koje pacijenti mogu da dobiju na nivou PZZ-a; • Definisano je opredjeljenje da se konstantno širi spektar usluga koje pacijenti mogu da dobiju na nivou PZZ-a; • Povećan je broj pregleda po doktoru na PZZ sa 15,1 na 24,62 pregleda dnevno; Reforma bolničkog sektora • Uveden je novi model plaćanja bolničkih usluga sa dominantnim učešćem plaćanja po slučaju (DTS); • Uspješno se realizuje projekat uvođenja DRG modela plaćanja u bolničkom sektoru; • Smanjeno je prosječno ležanje u bolnici sa 7,7 na 5,9 dana; • Proširen je spektar usluga koje je moguće pružiti u okviru dnevnih bolnica; Uključenost privatnog sektora • Započela praksa javnog poziva za ugovaranje zdravstvene zaštite na koji mogu ravnopravno da se prijave i privatne ustanove; • Ugovor sa FZO RS ima 59% privatnih ustanova registrovanih za djelatnosti za koje FZO može da zaključi ugovor; • Privatne zdravstvene ustanove koje imaju ugovor s FZO RS, potpuno su integrisane u zdravstveni sistem i imaju ista prava i obaveze kao i javne ustanove; • Javno-privatnim partnerstvom je izgrađeno osam hemodijaliznih centara i Centar za radioterapiju, bez ulaganja novca iz javnog sektora.

nijelo je uključivanje privatne prakse u zdravstveni sistem Republike Srpske, što Svjetska banka preporučuje da bude urađeno i u Federaciji BiH. Preporuka Svjetske banke u vezi s uključivanjem privatnog sektora, zasnovana je na više ciljeva, da bude smanjen pritisak na bolnice, da bude poboljšana dostupnost zdravstvene zaštite i smanjeni privatni troškovi pacijenata. Uključivanje privatnih zdravstvenih ustanova u zdravstveni sistem Republike Srpske, dalo je očekivani rezultat u svim tim segmentima. Naime, procijenjeno je da je samo na pregledima koje je obavilo trideset sedam privatnih ustanova u oblasti konsultativno-specijalističke zdravstvene zaštite, u džepu građana zadržano preko pet miliona maraka, a Fond je za sve usluge tih ustanova, dakle, preglede, dijagnostičke i terapijske procedure izdvojio manje od 1% ukupnih troškova. O ostvarenju cilja koji se odnosi na rasterećenje bolničkog sektora, govori podatak da su privatne specijalističke zdravstvene ustanove riješile preko 90 odsto slučajeva bez upućivanja na bolnički nivo.

Napredak je ostvaren i kod poboljšanja produktivnosti na primarnom nivou zdravstvene zaštite, kao i na skraćenju prosječne dužine bolničkog liječenja. Prosječan broj pregleda po doktoru u toku jednog radnog dana, na primarnom nivou zdravstvene zaštite, sada iznosi 24,6, umjesto 15,1 u 2009. godini, a prosječno zadržavanje pacijenta na bolničkom liječenju je smanjeno sa osam na 5,9 dana. Povećanju produktivnosti u bolničkom sektoru najviše je doprinio prelazak na novi model plaćanja bolničkih usluga, po kome je većina bolničkih usluga obuhvaćena tzv. DTS modelom, koji stimuliše veću eﬁkasnost u bolničkom sektoru. U prošloj godini se, pod pokroviteljstvom EU, počelo s realizacijom projekta reforme ﬁnansiranja plaćanja bolničih usluga, koji predviđa da do 2013. godine sve bolnice u BiH budu obuhvaćene DRG modelom. Činjenica da je u RS većina bolničkih usluga već obuhvaćena ovim modelom, realizaciju ovog projekta u ovom entitetu čini izvjesnijom. Prosječan broj dana ležanja u bolnici

8 7,7

7,7

5,9

2006.

2007.

U izvještaju Svjetske banke istaknut je pozitivan primjer Republike Srpske kod smanjenja učešća troškova liječenja u inostranstvu u ukupnim troškovima, sa 11% u 2005. godini, na 6% u 2009. godini. Preporuka Svjetske banke da bude nastavljen ovakav trend je već realizovana, s obzirom na to da je učešće ovih troškova u 2011. godini smanjeno na 3,9 odsto, odnosno na tri odsto ako se ne računaju troškovi liječenja u Federaciji BiH. Učešće troškova liječenja izvan RS u ukupnim troškovima Godina

Trošak liječenja izvan RS

Učešće u ukupnim troškovima

2009.

24.066.510 KM

6,03 %

2010.

23.524.958 KM

4,36 %

2011.

21.617.713 KM

3,96 %

2008.

2011.

Svjetska banka u svom izvještaju upozorava na «alarmantan rast dugova FZO RS» i preporučuje da taj trend bude zaustavljen, naročito prema zdravstvenim ustanovama. Inače, ovo je jedno od rijetkih upozorenja direktno upućenih zdravstvu Republike Srpske. Ukupne kratkoročne obaveze Fonda na kraju 2011. godine su iznosile 86.000.000 KM, a dugoročne 224.000.000 KM. Istovremeno, obaveze prema Fondu su iznosile 188.000.000 KM, a približno toliko iznosi i dug za neplaćeni doprinos za zdravstveno osiguranje. Preporuka Svjetske banke da rast duga bude zaustavljen je realizovana, s obzirom na to da je iznos duga u 2011. godini bio manji nego u 2010. godini, a smanjeni su i iznosi dugovanja prema zdravstvenim ustanovama i dobavljačima.

Z D R A V S T V O

Na osnovu rezultata analize realizacije preporuka Svjetske banke u Fondu zdravstvenog osiguranja su markirali ključne aktivnosti koje bi trebalo da budu realizovane u ovoj i narednim godinama. Pored aktivnosti koje se direktno tiču finansiranja, među prioritetima su reforma plaćanja primarne zdravstvene zaštite, unapređenje prevencije bolesti i promocije zdravih stilova života, razvijanje kapaciteta za praćenje uspješnosti rada zdravstvenih ustanova i finansijska stimulacija boljeg rada, konkretnije definisanje individualne odgovornosti za proizvedene troškove.

Upravni odbor Fonda

Kriterijumi ugovaranja u 2012. godini

IZAZOVI Održivo finansiranje • Uvođenjem dodatnih izvora finansiranja smanjiti pritisak na zaposlene i poslodavce; • Korekcijom postojećih osnovica i stopa doprinosa doprinijeti podjeli rizika osiguranja; • Za svaku poslovnu godinu definisati sadržaj i obim paketa prava iz zdravstvenog osiguranja i izvore finansiranja; • Analizirati postojeće kriterijume određivanja visine ličnog učešća osiguranika u troškovima zdravstvene zaštite i izvršiti ravnomjerniju podjelu rizika između svih kategorija osiguranika; • Obezbijediti poslovanje bez gubitka za FZO RS i zaustavljanje rasta dugova; • Inicirati efikasniji rad kontrolnih organa radi smanjenja pojave neplaćanja doprinosa; • Inicirati efikasniju naplatu dugova za neplaćene doprinose; Poboljšanje produktivnosti i alokacija troškova • Usavršiti (reformisati) model plaćanja PZZ-; • Nastaviti s proširenjem usluga koje pacijenti mogu da dobiju na PZZ; • Nastaviti s uključivanjem privatnog sektora u zdravstveni sistem; • Razviti kapacitet praćenja uspješnosti rada i plaćanjem stimulisati bolji rad; • Podići odgovornost doktora za troškove (ugovori s doktorima koji imaju ovlašćenje za propisivanje lijekova, medicinskih pomagala i skupe dijagnostike) • Definisati program mjera prevencije i promocije zdravih stilova života, kao i izvore finansiranja;

pravni odbor Fonda zdravstvenog osiguranja RS usvojio je Pravilnik o principima, uslovima i kriterijumima za zaključivanje ugovora sa davaocima zdravstvenih usluga u Republici Srpskoj u 2012. godini. U odnosu na prošlogodišnje kriterijume ugovaranja ima promjena, npr. kod sanitetskog prevoza, rizika prekoračenja ugovorenih troškova za lijekove, normativa broja stanovnika kod porodične medicine, pedijatrije i ginekologije. Kod kriterijuma za ugovaranje sanitetskog prevoza, promjena se odnosi na način plaćanja. Naime, novim pravilnikom je propisano da će se plaćanje sanitetskog prevoza vršiti po izvršenoj usluzi, na osnovu ispostavljene fakture. Sa domovima zdravlja će biti ugovoren i prevoz osiguranih lica na dijalizu koji će biti ﬁnansiran iz sredstava planiranih za tu namjenu, a što se tiče bolnica, s njima će biti ugovoren prevoz osiguranih lica do druge bolnice ili premještaj iz druge bolnice. Promjena kod ugovaranja rizika prekoračenja troškova kod propisivanja lijekova na recept, odnosi se na to da su od rizika prekoračenja troškova izuzeti lijekovi iz grupe citostatika, opijatnih analgetika, antiepileptika, antiparkinsonika i psiholeptika. Novac za

ove lijekove planiran je na nivou Fonda i eventualno prekoračenje planiranog troška ići će na teret Fonda zdravstvenog osiguranja. Na osnovu promjene normativa broja stanovnika po doktoru, kriterijum za utvrđivanje finansijske vrijednosti usluga na primarnom nivou zdravstvene zaštite u ovoj godini je 1.800 verifikovanih osiguranih lica po timu porodične medicine, odnosno 1.440 osiguranih lica verifikovanih za timove u izrazito nerazvijenim opštinama. Kod pedijatrije, ovaj normativ je smanjen sa ranijih 1.400 na 800 verifikovane djece uzrasta do šest godina, a kod ginekologije normativ je smanjen sa ranijih 10.000 na 8.000 verifikovanih žena iznad 15 godina života. Kriterijumi za ugovaranje finansijske vrijednosti ugovorenih usluga na primarnom nivou zdravstvene zaštite, pored cijene tima definisane na osnovu utvrđenog normativa, su broj verifikovanih osiguranih lica, a za pojedine usluge verifikovanih stanovnika, te opšta kapitacija i njen težinski koeficijent po dobnim skupinama verifikovanih stanovnika. Prema odredbama novog pravilnika, usluge magnetne rezonanse i kompjuterizovane tomografije ugovaraće se i plaćati po DTS modelu za hospitalizovana osigurana lica, a kod ambulantnog pružanja ovih usluga plaćanje će biti po izvršenoj usluzi i ugovorenoj cijeni. Hitna medicinska pomoć će se ugovarati na osnovu broja stanovnika i po tom osnovu pripadajućeg broja timova hitne medicinske pomoći, s tim da će biti ugovoren minimalno jedan tim, bez obzira na broj stanovnika, čime će biti obezbijeđena jednaka dostupnost ove usluge i u izrazito nerazvijenim opštinama s malim brojem stanovnika. 13

Z D R A V S T V O

Upravljanje ljudskim resursima

Interno tržište rada u Fondu

martu ove godine u Fondu zdravstvenog osiguranja počela je realizacija aktivnosti analize radnih mjesta i učinaka izvršilaca na istim ili sličnim poslovima. Riječ je o procesu prikupljanja i analize svih relevantnih informacija o poslovima i odgovornostima na određenom radnom mjestu, kao što su obim posla, uslovi rada, stručne i druge sposobnosti i vještine koje se postavljaju pred izvršioce poslova. Osnovni cilj ove aktivnosti je eﬁkasno upravljanje ljudskim resursima i to postizanjem ravnomjerne opterećenosti izvršilaca na istim ili sličnim poslovima, uočavanjem uzroka koji utiču na odstupanje od optimalnih zahtjeva radnog mjesta, te većom motivacijom izvršilaca za postizanje boljih rezultata rada. Među očekivanim ciljevima ove aktivnosti je i razvoj internog tržišta ra-

da u Fondu, čime bi bili stvoreni uslovi za veću pokretljivost izvršilaca poslova i veću iskorišćenost potencijala raspoloživih kadrovskih resursa. Jednostavnije rečeno, sve će manje biti zastupljena praksa da se na istom radnom mjestu dočeka penzija, a umjesto toga stvaraju se pretpostavke da izvršioci čak i u toku jedne godine budu angažovani na više radnih mjesta i u više organizacionih jedinica. Pri analizi radnih mjesta i učinaka izvršilaca poslova biće korišćeni različiti metodi, kao što su metod samoocje14

njivanja, ocjenjivanje od strane neposrednog rukovodioca, direktan uvid u rad izvršilaca poslova, te poređenje i analiza prikupljenih podataka. Proces analize istih ili sličnih poslova, u pravilu će trajati jedan mjesec, s tim da proces može biti ponovljen, naročito kod poslova kod kojih postoje periodi manjeg i većeg intenziteta, a cilj je dobiti što objektivnije podatke na osnovu kojih je moguće definisati standarde za određeno radno mjesto, odnosno za istu ili sličnu vrstu poslova. U toku jednog mjeseca, svaki izvršilac, čiji rad bude praćen i analiziran, svakodnevno će popunjavati dnevnik aktivnosti, bilježeći izvršene poslove i utrošeno vrijeme, uz ocjenu složenosti urađenog posla. Na kraju perioda u kome bude sprovođena ova aktivnost, svaki izvršilac će popuniti upitnik u kome će moći da navede specifičnosti radnog mjesta na koje je raspoređen, uslove rada, eventualne probleme i prepreke koje utiču na manju efikasnost. Takođe, za svakog izvršioca poslova koji bude obuhvaćen analizom, ocjenu će dati neposredni rukovodilac popunjavajući upitnik kreiran za tu namjenu. Aktivnost analize radnih mjesta i učinaka izvršilaca istih ili sličnih poslova neposredno će sprovoditi Sektor za razvoj zdravstvenog osiguranja, odnosno Služba za razvoj organizacije i edukaciju. Prema dinamičkom planu donesenom za period od tri mjeseca, analiza prve grupe poslova počela je 5. marta, a obuhvaćeni su izvršioci koji rade na poslovima prvostepenog i drugostepenog postupka, imovinsko-pravnim poslovima i poslovima protokola. Drugom grupom poslova, čija je anliza počela početkom aprila, obuhvaćeni su poslovi iz grupe računovodstvo i finansije.

Vantjelesna oplodnja u RS

Ostvarena trudnoća u preko 46% slučajeva

toku 2011. godine, postupkom vantjelesne oplodnje kojeg je finansirao Fond zdravstvenog osiguranja RS, rođene su 24 bebe, dok je kod još 44 žene trudnoća u toku. U prošloj godini, zahvaljujući novcu koji je obezbijeđen iz budžeta predsjednika RS, pravo na vantjelesnu oplodnju je prošireno s jednog na dva pokušaja, a drugi pokušaj vantjelesne oplodnje do početka marta je urađen kod 23 žene. U toku 2011. godine porodilo se ukupno 15 žena kod kojih je primijenjen postupak vantjelesne oplodnje, od kojih je njih pet rodilo blizance, a dvije žene su rodile trojke. Od ukupno 24 rođene bebe 14 su djevojčice, a 10 dječaci. Postupci vantjelesne oplodnje rađeni su u Zdravstvenoj ustanovi ‘’Mediko’S’’ u Banjaluci s kojom Fond zdravstvenog osiguranja ima zaključen ugovor o pružanju ove usluge. Po uspješnosti postupaka vantjelesne oplodnje, ‘’Mediko’S’’ je među vodećim zdravstvenim ustanovama u regionu. Naime, prema podacima iz prošle godine, pozitivan test na trudnoću imalo je 46,2 % žena kod kojih je izvršen embriotransfer. Inače, prosječna životna dob žena kod kojih je u prošloj godini rađena ova procedura, iznosi 35,2 godine. Poređenja radi, prema podacima Američkog udruženja za reproduktivnu medicinu, procenat žena iste životne dobi u SAD, kod kojih je test na trudnoću bio pozitivan nakon izvršenog embriotransfera, iznosi 38,9%. U Srbiji, u devet zdravstvenih ustanova, prosječna uspješnost izvršenih embriotransfera iznosi 35,5% (najniža 26,3%, a najviša 47,1%). Inače, rezultati zdravstvene ustanove ‘’Mediko’S’’ Banjaluka, objavljuju se na AIM listi ESHRE, evropske asocijacije za humanu reprodukciju i embriologiju, koja ima sjedište u Briselu. Podsjećamo, ženama do navršenih 40 godina života Fond u cjelosti finansira dva postupka vantjelesne oplodnje, dok ženama od 41 do navršene 42 godine finansira 50% troškova. Ženama koje su starije od 42 godine života, a koje rode dijete ovim postupkom, Fond u cjelosti refundira troškove vantjelesne oplodnje.

Z D R A V S T V O

Centru za fizikalnu rehabilitaciju u zajednici Doma zdravlja Bijeljina 23. marta ove godine je uspješno završen proces akreditacije. Prije samo godinu dana ozvaničili smo početak rada Centra za fizikalnu rehabilitaciju u zajednici Doma zdravlja Bijeljina, a danas nam je uručen sertifikat o uspješno okončanom procesu akreditacije ovog centra. Zadovoljan sam što je, nakon naših timova porodične medicine, Centra za zaštitu mentalnog zdravlja, sistema menadžmenta kvalitetom prema standardu ISO 9001, i naš Centar za fizikalnu rehabilitaciju dobio sertifikat kojim se potvrđuje da obavlja svoju djelatnost u skladu sa najvišim standardima kvaliteta. Naravno, mi tu nećemo stati jer je naše opredjeljenje da se kontinuirano bavimo unapređenjem kvaliteta zdravstvene zaštite, izjavio je direktor Doma zdravlja Bijeljina

Iz Doma zdravlja Bijeljina

Proces akreditacije

doc. dr sc. med. Zlatko Maksimović. Pomoćnik ministra zdravlja Dr Milan Latinović je istakao da je naša zemlja prepoznatljiva u regionu po razvijenoj mreži centara za ﬁzikalnu rehabilitaciju u zajednici, što znači da stanovnici mogu primati usluge rane ﬁzikalne rehabilitacije u svom mjestu stanova-

Istraživanje stavova javnosti o mentalnom zdravlju

inistarstvo zdravlja i socijalne mentalnih poremećaja kako bi se razvile zaštite Republike Srpske, In- ciljane kampanje i aktivnosti usmjerene stitut za javno zdravstvo RS i na smanjenje stigme i socijalne isklju-

Projekat mentalnog zdravlja BiH započeli su provođenje istraživanja stavova javnosti prema licima oboljelim od mentalnih poremećaja. „Glavni cilj istraživanja je utvrditi zastupljenost stigme i diskriminacije među odraslim stanovništvom i zdravstvenim radnicima u Službi porodične medicine prema osobama oboljelim od 16

čenosti lica sa mentalnim poremećajima“, rekla je nacionalna koordinatorka za mentalno zdravlje Republike Srpske Biljana Lakić. Povodom navedenog istraživanja, pomoćnik ministra zdravlja Republike Srpske Milan Latinović je rekao da ambijent u kojem živimo i u kojem smo živjeli ostavlja tragove na mentalno

nja. Od ukupno 25 ovakvih centara u Republici Srpskoj, Centar za ﬁzikalnu rehabilitaciju Doma zdravlja Bijeljina je tek drugi koji je uspješno okončao proces akreditacije. Značaj akreditacije je u tome što se na taj način obezbjeđuje da tim radi po najsavremenijim, precizno deﬁnisanim protokolima.

zdravlje, a jedna od posebnih grupa brige za mentalno zdravlje je populacija ratnih veterana koja je podložna i opterećena određenim mentalno-zdravstvenim poteškoćama. On je naglasio da je 2008. godine vršeno istraživanje o najčešćim problemima ove kategorije stanovništva, a oko 45 odsto ispitanika je pokazalo znake PTSP-a i određenih hroničnih posljedica. Predviđeno je da se istraživanja provedu u Banjaluci, Bijeljini i Doboju putem anketiranja lica registrovanih u sklopu timova porodične medicine, anketiranjem doktora i zdravstvenih tehničara u službama porodične medicine, kao i putem fokus-grupa koje bi se organizovale među odraslim stanovništvom i zdravstvenim radnicima. Na konferenciji za novinare koja je održana ovim povodom predstavljeni su Udruženje amputiraca UDAS i Organizacija boraca i civila sa posttraumatskim stresnim poremećajem (PTSP) “Jedinstvo”, čiji predstavnici su istakli potrebu za čvršćom saradnjom i udruživanjem u realizaciji projekata koji se tiču mentalnog zdravlja. Nataša Aleksić

Z D R A V S T V O

Svjetski dan borbe protiv tuberkuloze

Banjaluka, 29.2.2012.

Svjetski dan rijetkih bolesti

ovodom obilježavanja Svjetskog dana rijetkih bolesti, predstavnici Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske u saradnji sa Fondom zdravstvenog osiguranja Republike Srpske organizovali su pres konferenciju sa koje je poručeno da je u Republici Srpskoj do sada registrovano 29 rijetkih oboljenja od kojih je ukupno oboljelo 55 lica. „Danas postoje predrasude da su rijetke bolesti zarazne i prenosive, što dodatno usložnjava život i socijalizaciju djece oboljele od ovih bolesti, a njihove roditelje dovodi u izuzetno tešku situaciju“, rekao je doc. dr Nenad Prodanović, nacionalni koordinator za rijetke bolesti u Republici Srpskoj. On je pojasnio da ukoliko postoji pet oboljelih na 10.000 stanovnika, već možemo govoriti o rijetkim bolestima, mada se dešavaju i slučajevi jednog oboljelog pacijenta na 100 ili više hiljada stanovnika u određenim populacijama. „Činjenica je da je oko 80% rijetkih bolesti genetskog porijekla, što govori da roditelji najčešće prenose gen koji nosi promjenu koja se manifestuje nekom od manjkavosti u psihiﬁzičkom razvoju djeteta“, pojasnio je Prodanović. On je dodao da je dijagnostiﬁkovanje ovih bolesti vrlo složeno, te da su znanja javnosti i medicinskih krugova o rijetkim bolestima izuzetno mala. Za neke rijetke bolesti postoji samo nekoliko centara u svijetu gdje se može istinski doći do kompleksne dijagnostike i konačne dijagnoze. „Postoje tri grupe rijetkih bolesti koje se, prije svega, odnose na rane manifestacije bolesti, gdje se već kod intrauterinog razvoja djeteta viđaju promjene koje upućuju

na oboljenje i vrlo često dovode do smrtnog ishoda u ranoj fazi djetinjstva. Druga velika grupacija su bolesti koje se takođe javljaju u djetinjstvu, ali se kroz duži vremenski period komplikuju i dovode do kasnijeg smrtnog ishoda. Treća grupa rijetkih bolesti dešava se u nekoj kasnijoj dobi“, rekao je Prodanović. On je naglasio da ukoliko se ove bolesti na vrijeme dijagnostikuju, s obzirom na napredak farmaceutske industrije, oboljeloj osobi se može omogućiti normalan život, odnosno potpuno nadomještanje potrebnih materija za normalan rad organizma. „U 2012. godini za rijetke bolesti u Fondu zdravstvenog osiguranja planirano je 16 miliona KM“, rekao je savjetnik direktora Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske dr Branislav Lolić. On je dodao da je procjena da u Evropi ima oko 20 miliona ljudi koji imaju neku od rijetkih bolesti. „Osiguranici, koji boluju od ovih bolesti u Republici Srpskoj imaju pravo na liječenje i na neophodne lijekove i to bez plaćanja participacije, s obzirom na to da Fond zdravstvenog osiguranja troškove njihovog liječenja plaća u 100 odstotnom iznosu“, rekao je Lolić. On je naglasio da je cilj Fonda da informiše javnost i podstakne roditelje koji sumnjaju da im dijete ima rijetku bolest da se obavezno jave svom porodičnom doktoru kako bi bili registrovani od strane Fonda. Neke od rijetkih bolesti koje su prepoznate u Republici Srpskoj su cistična ﬁbroza, bulozna epidermoliza, mukopolisaharidoza, Gušeerova bolest, poremećaj metabolizma aromatskih kiselina, lafora, fenilketonurija, Batenova bolest itd.

uberkuloza je bolest koja je prvi put otkrivena 1882. godine kada je Robert Koh otkrio da je bacil tuberkuloze uzročnik ove bolesti. Čitav vijek nakon toga, 24. mart je proglašen kao Svjetski dan borbe protiv tuberkuloze. Prema riječima zamjenika direktora Doma zdravlja Bijeljina dr Srđana Mijatovića, statistika kaže da u svijetu ima oko 8 miliona oboljelih od tuberkuloze, a da svake godine 2-3 miliona svjetskog stanovništva umre od ove bolesti. Republika Srpska spada u države sa srednjom stopom oboljelih od tuberkuloze. Dr Mirjana Anđelić, pneumoftiziolog u Domu zdravlja Bijeljina, je istakla da ovo visokozarazno oboljenje predstavlja veliki socijalni problem i da se javlja kao prateća pojava elementarnih nepogoda kao što su poplave, zemljotresi, zatim u uslovima velikih migracija stanovništva zbog ratova kada su loši uslo-

vi stanovanja i ishrane. Kategorije koje su posebno ugrožene su: siromašno stanovništvo, osobe starije od 65 godina, raseljena lica, zatvorenici i Romi. U 2011. godini na području opštine Bijeljina je registrovano 82 novooboljela pacijenta, što je povećanje u odnosu na 2010. godinu kada je registrovano 50 oboljelih. Tuberkuloza najčešće napada pluća (95% slučajeva), ali može napasti i druge organe, kao recimo: skelet, urogenitalni trakt, limfne čvorove. Češće se javlja kod dijabetičara, pacijenata koji boluju od malignih bolesti, kao i kod pacijenata koji su na dugotrajnoj kortikosteroidnoj terapiji. Dr Ružica Jeftić, pulmolog i porodični ljekar u Domu zdravlja Bijeljina, kaže da u našoj zemlji od 1994. godine postoji nacionalna strategija za liječenje i borbu protiv tuberkuloze i da je cilj da se otkrije i izliječi najmanje 85% otkrivenih slučajeva oboljelih od ove bolesti. Svi porodični ljekari su obučeni da na vrijeme otkriju ovu bolest čiji su prvi simptomi dugotrajni kašalj često praćen iskašljavanjem krvi, povišena temperatura, preznojavanje, slab apetit, mršavljenje, bolovi u grudima. Terapija je dugotrajna i zahtijeva odgovornost i upornost pacijenta. Oboljenje je smrtonosno u slučaju da se ne liječi. 17

Z D R A V S T V O

Prvi zahvat ugradnje srčanog zaliska bez otvaranja grudnog koša u BiH

Balon dilatacija aortnog zaliska

Kliničkom centru Banjaluka 23. marta 2012. godine je po prvi put u Bosni i Hercegovini urađena balon dilatacija aortnog zaliska kod bolesti teške aortne stenoze sa gradijentom pritiska preko srčanog zaliska od 130 mmHg. Zahvat je trajao dva sata. Ova vrsta zahvata namijenjena je pacijentima kod kojih se ne može uraditi klasična kardiohirurška intervencija zamjene aortnog zaliska. Prema riječima dr Nene Dobrijevića, interventnog kardiologa, šefa Odjeljenja za kateterizaciju srca, radi se o približno 25 odsto oboljelih koji zbog godina i

Klinici za plastično-rekonstruktivnu hirurgiju KC Banjaluka, u saradnji sa doc. dr sc. med. Ivom Džepinom, poznatim plastičnim hirurgom iz Zagreba, uspješno su izvedene tri estetske operacije povećanja grudi. Donator implantata je ﬁrma Allergan – Natrelle sa sjedištem u Zagrebu, glavni dobavljači implantata i ekspandera najnovije generacije. Klinika za plastično-rekonstruktivnu hirurgiju prije dvije godine je dobila nove instrumente i prateću opremu za sve operacije koje su u domenu plastično-rekonstruktivne hirurgije i svakodnevno izvodi mnogobrojne estetske operacije i zahvate poput smanjivanja/ povećavanja grudi, korekcije ušiju i nosa, liposukcije i lipoﬁlinga, pri čemu se koriste implantati najnovije generacije koji su doživotni. Pacijentima je u potpunosti obezbjeđena privatnost i diskrecija, pri čemu se hospitalizuju u zasebnu sobu. 18

drugih rizika ne mogu da izdrže da im se zaustavi rad srca kao kod klasičnog stentiranja. Ova metoda može da posluži i kao most pa da se naknadno klasičnom metodom ugradi zalistak. Odlična je za pacijente koji su stariji i čije su šanse da prežive operaciju umanjene. Radi se o relativno novoj, vrhunskoj metodi intervente kardiologije koju su u svijetu počeli raditi prije nekoliko godina. Pretpostavlja se da će, s obzirom na činjenicu da je za sada uzvođenje zahvata skupo (oko 20.000 evra), za nekoliko godina zahvat (kada budu smanjeni troškovi) imati širu primjenu, jer je koncept operacije za obučene interventne kardiologe veoma jednostavan. Broj ovakvih zahvata u zemljama u okruženju je relativno mali: Slovenija - 44 pacijenta, Hrvatska -15 pacijenata, Crna Gora -5 pacijenata (izveden od strane ljekarskog tima iz Italije), a

u Srbiji još nije izveden (izvedeni su pokušaji dilatacije na drugi način, prije petnaestak godina). Ovakva vrsta zahvata u potpunosti prikazuje značaj multidisciplinarnog pristupa problemu i timskog rada, jer u njemu, pored interventnih kardiologa, učestvuju i vaskularni hirurzi i anesteziolozi. Intervencija je urađena uz pomoć, podršku i nadzor prof. dr sc. med. Roberta Bernata iz Bolnice „Marija Magdalena“ iz Krapinskih Toplica, Hrvatska. Tim Kliničkog centra Banjaluka su činili: dr Neno Dobrijević, interventni kardiolog, dr Milanko Maksić, vaskularni hirurg, dr Jadranka Vidović i dr Peđa Kovačević iz Jedinice intenzivne medicine, dr Nikola Šobot i dr Vojislav Vukašinović iz Klinike za kardiovaskularne bolesti te tim medicinskih sestara i RTG tehničara: Sanja Balta, Dragan Karan, Aleksandar Zrnić i Adrijana Inđić.

Estetske operacije u KC Banjaluka

Pacijenti za estetske zahvate plaćaju Univerzitetskom kliničkom centru Banjaluka u skladu sa važećim tržišnim cijenama, koje su niže od cijena u ze-

mljama u okruženju, pri čemu je važno napomenuti da u slučaju komplikacija, (a svaki zahvat može dovesti do neželjenih komplikacija), KC Banjaluka ima dobro obučen tim ljekara specijalista koji mogu adekvatno i na vrijeme reagovati. U poslijednje vrijeme ima sve više zaineresovanih pacijenata za estetske operacije. Najveći broj operativnih zahvata se obavlja u lokalnoj anesteziji (korekcije uški) , međutim, sve više je pacijentica koje nam dolaze zbog povećanja ili smanjenja grudi, korektivnih operacija nosa i dr. Iako je ženska populacija više zainteresovana za operativne

Z D R A V S T V O

zahvate ove vrste, u posljednje vrijeme je sve veća potražnja za ovakvom vrstom usluga i od osoba muškog pola koji se najčešće odlučuju za korekciju uški, nosa i uklanjanja visećeg stomaka. U Klinici rade četiri ljekara, specijalisti plastično- rekonstruktivne hirurgije, a zaposlena su i četiri mlada specijalizanta. Klinika ostvaruje i jako dobru saradnju sa kolegama iz zemalja okruženja, te relativno često organizuje radionice putem kojih se razmjenjuju iskustva iz oblasti plastično-rekonstruktivne hirurgije. Prije godinu dana operativni zahvati su rađeni sa kolegom iz Slovenije dr Francom Planišekom, a Ugovor o međusobnoj saradnji je sklopljen i sa prof. dr sc. med. M. Novakovićem, poznatim hirurgom, načelnikom VMA Beograd. Sa ﬁrmom Allergan iz Zagreba je prije dvije godine uspostavljena dobra saradnja, koja se ogleda ne samo u kvalitetu i dugotrajnosti implantata koji se koriste, već i u konstantnoj edukaciji ljekara klinike. U posljednje vrijeme imamo sve više pacijentica koje se odlučuju i za rekonstrukciju dojke nakon veriﬁkovanog karcinoma, a sve zahvaljujući Fondu zdravstvenog osiguranja koji snosi troškove implantata, tako da su te operacije besplatne. Međutim, veći dio posla koji se radi u klinici spada u domen plastičnorekonstruktivne hirurgije, tako da ona zbrinjava potrebe pacijenata najvećeg dijela Republike Srpske. Uglavnom se

rade operacije kod pacijenata sa kožnim i potkožnim tumorskim promjenama, operacije šake, opekotine i cjelokupna patologija u domenu plastično-rekonstruktivne hirurgije. U toku prošle godine je obavljeno 370 operativnih zahvata u opštoj anesteziji i 1.100 operativnih zahvata u lokalnoj anesteziji. Ovi podaci govore da je povećan broj operativnih zahvata za oko 35 odsto. Jedan dio tih operativnih zahvata čine i estetske operacije, istakla je dr Branislava Pušac, načelnica Klinike za plastično-rekonstruktivnu hirurgiju KC Banjaluka. T.R.

KC Banjaluka

Mehaničke vibracije U KC Banjaluka 26. marta 2012. godine održana je prezentacija i preuzimanje trenutno najsoﬁsticiranijih uređaja za mehaničke vibracije i perkusiju G5™ Gemini, vodeće svjetske kompanije General Physiotherapy, INC. Mehaničke vibracije, kao jedan od modaliteta ﬁzikalne terapije u toku rane kliničke rehabilitacije primjenjuju se u širokom spektru kliničkih oboljenja i bolesnih stanja, prije svega u toku respiratorne, neurološke, reumatološke, ortopedsko-traumatološke i dječje respiratorne rehabilitacije. Najčešće indikacije su:

pulmolog dr Rada Arnautović, doktori i fizioterapeuti Službe kliničke rehabilitacije i predstavnici kompanije Bawariamed d.o.o. prisustvovali su i aktivno učestvovali u prezentaciji i preuzeli opremu.

Klinika za anesteziju i intenzivno liječenje

Periferni blok 3-u-1 po Viniju

• oslobađanje bronhijalnog sekreta tokom posturalne drenaže, • relaksacija respiratorne muskulature, • održavanje tonusa mišića i cirkulacije u hemiplegiji, te izvođenje pasivnih vježbi za paralisane mišiće, • pomoć u mobilizaciji edema u otečenim dijelovima tijela i • olakšavanje bolova i grčeva u mišićima, ubrzanje lokalne cirkulacije i razbijanje priraslica između površinskih i dubokih tkiva, smanjenje „triger“ tački, kao i ožiljaka. Za sada su, s obzirom na činjenicu da radimo na više lokacija, aparati raspoređeni: • u Kliniku za plućne bolesti • na lokaciju u centru grada - za potrebe hirurških grana i • na lokaciju Paprikovac - za potrebe neoperativnih grana. Uvjereni smo da će nabavljeni medicinski aparati za mehaničku vibraciju i perkusiju značajno doprinijeti unapređenju kvaliteta akutne kliničke rehabilitacije, bržem i eﬁkasnijem liječenju i funkcionalnom osposobljavanju pacijenata Kliničkog centra Banjaluka. Prezentacija je organizovana od strane Službe kliničke rehabilitacije, Službe za tehničke poslove i kompanije Bawariamed d.o.o. u saradnji sa Klinikom za plućne bolesti. Načelnica Službe kliničke rehabilitacije mr sc. med. Jadranka Nuić, šef Službe za tehničke poslove dipl.ing. el. Sretko Rodić, načelnik Klinike za plućne bolesti prim. dr sc. med. Marinko Vučić,

U KC Banjaluka 27.marta 2012. godine obavljen je operativni zahvat rekonstrukcije multifragmentarnog preloma patele. S obzirom na činjenicu da je operativni zahvat izvršen na politraumatizovanom pacijentu sa prethodno liječenim povredama trbuha, grudnog koša i male karlice, anestezija izbora bila je tehnika regionalne anestezije – periferni nervni blok po Viniju. Ova perivaskularna tehnika, koja se još zove i 3-u-1 blok, omogućava da se jednim ubodom igle blokiraju tri živca lumbalnog pleksusa. Anesteziološki tim činili su dr Dragan Rakanović, dr Sanja Ćuk i anestetičarka Gordana Kerezović, a operativni zahvat je izveo dr Marinko Domuzin. Uvođenje novih anestezioloških tehnika rezultat je multidisciplinarnog pristupa problemu, odnosno saradnje timova Klinike za anesteziju i intenzivno liječenje i timova Klinike za ortopediju i Klinike za traumatologiju. Do sada je ovaj oblik anestezije primijenjen tri puta u okviru izvođenja artroskopije koljena koju je izveo dr Dejan Ćurlik. Inače, blok 3-u-1 po Viniju se koristi za hirurške zahvate na prednjoj strani natkoljenice, koljena i unutrašnje strane potkoljenice, kao i za postoperativnu terapiju bola nakon hirurgije koljena i ima najširu primjenu u ortopedskoj hirurgiji. Prednosti regionalne nad opštom anestezijom su: manji stresni odgovor na hirurški zahvat i anesteziju, manja učestalost respiratorne i miokardne depresije, postoperativne mučnine i povraćanja, bolja periferna i tkivna perfuzija zbog simpatičkog bloka, smanjeno intraoperativno krvarenje, manja učestalost tromboembolijskih komplikacija, prolongirana postoperativna analgezija, manja potreba za postoperativnim nadzorom. Takođe, ova tehnika pruža mogućnost izvođenja hirurških zahvata u tzv. „jednodnevnoj hirurgiji“. Tamara Radlović, PR, KC Banja Luka

Z D R A V S T V O

inistarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS u saradnji sa farmaceutskom kompanijom „Novo Nordisk A/S“ već desetu godinu sprovodi projekat: “Dijabetes melitus u RS”. Prema principu vertikalne reforme putem ovog projekta teži se ka unapređenju svih nivoa dijabetološke zdravstvene zaštite od tercijarnog, sekundarnog do primarnog. Stoga predstavlja jedinstven primjer globalnog napretka dijela zdravstvenog sistema RS koji se odnosi na dijagnostiku i liječenje hroničnih nezaraznih bolesti. To je, takođe, prvi samostalni projekat za jednu zdravstvenu oblast baziran na partnerstvo što je osnova strategije SZO, ali i mogućnost kontinuiteta projekta. O njegovoj speciﬁčnosti sa više aspekata, razgovarali smo sa prof. dr Snježanom Popović-Pejičić, agilnom koordinatorkom i aktuelnom načelnicom Klinike za ednokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma Univerzitetskog kiničkog centra Banjaluka. Medici.com Tokom deset godina primjene projekta dijabetološka zaštita u RS u mnogim segmentima se približila svjetskoj. Čime to možete ilustrovati? U okviru provođenja ovog projekta zaista je učinjeno veoma mnogo u poboljšanju organizacije i unapređenja dijabetološke službe u RS na svim nivoima zdravstvene zaštite i u svim segmentima. Poboljšana je kvaliteta i dostupnost zdravstvene zaštite oboljelih, unaprijeđene su dijagnostičke i terapijske procedure i postignuto je da se nivo dijagnostike i liječenja bitno ne razlikuje ni u jedom dijelu RS, a što su bili i ciljevi projekta. Uspostavljena je menadžerska struktura za vođenje dijabetesa - formiran je Koordinacioni komitet za borbu protiv šećerne bolesti, uspostavljeni su registri i klinički protokoli za dijabetes, provedena je edukacija zdravstvenih radnika i oboljelih, obezbjeđena su sva potreba tera-

Razgovor s povodom - Deset godina primjene projekta: DIJABETES MELITUS U REPUBLICI SRPSKOJ

Integrisana dijabetološka zdravstvena zaštita u RS Prof. dr Snježana PopovićPejičić, nacionalna koordinatorka za dijabetes melitus u RS, predsjednica Udruženja endokrinologa i dijabetologa RS, načelnica Klinike za endokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma Univerzitetskog kliničkog centra Banjaluka

pijska sredstva i pomagala za savremni pristup dijagnostici i terapiji, uniﬁcirana je dijagnostika i terapija u RS ... - Prvenstveno bih istakla značajna postignuća u sferi kontinuirane edukacije, prvenstveno ljekara porodične medicine, ali i ljekara internista, pedijatara i ljekara ostalih specijalnosti koji se bave komplikacijama dijabetesa (okulisti, neurolozi, kardiolozi, nefrolozi, vaskularni hirurzi, ortopedi, specijalisti ﬁzikalne medicine i rehabilitacije) koji su značajno participirali u ovom projektu. Primjera radi, održano je osam simpozijuma po prinicipu “Edukacija edukatora” i 60 regionalnih seminara putem kojih su edukovani doktori porodične medicine u RS. Radi se o kontinuiranoj edukaciji koja je

usmjerena od tercijarnog ka primarnom i sekundarnom nivou zdravstvene zaštite i samom bolesniku. U okviru projekta samo u posljednje tri godine edukovano je preko 90% ljekara porodične medicine Republike Srpske. U ovoj edukaciji edukatora su značajno učešće i doprinos imali nastavnici Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu sa Klinike za endokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma Kliničkog centra Srbije na čelu sa prof. dr Nebojšom M. Lalićem. U fokusu je bila tema: “Doktrinarni stavovi u dijagnostici i terapiji šećerne bolesti, s ciljem prenošenja i usvajanja znanja o najsavremenijim oblicima dijagnostike, liječenja i prevencije ove bolesti. Održan je i uspješan simpozijum s ciljem edukacije pedijatara RS, uz učešće prof. M. Zdravkovića sa Instituta za zdravstvenu zaštitu majke i djeteta Beograd i dr. sc. med. Gordane Bukare-Radujković pedijatra- endokrinologa UKC Banjaluka. Vršena je i obuka srednjeg medicinskog kadra (sestara i tehničara) širom RS kojom smo obuhvatili njih više od šest stotina. Važno je istaći da je riječ o kontinuiranoj i permanentnoj edukaciji. U biti, kroz edukciju smo postigli cilj da od strane medicinskih profesionalaca bude jednak dijagnostički i terapijski pristup pacijentima na svim nivoima zdravstvene zaštite prema najnovijim svjetskim smjernicama. I u ovoj godini nastavili smo sa kontinuiranom edukacijom doktora porodične medicine u cijeloj Republici Srpskoj. Radimo u malim grupama prema modelu radionica. Tokom mjesec dana internisti – endokrinolozi, regionalni koordinatori u domovima zdravlja širom RS (Banjaluka, Prijedor, Doboj, Gradiška, Foča, Istočno Sarajevo, Trebinje, Bijeljina, Zvornik) održe nekoliko takvih radionica po prethodno deﬁnisanim modulima, sa maksimalno 20 polaznika u grupi. Ovakav oblik interaktivnog rada pokazao se veoma eﬁkasnim u uočavanju praktičnih problema iz svakodnevnog rada doktora porodične medicine sa oboljelim od dijabetesa. Lično učestvujem, zajedno sa dr sc. med. Kosanom Stanetić, načelni-

Z D R A V S T V O

com porodične medicine Doma zdravlja Banjaluka, u takvom radu na regiji Banjaluka i odgovorno tvrdim da je to obostrano korisno kako za doktore porodične medicine, tako i za nas interniste - endokrinologe jer faktički možemo sagledati zajedničke probleme i pronaći za njih optimalno rješenje. Takođe se provodi kontinuirana edukacija iz oblasti dijabetologije pedijatara Republike Srpske, a provodi je pedijatar endokrinolog, regionalni koordinator, dr sc. med. Gordana Bukara-Radujković, koja vrlo uspješno sa svojim timom organizuje i vodi svake godine kamp za oboljelu djecu i adolescente iz cijele RS. Ono što je potrebno istaći je da postoji neprestana komunikacija između primarnog, sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite u provođenju sveobuhvatne zdravstvene zaštite oboljelih od šećerne bolesti u Republici Srpskoj.

ljeni su perfuzori i infuzomati ne samo za ovu Kliniku u UKC Banjaluka i KC Foča, već i za sve opšte bolnice u RS. Tu spada i nabavka savremene kompjuterske opreme. Upravo se radi na uvođenju softverskog programa za dijabetes melitus putem kojeg će se na cijeloj teritoriji RS povezati dijabetološka zdravstvena zaMedici.com Koliko će projekat još trajati i ka- štita. U referalnom centru naše klinike u Banjaluci (Centar za dijabetes) impleda će se ugasiti potreba za njim? - Mislim da se potreba neće ugasiti mentiran je i Centralni registar za šećers obzirom na to da je dijabetes oboljenje nu bolest RSDiab.net koji je urađen na

pandemijskih razmjera u svijetu. Trenutno 300 miliona ljudi na ovoj našoj planeti boluje od ove hronične nezarazne bolesti. Ako se nastavi ovim trendom do 2030. godine biće ih blizu 450 miliona. Ovo prilikom želim da istaknem da je putem projekta Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske nabavilo i savremenu medicinsku i drugu oprema za kliničke centre i opšte bolnice u RS. Opremljeni su Klinički centar Banjaluka – Klinika za endokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma i Odjeljenje za endokrinologiju Klinike za dječje bolesti, Klinički centar u Foči, kao i odjeljenja u opštim bolnicama RS. U Centru za dijabetes Klinike za endokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma UKC Banjaluka nabavljen je klamp aparat za primjenu inzulinske klamp tehnike za testiranje inzulinske senzitivnosti kakvog nema u našem neposrednom okruženju. Nabav-

osnovu obrasca Kliničkog registra za ovu bolest u cilju povezivanja svih regionalnih dijabetoloških centara u jedinstvenu računarsku mrežu. Osmišljen je tako da se svi podaci o oboljelima od šećerne bolesti, koji su liječeni u regionalnim bolnicama prosljeđuju elektronskim putem u Centralni registar za šećernu bolest. Tako će se uspostaviti jedinstven registar za praćenje dijabetesa i njegovih komplikacija na cijeloj teritoriji RS kao i procjena kvaliteta zdravstvene zaštite na sekundarnom i tercijarnom nivou. Medici.com Putem Projekta “Dijabetes melitus u RS” mnogo se postiglo na kvaliteti zdravstvene zaštite oboljelih ali i njihovih prava. - Oboljelima od šećerne bolesti u RS dostupni su najsavremeniji vidovi terapije čije troškove plaća Fond zdravstvenog

Akademik, prof. dr Nebojša M. Lalić

osiguranja RS. Tu spada savremena inzulinska terapija inzulinskim analozima, koji se apliciraju putem penova (olovaka), dostupna je i terapija inzulinskom pumpom, namijenjena prvenstveno za oboljele od dijabetesa tipa 1, koji intenziviranom inzulinskom terapijom ne mogu postići optimalnu glikoregulaciju kod nestabilnog dijabetesa sa početnom nefropatijom i retinopatijom, u slučaju čestih hipoglikemija, u trudnoći i pregestacionom periodu... Naši pacijenti sa tipom 2 dijabetesa imaju na raspolaganju potrebne oralne antihiperglikemike. Obezbjeđeni su i glukometri za samokontrolu glikemije što je izuzetno važan dio u okviru liječenja oboljelih. Oboljeli koji su na inzulinskoj terapiji putem Fonda mogu besplatno da dobiju aparate za samokontrolu glikemije sa odgovarajućim brojem trakica u zavisnosti koliko puta dnevno apliciraju inzulin. U toku je distribucija aparata i onim oboljelima koji nisu na inzulinskoj terapiji. Iskreno rečeno, naši pacijenti u potpunosti mogu biti zadovoljni dijabetološkom zdravstvenom zaštitom. Medici.com Po čemu je ovaj projekat još značajan za zdravstveni sistem RS? - Pomenula sam komplikacije dijabetesa koje čine ovu bolest teškom. Među njima podsjetila bih na oštećenje očiju. Uznapredovala dijabetesna retinopatija može dovesti do sljepila. Putem pomenutog projekta Klinika za očne bolesti UKC Banjaluka, kao i KC Foča opremljena je sa Fundus kamerom, koja predstavlja zlatni standard za dijagnostiku dijabetesne retinopatije. U UKC Banjaluka postoji Kabinet za medikal retinu koji vodi docent dr Milka Mavija sa svojim timom, gdje se pacijentima oboljelim od šećerne bolesti koji imaju komplikacije na očima pruža najsavremenija dijagnostička usluga i terapija laser fotokoagulacijom. Organizovan je i simpozijum posvećen dijabetesnoj retinopatiji, gdje je ovaj problem sagledan na mulidisciplinaran način, a simpozijum ocijenjen kao izuzetno uspješan i koristan. Isto tako poznato je da dijabetes kao hroničnu komplikaciju uzrokuje dijabetesnu polineuropatiju, kao i da je moždani udar 2-3 češći kod oboljelih od dijabetesa, pa je u tom smislu u okviru projekta Udruženje neurologa RS organizovalo simpozijum posvećen neurološkim komplikacijama dijabetesa, koji je, po ocjeni, učesnika bio više nego uspješan. U kontekstu kontinuirane edukacije putem projekta želim da najavim simpo21

Z D R A V S T V O

zijum posvećen ranoj detekciji prevenciji i liječenju dijabetesnog stopala koji će se održati 27. aprila u u Banjaluci u organizaciji Zavoda za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović”. Ova zdravstvena ustanova ima oformljen stručni tim za dijabetesno stopalo i hiberbaričnu komoru koja se koristi u terapiji ovakve komplikacije šećerne bolesti. Značajno je da sve navedene stručne skupove koji su posvećeni hroničnim komplikacijama dijabetesa zajedno sa endokrinolozima organizuju i održavaju upravo oni zdravstveni profesionalci koji se time usko bave. Radimo u timu jer jedan ljekar određene specijalnosti ne može opslužiti oboljelog od dijabetesa na pravi način. Primjera radi, u timu za dijabetesno stopalo su dijabetolog, ortoped, vaskularni hirurg, specijalista fizikalne medicine i rehabilitacije, edukovana medicinska sestra - fizioterapeut i dr. Smatram da je veliki uspjeh ovog Projekta i u ostvarivanju dobre organizacije, adekvatne mreže i timskog rada internista endokrinologa sa ljekarima porodične medicine, kao i sa svim ljekarima subspecijalistima koji se bave komplikacijama šećerne bolesti. Postoji stalna komunikacija i koordinacija u cilju sveobuhvatne i adekvatne zdravstvene zaštite oboljelih od čećerne bolesti u RS. Medici.com Trenutno rukovodite Klinikom za endokrinologiju, šećernu bolest i bolesti metabolizma UKC Banjaluka. Njena uloga u pomenutom projektu takođe ima specifičnu dimenziju koja nam daje za pravo da je ukratko predstavimo u ovom razgovoru. - Da. Načelnica sam Klinike od njenog osnivanja, tj. 2006. godine. Rad je organizovan u tri odjeljenja: Centar za dijabetes, Odjeljenje za endokrinologiju i poremećaje metabolizma i Polikliničko dijagnostičko odjeljenje sa dnevnom bolnicom. Na klinici radi devet ljekara od kojih su šestoro subspecijalisti endokrinolozi (među kojima su dva redovni profesori Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, tri su magistra medicinskih nauka koji su u toku izrade doktorskih disertacija, jedan primarijus.). Tri ljekara mlađe generacije se takađe usmjeravaju u akademskom smislu te je u toku izrada jedne doktorske disertacije na Medicinskom fakultetu u Ljubljani i dva magistarska rada na Medicinskom fakultetu u Banjaluci. Posebno bih pohvalila mlade ljekare klinike koji su zaista vrlo stručni, vrijedni i predani radu, tako da imamo veoma dobar kadar koji 22

će nastaviti i dalje unapređivati stručni i naučni rad na klinici. S druge strane, na ovoj klinici vršimo i edukaciju pacijenata, po čemu smo jednistveni na prostoru nekadašnje Jugoslavije, jer edukaciju na tercijarnom nivou za sada samo rade Slovenija i Hrvatska. Riječ je o strukturisanom vidu edukacije po Dizeldorfskom modelu za oboljele od dijabetesa tipa 1. Obuka traje pet dana i vrši se u grupama sa po šest pacijenata, tokom koje ih učimo kako će živjeti sa svojom bolešću, vršiti samokontrolu šećera u krvi i na adekvatan način prilagođavati dozu inzulina izmjerenim vrijednostima. Putem ove škole, pacijente naučimo i titraciji doze inzulina prema izračunatim ugljenohidratnim jedinicama na modelu tzv. virtuelnih tanjira, odnosno koliko je potrebno inzulina za određeni obrok, što prvo nauče na tom virtuelnom tanjiru, a onda sljedeći dan na stvarnom obroku (doručak, ručak večera). Tako pacijent zna tačno koliko u jednom obroku ima ugljenohidrata i koliko im je za to potrebno jedinica inzulina kako bi postigli normalnu glikemiju tokom dana jer je to jedini način da se odgode teške dijabetesne komplikacije. S obzirom na to da se obuka izvodi u grupi, pacijenti se međusobno informišu i o individualnim problemima i tako stiču dodatni elan

i snagu da se na adekvatan način bore protiv svoje bolesti. Moram napomenuti da je u rad „ škole“ uključen i psiholog zbog eventualnih psiholoških tegoba ovakvih pacijenata. Obuku izvode ljekar i medicinska sestra koji su za to prethodno osposobljeni i posjeduju odgovarajući sertiﬁkat edukatora. Osim ove, na klinici svakodnevno vršimo jednočasovne edukacije za pacijente koji su na hospitalizaciji. To su oboljeli od dijabetesa tipa 2 koji su na terapiji inzulinom u dvije ili tri doze i koji takođe moraju imati znanje o svojoj bolesti. U timu edukatora je medicinska sestra-tehničar sa odgovarajućim sertiﬁkatom kao i nutricionista. U tom smislu na klinici funkcioniše i kuhinja namijenjena oboljelima od dijabetesa, jer je u terapiji šećerne bolesti adekvatna ishrana prvi korak. Jelovnik se prilagođava svakom pacijentu individualno, koji treba da nastave primjenjivati u kućnim uslovima, nakon odlaska iz bolnice. Medici.com Završavajući ovaj razgovor da se od baze „popnemo“ do vrha Projekta „Dijabetes melitus u RS”, tj. Koordinacionog komiteta. Kakva je njegova uloga? - Ovaj komitet predstavlja najodgovornije stručno tijelo u realizaciji projekta,

Z D R A V S T V O

imenovano od strane Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS. Njegovi članovi su ljekari internisti - endokrinolozi svih regija RS (Banjaluka, mr sc. dr B. Vuković, dr cs. med. G. Bukara-Radujković, pedijatar endokrinolog, dr sc. med. K. Stanetić, dr M. Tomanić, spec. porodične medicine Doboj, Prijedor - dr Vesna Jelača, Gradiška - dr Aleksandra Kamburov-Čečez, Foča - dr Sneža Mališ, Istočno Sarajevo - dr Radmila Nogo, Trebinje - dr Slavica Turanjanin, Bijeljina - dr Mladen Blagojević, Zvornik - dr Nataša Ivanković, i koordinator projekta, mr sc. dr Alen Šeranić, viši stručni saradnik Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS. Zadaci Koordinacionog komiteta su da usklađuje strateške smjernice razvoja dijabetološke zaštite sa zdravstvenom politikom, da koordnira aktivnosti unutar projekta sa ostalim inicijativama i aktivnostima predviđenim nacionalnim programom. Njegova uloga je i u naučnoj i stručnoj koordinaciji sa institucijama zdravstvenog sistema RS. Treba istaći da je do sada u okviru ovog projekta Koordinacioni komitet objavio u izdanju Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS i Vodič za bolesti žlijezda sa unutrašnjim lučenjem, ishranu i metabolizam, Brzi vodič za tretman šećerne bolesti i Klinički protokol za terapiju spoljnom portabilnom inzulinskom pumpom. U okviru projekta je pokrenuta i inicijativa za formiranje udruženja oboljelih od šećerne bolesti u svim regijama RS, koja djeluju na području Banjaluke, Prijedora, Doboja, Bijeljine, Ugljevika, Trebinja, Foče kao i Udruženje: “Odrasli za djecu”, sa posebnim zadovoljstvom ističe prof. dr Snježana Popović-Pejičić, uz diskretno izvinjenje ako je nešto izostavljeno. Jer priča o projektu tokom deset godina njegovog trajanja više pristaje monografskoj studiji nego ovom neposrednom razgovoru čija se objektivnost naslanja na kompetentan izvor informacija, a to je upravo bila naša sagovornica čije se profesionalno i akademsko angažovanje ogleda u objavljenim stručno-naučnim publikacijama. Prof. dr Snježana PopovićPejičić je autor i kooautor četiri monograﬁje, četiri knjige i dvije brošure i više od 70 originalnih naučnih i stručnih radova u međunarodnim i nacionalnim časopisima i zbornicima, kao i brojnih saopštenja na međunarodnim i nacionalnim naučnim i stručnim skupovima. Uz sve to, ima vremena i za dobrovoljni rad u naučnim i stručnim organizacijama i udruženjima. Sve to ne može parirati onom vremenu koje odvaja za porodicu i prijatelje u svom gradskom zavičaju - Banjaluci. Razgovarala Anđa S. Ilić

Slobodni radikali i antioksidanti

medicini je polovinom prošlog vijeka iznesena teorija o slobodnim radikalima kao uzročnicima svih bolesti i direktnim krivcima za starenje i odumiranje tijela. Danas znamo da to nije apsolutno tako, ali je priznata važnost antioksidanata kod mnogih bolesti, naročito degenerativnih i za usporavanje procesa starenja i produženje vitalnosti. Dakle, što više antioksidanata unosimo i proizvodimo, to imamo bolju osnovu za zdrav organizam kada se suočava slobodnim radikalima u stanju bolesti, zagađenja okoline te akutnom ili hroničnom unosu otrova iz okoline.

Vanja Babić, master biohemije

Slobodni radikali Slobodni radikal se deﬁniše kao bilo koja hemijska vrsta (molekul, atom, jon) koja može nezavisno da postoji i koja sadrži jedan ili više nesparenih elektrona. Uz neke izuzetke, nespareni elektroni uzrokuju da radikali budu hemijski jako nestabilni. Zbog nastojanja da postanu stabilni, oni brzo stupaju u reakcije sa drugim molekulima pokušavajući da dobiju, odnosno zarobe nedostajući elektron. Slobodni radikali reaguju sa primarnim biomolekulima (lipidima, proteinima i DNK). Kada napadnuta molekula izgubi svoj elektron i ona sama postaje slobodni radikal i dolazi do lančane reakcije koja se širi. Kada se takav proces započne, može da rezultiuje oštećenjima žive ćelije koja se sastoji od takvih molekula. Nespareni elektron (radikalski centar) može se stvarati i postojati na: kiseonikovom atomu (superoksid anjon radikal O2•-, hidroksil radikal OH•, hidroperoksil radikal HO2•, vodonik peroksid H2O2 i singletni kiseonik 1O2), na ugljenikovom atomu (alkil, vinil, alil, fenil radikali), na atomu azota (amino, amido, nitroksil radikal), atomu sumpora i još nekim elementima (vodonik, alkalni metali, halogeni). Postoji veliki broj eksperimentalnih dokaza koji potvrđuju činjenicu da mnoge ćelijske komponente posjeduju potencijal da proizvode i akumuliraju slobodne radikale. Uopšte uzev, pro-

Phagocytosis

dukcija slobodnih radikala se dešava: • u procesu fagocitoze; • u procesu respiracije u mitohondrijama; • u procesu biotransformacije egzogenih i endogenih supstrata u endoplazmatičnom retikulumu; • u procesu metabolisanja etanola; • u enzimskim reakcijama koje katalizuju oksidaze; • u procesu sinteze eikosanoida; • u redoks reakcijama u prisustvu jona metala sa promjenljivom valencom (Fe2+/Fe3+ ili Cu+∕Cu2+) • u procesu lipidne peroksidacije nezasićenih masnih kiselina; • u toku apsorpcije radijacija (zračenja).

Postoje endogeni i egzogeni izvori koji utiču na stvaranje slobodnih radikala. Endogeni izvori su: enzimi (monoamino oksidaza, ksantin oksidaza, enzimi respiratornog niza, NADPH oksidaza, citohrom P450, flavoenzimi). Egzogeni izvori mogu biti hemijskog porijekla: etanol, pušenje, lijekovi, citostatici, pesticidi, afla toksini, toksični metali, dioksini, furani, neki organski rastvarači) ili fizičkog porijekla (UV zračenje, ozon, radioaktivnost). Slobodni radikali mogu da imaju važnu ulogu u organizmu čovjeka. Na primjer, radikali kiseonika su važni za signalnu transdukciju, proliferaciju, apoptozu, gensku transkripciju. Radikal azota, azot-monoksid NO, je jedan od najznačajnih signalnih molekula. Fizio23

Z D R A V S T V O

loška količina NO koju stvaraju endotelijalne ćelije je potrebna za opuštanje i proliferaciju ćelija glatkih mišića, adheziju leukocita, angiogenezu, a NO koga stvaraju makrofage važan je medijator za imuni sistem. NO je i važan neurotransmiter. Međutim, i pored njihove važnosti za organizam, slobodni radikali nanose i veliku štetu organizmu kada se proizvode u velikim količinama ili kada je njihova neutralizacija u organizmu smanjena ili potpuno onemogućena. Slobodni radikali reaguju sa biomolekulima (lipidima, proteinima i DNK) i dovode do oksidativnih oštećenja ovih molekula koja dalje vode oštećenju ćelija i nastanku mnogih akutnih i hro-

ničnih oboljenja (ateroskleroza, karcinom, starenje, neurodegenarativna oboljenja, dijabetes melitus, hronična zapaljenja). Slobodni radikali uzrokuju lipidnu peroksidaciju, odnosno oksidativno oštećenje koje zahvata ćelijske membrane, lipoproteine i druge molekule koji sadrže lipide. Jednom pokrenuta reakcija se nastavlja autokatalitički, a za krajnju posljedicu ima strukturno funkcionalnu promjenu. Proces lipidne peroksidacije smanjuje hidrofobnost lipidnog dvosloja i time mijenja afinitet i interakciju proteina sa lipidima, mijenja veliki broj funkcija membranskih proteina (dijeljenje, diferencijacija, endocitoza, fagocitoza, egzocitoza, transport jona i materija, prijem i prenos signala, međućelijski kontakt i homeostaza ćelije u cjelini). Najčešći tipovi oksidativnog oštećenja strukture DNK su: prekid lanca DNK, interakcija baza unutar jedne spirale DNK lanca, interakcija baza unutar dvije različite spirale DNK, izmjena baza, gubitak baza, modifikacija baza, oksidativna modifikacija dezoksiriboze. Oksidativna oštećenja proteina dovode do: gubitka katalitičke funkcije proteina (enzima), povećanje 24

aciditeta, smanjenja termičke stabilnosti proteina, itd.

Antioksidanti

Ozon

Kao odgovor na postojanje različitog stepena oksidativnog oštećenja tkiva tokom evolucije u organizmu paralelno se razvijao i vrlo složen sistem antioksidativne zaštite. Velika grupa enzima, različitih jedinjenja, vitamina i jona metala pomažu u odbrani od prooksidanata (slobodnih radikala). Ta jedinjenja se nazivaju antioksidativna sredstva. “Antioksidanti su supstance koje, prisutne u malim koncentracijama u odnosu na supstrat koji se oksiduje, značajno odlažu ili inhibiraju oksidaciju supstrata“. Ovu, trenutno važeću i najbolju deﬁniciju antioksidanata dali su Halliwell i Gutteridge 1990. godine. Prooksidansni/antioksidansni balans je jedan od glavnih homeostatskih mehanizama u održavanju normalnih funkcija organizma. Djelovanje antioksidanata Antioksidanti svoje djelovanje ostvaruju na više načina: • djeluju kao „hvatači“ („skevindžeri“) slobodnih radikala, tj. kao donori ili akceptori protona ili elektrona; • kompleksiraju jone metala, koji djeluju kao katalizatori u reakciji stvaranja inicijatora oksidacije lipida; • razgrađuju hidroperokside nastale u fazi propagacije; • eliminišu dejstvo singletnih oblika kiseonika; • pokazuju sinergističke efekte; • inhibiraju neke enzime; • redukuju neka jedinjenja. Razlikujemo primarne, sekundarne i tercijarne antioksidante. Primarni antioksidanti sprečavaju nastanak novih slobodnih radikala. Na-

zivaju se još i preventivni antioksidanti. Primarni antioksidanti su antioksidativni enzimi ili enzimski sistemi koji učestvuju u primarnoj odbrani od reaktivnih radikalskih vrsta. U ovu grupu spadaju enzimski antioksidanti (glutation peroksidaza, superoksid dismutaza, katalaza, glutation reduktaza), kao i neki proteini (albumin, transferin mioglobin i dr.). Sekundarni antioksidanti „hvataju“ slobodne radikale i na taj način inhibiraju inicijaciju i prekidaju reakcije oksidacije. Nazivaju se i „skevindžer“ antioksidanti. U ovu grupu spada veliki broj organskih jedinjenja, koja su većinom sekundarni metaboliti biljaka i životinja. Prema rastvorljivosti mogu biti hidrosolubilni (vitamin C, glutation, neki polifenoli) i liposolubilni (vitamin E, vitamin A, karotenoidi, neki polifenoli). Tercijarni antioksidanti obnavljaju i uklanjaju oštećene biomolekule koje nastaju u uslovima oksidativnog stresa. Nazivaju se i „reparacioni“ antioksidanti. Primjeri tercijarnih antioksidanata su enzimi koji obnavljaju DNK (fosfolipaze, proteaze). Oksidativni stres je stanje koje se javlja kada prooksidanti (slobodni radikali) nadvladaju mehanizme antioksidativne zaštite organizma. Može da nastane usljed manjka antioksidanata ili prevelike koncentracije slobodnih radikala u organizmu. Proces oksidacije je dio regulatornog biohemijskog funkcionisanja naših tijela u procesu stvaranja energije koja nam je neophodna za život. Tokom ovih procesa stvaraju se slobodni radikali koji imaju svoje ﬁziološke pozitivne funkcije. Problem nastaje kada se poremeti ravnoteža i kada zakažu prirodni mehanizmi odbrane pa nivo slobodnih radikala počne da prevazilazi tjelesni kapacitet što mijenja oksidativni status i tijelo ulazi u zonu povećanog oksidativnog stresa.

Z D R A V S T V O

eukociti su bijele krvne ćelije koje nastaju u koštanoj srži i limfnim čvorovima te se nakon toga prenose krvlju u različite dijelove organizma u kojima će se upotrijebiti. Vrijednost leukocita je u tome što se njihov transport može usmjeriti u područja teške upale gdje oni osiguravaju brzu i snažnu odbranu od bilo kojeg infektivnog agensa. Osnovna svojstva leukocita su: • Ameboidno kretanje kojim prelaze iz krvi u tkiva te u jednoj minuti mogu prevaliti put koji je najmanje tri puta veći od njihove dužine; • Hemotaksija je fenomen kretanja leukocita u tkiva u kojima postoji niz hemijskih tvari koje to uzrokuju ili pak u suprotnom smjeru. Ovo kretanje leukocita mogu uzrokovati razgradni produkti upalnog tkiva ili pak mnogobrojni bakterijski toksini; • Fagocitoza je najvažnija funkcija leukocita kojom oni unose bakterije u svoju citoplazmu, probave ih i stvaraju antitijela. Od tri faktora zavisi da li će se fagocitoza odigrati ili ne. Površina čestice koja ako je hrapava fagocitoza će biti lakša dok je glatka površina otporna prema fagocitozi; naboj čestica je drugi važan faktor, te ako je čestica elektropozitivna, kao što je većina mrtvih tkiva, lako podliježe fagocitozi, za razliku od čestica koje se normalno nalaze u organizmu i koje su elektronegativne. Organizam pospješuje fagocitozu tako što strane čestice selektivno veže na bjelančevine globulinske frakcije i na taj način gradi opsonine. U krvi normalno postoji pet različitih vrsta leukocita. To su: polimorfonuklearni neutrofilni leukociti, polimorfonuklearni eozinofilni leukociti, polimorfonuklearni bazofilni leukociti, monociti i limfociti. Sve tri vrste polimorfonuklearnih leukocita su granulirane pa ih nazivamo granulociti. Referentni intervali za broj leukocita u krvi ( x 10 / L) Odrasli Novorođenče Djeca 1. do 3. godine Djeca 4. do 7. godine Djeca 8. do 12. godine

7,5+3,5 18+ 8 12+ 6 10 + 5 9 + 4,5

Broj leukocita se određuje brojanjem u komorama sa Turkovim rastvorom. U ﬁziološkim uslovima moguće su neznatne varijacije broja leukocita u 28

Diferencijalna krvna slika

Dr Dražena SoldatDokić, specijalista medicinske biohemije, Dom zdravlja Banjaluka

zavisnosti od doba dana (dnevne varijacije), poslije ﬁzičkog opterećenja, plača, intenzivnog pušenja ili uzbuđenja. Glavni razlog zbog čega leukocite nalazimo u krvi je taj što se oni iz koštane srži i limfnog tkiva krvlju transportuju u one dijelove organizma u kojima su potrebni. Vijek leukocita u krvi je kratak. Granulociti u krvi žive prosječno oko 12 sati, dok im u toku teške infekcije vijek može biti samo dva do tri sata. Velika je zagonetka koliko monociti žive, jer oni lutaju na relaciji tkiva - krv i obrnuto. Oni vjerovatno žive sedmicama pa i mjesecima, naročito u tkivima, ali brzo propadaju ako se bore protiv upalnih procesa. Limfociti kontinuirano ulaze u cirkulaciju i njihov vijek u krvi je samo nekoliko sati.

Normalna leukocitarna formula VRSTA LEUKOCITA Broj leukocita

% odnos

APSOLUTNI BROJ

Neutroﬁlni

50 do 75

35-52,5

Eozinoﬁlni

2 do 4

1,4-2,8

Bazoﬁlni

0 do 0,01

0-0,7

Limfociti

20 do 40

14-28

Monociti

0 do 0,10

1,4-7

Mladi

0 do 0,10

0-7

Klinički značaj činjenice da oni odražavaju karakter zapaljenjske, imunološke, bakterijske, ﬁzičke, hemijske ili toksične reakcije i izražavaju se kvalitativnim i kvantitativnim promjenama, kao i da izražavaju broja leukocita proizlazi iz prilagođavanja osnovnim funkcijama (fagocitna) u toku različitih oboljenja i patoloških stanja. Diferencijalna krvna slika predstavlja procentualni ili apsolutni odnos pojedinih vrsta leukocita periferne krvi. Određivanje leukocitne formule vrši se na obojenim razmazima periferne krvi. Diferencijalnim brojanjem najmanje 100 određuje se leukocitna

formula ili rijeđe brojanjem 200 leukocita. Određivanje procentualnog ili apsolutnog odnosa pojedinih leukocita ima određen klinički značaj i predstavlja jednu od najčešće upotrebljavanih metoda u laboratoriji pri rutinskom ispitivanju. Relativni odnos leukocita uglavnom zavisi od ukupnog broja leukocita, a naročito dolazi do izražaja kod malog broja leukocita. Diferencijacija pojedinih vrsta leukocita izvodi se na osnovu tipičnih morfoloških karakteristika leukocita poslije dejstva lizirajućeg reagensa. Do povećanog broja neutrofilnih leukocita, neutrofilije, dovodi bilo koji proces koji oštećuje tkivo, bez obzira na to da li je taj proces u vezi s upalom ili nije (tumor, jak zamor, akutno krvarenje, trovanje, hirurški zahvati). Na primjer, neutrofilija je jedan od posebnih dijagnostičkih znakova koji ukazuju na začepljenje koronarnih krvnih sudova. Fiziološka neutrofilija - može nastati nakon jako napornog mišićnog rada ili nakon injekcije noradrenalina. Eozinofilija - tj. povećan broj eozinofila u krvi, nastaje u toku alergijskih reakcija i infekcija parazitima. Bazofilija - nastaje u periodu zacjeljenja upalnih ozljeda, a donekle se broj bazofila povećava i u toku postojanja hronične upale. Limfocitoza - odnosno povećan broj limfocita, nastaje kod virusnih infekcija (Epstein barr virus, citomegalovirus, rubeola), kod toksoplazmoze, bruceloze. Smanjen broj limfocita u krvi javlja se kod terapije kortikosteroidima, infiltracija koštane srži, AIDS-a, kod primjene radio i hemoterapije. Monocitoza - monociti čine prvu liniju odbrane protiv infekcije u toku prva dva sata, ali njihov broj nije veliki. U toku narednih nekoliko sati primarni oslonac odbrane postaju neutrofili, a njihova djelotvornost postiže maksimum za 6 do 12 sati.

Z D R A V S T V O

Korisničke inicijative

Studijsko putovanje u Švajcarsku Pripremila: Vesna Golubović, dipl. med. sestra, Dom zdravlja - CMZ Prijedor

Uvodnik

Urednik rubrike “Mentalno zdravlje” dr Goran Račetović, specijalista psihijatrije, Dom zdravlja - Centar za mentalno zdravlje Prijedor

Poštovane koleginice i kolege, dragi čitaoci,

organizaciji Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, a u partnerstvu sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Federalnog ministarstva zdravstva i uz podršku Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC) na studijsko putovanje u Švajcarsku, u vremenskom periodu 15 - 21.1.2012. godine išli su predstavnici iz pet CMZ-ova u BiH, članovi Tima za jačanje korisničkih udruženja ispred Projekta mentalnog zdravlja u BiH i korisnici usluga mentalnog zdravlja iz BiH. Svrha ove stu-

zvoju i provođenju treninga za medije o primjerenom izvještavanju u oblasti mentalnog zdravlja, te susretanje sa primjerima dobre prakse o saradnji korisnika usluga mentalnog zdravlja s drugim sektorima. U sklopu studijske posjete posjetili smo veći broj ustanova i korisničkih udruženja u regiji Jura i Fribourgu. Foyer Decours (zaštićena kuća, Jura) – jedinica za prihvat i psihoedukaciju osoba sa shizofrenijom je osnovana 1991. godine, s tri odjela: zaštićena kuća (15 osoba), stan za 12 osoba i ra-

proteklih godinu dana, kroz rubriku Mentalno zdravlje, podržanu od strane Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, prošli smo brojnim regionima upoznavši različite ustanove mentalnog zdravlja u zajednici, ali i korisničke inicijative, kao i primjere dobrih praksi u pojedinim centrima za zaštitu mentalnog zdravlja, koji su stimulisali i ostale da s takvim praksama započnu i razvijaju ih u skladu sa svojim lokalnim speciﬁčnostima. Svakako, u svim brojevima tokom ovih godinu dana, potrudili smo se biti aktuelni u praćenju napredovanja svih projektnih ciljeva kao baze reforme mentalnog zdravlja u cijeloj BiH. Možemo reći da je uz naš zajednički napor rubrika postala smislena i kvalitetno informativna ne samo za profesionalce iz oblasti mentalnog zdravlja, već i sve zdravstvene radnike, za šta smo dobili pozitivne kritike i korisne sugestije za unapređenje zamišljenog koncepta, usmjerenog ka destigmatizaciji mentalnih poremećaja, oboljelih od psihijatrijskih bolesti i nas profesionalaca u mentalnom zdravlju. Svakako, veliku zahvalnost dugujemo i prim. dr Momiru Pušcu, koji je svesrdno podržavao koncept rubrike i „ugostio“ nas u značajnom dijelu magazina Medici.com. Srećni smo jer se i naš mali, prvi jednogodišnji jubilej događa kada Medici.com slavi svoj pedeseti broj, kao jedan od najperzistentnijih medicinskih magazina na regionalnom nivou, sa kontinuiranim podizanjem kvaliteta svojih sadržaja. Zato je u ovome izdanju rubrika ispunjena prilozima iz nekoliko projektnih zadataka i aktivnosti u koje je uključena značajna grupa profesionalaca iz oblasti mentalnog zdravlja iz skoro svih ustanova u našoj zemlji i projektni službenici i saradnici kao važna logistička baza za njihovo edukovanje i pripreme za provođenje naučenih znanja u svakodnevni rad sa korisnicima. Pozivamo Vas da i u narednih godinu dana naša saradnja ostane na istom nivou kao i do sada i da aktivno participirate u kreiranju naše rubrike. Svima koji su dali doprinos kvalitetu rubrike se zahvaljujem od srca i vjerujem da će ta saradnja biti nastavljena i u narednom periodu. 32

Razmjena iskustava sa domaćinima

dijske posjete bila je razmjena iskustva i sticanje novih znanja od švajcarskih kolega o izazovima i uspješnim rješenjima u organizaciji i vođenju udruženja korisnika. Posjeta je imala nekoliko ciljeva, usmjerenih na sticanje znanja tima za jačanje korisničkih udruženja o efektivnom učešću korisnika usluga mentalnog zdravlja u istraživačkim projektima i kampanjama, jačanje kapaciteta Tima za jačanje korisničkih udruženja za pripremu i provođenje malih kampanja i treninga aktivizma s ciljem jačanja kapaciteta udruženja korisnika i centara za mentalno zdravlje zbog podrške lokalnim zajednicama u aktivnostima zastupanja i borbe protiv stigme, diskriminacije i socijalnog isključivanja osoba s mentalnim poremećajima, jačanje kapaciteta Tima za jačanje korisničkih udruženja u ra-

dionica (30-35 osoba). Sve tri jedinice su poluotvorenog tipa i u nadležnosti su zdravstvene službe kantona Jura. U zaštićenoj kući Jura postoje tri pravca rada: tretman, bihejvioralni pristup i psihološki tretman. Korisnike šalje okvir mreže za njihovu brigu (CMZ, odjeljenje za urgentnu pomoć, CSR). Ukoliko su kapaciteti ustanove popunjeni postoji lista čekanja dok se ne ispune uslovi za prijem. Po dolasku u ustanovu vrši se procjena sposobnosti (kretanje, higijena, kvalitet sna...) na osnovu tabele sposobnosti, te se vrši procjena njihove kompetencije. Radi se na nedostacima kompetencija i uspostavljanju socijalnih kontakata. Dužina trajanja boravka je najmanje tri sedmice, a maksimalno doživotno. U toku ove tri sedmice korisnici imaju podršku od Centra za psihičku podršku, odnosno Tima CMZ

Z D R A V S T V O

(psihijatar, psiholog, medicinska sestra, ergoterapeut). Nakon tri nedjelje potpisuje se ugovor sa korisnikom i on bira da li će ostati ili izaći iz ustanove tj. institucije, za šta takođe postoji i saglasnost njihovih staratelja. Nakon napuštanja zaštićene kuće, praćenje korisnika je u nadležnosti CMZ-a. U ovoj zaštićenoj kući svake tri sedmice se održava sastanak, a svake šeste supervizija, te se pravi i godišnji kvalitet rada. Kao državna služba nemaju pravo na komercijalnu medijsku promociju. Korisnici su zaštićeni, a postoji samo komunikacija po pitanju logistike. Osobe koje su trajno smještene finansira država i osiguranje za invalidne osobe i/ili neko od socijalnih osiguranja. Le TOP (zaštićena radionica, Jura) je profesionalna radionica, godišnjeg kapaciteta 30-35 osoba, u kojoj se provodi okupaciona terapija komercijalnog tipa. Kontaktira se s privatnim preduzećima (izrađuje se stolarija, uređuju zelene površine, rad u kreativnom ateljeu). Zaštićena radionica je povezana (umrežena) sa zaštićenom kućom Jura, pa se može opservirati i rad u kući preko rada u radionici. Asocijacija korisnika - AFAAP (udruženje korisnika u Fribourgu) postoji od 1992. godine. Radi kao jedinstvena institucija s težnjom ka decentralizaciji, što je definisano statutom sa tri najvažnija principa: u radu menadžmenta aktivno učestvuje osoba koja pati od psihičkih smetnji ili poremećaja, provođenje aktivnosti prihvatanja korisnika u zajednici i isticanje humanističkih ideja i nepostojanje prosuđivanja između članova i njihovog odnosa. Komitet koji donosi strateške odluke čine korisnici, članovi njihovih porodica i zdravstveni radnici, koji imaju uloge konsultanata. Ciljevi rada s osobama koje imaju mentalno-zdravstvene poteškoće su razvijanje autonomije i njeno održavanje, održavanje određenog kvaliteta života, rad s korisnicima (nastoji se podstaknuti osjećaj odgovornosti i korisnosti u okviru grupe), ohrabrivanje u izvršavanju planova - individualno ili u okviru zajednice i rad na socijalizaciji kroz osjećaj pripadanja. Osnovne potrebe za dolazak su pokidane veze s okolinom, potreba starateljstva, zanimanje, loši odnosi s bližnjima i informisanost o bolesti. Ovo udruženje broji 209 korisnika. Rad u udruženju je volonterskog tipa, a djeluje kroz 12 grupa amatera/ volontera, šest grupa profesionalaca i tri vanjska saradnika (muzikoterapeut, okupacioni terapeut i fizioterapeut).

Ovdje je volonterstvo bazirano na dvije komponente: (a) želja za uzajamnom pomoći, znanje, vrijeme i (b) za korisnika da razbija samoću, pojačava samopouzdanje, da se bori protiv stigme, osjeća se korisno, razvija vlastite kompetencije i valorizuje svoje mjesto među drugima, tj. u svojoj zajednici. U okviru udruženja nastoji se postići jednakost, da se ne stvaraju razlike bez obzira na dijagnostikovanu vrstu oboljenja i da se korisnik ne osjeća kao bolesnik. Što se tiče socijalnog aspekta, podstiču se da što više govore o sebi, razgovaraju međusobno i razvijaju samopoštovanje. Izvan udruženja radi se na pružanju informacija skupa sa korisnicima. Postoji grupa tzv. „svjedoka“ koji govore o svom iskustvu, npr. na nekoj javnoj manifestaciji. Na kantonalnom nivou zavise od Uprave za zdravlje i socijalna pitanja i finansiranje asocijacije zakonski je regulisano pozitivnim propisima. S druge strane, povezani su sa Švajcarskom lutrijom, a dio sredstava dobijaju od raznih donacija ili urađenih aktivnosti, tzv. kotizacije korisnika. Godišnji budžet ove asocijacije iznosi 600.000 švajcarskih franaka i postoji nezavisnost po pitanju utroška novca. Prominentni članovi udruženja su: sekretarica, osoba za odnose s javnošću, osoba za pitanja socijalne politike i osoba koja radi s volonterima. Grupa ima šarolik spektar aktivnosti: slikanje, pirografija, čitanje, pisanje, vježbanje, šetnje, grupe za samopomoć. Naglasak je stavljen naročito na uzajamnu pomoć i odbranu prava korisnika. Glavna ideja je razmjena informacija u korist zajedničkih interesa. Torry (centar za tretman zavisnosti od alkohola) postoji desetak godina s mandatom od strane javnog zdravstva. Centrom upravlja komitet, a u njemu rade direktor, dva pomoćnika, osobe sa različitim edukacijama i profesionalni edukatori s različitim zanimanjima (socijalni radnik, psiholog, medicinska sestra i dr.). Sve aktivnosti se provode na francuskom i njemačkom jeziku. Kapacitet ove ustanove je 20 osoba. Finansira se sredstvima iz privatne fondacije koja obezbjeđuje finansijska i materijalna sredstva. Prijem se ostvaruje u slučajevima konzumiranja alkohola ili psihoaktivnih supstanci, odnosno njihovog kombinovanog uzimanja, te se u ovom centru boravi između dvije nedelje i dvije godine. Specifičnost usluga ovog centra je da za osobe starije od 65 godina svoje aktivnosti provode

Dio proizvoda za tržište

kućnim posjetama. Radi se na principu grupnog rada te individualnog praćenja, uz okupacionu terapiju, ali i druge aktivnosti (relaksacija, održavanje bašte i dr.). U potpunosti je zabranjen unos alkoholnih pića i kozmetike koja sadrži alkohol. U slučaju nepoštovanja ovih pravila, prekida se saradnja. Posjeta porodice moguća je već od prvog dana boravka. Pretposljednju sedmicu boravka pravi se bilans, uz sastanak sa socijalnim radnikom, ljekarom i članom porodice, kada se pravi zaključak boravka i planiranje aktivnosti nakon odlaska korisnika iz ustanove. AJAAP (udruženje korisnika Jure Delemonte) i LARC Delemonte (mjesto susreta CARITAS) AJAAP je udruženje u službi članova sa poteškoćama, a LARC je nezavisna organizacija koja inicira i predlaže aktivnosti i podržava je švajcarski CARITAS. Rade s osobama koje imaju egzistencijalne poteškoće, radi njihovog uzajamnog podržavanja. Ima 18-19 članova, sve osobe moraju biti punoljetne i imati najmanje završenu osnovnu školu. U sve više individualizovanom svijetu, LARC, kao mjesto susreta za CARITAS Jura želi da igra na kartu neformalne druželjubivosti. Otvoren je za sve, pa ovo mjesto ima za cilj promociju razmjene i dijeljenja. Udruženje je zamišljeno kao prijateljsko i popularno mjesto za život, sa aktivnostima za svakoga, a posebno za one sa nesigurnostima u relacijama s drugima. Bez obzira na to da li piju kafu, dijele obrok, igraju karte ili se bave nekim od zanata, trenuci provedeni ovde su veoma važni za ljude koji žive u samoći. Facilitatori takođe razvijaju kreativne djelatnosti u vezi sa zdravljem. Periodično se organizuju pozorišne radionice i predstavljaju javnosti povremeno kroz različite pozorišne komade; radi se na promociji zdravlja i uravnotežene ishrane. LARC takođe nudi prisustvo socijalnog radnika jednom 33

Z D R A V S T V O

nedjeljno, kada se kroz individualne razgovore mogu dobiti različite informacije ili savjetovati o raznim pitanjima i poteškoćama iz tog dijela života svih onih koji su posjetioci LARC-a. Prezentacija CARITAS Jura i Projekat Restaurant Verso je malo preduzeće koje rukovodi restoranom i pripada slobodnom tržištu. Veza između CARITAS-a i ovog preduzeća je da je CARITAS vlasnik zgrade, a preduzeće im plaća zakup. Projekat iniciran od strane CARITAS-a imao je za cilj otvaranje restorana s pravom prvenstva zapošljavanja osoba s invaliditetom (prije svega, sa smetnjama duševnog zdravlja), gdje bi oni blisko sarađivali sa svojim kolegama bez invaliditeta, tako da više od 2/3 osoblja čine osobe sa psihičkim smetnjama. Cilj ovoga restorana je da se pokaže da osobe sa psihičkim smetnjama mogu biti korisni članovi zajednice. Preduslovi uspješnosti projekta ogledaju se u (a) ekonomskoj opravdanosti, (b) izgledima za uspjeh, (c) prezentovanju kvaliteta usluga restorana i (d) kvalitetnim prezentacijama putem raznolikih brošura i prospekata s ponudom restorana, kao primarnim za izlazak u javnost, a tek u drugom planu se restoran pojavljuje u vezi sa CARITAS-om. Radom restorana, kroz ovaj zajednički projekt, uočavaju se pozitivne promjene osoba uključenih u rad restorana, poput povećanja samopoštovanja i cijenjenosti njihovog angažmana i rada. Tokom petodnevne studijske posjete Švajcarskoj, dakle, imali smo prilike, kroz posjete ovim ustanovama, uvjeriti se da je moguće postići dobru organizaciju i kvalitetnu povezanost svih resursa u zajednici, a u korist svih njenih članova. Imali smo priliku uvjeriti se u različite izazove i uspješna kvalitativna rješenja u organizovanju i vođenju udruženja korisnika i dobili smo korisne informacije o sistemu zaštite mentalnog zdravlja u Švajcarskoj i speciﬁčnostima

Učesnici studijskog putovanja

pojedinih kantonalnih rješenja. Za vrijeme boravka u ustanovama namijenjenim korisnicima imali smo priliku za diskusiju i usaglašavanja na temu naših potreba za ekspertizom i mogućih ponuda od strane švajcarskih eksperata. U sklopu ustanova razrađeni su programi radno-okupacionih i reaktivnih aktivnosti koje se provode u radionicama za izradu raznih predmeta od drveta, te radionica za likovne radove. Organizovane su i grupe za uređenje parkova i okoline. U sklopu terapije korisnici se mogu baviti i sportskim aktivnostima. Jedan od načina rada je i zapošljavanje u uslužnim djelatnostima (restoran). Za provođenje svih aktivnosti u ovim ustanovama brinu se zaposleni profesionalci zajedno sa korisnicima usluga. Studijske posjete su korisno sredstvo za razmjenu informacija „iz prve ruke“ i sve se više koriste u raznim programima saradnje. S obzirom na to da je ovakva vrsta razmjene iskustava vrlo korisna, sve informacije koje smo dobili, ali i pragmatična rješenja koja smo imali prilike vidjeti, mogu biti vrlo korisni u planiranju aktivnosti usmjerenih na jačanje korisnika preko sličnih udruženja u svrhu poboljšanja kvaliteta njihovog života i zajedničke borbe protiv destigmatizacije i u Republici Srpskoj, odnosno Bosni i Hercegovini, kroz veći broj takvih ustanova ili udruženja i njihovo međusobno povezivanje. To, kao jedan od najnaprednijih ciljeva Projekta mentalnog zdravlja u BiH, svakako i pred nas u svakom CMZ-u postavlja nove ciljeve i dalje angažovanije učešće u poboljšanju dobrih ishoda tretmana i rehabilitacije naših korisnika, koji u našim sredinama sada prepoznaju CMZ kao jedno od drugačijih i kvalitetnijih rješenja u njihovoj svakodnevici. Ova studijska posjeta bila je jedan od pozitivnih stimulansa za kretanje po tom putu.

Učesnici treninga u Sarajevu sa švajcarskim konsultantom

Projektne aktivnosti

Završeni ToT treninzi trenera za sestrinstvo u mentalnom zdravlju Pripremio: Igor Brkić, medicinski tehničar, Dom zdravlja - Centar za mentalno zdravlje Prijedor

organizaciji Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, a u saradnji Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, Federalnog ministarstva zdravstva i Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC), proveden je četvrti ciklus trening edukacije sa završnim ispitom učesnika, radi sticanja zvanja kvaliﬁkovanih trenera za obuku medicinskih sestara i tehničara iz oblasti mentalnog zdravlja. Ovaj modul ToT treninga održan je u periodu 5.3 - 7.3.2012. godine u hotelu “Bristol”, u Sarajevu. Trodnevni trening seminar imao je dva dijela. Tokom prva dva dana edukacije obrađivana je tematika nazvana Urgentna stanja u psihijatriji i sestrinske intervencije u kriznim stanjima. Zahvaljujući naporima projektnih službenika, ovaj visokostručni modul vodio je konsultant iz Švajcarske Gilles Hourton, koji je glavni medicinski tehničar na Odjeljenju za njegu Službe porodične medicine, prve pomoći i urgentnih stanja (DMCPRU). Svojim neposrednim

Projektne aktivnosti

Z D R A V S T V O

Koordinisana briga u mentalnom zdravlju (Case Management)

izlaganjem, primjerima iz prakse i konstruktivnim idejama, švajcarski edukator upotpunio je dosadašnja znanja učesnika bitnih za dalji rad u struci. Posebno se mogu izdvojiti primjeri postupanja u slučajevima kriznih intervencija kod osoba sa suicidalnim ponašanjem kod teške depresivne epizode (major depresija) i korisna saznanja o efektima psihofarmakološke terapije antidepresivima u prvim nedjeljama njihovog korištenja. Kompletan trening usmjeren je na aktivno i interaktivno podsticanje učesnika, sa naglaskom na kompetencije pri radu sa osobama koje se nalaze u stanju hitne potrebe kada se jave u neku od naših mentalno-zdravstvenih službi ili ustanova. Posljednjeg dana, 7.3.2012. godine pred Stručnom komisijom, koju su činila četiri člana (prof. dr. sc. Ismet Cerić, mr sc. dr Nera Zivlak-Radulović, dipl. med. sestra Ivanka Franić i dipl. med. sestra Magbula Grabovica), a uz logistiku projektnih službenika, u dva dijela je obavljen završni ispit za učesnike,. Pismenim dijelom ispita su obuhvaćene sve bitne teme iz kurikuluma za medicinske sestre i tehničare u oblasti mentalnog zdravlja, dok je usmeni dio ispita komisija obavila sa svakim od participanata prema predviđenom planu i programu Projekta. Nakon uspješno završene edukacije imenovanih trenera za obuku medicinskih sestara i tehničara od strane resornih ministarstava, krunisane sticanjem zvanja kvaliﬁkovanih trenera u oblasti mentalnog zdravlja, očekuje nas potpuna realizacija važnih projektnih ciljeva edukacija sestrinskog/tehničarskog kadra u oblasti mentalnog zdravlja u svim ustanovama u Bosni i Hercegovini, kojoj će se pristupiti od sredine 2012. godine, a čiji se kraj predviđa neposredno prije završetka prve faze Projekta mentalnog zdravlja u BiH (sredina 2013. godine).

Pripremile: Dr Biljana Lakić, mr Tatjana Popović, Koordinacioni centar za mentalno zdravlje Republike Srpske

skladu s preporukama Svjetske zdravstvene organizacije u cijeloj BiH dogodile su se značajne promjene u oblasti mentalnog zdravlja kako bi osobe koje pate od mentalnih poremećaja i mentalno-zdravstvenih problema dobile pomoć tamo gdje je najviše trebaju – u zajednicama u kojima žive. Potrebno je i nadalje kontinuirano raditi na tome da korisnici postanu ravnopravni partneri u planiranju i provođenju tretmana i rehabilitacije, s ciljem postizanja optimalnog oporavka. Tretman i pružanje brige, posebno za one koji pate od teških mentalnih poremećaja, zahtijeva visok nivo vještina i znanja profesionalaca koji rade u oblasti mentalnog zdravlja, u

njegove optimalne njege. Podrazumijeva procjenu, planiranje, implementaciju i evaluaciju opcija i usluga u skladu s korisnikovim speciﬁčnim potrebama. Zasniva se na povjerenju između korisnika i koordinatora brige/ostalih članova multidisciplinarnog tima, pravovremenoj procjeni i ispunjavanju potreba. Najbitniji aspekti koordinacije brige su: pristupačnost i kontinuitet usluga, podrška pojedincu ili porodici, maksimalna i efektna upotreba postojećih službi i usluga, sve u cilju poboljšanja razvojnih, psiholoških i funkcionalnih ishoda kod korisnika i dostizanja optimalnog oporavka. U pristup koordinisane brige treba uključiti korisnike s kompleksnim, multiplim po-

skladu sa savremenim razumijevanjem mentalnih poremećaja i osoba koje od njih pate. Ključni mehanizam za pružanje usluga u zajednici je multidisciplinarni tim, koji ima ﬂeksibilan pristup, zajedništvo u radu, s jasnim razumijevanjem zajedničkih i speciﬁčnih uloga članova tima i vještina u provođenju brige o svojim korisnicima. Za to je neophodna kvalitetna edukacija multidisciplinarnih timova, veća samostalnost i ravnopravnost svih profesionalaca koji čine tim, ali i njihove veće obaveze i odgovornosti. Koordinisana briga („case management“) je kolaborativni proces koji povezuje korisnika sa servisima i postojećim resursima, a u cilju obezbjeđivanja

trebama, koji su pod visokim rizikom i/ ili pate od teških mentalnih poremećaja, a često nerado dolaze u kontakt sa službama za mentalno zdravlje. Aktivnim uspostavljanjem kontakta s korisnicima u zajednici (tamo gdje žive i rade), sveobuhvatnom procjenom potreba, razvijanjem individualno „skrojenog” paketa brige i efektivnom koordinacijom usluga i tretmana u raznim službama povećava se korisnikov potencijal za oporavak. Naglasak je na ﬂeksibilnim i kreativnim načinima odgovora na kompleksne i dugotrajne potrebe, koji kombinuju brz odgovor i dugoročnu posvećenost brizi. Najbitniji segmenti procesa koordinisane brige su: procjena i identiﬁka35

Z D R A V S T V O

cija potreba korisnika; kreiranje plana brige od strane multidisciplinarnog tima; određivanje koordinatora brige (care coordinator), koji je odgovoran za sprovođenje plana brige i njegovu reviziju u odgovarajućim vremenskim intervalima; implementacija plana brige i preduzimanje akcija u smjeru postizanja željenih rezultata, gdje koordinator brige istražuje najbolje opcije i povezuje korisnika sa potrebnom osobom i/ili službom/uslugom; evaluacija, kao redovna i periodična aktivnost u kojoj se vrši revizija plana brige, procjenjuju rezultati i postignuti ciljevi i identiﬁkuju nove potrebe; uključivanje korisnika u sve odluke i akcije gdje je to prikladno. Koordinatori brige mogu biti lica zaposlena u zdravstvenim službama ili centrima za socijalni rad, zavisno od prioriteta klijentovih potreba. Svaki član multidisciplinarnog tima može biti koordinator brige, a najčešće su to obučene medicinske sestre/tehničari u mentalnom zdravlju i socijalni radnici. Plan brige („care plan“) se pravi na osnovu procjene potreba korisnika, ali i resursa koji izlaze u susret tim potrebama, kako bi se obezbijedio najadekvatniji mogući nivo tretmana i podrške, ali i izašlo u susret identiﬁkovanim potrebama korisnika. Između ostalog, uključuje i procjenu i upravljanje rizicima, krizni plan, a u slučaju hospitalizacije i plan otpusta. Treba da se bazira na korisnikovim snagama i promociji njegovog oporavka. U njegovom pravljenju, pored članova multidisciplinarnog tima, učestvuju i korisnik i njegova porodica/staratelji. Revidira se na timskim sastancima, u regularnim vremenskim intervalima, a za njegovo sprovođenje odgovoran je koordinator brige („care coordinator“). Postoje brojna internacionalna istraživanja, koja pokazuju efektivnost „case managementa“ u postizanju visokog nivoa aktivne uključenosti korisnika s ozbiljnim mentalnim poremećajima, što omogućava porast tretmana u zajednici i smanjenje potreba za hospitalizacijom. Studije su pokazale da je došlo do smanjenja učestalosti prijema u bolnice i/ili dužine trajanja hospitalizacije. Primjena pristupa koordinisane brige u kliničkoj praksi osigurava dosljednu zaštitu ljudskih prava korisnika i njihovih porodica, ne ostavljajući prostora za diskriminaciju po osnovi pola, kulturoloških razlika, nacionalnih i vjerskih karakteristika i slično. Uvođenje pristupa „koordinisane brige“ za korisnike koji pate od teških mentalnih poremećaja i imaju multiple potrebe je predviđeno Strategijom razvoja men36

talnog zdravlja Republike Srpske (20092015) putem: (a) uspostavljanja edukativnih programa na temu koordinisane brige, rane detekcije, ranih intervencija i promovisanja oporavka i (b) uvođenja obaveznog principa koordinisane brige i imenovanja koordinatora brige za korisnike s teškim, hroničnim poremećajima i kompleksnim potrebama. Aktivnosti u Projektu mentalnog zdravlja u BiH Edukacija iz koordinisane brige je namijenjena kompletnom osoblju svih centara za mentalno zdravlje (24 u Republici Srpskoj, 33 u FBiH i jedan u Brčko distriktu, tj. ukupno 58 u BiH ) i dijelu osoblja iz psihijatrijskih bolnica. Kurikulum o koordinisanoj brizi i Priručnik koji ga prati napravljeni su sa ciljem unapređenja postojećih profesionalnih kompetencija zaposlenih u službama mentalnog zdravlja. Autori su eksperti u Koordinacionom centru za mentalno zdravlje Republike Srpske dr Biljana Lakić i mr Tatjana Popović u saradnji sa ekspertom imenovanim od strane Federalnog ministarstva zdravstva, Sandrom Jovanović. Autor priloga posvećenog rodnim pitanjima je Dženita Hrelja, članica Projektnog tima. Kreiranje Kurikuluma i Priručnika bazirano je na potrebi praktične primjene, tako da su prikazane različite faze i oblici rada u multidisciplinarnoj koordinisanoj brizi: Inicijalna faza (angažovanje, partnerstva; procjena; planiranje) Intervencije u okruženju (povezivanje s resursima u zajednici; rad u partnerstvu s porodicama i njegovateljima; razvoj, održavanje i širenje socijalne mreže; rad u partnerstvu s drugim profesionalcima; zagovaranje od strane profesionalaca i korisnika) Psihološke intervencije (individualne psihosocijalne intervencije, npr. rana intervencija i prevencija relapsa; psihoedukacija; promocija oporavka; problem solving terapija; izgradnja socijalnih vještina); Farmakoterapijski pristup i briga o tjelesnom zdravlju. Sadržaj Kurikuluma, Priručnika i edukativnog procesa je organizovan u šest modula: I Uvod u koordinisanu brigu - pojmovi, principi, praksa i teorija; II Uključivanje i procjena potreba korisnika; III Procjena i upravljanje rizicima; IV Planiranje brige, realizacija tretmana i korištenje resursa u zajednici; V Koordinisana briga kod prve psihotične epizode; rana intervencija i prevencija relapsa; VI Timski pristup u mentalnom zdravlju. Resorna entitetska ministarstva imenovala su 21 osobu (po deset iz oba en-

titeta i jednu iz Brčko distrikta) različitih profila, iz centara za mentalno zdravlje i bolnica, za uključenje u proces treninga trenera. Edukacija budućih trenera je započela 2011. godine, kada je, u saradnji sa konsultantima iz Švajcarske, organizovan trodnevni trening iz andragoških vještina. Takođe, krajem februara ove godine, u Konjicu je održan prvi ciklus treninga iz koordinisane brige u trajanju od dva dana. Nakon što budu kompletno edukovani iz oblasti koordinirane brige, te nakon uspješne završne provjere znanja, treneri će biti zaduženi za sprovođenje regionalnih treninga. Planirano je da se evaluacija treninga iz koordinisane brige obavlja poslije završetka svakog ToT ciklusa, kao i nakon završetka regionalnih treninga. Planirane su sljedeće dalje aktivnosti: • Trening trenera iz koordinisane brige (II ciklus ToT/2 dana/april 2012) • Trening trenera iz koordinisane brige (III ciklus ToT/3 dana/jun 2012) • Završna provjera znanja (septembar 2012) • Sertifikovanje od strane entitetskih ministarstava • Regionalni treninzi za multidisciplinarne timove (kompletno osoblje CMZ-ova i dio osoblja iz psihijatrijskih bolnica - 3 ciklusa x 2 dana / okt. 2012 - okt. 2013) • Praćenja realizacije u službama za mentalno zdravlje putem organizacije mentorstva. Cilj svih aktivnosti u ovoj projektnoj liniji je da se u službama mentalnog zdravlja uvede pristup koordinisane brige za sve korisnike koji pate od teških mentalnih poremećaja i imaju multiple potrebe, kao i kod korisnika s prvim epizodama psihotičnog poremećaja. Održivost je obezbijeđena povezivanjem s drugim aktivnostima i uključenjem koordinisane brige u revidiranu nomenklaturu usluga, koje finansira Fond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske, izmijenjenim opisom posla za profesionalce u oblasti mentalnog zdravlja, uključenjem u set indikatora praćenja na nivou službi za mentalno zdravlje i Instituta za javno zdravlje Republike Srpske, te sugerisanjem Agenciji za akreditaciju, sertifikaciju i kontrolu kvaliteta u zdravstvu RS da u akreditacione standarde za CMZ-ove i psihijatrijske bolnice/odjeljenja uključi elemente koordinisane brige (npr. procedure procjene i upravljanja rizicima, sačinjavanje plana brige i dr.).

Z D R A V S T V O

Projektne aktivnosti

Program prevencije vršnjačkog nasilja u BiH Pripremila: Dr Biljana Lakić, nacionalna koordinatorka za mentalno zdravlje Republike Srpske

okviru Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, pored brojnih drugih aktivnosti koje se trenutno provode, realizuje se i aktivnost koja za cilj ima uspostavljanje bolje saradnje centara za mentalno zdravlje sa drugim službama u okviru Doma zdravlja, drugim relevantnim sektorima i lokalnom zajednicom. Budući da su neki od prioriteta resornih ministarstava u sistemu zaštite mentalnog zdravlja jačanje intersektorske saradnje, odnosno unapređenje saradnje u lokalnim zajednicama između centara za mentalno zdravlje i vaspitno-obrazovnih ustanova, kao i posvećivanje veće pažnje promociji mentalnog zdravlja i prevenciji mentalnih poremećaja kao sastavnog dijela redovnih aktivnosti u centrima za mentalno zdravlje, u okviru

Drugi trening seminar u decembru 2011. u Banjaluci

navedenog cilja realizuje se program prevencije vršnjačkog nasilja. Odabrani program prevencije nasilja namijenjen je učenicima osnovnih škola, koji putem socijalno-emocionalnog pristupa preventivnoj edukaciji pomaže učenicima, školama i zajednici da promovišu i održe nenasilnu atmosferu, gdje je mir aktivni proces, a ne samo produkt nenasilja. Osoblje centara za mentalno zdravlje će, u saradnji sa stručnim timom Projekta, edukovati nastavnike, pedagoge i psihologe u osnovnim školama da realizuju ovaj program u svojim radnim sredinama. Učenici će učiti kako da razriješe konﬂikt, sarađuju jedni s drugima, preveniraju verbalno, ﬁzičko i seksualno zlostavljanje, poštuju različitosti i integraciju različitih socijalnih grupa. Ovaj program takođe omogućava

djeci da prepoznaju kada su žrtve nasilja i da znaju kada su im prava ugrožena, što stvara početnu osnovu za pružanje speciﬁčne pomoći zlostavljanoj djeci, koja treba biti pružena od strane i obrazovnog i zdravstvenog sektora. Način na koji je program koncipiran onemogućava stigmatizaciju zlostavljane djece i pomaže im da steknu vrlo korisne vještine kojima unapređuju vlastite živote i život zajednice. Za realizaciju ove aktivnosti Projekta odabrana su četiri centra za mentalno zdravlje u Bosni i Hercegovini (Bugojno, Ključ, Novi Grad i Brčko), koji su pokazali interes i upućenost u problem prevencije vršnjačkog nasilja i već ostvarili saradnju sa školama u njihovim lokalnim zajednicama. Predviđeno je da se program prevencije vršnjačkog nasilja provodi u periodu novembar 2011 – mart 2013. godine, a na osnovu rezultata kvantitativne i kvalitativne evaluacije programa biće urađen završni izvještaj sa preporukama za replikaciju u drugim centrima za mentalno zdravlje u Republici Srpskoj i Federaciji BiH. Provođenjem ovakvog programa postiže se nekoliko ciljeva: unapređenje intersektorske saradnje između zdravstvenog i obrazovnog sektora (centri za mentalno zdravlje i škole); posticanje rada članova tima izvan prostora CMZ-a, kao i partnerstva i saradnje u lokalnoj zajednici (osnaživanje nastavnika i školskih pedagoga i psihologa); unapređenje istraživačkih kapaciteta osoblja u centrima, kao i kapaciteta za izvođenje preventivnih programa; podsticanje preventivnih aktivnosti u centrima usmjerenih ka opštoj populaciji (primarna prevencija univerzalnog tipa, u ovom slučaju usmjerena na školsku djecu); provođenje prevencije vršnjačkog nasilja (putem socijalno-emocionalnog pristupa u interaktivnom radu s učenicima); olakšavanje identiﬁkacije djece pod rizikom i blagovremenih ranih intervencija. Programi prevencije mentalnih problema i poremećaja kod školske djece i omladine su važan dio univerzalnih primarnih preventivnih intervencija i predviđeni su Strategijom razvoja mentalnog zdravlja u Republici Srpskoj (2009-2015).

Z D R A V S T V O

ao terminalno stanje hronične venske insuficijencije javlja se venski ulkus. Hronična venska insuficijencija je skup složenih patoloških stanja koja povišenim venskim pritiskom dovode do progresivnog venskog zastoja (staze), zapaljenjskih i trofičkih promjena subfascijalnih struktura, potkožnog tkiva i kože (edem, lipodermatoskleroza, celulitis, venski ulkus). Venski ulkus je rana na potkoljenici, najčeše lokalizacije iznad medijalnog maleola, mnogo rjeđe oko lateralnog. Za bolje razumijevanje etiologije i patofiziološkog mehanizma venskog ulkusa važno je znati anatomiju i fiziološku funkciju venskog sistema. Venski sistem donjih ekstremiteta može se podijeliti na tri dijela (1): • Površni venski sistem • Duboki venski sistem • Komunikantne (perforantne) vene, koje povezuju površni i duboki venski sistem. Površni venski sistem se nalazi u potkožnom masnom tkivu donjih ekstremiteta. Ove vene dreniraju kožu i potkožno tkivo i nalaze se površno u odnosu na fasciju. Sve venule i vene ovog sistema ulivaju se u dva glavna površna venska stabla, a to su: • Velika potkožna (safenska) vena noge (v. saphena magna - VSM). Velika safenska vena je najduža vena tijela, koja nastaje ispred medijalnog maleolusa, spajanjem vena koje odvode krv iz unutrašnje strane tabana sa medijalnim dorzalnim venama stopala (Arcus venosus dorsalis pedis). Ide unutrašnjom stranom potkoljenice i koljena, prednje-unutrašnjom stranom buta, zatim probija sitastu fasciju (fascia cribrosa) i u visini ovalne jame (hiatus saphenus) uliva se u zajedničku butnu venu (vena femoralis comunis -VFC), obično oko nekoliko cm ispod preponske veze. VSM ima tri grupe pritoka i to: na potkoljenom nivou, na natkoljenici te pritoke u blizini safeno-femoralnog ušća (obično 4-6 pritoka). • Mala potkožna (safenska) vena (v. saphena parva - VSP) nastaje od spoljašnjeg kraja dorzalnog venskog luka, na spoljašnjoj ivici stopala. Kreće se zadnjom stranom potkoljenice do zatkoljene jame, gde se najčešće uliva u zatkoljenu venu. Duboke vene nogu nalaze se ispod mišićne fascije i u potpunosti prate istoimene arterije. Duboki venski sistem se sastoji od: • Dubokih vena stopala; • Dubokih vena potkoljenice (vene su parne, prate istoimene arterije: zadnje golenjačne vene (vv. tibiales posteriores), prednje golenjačne vene (vv. tibiales anteriores) i lisnjačne vene (vv. 38

Etiologija i patogeneza

Ulcus cruris Prim. dr Dobrinka Živanić, ﬁzijatar-angiolog, Zavod za ﬁzikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović”

fibulares, seu peroneales); • Zatkoljene vene (v. poplitea) koja nastaje spajanjem potkoljenih vena. Može takođe biti parna i prostire se paralelno sa zatkoljenom arterijom; • Zajednička natkoljena vena (v. femoralis communis) nastaje iz površne (v. femoralis superficialis) i duboke femoralne vene (v. femoralis profunda). Površna natkoljena vena (vena femoralis superficialis) nastaje kao direktan produţetak poplitealne vene. Duboka natkoljena vena (vena femoralis profunda) drenira duboke mišićne mase natkoljenice. Sve navedene duboke vene imaju u odgovarajućim razmacima raspoređene zaliske, obično na 1-2 cm. Spoljašnja zdjelična vena (v. Iliaca externa) nastaje kao direktan produžetak zajedničke femoralne vene iznad preponskog ligamenta. Pojedini autori navode da može da ima jedan zalistak. Spajanjem sa unutrašnjom zdjeličnom venom (v. iliaca externa) daje zajedničku zdjeličnu venu (v. iliaca communis). Spajanjem zajedničkih ilijačnih vena nastaje donja šuplja vena (v. cava inferior) koja dovodi krv do desne pretkomore. Zajednička zdjelična vena, kao i donja šuplja vena ne posjeduju zaliske. Navedene duboke vene donjeg ekstremiteta pripadaju sistemu spoljašnje zdjelične vene (v.iliaca externa). U zadnje-unutrašnjem dijelu noge su duboke vene koje su pritoke unutrašnje zdjelične vene (v. iliaca interna). To su gornje i donje sjedalne vene (vv. gluteae superiores et inferiores) i zaporne vene (vv. obturatoriae). Sjedalne i zaporne vene su spojene međusobno, ali i sa pritokama butne i zatkoljene vene. Mogu biti važan drenažni put kod opstrukcije natkoljenih i bedrenih vena. Komunikantni (perforantni) venski sistem povezuje površne sa dubokim venama. Postoji oko 150 komunikantnih vena potkoljenice i natkoljenice. Njihov razvoj je varijabilan. Postojanje perforantnih (komunikantnih) vena omogućava lako i brzo dreniranje suprafascijalnog tkiva. Na taj način se površnim venama transportuje samo oko 10% krvi koja se trenutno nalazi u venskom sistemu donjih ekstremiteta. Duboke vene transportuju preko 90% venske krvi iz nogu. Najvažnije direktne perforativne vene su: • Koketovi perforatori (Cockett) spajaju granu velike safenske vene (vena saphena magna) i zadnje golenjačne vene (vv.tibiales post.), koje su dio du-

bokih vena potkoljenice. Postoje donji, srednji i gornji Koketovi perforatori; • Bojdovi perforatori (Boyd) spajaju mrežu velike safenske vene u nivou unutrašnjeg dijela gornje trećine potkoljenice sa poplitealnom ili tibioperonealnim venama; • Dodovi perforatori (Dodd) - perforatori aduktornog kanala - spajaju mrežu velike safenske vene sa femoralnom venom u nivou aduktornog kanala (unutrašnja strana donje trećine natkoljenice).

Normalan tok venske krvi donjih ekstremiteta je od periferije prema srcu i iz površnih vena, preko perforatora, u duboke vene

Dilatirana perforantna vena - poremećaj protoka venske krvi

Oboljenja vena Izraz “oboljenje vena” podrazumijeva patološko odstupanje u bilo kojem od navedenih venskih sistema. Najznačajniji klinički oblici oboljenja površnih vena su: • Proširene površne vene (Varices): primarni varikoziteti i sekundarni varikoziteti; • Komplikacije varikoziteta: tromboza i zapaljenje (Thrombophlebitis), krvarenje, sekundarne dermatološke lezije i venska ulceracija (Ulcus venosum). Najvažnija oboljenja vena dubokog venskog sistema su:

Z D R A V S T V O

• Tromboza dubokih vena (Phlebothrombosis ) • Komplikacije tromboze dubokih vena: plućna embolija (Embolio pulmonum) te hronična venska insuficijencija i postflebotrombotički sindrom (Syndroma postphlebothromboticum) sa posljedičnim otokom - stazom (Oedema), staznim dermohipodermitisom (Dermohypodermitis hypostatica) i na kraju venskom ulceracijom (Ulcus venosum). Najčešće se javljaju oboljenja površnih i perforantnih vena, a potom vena dubokog venskog sistema. Proširene površne vene (Varices) Proširene površne vene (Varices) su daleko najčešći oblik venskih oboljenja. Varikozne vene su dilatirani, istanjeni, elongirani i izuvijani potkožni venski sudovi. Pojavljuju se kao potkožna proširenja vena u vidu mreže ili čvorova obično u slivu velike i male safenske vene. Prema osnovnom uzroku razlikuju se: • Primarni varikoziteti, koji nastaju zbog urođene (rjeđe) ili stečene slabosti venskog zida ili insuficijencije zalistaka, pri čemu su duboke i perforantne vene očuvane. • Sekundarni varikoziteti, koji nastaju kao posljedica insuficijencije dubokih ili perforativnih vena.

Proširene vene najčešće prate sljedeći simptomi: osjećaj težine i zamora u nogama, osjećaj napetosti u potkoljenicama, povremeno bol premenstrualno kod žena ili grčevi u listovima pri mirovanju. Subjektivne tegobe i objektivni nalaz se pogoršavaju pri dužem stajanju, sjedenju i zagrijavanju, a ublažavaju hodanjem. Ponekad pacijenti s izraženim varikoznim venama nemaju tegobe. Primarni varikoziteti Primarni varikoziteti velikih površnih venskih stabala i njihovih glavnih grana je najrasprostranjeniji oblik oboljenja vena, javljaju se kod dvije trećine oboljelih. Reﬂuks koji počinje u površnim venama nalazi se kod 80% oboljelih. Postoje tri hipoteze o uzroku primarnih varikoziteta: • Valvularna insuﬁcijencija

• Slabost venskog zida • Arteriovenska komunikacija. Daleko najčešći uzrok pojave primarnih površnih varikoziteta je popuštanje zalistaka velike i male safenske vene (Insufﬁtientio VSM, VSP). U tom slučaju se varikoziteti pojavljuju na velikim venskim stablima i/ili njihovim glavnim granama.

nevusi (često se nazivaju popucali venski kapilari) javljaju se u vidu zvezdastih ili končastih potkožnih ﬂeka koje izgledaju kao proširene, prepunjene i naprsle venice. Neki autori smatraju da se uopšte ne radi o oboljenju vena (varikozitetima) već da je u pitanju posebna bolest venula vezana za metabolizam vitamina. Mogu se pojaviti i kao najava ozbiljnijih manifestacija venskih oboljenja. Obično se javljaju u žena sa spoljašnje strane natkoljenice i potkoljenice.

Varikozne vene

Velika safenska vena se nalazi potkožno na unutrašnjem aspektu potkoljenice, te se i varikoziteti na njoj i njenim pritokama manifestuju na unutrašnjoj strani potkoljenice i natkoljenice. Mala safenska vena se nalazi na lateralnom aspektu potkoljenice i varikoziteti njenog sliva šire se spoljašnjom stranom potkoljenice. Nekomplikovani primarni varikoziteti obično nisu bolni. Otoka potkoljenica nema. Duboke i komunikantne vene su očuvane. S obzirom na to da je osnovni uzrok ovog oboljenja najčešće urođena (nasljedna) slabost venskog zida i zalistaka, ono se najčešće javlja već u mladosti. U srednjim godinama ili nakon porođaja, ovi varikoziteti se šire po potkoljenici i natkoljenici. Ako se ovaj tip varikoziteta ne liječi, progresija je brza i ekstenzivna. Razvijaju se impresivni varikoziteti duž čitavog donjeg ekstremiteta sa hroničnom venskom stazom u njima. U kasnijoj fazi javljaju se sve češće epizode tromboﬂebitisa sa pratećim dermatosklerotskim promjenama i, na kraju, venskom ulceracijom. Primarni varikoziteti površnih vena u vidu mrežastih (retikularnih) formacija su nešto rjeđi oblik. U ovom slučaju velika safenska vena može biti očuvana. Retikularni varikoziteti se mogu pojaviti na bilo kom dijelu potkoljenice i natkoljenice, a uzrok je urođena slabost zida manjih venskih grana. Manifestuje se obično u srednjim godinama. Rijetko progrediraju u pravcu ozbiljnijih komplikacija, ali je njihovo hirurško liječenje nezahvalno jer su ove venice krtog zida, teško ih je temeljito odstraniti i česti su recidivi. „Phlebectasiae”- teleangiektazije, spider

Sekundarni varikoziteti Sekundarni varikoziteti su uzrokovani: • Zastojem u dubokom venskom sistemu (ranije epizode tromboze dubokih vena, tumori u zdjelici, stečene arteriovenske fistule itd.) • Insuficijencijom perforantnih (komunikantnih) vena • Urođenim anomalijama veskog sistema (“Klippel – Trenaunay” i “Parkes Weber” sindrom) Uzrok pojave sekundarnih varikoziteta je najčešće zastoj u sistemu dubokih vena (najčešće uzrokovan trombozom dubokih vena). Kao posljedica razvija se popuštanje zalistaka komunikantnih vena tako da se retrogradnim kretanjem krvi razvija staza u površnim venama, sa posljedičnim varikozitetima. Naizgled se sekundarni varikoziteti ne razlikuju od primarnih. Međutim, već osnovni pregled ukazuje na tok događaja: Naime, prvo su se javili znaci popuštanja dubokih vena, a tek kao posljedica nastali su i površni varikoziteti, tako da paralelno perzistiraju simptomi i znaci staze u dubokom i površnom venskom sistemu. Sekundarni varikoziteti su, za razliku od primarnih, praćeni otokom i bolom potkoljenice i/ili natkoljenice. Osim toga, u kasnijoj fazi postoje svi znaci postflebotrombotičkog sindroma. 39

Z D R A V S T V O

Sekundarni varikoziteti na bazi insuficijencije komunikantnih vena (Insuffitientio vv. communicantes s. perforantes) javljaju se zbog slabosti njihovih zalistaka ili slabosti fascijalnog omotača. Insuficijencija komunikantnih vena omogućava retrogradni tok krvi (iz dubokih u površne vene). Ovi varikoziteti su locirani na mjestima gde se obično nalaze komunikantne vene (unutrašnja i zadnja strana potkoljenice, unutrašnja strana potkoljenice). Često se javljaju u kombinaciji sa primarnom insuficijencijom površnih venskih stabala. Međutim, treba ih imati u vidu kao poseban problem jer je česta greška u praksi liječenje površnih varikoziteta bez obraćanja pažnje na stanje komunikantnih vena. Pri tome, insuficijencija perforantnih vena je u stanju da izazove teške oblike hronične venske staze sa velikom vjerovatnoćom za otvaranje venskih ulceracija.

u osoba s hroničnim oboljenjem vena. Smatra se da jedna trećina odrasle populacije ima proširene vene, a Edinburška studija je pokazala da proširene vene ima oko 40% muškaraca i 32% žena. Prevalenca venskog ulkusa se s godinama života povećava. Simptomi hronične venske insuficijencije uključuju teleangiektazije, retikularne ili varikozne vene, edem, kožne promjene: hiperpigmentacije, lipodermatoskleroze, dermatitise i u krajnjem stadijumu pojavu ulkusa. Revidirana CEAP klasifikacija je važeća za bolesnike s hroničnom venskom insuficijencijom.

U početku je otok reverzibilan, perimaleolarni i povlači se tokom noći. Koža i potkožno tkivo najviše trpe u hroničnom venskom zastoju i ako otok dugo traje nastaju ireverzibilne promjene. Potkožno tkivo se ﬁbrozno izmijeni i gubi elastičnost (lipodermoskleroza). Eritrociti izlaze u međućelijski prostor, raspadaju se, njihov pigment hemoglobin se mijenja i daje koži i potkožnom tkivu distalne potkoljenice karakterističnu tamnu prebojenost (hiperpigmentacija), što je karakteristično za preulcerozni stadijum. Leukociti se nakupljaju u najsitnije krvne sudove, oslobađajući faktor inﬂamacije i reaktivni kiseonik (slobodni radikali), što doprinosi nastanku hronične rane.

Dermatološke lezije su kasna posljedica komplikovanih varikoziteta. Insuficijencija u površnom venskom sistemu dovodi do povišenog venskog pritiska (venske hipertenzije). Uobičajeno je mišljenje da venskom ulkusu prethodi popuštanje mehanizma koji sprečava “vraćanje venske krvi” prema distalno, zbog čega se pritisak u venama povećava. U organizmu normalno postoji gradijent arterijskog i venskog pritiska, a kada se pojavi venska hipertenzija, taj gradijent se smanjuje i odvođenje venske krvi prema srcu se usporava. Povišen venski pritisak se prenosi na stijenku vene, glatke mišićne ćelije popuštaju i dolazi do oštećenja endotela i ekstracelularnog matriksa, zbog čega stijenka vene slabi i dilatira se. Zbog ovih promjena tečnost i proteini “cure” u ekstravazalni prostor, odvajajući molekule ekstracelularnog matriksa i faktora rasta, tako pospješujući nastanak i sprečavajući zarastanje ulcere. Ekstravazacija fibrinogena iz vene, kao i nedostatak fibrinolize, takođe dovode do stvaranja fibrinskih naslaga koje sprečavaju ulaženje kiseonika i hranjivih materija u ćelije.

Nakupljanje leukocita u malim krvnim sudovima može potpuno da zatvori lumen, što dovodi do ishemije. Povećan venski pritisak dovodi do transudacije i medijatora inflamacije u potkožnom tkivu donjih ekstremiteta, što poslije dužeg perioda dovodi do ireverzibilnih promjena, propadanja tkiva i ulcere. Koža trpi i nastaju trofičke promjene, čest je pruritus (svrab), kao i upale kože i potkožnog tkiva (dermatitis hypostatica, indurativum, eccematoides, celulitis). U oko 10% pacijenata, nagomilava se kalcijum u potkožno tkivo. Neka istraživanja su pokazala da su pritisak O2 i saturacija tkiva smanjeni kod ulcera uzrokovanih poremećajem u površnom venskom sistemu. Konačno, poslije minimalne traume i infekcije ili spontano nastaje rana. Venska ulceracija (Ulcus venosum) je terminalna promjena kože i potkožnog tkiva u hroničnom venskom zastoju. Najčešći uzrok hroničnog venskog zastoja, odnosno venske hipertenzije, pa samim time i venskih ulkusa, su raniji ataci tromboze dubokih vena (posttrombotski ili postflebitički sindrom). Međutim, primarna insuficijencija perforantnih

Sekundarni varikoziteti su prisutni u nekim urođenim sindromima. Sindrom “Klippel – Trenaunay” karakteriše hipertroﬁja noge, varikoziteti i kapilarne malformacije tipa “mrlje porto-wine”. Za razliku od pomenutog sindroma, u “Parkes Weberov”-om sindromu se pored varikoziteta i hipertroﬁje ekstremiteta javljaju arteriovenske malformacije. Neki autori veruju da su oba sindroma različite malformacije istog genetskog poremećaja.

Syndroma “Klippel- Trenaunay”

Komplikacije varikoziteta Postojanje varikoziteta stvara uslove za razvoj čitave serije komplikacija, a najznačajnije su: • Tromboza i zapaljenje (Thrombophlebitis), • Krvarenje (spontana ruptura ili povreda), • Hronična venska insuﬁcijencija sa posledičnim dermatološkim lezijama i venskom ulceracijom (Ulcus venosum). Hronična venska insuﬁcijencija je vrlo česta i procjenjuje se da se javlja kod 9% muškaraca i 7% žena, starosne dobi od 18 do 64 godine. Teleangiektazije i retikularne vene prisutne su vrlo rano, a njihova prevalencija je veća od 80% 40

Z D R A V S T V O

vena, kao i površnih vena, takođe može da dovede do pojave venskih ulkusa.

Venski ulkus je tipično lokalizovan oko medijalnog gležnja. Ponekad kod slabosti male safenske vene, ulkus se može nalaziti i oko spoljašnjeg gležnja. Venski ulkusi su različite veličine i oblika, najčešće plitki, ponekad bezbolni. Okolna koža je karakteristično izmijenjena zbog ranije opisanih promjena (preulkusno stanje). Karakteristično je ciklično otvaranje i zarastanje ulkusa. Sekundarne bakterijske infekcije otežavaju cijeljenje. Mada je liječenje dugotrajno i teško, rijetke su fatalne komplikacije tipa amputacije ekstremiteta, septičkog šoka ili nastanka karcinoma - Majrolinov ulkus.

Savremeni pristup u liječenju

Ulcus Cruris

U Banjaluci je 18. februara ove godine održan stručni skup sa međunarodnim učešćem na temu “Savremeni pristup liječenju ulcus cruris”-a u organizaciji Zavoda za ﬁzikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović”, Banjaluka.

Predavači na ovom edukativnom skupu bili su stručnjaci iz Hrvatske, Slovenije i BiH - ljekari i medicinske sestre koji se bave problematikom, odnosno liječenjem i tretmanom hroničnih rana. Cilj stručnog skupa bio je da se medicinski timovi iz DZ iz RS edukuju i upoznaju sa novim metodama u tretmanu i liječenju ulcuc cruris-a, kao i da se poboljša komunikacija između medicinskih timova koji se bave ovom problematikom. Nakon ove jednodnevne edukacije, članovi tima koji su slušali predavanja na stručnom skupu “Savremeni pristup liječenju ulcus cruris-a” će imati priliku da provedu jednu nedjelju u Zavodu “Dr Miroslav Zotović” u cilju dodatne edukacije (WCW - Wund Care Week). 41

Z D R A V S T V O

a prof. dr Vladom Đajićem, specijalistom neurologije iz UKC Banjaluka, razgovaramo o prevenciji moždanog udara koji se smatra jednom od najtežih bolesti savremenog svijeta.

Da li su neke osobe sklonije češćem javljanju moždanog udara? Postoje mnoge studije koje su dokazale da osobe izložene tzv. faktorima rizika imaju češće obolijevanje od moždanog udara. Najznačajniji faktori su povišen krvni pritisak, oboljenja srca, šećerna bolest, gojaznost, nepravilna ishrana, pušenje cigareta, povišene vrijednosti masnoća u krvi, ﬁzička neaktivnost, korištenje droga i lijekova, kao i izloženost stresu. Veoma je bitno otkrivanje i otklanjanje izloženosti dejstvu navedenih faktora kod pojedinih osoba i grupa. Otkrivanje pet faktora rizika i prepoznavanje 10% populacije sa najvećim rizikom može da dovede do 50% smanjenja javljanja moždanog udara. Postoje i faktori na koje se ne može uticati, a doprinose češćem razvoju ateroskleroze i moždanog udara (naslijeđe, pol, godine starosti, rasna i etnička pripadnost). Ono što je najbitnije naglasiti je da oko 80% oboljelih od moždanog udara ima povišen krvni pritisak. Na našim prostorima dosta stanovništva zna da ima povišen krvni pritisak, ali ne vrši redovno mjerenje i ne koristi terapiju. Takvi pacijenti često obolijevaju od masivnog krvarenja u mozak i u kratkom roku završavaju smrtnim ishodom. Zbog toga aparat za mjerenje krvnog pritiska treba biti najbitnija stvar u kući osobe koja ima povišen krvni pritisak. Zanimljivo je pomenuti slučaj iz Njemačke, budući da je u januaru 2010. Njemačka liga za povišen krvni pritisak uradila istraživanje o korištenju mjerača pritiska. Rezultat: 77% svih ljekara koriste mjerače krvnog pritiska BOSCH + SOHN. Zbog čega je bitna prevencija nastanka moždanog udara? Zbog posljedica koje ima moždani udar (na trećem mjestu po uzroku smrtnosti i na prvom mjestu po stvaranju invalidnosti savremenog čovjeka) se smatra jednim od najtežih oboljenja. U banjalučkoj regiji od moždanog udara godišnje umre oko 400 osoba, a isto toliko ostanu invalidi nakon obolijevanja. To su veliki gubici i izdaci za društvo u cjelini i porodice oboljelih. Potrebno je uključivanje svih subjekata od državne zajednice, zdravstvenih ustanova, medija i običnog stanovništva.

Vodeći uzrok nastanka moždanog udara

Povišen krvni pritisak

Preporučuje se edukacija stanovništva i zdravstvenih radnika o prepoznavanju faktora rizika i simptoma moždanog udara, potrebi hitnog transporta i terapijskog tretmana u samom početku bolesti. Potreban je brz i kvalitetan tretman u bolnicama i omogućavanje dobre rehabilitacije. Preventivne mjere imaju za cilj kontrolu faktora koji povećavaju rizik od nastanka moždanog udara i profilaktičku terapiju osoba koje pripadaju grupi najvećeg rizika. U najznačajnije preventivne mjere spadaju redovne kontrole krvnog pritiska i masnoća u krvi, prestanak pušenja, povećanje fizičke aktivnosti, primjena terapije kod osoba sa aterosklerozom i srčanim bolestima, kao i hirurško liječenje visokostepenih suženja krvnih sudova vrata. Koliki je značaj ultrazvučnog ispitivanja krvnih sudova vrata i glave u prevenciji nastanka moždanog udara? Postoje podaci da oko 60% moždanih udara nastaje zbog patoloških promjena na krvnim sudovima vrata i glave, te je neophodno rano otkrivanje i blagovremeni tretman istih. Navedene promjene se mogu otkriti pomoću ljekarskih slušalica (auskultacije) krvnih sudova vrata, ultrazvučnog ispitivanja, CT (kompjuterizovane tomografije) angiografije, NMR (nuklearne magnetne rezonance) angiografije i konvencionalne invazivne angiografije. Imajući u vidu prednosti i mane navedenih dijagnostičkih metoda, smatra

Prof. dr Vlado Đajić

se da je po svojim osobinama ultrazvučno ispitivanje krvnih sudova “metoda izbora”. Pomoću nje se ostvaruje skrining široke populacije, a istovremeno i veoma pouzdano utvrđivanje stepena suženja krvnog suda. Navedena metoda je neinvazivna, pouzdana, jeftina, mobilna, bez štetnih zračenja i ne zahtijeva posebnu pripremu pacijenta. Pomoću ultrazvuka se može posmatrati tok krvnog suda (poprečni i uzdužni presjek), morfologija zida i lumena (patološke promjene na intimi i mediji, postojanje i osobine plaka, komplikacije plaka, stepen stenoze...), volumen krvi, brzina protoka krvi, smjer protoka krvi, hemodinamski indeksi i lokalizacija poremećaja protoka. U toku je projekat Fonda zdravstva RS sa organizacijom ultrazvučnog ispitivanja krvnih sudova vrata i glave u cilju sprečavanja nastanka moždanog udara. Kakvi su prvi rezultati? Veliki značaj ultrazvučnog ispitivanja krvnih sudova vrata i glave ima otkrivanje tzv. asimptomatske karotidne bolesti pod kojom podrazumijevamo stanje u kojem kod osobe postoje izražene patološke promjene na krvnim sudovima, a izostaju subjektivne smetnje i neurološki ispadi. Zahvaljujući rukovodstvu Fonda zdravstva RS organizovana je akcija besplatnog pregleda krvnih sudova vrata i glave osobama koje nisu bile u mogućnosti da pregled urade u redovnim procedurama i terminima. Prvi rezultati ukazuju da ima dosta osoba kod kojih smo otkrili patološke promjene na krvnim sudovima, a da oni to nisu znali do samog pregleda. Zato se ova metoda preporučuje kao preventivna mjera, a posebno kod osoba koje imaju “faktore rizika” za cerebrovaskularne bolesti, koje su imale srčani ili moždani udar, koje imaju glavobolju, zaboravnost i vrtoglavicu. Na kraju bih napomenuo da svakodnevno mjerenje krvnog pritiska kod osoba koje imaju povišen krvni pritisak i povremeno ultrazvučno ispitivanje krvnih sudova vrata i glave kod osoba sa “faktorima rizika” predstavljaju dvije najbitnije preventivne mjere u sprečavanju nastanka moždanog udara. Medici.com

Z D R A V S T V O

almo-plantarne keratodermije su grupa nasljednih ili stečenih oboljenja, koja se odlikuju zadebljanjem kože dlanova i tabana. Ovaj oblik keratodermija može da se javi kao izolovani poremećaj ili kao jedan od znakova u sklopu drugih oboljenja kao, na primjer, kod nekih genodermatoza ili metaboličkih poremećaja. One mogu da se jave u sklopu nekih oboljenja kože kao što su psorijaza, pityriasis rubra pilaris, lichen ruber planus, sekundarni siﬁlis i neke druge dermatoze. Zato je potrebno uzeti detaljnu anamnezu i pažljivo pregledati ostalu kožu u potrazi za znakovima koji mogu ukazati na neka od ovih oboljenja. Takođe, stečene keratodermije mogu biti jedna od kožnih manifestacija malignih oboljenja unutrašnjih ograna.

KERATODERMIA PALMO-PLANTARIS DIFFUSA (Thost-Unna) To je vrlo česta nasljedna keratodermija, koja se manifestuje difuznom hiperkeratozom dlanova i tabana. Oboljenje se nasljeđuje autozomalno dominantno i obično traje doživotno. Promjene se lokalizuju na dlanovima, tabanima i ﬂeksornim stranama prstiju, obično se javljaju na rođenju ili u prvim mjesecima života. Hiperkeratoza je simetrična, difuzna, jasno ograničena, a započinje od ivica šireći se prema centru. Izgled promjena je karakterističan, a uglavnom su boje voska. Za ovu dermatozu je prepoznatljivo postojanje eritema na granici ka zdravoj koži, širine između 0,5-1 cm. Oboljenje prati hiperhidroza dlanova i tabana praćeno maceracijom, a česte su i gljivične infekcije, bolne ﬁsure duž prevoja, uz čestu deskvamaciju. Nokatne ploče mogu biti izmijenjene, najčešće su zadebljane. 46

Palmo-plantarne keratodermije

Prof. dr Bogdan Zrnić, spec. dermatovenerolog, šef Katedre za dermatovenerologiju, Medicinski fakultet Banjaluka

Dijagnoza se postavlja na osnovu hiperkeratotičnim naslagama, uz jasnu karakteristične kliničke slike i lokali- eritematoznu ivicu. Oboljenje prati jaka hiperhidroza zacije promjena. dlanova i tabana, pa se često javlja KERATODERMIA PALMO–PLANTA- maceracija i brojne, bolne ragade. Ako RIS PROGREDIENS ET TRANSGREDI- je hiperkeratoza jako izražena, može ENS (Mal de Meleda) doći do mutilacija i kontraktura prstiju, Ovo oboljenje spada u grupu heredi- najčešće petog prsta. Ograničene ploče, tarnih palmo-plantarnih keratodermija, koje podsjećaju na psorijazne lezije ili a nasljeđuje se autozomalno recesivno. lihenoidne papule, javljaju se na laktoPrvi put je opisana na ostrvu Mljetu. vima i koljenima. Nokti su često izmijenjeni u vidu Smatra se da je posljedica izolovanost stanovništva, koja je uzrokovala čest subungvalne hiperkeratoze, onihogrifoze i koilonihije. Oboljenje ima progrekonsangvinitet.

Bolest se javlja u prvim nedjeljama života kao palmo-plantarni eritem, koji postepeno progredira na dorzalnu stranu dlanova, tabana, prstiju šaka i stopala. Eritem postepeno biva zamijenjen žuto-mrkim, difuznim,

dijentan tok i godinama se promjene pogoršavaju. Psihički razvoj može biti usporen. Dijagnoza se postavlja na osnovu kliničke slike i anamneze.

Z D R A V S T V O

manjenje perifernog vidnog polja znači da je ukupno ostrvo vida uže i da ne postoji širina onoga što se vidi, makar je sam centar vida, tj. ono u šta gledamo i što se zove vidna oštrina, bez promjena. Gubitak u perifernom vidnom polju dovodi do utiska da se gleda kroz cijev, što se u oftalmologiji zove tubarni vid. Takođe, od simptoma treba naglasiti i osjećaj da se gleda kroz zamagljeno svjetlo i smanjenu sposobnost snalaženja u prostoru. Osnovni uzroci gubitka perifernog vidnog polja uključuju: glaukom, pigmentni retinitis, začepljenja krvnih sudova oka ili mozga, ablaciju retine, oštećenje očnog nerva koji je posljedica upale (optičkog neuritisa), kompresiju očnog živca nekom promjenom u njegovoj blizini i nagnječenja glave (posljedica ozljede). Najčešći uzrok gubitka u perifernom vidnom polju je glaukom. Ovaj gubitak je uzrokovan propadanjem nervnih vlakana u očnom živcu glaukomatoznog oka.

Promjene u perifernom vidnom polju

Dr Milan Preradović, spec. oftalmolog

Uredno vidno polje po Goldmanu

HOMONIMNA HEMIANOPSIJA

Kada dođe do zapušenja arterije koja snabdijeva retinu krvlju kod nekih ljudi može doći do toga da im ostane sačuvan centralni vid uz kompletan bezbolan gubitak periferije. Ipak, najčešća posljedica zapušenja centralne retinalne vene je gubitak ukupnog vida zahvaćenog oka. Takođe, kod moždanog udara, može biti oštećen dio kore velikog mozga koji je odgovoran za obradu vidne informacije i na taj način da dođe do istih simptoma. Gubitak vidnog polja se najlakše dijagnostikuje pregledom koji se zove kompjuterizovana periretrija ili kompjuterizovano vidno polje. Pregled je u potpunosti bezbolan i radi se tako što pacijent ﬁksira pogled u jednu tačku, a onda mu se projeciraju različiti svjetlosni tačkasti stimulusi periferno, pri čemu pacijent treba da odgovori pritiskanjem tastera svaki put kada vidi stimulus. Pregled traje oko 2,5 minute po oku i najčešće se radi kod pacijenata koji imaju, ili se sumnja da imaju, glaukom. 48

Naravno, prije ovog pregleda treba uraditi standardni oftalmološki pregled i na osnovu njega tražiti dodatne testove pošto iste simptome mogu da daju mnoga različita stanja. Za periferni gubitak vidnog polja ne postoji jednostavan način tretmana. Nekada se može dati prizmatska korekcija kao dodatak naočarama, što može biti Vidno polje kod ablacije mrežnjače od pomoći kod određenih tipova gubitka vidnog polja. Kod glaukoma, najbolji vid kod pacijenata koji imaju glaukom. Gubitak vidnog polja nastao kao posljedica oštećenja mozga se ne može liječiti. Nekada je od pomoći terapija u centru za slabovidost, gdje se uz reedukaciju pacijent obuči da iz preostalog vida izvuče maksimum. Takođe, valja spomenuti da vožnja auta kod osoba koje imaju ovakav problem može biti opasna. Specijalizovani način da se ne dobije tubarni vid je pre- softver kojim se određuje istovremeno vencija gubitka u vidnom polju. Redov- ukupno vidno polje na oba oka može ne kontrole vida i redovno kapanje kapi odgovoriti da li pacijent može ili ne mosu najbolji i jedini način da se sačuva že da dobije vozačku dozvolu.

Z D R A V S T V O

iht je teška, metabolička reumatska bolest. U odnosu na reumatske bolesti u Evropi na giht otpada 1-3,7%, a čak do 5% u Americi. Češće obolijevaju muškarci nego žene i to na 10 oboljelih osoba devet je muškaraca a samo jedna žena. Bolest pogađa muškarce od 35 do 45 godina, rijetko oko 20 godina starosti. Žene obolijevaju tek nakon menopauze. U velikom broju slučajeva uzrok nastanka ovog metaboličkog procesa je nepoznat. Najčešći uzrok je pogrešan način ishrane kako količinski, tako i kvalitativno. Uzroci mogu biti slučajne traume, hirurške intervencije, psihičke traume, jake emocije i stres, infektivne bolesti, a mogu biti i posljedica drugih bolesti kao što su psorijaza, hemolitička anemija, dijabetes, hipertenzija i druge bolesti. Bolesnicima treba skrenuti pažnju na obaveznu korelaciju ishrane kao prvu terapijsku mjeru. Slijedi redukcija tjelesne težine, prestanak uživanja alkohola i povećana ﬁzička aktivnost. Bolest se dijeli u dve kategorije: primarni giht, nastaje kao posljedica hiperuratemije nepoznate ili genetske prirode i sekundarni giht, nastaje zbog hiperuratemije poznate etiologije. Glavnu ulogu u etiopatogenezi gihta igra poremećaj metabolizma purina, čiji je krajnji proizvod, mokraćna kiselina (MK). Povećana količina MK u serumu (hiperuratemija) i njeno smanjeno izlučivanje putem urina, dovode do taloženja njenih soli, kristala mononatrijum urata u zglobove i van njih u bubrege i ostala tkiva i organe, što dovodi do progresivnog oštećenja zglobova i bubrega. Smanjenje bubrežene funkcije dovodi do smanjenja sposobnosti eliminacije MK, što uzrokuje povećanje nje-

Urični artritis - giht

ne koncentracije u serumu, a to sa svoje strane ubrzava i pogoršava giht. Normalna vrijednost MK je 6 mg. U čovječjem organizmu MK potiče iz dva izvora: endogenog i egzogenog. Prvi je iz nuleoproteina (glavni sastavni dio ćelijskih jedara), a drugi iz nukleinskih kiselina koji potiču iz unijete hrane. Pod uticajem raznih fermenata

Za postavljanje dijagnoze koristi se karakteristična klinička slika i nalaz povišenih vrijednosti MK u krvi i urinu. Tokom akutnog napada gihta povećeva se brzina sedimentacije eritrocita, javlja se leukocitoza i porast proteina. Cilj liječenja je da se upotrebom odgovarajućih lijekova spriječi taloženje soli urata, odnosno smanjenje nivoa

Dr med. Zoran Ristić, spec. ﬁzijatar, načelnik medicinske službe Banja Kulaši Prnjavor

nukleoproteini bivaju hidralizovani na purinske baze adenin i guanin. Sudbina nukleoproteina unijetih hranom i resorbovanih nije razjašnjena. Purine ljudski organizam koristi za gradnju i sintezu novih ćelija. Višak purina koji se ne koristi u ovu svrhu, pretvara se u oksipurine, hipoksantin i ksantin pod uticajem enzima ksantin oksidaze. Konačno, ksantin se pretvara u MK koja kao krajnji proizvod purina nema nikakvu poznatu korisnu funkciju za čovjeka. Većina osoba sa povišenom MK ne dobija giht, jer se ona izlučuje putem bubrega i stolicom. Tek svaka peta osoba sa povišenom MK dobija giht. Giht počinje naglo, izuzetno naglim bolom, obično tokom noći i pojačava se pri minimalnim pokretima i kontaktu (smeta i dodir prekrivača). Najčešće je zahvaćen samo jedan zglob, obično zglob nožnog palca, a često mogu biti zahvaćeni i koljeno, šaka, lakat i dva i više zglobova. Oboljeli zglob daje jasnu sliku zapaljenjskog artritisa sa otokom, zategnutom, sjajnom kožom crvene boje. Ponekad se može javiti povišena tjelesna temperatura, jeza i drhtavica. Ovaj zapaljenjski proces traje do dvije nedjelje, a nakon toga potpuno prolazi. Kuluminacija bolesti je u prva 24h. U toku faze mirovanja bolesti, bolesnik nema nikakve tegobe, ali je prisutna hiperuratemija. Nakon prvog napada, slijedi period bez ikakvih tegoba, koji može potrajati mjesecima i godinama. Sljedeći napad obično zahvata isti zglob, a napad je teži i dugotrajniji.

MK u serumu na 6 mg%, jer samo pri toj vrijednosti serum nije više zasićen uratima. Zato su nam na raspolaganju dvije vrste lijekova: urikozurici, koji pojačavaju izlučivanje MK kroz bubrege i urikostatici koji blokiraju stvaranje MK. Liječenje ide u dva pravca. Što prije treba započeti tretman artritisa. Medikamentno se primjenjuju nesteroidni antiinﬂamatorni reumatici u maksimalnoj dozi (najčešće indometacin), do smanjenja bola i otoka, Kolhicin do smirenja artritisa ili gastrointestinalne intorelancije. Od urikozurika najvažniji su: salicilati, Probenecid, sulphinpyrazoni i estrogeni. Od urikostatika Alopurinol (zyloric). Neophodno je uzimati veću količinu tečnosti da bi se smanjio rizik formiranja kamenaca u bubrezima. Dugotrajno uzimanje ovih lijekova koriguje hiperuratemiju, sprečava ponovni nastanak artritisa i stvaranja hroničnih promjena. Ukoliko postoje tofusi, dovode do njihovog rastvaranja i nestanka. Terapija gihta traje čitavog života. U liječenju gihta važna je pravilna ishrana. Izbjegavati ili ograničiti hranu bogatu purinom. U akutnom stanju gihta izbjegavati: iznutrice, suhomesnate proizvode, sardine, punomasne sireve, sve mahunarke, spanać, karﬁol, špargle, pečurke, crni, kukuruzni i ražev hljeb, slatkiše i alkoholna pića. Namirnice koje se preporučuju su: nemasno meso ili riba (150 g), po prestanku akutne faze mlijeko, jogurt, kiselo mlijeko, svježi kravlji sir, polumasni sirevi, maslac, korjenasto povrće, sve vrste voća, 150 g bijelog hljeba, pirinča, kuvanog krompira, maslinovo ulje, med i šećer u količini manjoj od 50 g. Popiti 1,5 do 3 l tečnosti dnevno.

Z D R A V S T V O

učna kesa je muskularni organ kruškolikog oblika, dug 1,2 - 2,4 cm, smješten u gornjem desnom dijelu abdomena, ispod jetre. S jetrom i crijevima povezana je žučnim kanalima. Osnovna svrha žučne kese je koncentracija i skupljanje žuči, tečnosti zelenkasto-braon boje, koju proizvodi jetra. Žučni sok se sastoji od žučnih soli, elektrolita, holesterola, bilirubina, fosfolipida i mucina i ima ulogu da omogući probavu masnoća u tankom crijevu. Odgovorna je za uklanjanje nekih otpadnih supstanci iz tijela, posebno hemoglobina iz crvenih krvnih zrnaca i viška holesterola. Između obroka, žučna kesa je opuštena i u nju utiče žuč, gdje se zatim čuva i koncentriše. U vrijeme obroka, masna hrana u tankom crijevu pokreće sekreciju hormona holecistokinina, koji stimuliše kontrakcije žučne kese. Ona se povremeno prazni u gornji dio tankog crijeva gdje pomaže u varenju i apsorpciji masti i liposolubilnih vitamina. Nekoliko sati kasnije, žučna kesa se opušta i ponovo počinje da skuplja žuč.

Previše hrane odgovorno za napad žuči

Žučna kesa Žučna dijeta

Prim. mr farm. Anđelka Damjanović, spec. farmaceutske informatike

Kod problema sa žučnom kesom, bilo da se radi o kalkulozama, pijesku ili zapaljenju, potrebna je žučna dijeta. Osnov žučne dijete je ishrana sa malom količinom masti. U akutnoj fazi ishrana treba da se sastoji od ugljenih hidrata sa malo vlakana, a poslije smirivanja simptoma i bolova dodaju se i proteini. Kod napada bolova dijeta se ograničava na zašećereni čaj, voćni sok i mlijeko sa veoma malim procentom masti (do 1%). Najbolje je izbjegavati svu čvrstu hranu.

Napad žuči Napad žuči karakterišu jaki bolovi ispod desnog rebarnog luka koji se širi pod desnu lopaticu, desno rame, desni pazuh ili grudni koš. Bol može biti oštra i isprekidana u trajanju od nekoliko sati. Javlja se i mučnina, povraćanje ili se ima nagon za povraćanje. Žučne kolike uzrokuje pomjeranje kamenaca ili kamenca unutar žučne kese koji se najčešće zaglave u uži dio žučne kese, odnosno u vrat žučne kese ili u momentu kada kamenac uđe u žučne puteve. Žučne napade najčešće izaziva masna hrana i hrana koja sadrži veću količinu holesterola kao što su žumance i džigerica. Najčešći uzrok zapaljenja žučne kese su kamenci koje remeti dotok i oticanje žuči, usporen rad žučne kese, poremećena funkcija žučne kese usljed bolesti krvnih sudova ili, veoma rijetko, određene anomalije u odvodnim kanalima. Pojava kamenaca ili mulja u žučnoj kesi je prvi znak da je ona „bolesna“. Postoje osobe koje imaju genetsku predispoziciju za stvranje kamenaca u žučnoj kesi. Ova pojava je češća kod žena, i to starijih, mada se može javiti i kod mlađih, ali rjeđe. 52

Hrana koja se mora izbjegavati • jaja, svinjska mast, margarin, loj, slanina, masne i jako začinjene supe • pečeno i pohovano meso • svinjetina, govedina, divljač, džigerica • konzervisano i masno meso, suhomesnati proizvodi • stari sirevi • lješnik, badem i orahe • rotkvice, kelj, kupus • dinje, dunje, lubenice • ljute salate sa jakim začinima • krompir, pasulj, grašak, sočiva • crni i bijeli luk, krastavac, paprike • začini: cimet, biber, mljevena paprika • sarma, đuveč • sosovi i sok od pečenja • kisela tijesta i nedovoljno pečeni hljeb • sva alkoholna pića Poslije prolaska akutne faze, može se koristiti • nemasne supe od nemasnog mesa • supe od povrća sa zaprškom na maslacu ili ulju u koje se može

Preporučene namirnice kod zapaljenja žučne kese i žučnih puteva Dozvoljeno

Zabranjeno

Dvopek, polubijeli stari (bajat) hljeb, graham hljeb, tjestenine bez jaja, griz, pirinač, keks

Tjestenine s jajima

Obrano mlijeko, surutka, jogurt, kiselo mlijeko, sir od obranog mlijeka

Pikantni zreli sirevi, pavlaka, kačkavalj, kajmak

Teletina, nemasno živinsko meso (bez kožice), jagnjeće i goveđe meso, teleća džigerica, kuvana stakovodna i morska nemasna riba, bjelance, ulje i dijet margarin

Svinjsko meso, masna govedina, divljač, masna riba, prženo ili pečeno meso, iznutrice, mesne prerađevine i mesne konzerve, žumance, svinjska mast

Voće kuvano s limunovim sokom, pečene jabuke, džemovi i marmelade bez konzervansa, oguljeno voće

U akutnoj fazi bolova, svježe voće

Spanać, paradajz, karﬁol, celer, zelena salata, plavi paradajz, mrkva, crni luk, tikvica, cvekla, praziluk, krompir-pire

Kupus, kelj, krastavac, zelena paprika, gljive i krompir pržen na ulju

Šećer, med, slatka, džemovi, kolači od mlijeka, puding

Kolači od cijelih jaja, kolači od kiselog tijesta

Blagi čajevi, limunov sok, jabukovo sirće

Jak ruski čaj, alkoholna pića

Z D R A V S T V O

• •

• • • • •

dodati tjestenina, teletina, bijelo pileće meso i riba krompir-pire pripremljen na slanoj vodi, kuvana mrkva dvopek, kiﬂe, biskvit, palačinke, kuvane tjestenine bez jaja i kvasca i sa malo maslaca med, marmelada, slatko, džem mladi kravlji sir, pirinač, griz, pura od kukuruznog brašna paradajz, bez dodatka kiselina svi voćni sokovi, kafa, kakao, mlijeko sa malim procentom masti svo voće osim koštunjavog

Osoba koja poštuje žučnu dijetu može godinama živjeti bez ikakvih problema, ali ako dođe do ozbiljnih napada koji ne prestaju, potrebno je hitno se javiti ljekaru kako ovo oboljenje ne bi ugrozilo život (prskanje žučne kese, zapaljenje pankreasa). Prevencija napada žuči • ograničiti uzimanje hrane koja sadrži životinjske masti (punomasno mlijeko, punomasni sir, žumance, puter, masno crveno meso, keks, kolače) • smanjiti uzimanje životinjskih bjelančevina i šećera • jesti više puta male količine hrane • poslije obroka preporučuje se ležanje tridesetak minuta • nikada ne uzimati vruću hranu, kafu ili čaj • jesti mnogo povrća, voća i drugih namirnica bogatih vitaminom C i E, kao i namirnice koje sadrže esencijalne masne kiseline • koristiti smeđi pirinač i integralne žitarice • obroci treba da budu redovni, posebno doručak • piti gorke napitke, kako bi se podstaklo varenje • svakog dana popiti sok od pola limuna u čaši tople vode, pola sata prije doručka • žustro se kretati svakog dana pola sata kako bi se spriječilo nastajanje žučnog kamenca od holesterola • piti najmanje šest čaša vode dnevno, kako bi spriječili rizik od prevelike koncentracije žuči • svakog dana uzimati po kašičicu hladno cijeđenog maslinovog ulja i kašičicu limunovog soka, da bi podstakli protok žuči • gorke namirnice (cikorija, endivija i artičoka) kao i gorko ljekovito začinsko bilje (ruzmarin i šafran) mogu doprinijeti zdravlju žučne kese.

Matične ćelije – izvor zdravlja „Kada čovjek ovlada svim tajnama matičnih ćelija, biće to prava revolucija u modernoj medicini.“

atična ćelija je pluripotentna ćelija koja ima sposobnosti samoobnavljanja, diferencijacije i proliferacije te, kada se nađe u adekvatnim uslovima, iz nje možemo dobiti željenu ćeliju. Ovim sposobnostima matične ćelije igraju osnovnu ulogu tokom razvoja ljudskog organizma nakon oplodnje. Međutim, bitno je naglasiti da ne nestaju sve matične ćelije nakon potpunog razvoja. Ostaju u našem tijelu kao rezerva i igraju odlučujuću ulogu u reparaciji oštećenih tkiva. Krv iz pupčanika je najbogatiji izvor ovih ćelija, a sam postupak uzimanja je jednostavan i ne predstavlja nikakav rizik ni za majku ni za dijete. Postupak uzimanja uzorka obavlja obučeno medicinsko osoblje u porodilištu. Krv se skuplja iz dijela pupčane vrpce koji je u vezi s posteljicom. Cijeli postupak traje nekoliko minuta i u toku uzimanja se ne dodiruju ni majka ni dijete. Bitno je navesti da se uzimanje može obaviti i nakon carskog reza i radi se na isti način. U svijetu se već uveliko upotrebljavaju matične ćelije iz krvi pupčane vrpce u terapiji određenih bolesti, najčešće u slučaju malignih oboljenja, povreda kičmene moždine, organskih poremećaja u stvaranju krvnih ćelija i liječenju pojednih autoimunih oboljenja. Lista oboljenja koja se mogu liječiti terapijom matičnim ćelijama se svakodnevno uvećava zbog brojnih istraživanja na području regenerativne medicine i bioinženjeringa. Upravo zbog toga, skladištenje krvi iz pupčane vrpce ima neprocjenjivu vrijednost i predstavlja odličnu investiciju za zdravu budućnost. Od prošle godine u RS je otvorena mogućnost za čuvanje matičnih ćelija u nama najbližoj banci, a to je BIOBANKA iz Ljubljane. Ugovor o poslovno-tehničkoj saradnji između zdravstvene ustanove MEDICCARE, d.o.o. LEDENAC iz Banjaluke i BIOBANKE - banke matičnih ćelija iz Ljubljane, potpisan je 14.9.2011. godine.

BIOBANKA je prva privatna banka matičnih ćelija na prostoru bivše Jugoslavije sa zvaničnom akreditacijom agencije za lijekove i medicinska sredstva za obavljanje takve djelatnosti. Rad BIOBANKE obuhvata organizaciju svakog prikupljanja, transporta, karakterizaciju, smrzavanje i skladištenje matičnih ćelija. Proces čuvanja matičnih ćelija se, za razliku od javnih banaka, naplaćuje, ali su zato matične ćelije u privatnom vlasništvu i uvijek dostupne roditeljima, odnosno djeci. LEDENAC je ovlašteni zastupnik i predstavnik BIOBANKE na prostoru Republike Srpske, kao i posrednik pri sklapanju ugovora između roditelja i banke matičnih ćelija iz Ljubljane. Do sada je kod nas nekoliko puta uspješno izvedena procedura uzimanja i skladištenja matičnih ćelija. Blizina Ljubljane, dobro organizovan prevoz, omogućavaju da u veoma kratkom roku, najviše četiri sata nakon poroda, matične ćelije budu na odredištu tj. u BIOBANCI, što je jako bitno kada je u pitanju sama brojnost i kvalitet ćelija.

Period čuvanja je 22 godine i, za sada, se mogu upotrijebiti samo jednom. Međutim, svjedoci smo brzog napretka u ovoj oblasti medicine, te se u skorije vrijeme očekuje mogućnost korištenja u terapijske svrhe više puta. Cijena usluge iznosi 1.950 evra, a za roditelje smo obezbijedili mogućnost kreditiranja i plaćanja u više rata. Za sada, kao što je navedeno, matične ćelije se čuvaju u Ljubljani, a kada se steknu adekvatni uslovi skladištenje će se vršiti u prostorijama d.o.o. LEDENAC u Banjaluci, što je i osnovna vizija naše ﬁrme. Dr Milijana Stanković

F A R M A C I J A

Uvod Nervni sistem, uprkos složenosti građe i funkcije, reaguje jednostavno i začuđujuće slično na dejstvo najrazličitijih egzogenih i endogenih noksi. Kranio-cerebralna trauma (KCP) je danas skoro najznačajniji zdravstveni problem. Civilizirani način života, brza i jaka vozila, neregulisani promet na cestama, sudari vozila i pješaka dovode do epidemije trauma. Glavni problem utvrđivanja sekvela nakon traume je manjkav i nedostatan opis cerebralnih trauma u akutnoj fazi, koji potiče najčešće samo od hirurga. Danas se smatra da u obradi treba da učestvuju stručnjaci raznih proﬁla kao hirurg, neurohirurg, neurolog, oftalmolog, ORL, neuroﬁziolog i stručnjaci nuklearne medicine sa ciljem da se utvrdi težina povrede u akutnoj fazi. Pored traume u formiranju kliničke slike sekvela učestvuju i drugi uzroci, od vrste strukturalnih lezija do rentnih tendencija. Prema grubom računanju oko 5% ozlijeđenih trebaju u kasnijem periodu rehabilitaciju. Posljedice mogu biti raznolike i šarene, kao što je šareno obilje funkcija CNS-a. Među ovim posljedicama, posttraumaski sindrom (PTS) je najčešći, a često se radi o bolesnicima sa banalnom povredom. Pojava PTS-a se povezuje sa promjenama krvnih sudova i nerava ili sa poremećajem metabolizma glukoze. PTS je na sredini između organskog psihosindroma i neuroze. U pravilu su tegobe dugotrajne, a liječenje je relativno uspješno. Pacijenti imaju stereotipne tegobe (glavobolja, razdražljivost, vrtoglavica, poremećaji pamćenja, osjetljivost na buku i promjene vremena, umaranje, sporost mišljenja i reagovanja). Kliničke slike su međusobno slične, uz male varijabilnosti u izraženosti smetnji, kod skupina bolesnika koji se razlikuju po izobrazbi, zaposlenju i životnoj dobi. Ove smetnje nastaju samo kod ozljede glave, a nema ih kod povređivanja npr. udova.

Istorijat liječenja Liječenja posttraumatskih smetnji ima dugu istoriju. Prvi pokušaji su išli za primjenom raznih dijeta. Mozak je organska struktura i čime ga hranimo određuje njegovu građu i funkciju. Mozak ne može da „radi“ 56

Posttraumatski subjektivni sindrom

Liječenje alfa liponskom kiselinom Prof. dr Tarik Zukić, Sarajevo

sa gorivom koje ne odgovara njegovoj osnovnoj prirodi. Ne može mašina na benzin raditi na električnu struju. Način ishrane i zahtjevi našeg mozga danas su u velikom „raskoraku“, pa mozak često radi pogrešno, šaljući nas u nenormalna stanja depresije, psihoze i u slabljenje memorije. Zbog ovoga nastaju situacije u kojima je oporavak nakon npr. povreda mozga zaustavljen, onemogućen ili upućen u pogrešnom pravcu. Biohemija i ﬁziologija našeg mozga precizno je podešena na raniji način ishrane ljudi. Da bi mozak radio ispravno moramo ga hraniti u skladu sa njegovim nekadašnjim genetskim porijeklom. Naši preci su išli u potragu za biljkama, lovili divljač ili pecali ribu, hiljadama godina prije nego što su počeli da uzgajaju biljke i pripitomljavaju životinje, a pogotovo prije lanca brze hrane. Mozak ljudi starijih generacija koji su se tako hranili je napredovao i razvijao se, pa je skoro utrostručio svoju težinu, a izgradio je i sistem komunikacija zasnovan na enzimima stvorenin od hranljivih materija iz voća, povrća i drugih divljih biljaka. Organizovan je sistem zaštite za moždane ćelije temeljen na prirodnim antioksidantima. Danas je prihvaćena nova šema ishrane koja prevazilazi ono što naši geni mogu podnijeti. Većina onoga čime se hranimo strana je našim genima. Da se mozak nahrani onako kako odgovara našim genima, potrebno je da npr. voće i povrće čini najveći dio naše ishrane, da se jede meso živine, suha zrna mahunarki, osobito kikiriki, jezgrasto voće kao orasi i bademi, riba posebno losos, sardine i skuša, uz ograničenje unosa kukuruznih ulja i prerađenih namirnica. Mozak je najmasniji organ našeg tijela, jer 60% mozga čine lipidi. Mozak koji hranimo “neispravnim“ mastima radi loše, a u bolesnim stanjima je usporen ili onemogućen oporavak. Najbolje su masti tipa omega 3, li-

nolenska kiselina (ima je u lisnatom zelenom povrću, zrnastom voću i lanenom sjemenu) i maslinovo ulje. Za mozak su štetne zasićene životinjske masti, punomasno mlijeko, pržena „brza“ hrana, pomfrit i slično.

Pokušaji sa lijekovima Pokusi sa ispitivanjem poboljšanja memorije rađeni na štakorima daju neke podatke koji ukazuju da postoji uticaj nekih lijekova na memoriju, ali se ovi rezultati teško mogu dokazati kod ljudi. Medicinski pripravaci se preporučuju od davnina. U praksi su prisutne razne grupe lijekova koji djeluju na mozak, što ne čudi kada se zna kompleksnost biohemijskih procesa, posebno u mozgu. AKTIVIN-H (suhi ekstrakt gospine trave), čiji je glavni sastojak hipericin, koji poboljšava raspoloženje i otklanja melanholiju i razdražljivost se dosta dugo davao bolesnicima Pokusi sa ispitivanjem poboljšanja memorije rađeni na štakorima daju neke podatke koji ukazuju da postoji uticaj nekih lijekova na memoriju, ali se ovi rezultati teško mogu dokazati kod ljudi. GINGKO (ekstrakti listova ginkga) imaju antioksidantni efekat, jer uklanjaju slobodne radikale, a poboljšavaju opskrbu mozga kisikom i laktozom, šire krvne žile i sprečavaju nastajanje tromboza čime poboljšavaju protok krvi i štite ćelije i tkiva od oštećenja zbog hipoksije. PSIHOSTIMULANSI su grupa lijekova koji poboljšavaju aktivnosti CNS-a, a imaju različitu hemijsku strukturu i različitog su farmakološkog proﬁla. Prema mehanizmu djelovanja psihostimulansi se dijele u dvije grupe. Prva grupa su psihostimulansi u užem smislu. AMFETAMIN djeluje oslobađajući noradrenalin koji je najviše uskladišten u nervnim završecima. Ovisno od doze, nastaju efekti na raspoloženje i ličnost, a velika je razlika u odgovoru

F A R M A C I J A

kod djece i odraslih. Prema podacima raznih autora čovjek uz amfetamin postaje mentalno i fizički aktivniji. Nekad može postati samosvjesniji, zadovoljniji svojim mentalnim i fizičkim funkcijama, koje su u osnovi pogoršane, radi nepreciznosti, ali se brže izvode. Ukoliko se daju veće doze dolazi do napada anksioznosti, psihičke napetosti, tremora, konfuzija, smetenosti, konvulzija, srčanih aritmija, pa nastaje čak i smrt. REVIBOL (pimolin) ima sličan farmakološki učinak, ali ne izaziva nuspojave vegetativne prirode i ne dovodi do ovisnosti kao amfetamin. On poboljšava raspoloženje, privremeno uklanja psihički i fizički umor i stvara osjećaj poboljšanja koncentracije i socijalnog kontakta. Druga grupa su regulatori metabolizma. LUCIDRIL (meklofenoksat ) je stimulator skoro svih funkcija CNS-a. Efekat nastaje djelovanjem na metaboličke procese u neuronima, jer pospješuje transport glukoze preko ćelijske membrane kod oštećenja hipoksijom ili drugim noksama. ENCEFABOL (piritimol) je po hemijskoj strukturi sličan vitaminu B6, ali mu je farmakološki profil drugačiji. Pospješuje prolaz glukoze kroz membranu ćelije i tako povećava nivo glukoze u ćeliji, što ima za posljedicu povećanje budnosti i poboljšanje korodinacije motorike. INHIBITORI acetilholinesteraze sa centralnim djelovanjem dovode do povećanja acetilholina na receptorskim mjestima, a posebno djeluju na funkcionalne holinergične neurone u kori mozga i limbičkom sistemu, pa dovode do poboljšanja u kliničkoj slici Alzheimerove bolesti. U praksi se daju preparati donezepila (Aricept i Yasnal) i rivastigina (Exelon), koji djeluju na tip G-l acetilholinesteraze, koja se nalazi u velikim količinama u mozgu osoba od Alzheimerove bolesti. OICAMID (piracetam) ima drugačiji mehanizam dejstva, jer djeluje u CNS-u po tipu nootropnog efekta. On poboljšava asocijativne funkcije i smanjuje uticaj cerebralne hipoksije i na taj način poboljšava orijentaciju, motoričku korodinaciju i izoštrava sjećanje, a ne ometa normalan san, nema sedativnog učinka i ne mijenja tonus VNS-a. NEUROZAN sadrži vitaminske i mineralne sastojke, uz omegu 3, fosfatidiserin i Co-enzim Q10. On omogućava unošenje u ćeliju važnih nutricijenata i bioelemenata važnih za funkcije mozga.

VAZODILATATORI imaju sumnjiv efekat. Neki autori čak tvrde da je efekat isti kao kad dajemo čistu vodu. Efekat kod primjene kod intoksikacija, sekvela nakon kranio-cerebralnih povreda ili cerebro-vaskularnih inzulta nije potvrđen, dok je poboljšanje memorije sumnjivo. Posebno je važno da loše odabrana i dozirana medikacija sa nekritičkim i slabo kontroliranim lijekovima lako ošteti krhke intelektualne funkcije kod ovih osoba. Efekti nisu objektivno dokazani, nego se temelje samo na subjektivnom utisku pacijenata.

Novije teorije Danas se smatra da zasićene masti uništavaju memoriju i učenje tako što djeluju na hormon inzulin. Iz prakse se zna da su ljudi koji unose mnogo zasićenih masnih kiselina skloni stvaranju inzulinske rezistencije. Poremećaj iskorištavanja glukoze u cijelom organizmu, uključujući i mozak, vodi i do oštećenja kognitivnih funkcija. Kod oba tipa diabetesa nastaju razni tipovi kognitivnih oštećenja posebno problemi sa memorijom. Danas sve više pristalica ima mišljenje da zasićene masti škode mozgu tako što čovjek postaje sklon rezistentnosti na inzulin. Veliki broj bolesnika od diabetesa ili osoba sa poremećenom tolerancijom glukoze ima u visokom procentu probleme sa memorijom. Praksa je pokazala da su ove promjene reverzibilne, jer se uz određene lijekove, dijetu i smanjivanjem tjelesne težine, mogu memorija i sposobnost učenja vratiti u normalu. Berlithion (alfa liponska kiselina ) ima niz pozitivnih efekata kod ovih bolesnika. Berlithion djeluje na ćelijsku mebranu po tipu ekscitacije i transporta hranljivih materija, na mitohondrije, koji su odgovorni za energetski transport, na neuroﬁbrile i mijelin koji imaju važnu ulogu u glavnoj funkciji aksona, provodljivosti podražaja. Kod predoziranja javljaju se mučnina, nesvjestica i glavobolja, psihomotorni nemir ili poremećaji svijesti, tj. smetnje od CNS-a. Ovo je dovelo do pokušala liječenja Berlithionom kod bolesnika od posttraumatskog sindroma.

ku 2010. god. U obradu smo uzeli one pacijente kod kojih je konstatovan posttraumatski subjektivni sindrom, a takvih bolesnika je bilo 29.

Rezultati Ukupno smo imali 29 pacijenata. U ovoj grupi je bilo 14 žena i 15 muškaraca životne dobi od 23 do 53 godine. Sa višom izobrazbom je bio jedan, srednjom l6, ﬁzičkih radnika je bilo šest, a ostalo su bile domaćice. Svi su stradali u saobraćaju, najčešće kao suvozači. Najčešće su se bolesnici žalili na česte i jake glavobolje, nervozu, loše raspoloženje i san, pojačano znojenje i otežano upamćivanje i zaboravnost. Obzirom na dužinu posttraumatske amnezije ustanovili smo da je kod 10 amnezija trajala do pet minuta, kod pet do jedan sat, kod jednog 12 sati, dok za druge nisu bili sigurni podaci. Ni kod jednog nije konstatovan neurološki deﬁcit. Kod svih pacijenata CT mozga je bio u granicama normale. EEG registracija je kod naših pacijenata vršena najčešće u dva navrata, na prvom pregledu 3-6 mj. nakon povrede i poslije provedene terapije. (Ordinirali smo Berlithion 600 mg dnevno per os tokom šest mjeseci ). Nakon prekidanja s uzimanjem lijeka, l5 pacijenata je izjavilo da su smetnje, posebno upamćivanje, popravljene, pet da nema nikakvih promjena, dok za devet nema podataka u kartonima.

Materijal i metode Materijal čine pacijenti pregledani u neuropsihijatrijskoj ambulanti u to57

F A R M A C I J A

EEG registruje promjene tzv. nespecifičnih efekata rada mozga, pa se rezultati trebaju korelirati sa podacima iz anamneze, objektivnog pregleda i rezultatima ostalih pretraga. Pod tim uslovima EEG nalaz ima važno mjesto u kliničkoj praksi. Granice normalnog su postavljene empirijski, a grubo se uzima da su to snimci u kojima postoje dvije vrste aktivnosti (alfa i beta). Ostali nalazi, koji ne odgovaraju granicama normale dijele se u dvije grupe. Prva grupa je tzv. specifični EEG nalaz u kojem postoje specifični, epileptički potencijali tj. solitarni šiljci i oštri talasi i kompleksi sporih talasa sa šiljcima i zašiljenim talasima koji se javljaju fokalno ili generalizirano. Druga grupa su oni snimci u kojima se nalaze grafo-elementi koji ne odgovaraju normalnim. Prvi EEG snimak je bio normalan kod osam pacijenata, kod tri je bio specifični, a kod 18 je bio nespecifični EEG nalaz. Kontrolni EEG snimak nakon provedenog liječenja je bio normalan kod 15 ispitanika, tri su bila specifična, a 11 nespecifičnih. Ova mala grupa pacijenata nije dozvolila statističku obradu. U kartonima ovih bolesnika je upisano da nisu imali nikakvih smetnji do pojave traume. Nakon prekidanja s uzimanjem lije58

ka polovina pacijenata je izjavila da su 6. Primjena alfa liponske, kiseline je smetnje, posebno upamćivanje, popravindicirana kod oštećenja mozga raljene. Svaki šesti bolesnik je izjavio da znim noksama, kao traumama i isnema nikakvih promjena na liječenje. hemijom i kod raznih trovanja. 7. Preporučuje se obavezna primjena alfa liponske kiseline u svim fazama Diskusija kranio-cerebralnih povreda. Liponska kiselina je koenzim u enzi- 8. Polovina naših pacijenata je izjavila da se stanje bitno popravilo nakon matskom kompleksu koji je neophodan za metabolizam glukoze u mitohndrijiprimjene Berlithiona, posebno na ma ćelije. Nedostatak ove kiseline domentalnom planu. vodi do povećanog stvaranja masnih 9. Berlithion ima niz pozitivnih efekata, koji su prevashodno projicirani kiselina i glucerola, a proces glikoneogeneze je povećan. na neurone, koji su nosioci psihičke Normalizacijom liponske kiseline komponente. pospješuje se metabolizam glukoze 10. Posebna prednost Berlithiona je dokroz Krebsov ciklus razgradnje glukobra podnošljivost, bez pojave bilo ze i stvaranjem ATP-a, čiji nedostatak kakvih sporednih efekata. onemogućava normalan rad kalim-na- 11. Prema našim iskustvima dnevtrium jonske pumpe. Ova pumpa ima na doza od 600 mg podijeljena u dva dijela, tokom primjene najmaključnu ulogu u sintezi neurotransmitera nje šest mjeseci nije imala ni kod i u aksonalnom transportu. Antioskidativno dejstvo liponske kijednog pacijenta bilo kakve sposeline se manifestira kroz njenu sporedne efekte. sobnost direktne neutralizacije slobod- 12. Prema našem utisku pozitivni renih radikala putem stvaranja „glavnog zultati su mnogo bolji, nego kod krivca za poremećaje endoneuralne primjene ostalih preparata. perfuzije“ (Advanced Glycation Endo- 13. Smatramo da je potrebno da se izvrše dopunska ispitivanja djelovaproducts). Liponska kiselina regenerira nja Berlithiona na većim grupama endogeni antioksidativni sistem i može bolesnika sa oštećenjem mozga uz kompenzirati nedostatak glutationa. detaljnu statističku obradu. Danas se smatra da su svi pozitivni efekti alfa liponske kiseline nastali usljed antioksidantne sposobnosti. Uzgred, Literatura i njen reducirani oblik, dihidroliponska 1. Altenkirch H. et al. : Effects of lipoic acid in hexacarbon-induced neuropathology, Neurotoxicology kiselina, ima ovu sposobnost.

Zaključci Prema podacima iz literature i uz naša iskustva može se zaključiti: 1. Liponska kiselina ispoljava svoja antioksidativna svojstva u svim tkivima, jer je topiva i u mastima i u vodi. 2. Liponska kiselina djeluje i u redukovanim i u oksidativnom obliku, što joj daje prednost nad drugim antioksidantima. 3. Alfa liponska kiselina štiti ćelije od slobodnih radikala, intermedijarnih metabolita i onih nastalih degradacijom egzogenih molekula i teških metala. 4. Slobodna alfa liponska kiselina kompleksira ketone, aldehide, metale, reagira sa slobodnim radikalima i stabilizira funkciju tiola, a manje reducira elektronegativne SH i nereaktivne SH redoks sisteme. 5. Dihidrolipoat štiti neurone inhibiranjem akumulacije slobodnih radikala kisika u tkivu mozga.

and Teratology, 12: 619-622, 1990. Blaylock R.J. : Neurogeneration and aging of the central nervous system : Prevention and treatment by phytochemicalis and metabolic nutrients, Integrative medicine,l(3): 117-133, 1998. 3. Desmond R.L, P.N.Bennet : Psihostimulansi, U : Desmond R.L, P.Bennet Klinička farmakologija, JUMENA, Zagreb, 367-368, l990. 4. Edwards R. : Omega-3 polyunsaturated fatty acid levels in the diet and the red blood cell membranes of depressed patients, J. Affective Disorders,48:149-155, 1998. 5. Greenwood C.E et al. : Cognitive impairment in rats fed high diets : A speciﬁc effct of saturated fatty acid intake. Behav Neurosci. 110:451459, 1996) 6. Hamazaki T. : The effect of docosahexaenoic acid on aggression in young adults, J. of Clin. Investigation, 97(4) : 1129-1133, 1996. 7. Howard B.V. : Dietary fatty acid, insulin resistence and diabetes, Annals New York Academy of Scyentiences, 215-220, 1997. 8. Karper Đ. : Vaš čudesni mozak, Politika, Narodna knjiga, Beograd, 2005. 9. Loginov A.S. et al. : Pharmacokinetics of lipoic acid preparations and their effects on ATP synthesis, prcesses of mirosomal and cytosole oxidation in human hepatocytes 10. Prehm J.H.M. et al. : Dihydrolipoate reduces neuronal injury after cerebral ischemia, J.Cereb. Blood Flow Metab., 12 (1): 78-87, l992. 11. Zukić T., F.Zukić : Uticaj Berlithiona na oporavak kod post-traumatskog sindroma, Savremena terapija polineuropatskih komplikacija, Monograﬁja, Berlin Chemie AG/ Menarini, 45-56, 2007. 2.

F A R M A C I J A

vake godine u doba cvjetanja određenih biljaka milioni ljudi širom svijeta pate od sezonskog alergijskog rinitisa koji se deﬁniše kao sezonska alergijska bolest gornjih disajnih puteva. Prema dužini trajanja i težini simptoma dijeli se na intermitentni i perzistirajući. Stara podjela klasiﬁcira alergijski rinitis u odnosu na čestice prema kojima se razvija osjetljivost na sezonski alergijski rinitis ili polensku hunjavicu te cjelogodišnji alergij-

ski rinitis. Uz alergijsku astmu spada u najvažnije bolesti disajnog sistema. Prema podacima SZO-a, od nekog oblika alergijskog rinitisa boluje od 10 do 25% stanovništva. Smatra se da postoji nasljedna sklonost za preosjetljivost na određene alergene koja se najčešće javlja u doba puberteta, adolescencije ili u mlađoj životnoj dobi, mada se može pojaviti u bilo kojem dobu života. Iako alergijski rinitis kao oboljenje ne ugrožava život direktno, znatno utiče na njegov kvalitet, kao i radnu produktivnost. Alergijski rinitis se može javiti kao samostalna bolest iako su mu često pridruženi i konjunktivitis, hronični sinusitis, nazalna polipoza, upala srednjeg uha i astma, koje veoma često pogoršava. Alergijski rinitis se smatra faktorom rizika za nastanak astme u skladu sa statističkim podacima prema kojima osobe sa alergijskim rinitisom gotovo tri puta češće dobivaju astmu nego oso60

Recite stop alergijskom rinitisu

be bez njega. Alergijski rinitis povećava stepen težine kliničke slike astme. Upalna reakcija u sluznici gornjih disajnih puteva je značajan pokazatelj disfunkcije cijelog disajnog sistema. Iako alergijski rinitis kao oboljenje ne ugrožava život direktno, znatno utiče na kvalitet života, kao i radnu produktivnost. Alergijski rinitis kod osoba koje boluju i od astme: umanjuje sposobnost koncentracije na poslu i u školi za oko 60%; reducira učestvovanje u sportskim aktivnostima za oko 68%; umanjuje zadovoljstvo u društvenim aktivnostima za oko 44%; onemogućava kvalitetan noćni odmor za oko 74%. Kod osoba kod kojih postoji genetska predispozicija ponavljana ekspozicija alergenima u zraku dovodi do aktivacije B limfocita te oslobađanja IgE antitijela iz plazma ćelija. IgE antitijela se vežu na posebne receptore na površini bazoﬁla i mastocita koje oslobađaju medijatore alergijske

reakcije koji uzrokuju tipične simptome alergijskog rinitisa. Alergijski rinitis se dešava po tipu I alergijske reakcije tzv. rani tip (trenutna preosjetljivost). Tipični simptomi su: začepljenost nosa, pojačana vodenasta sekrecija iz nosa, kihanje, osjećaj suhoće ili osjećaj postojanja sekreta u nosu koji se ne može ispuhati, povremeno krvarenje iz nosa. Sezonski alergijski rinitis uzrokuje cvjetni prah (polen, pelud) drveća, trava i korova. Čestice ovih alergena, koje udahnemo, u osjetljivom organizmu uzrokuju alergijsku reakciju koja se ispoljava u vidu sljedećih simptoma alergijskog rinitisa: kihanje, svrbež i crvenilo nosa i očiju, začepljen nos i curenje iz nosa, te peckanje i suzenje očiju. Simptomi alergije na polen najizraženiji su u periodu cvjetanja drveća, trava i korova. Za vrijeme sunčanih i vjetrovitih dana, te ujutro, veća je koncentracija polena u vazduhu. Osnovni postupak u liječenju alergijskog rinitisa je izbjegavanje alergena. Od brojnih mjera samopomoći, osobama koje su sklone alergijskom rinitisu, preporučuje se blagovremeno informisanje o prisustvu biljnog polena u vazduhu putem polenskog kalendara. U vrijeme kada cvjetaju biljke koje izazivaju alergiju, potrebno je izbjegavati otvorene prostore, posebno kada puše vjetar. Za otklanjanje simptoma alergijskog rinitisa primjenjuju se lijekovi koji se zovu antihistaminici. U skladu sa savremenim medicinskim stavovima, antihistaminik Lostop (loratadin) u obliku tableta od 10 mg se, po novom režimu izdavanja, može nabaviti u svim apotekama bez ljekarskog recepta. Kod pacijenata sa sezonskim alergijskim rinitisom, Lostop (loratadin) se preporučuje primijeniti dva do tri sata prije izlaganja alergenima u zraku. Zahvaljujući dugom djelovanju, Lostop olakšava i otklanja simptome alergije tokom cijelog dana, osigurava normalan ritam spavanja, te obezbjeđuje nesmetano obavljanje svakodnevnih životnih aktivnosti. Stručni tim za medicinsku podršku Bosnalijek d.d.

F A R M A C I J A

evofloksacin (Tavanic®) predstavlja aktivni l-izomer ofloksacina koji posjeduje odlične karakteristike ishodišne supstance, te bolju efektivnost prema širem spektru bakterija uz odličnu podnošljivost. Izvrsna farmakokinetika s visokim nivoom prodiranja u tkiva, zajedno sa širokom antibakterijskim spektrom i sposobnošću za jednodnevno doziranje, prednosti su koje su brzo prepoznate od strane mnogih ljekara koji su uključeni u liječenje različitih zaraznih bolesti, pa levofloksacin (Tavanic®) postaje jedan od najperspektivnijih novih fluorokinolona na tržištu. O ulozi levofloksacina (Tavanic®) u terapiji sinusitisa razgovarali smo sa doc. dr Predragom Špirićem sa Klinike za otorinolaringologiju KC Banjaluka. Kako biste ocijenili farmakokinetiku i farmakodinamiku levofloksacina (Tavanic®) koje ga čine korisnim lijekom u terapiji sinusitisa? Levofloksacin (Tavanic®) posjeduje mnoge važne prednosti u svom farmakološkom profilu. To podrazumijeva mogućnost oralnog uzimanja i jednodnevnu primjenu. Brzo se apsorbuje u gastrointestinalnom traktu i veoma brzo penetrira u tkiva postižući znatno veće koncentracije nego u plazmi. Poluživot levofloksacina je 6-7 sati što omogućava jednodnevno doziranje. Posebno je važno istaći da levofloksacin ne stupa u interakcije sa teofilinom, što je najveći problem u terapiji respiratornih infekcija. Kada su u pitanju pacijenti sa sinusitisom, od kojih mnogi imaju konkomitantna oboljenja kao što je hronična opstruktivna bolest i koji koriste teofilin, ovaj lijek ima prednost. Takođe, levofloksacin (Tavanic®) ne ihibira metilprenizolon, tako da se sigurno može davati pacijentima koji uzimaju steroide. Koji su najčešći patogeni kod akutnog sinusitisa i kakva je pozicija levofloksacina u tom spektru? Relativna incidenca patogena koji uzrokuju akutni sinusitis dobro je dokumentovana u posljednjih četrdeset godina. Streptococcus pneumoniae uzročnik je u 31% slučajeva infekcija maksilarnog sinusa; 21% slučajeva uzrokuje Haemophilus influenzae, dok u 5% slučajeva uzročnik su S. pneumoniae i H. Influenzae. Anaerobi su uzročnici kod 6% slučajeva; Staphylococcus aureus kod 4%, Streptococcus pyogenes kod 2%, Moraxella catarrhalis kod 2% slu62

Levoﬂoksacin – posebno koristan lijek u terapiji sinusitisa Doc. dr Predrag Špirić, ORL klinika KC Banjaluka

čajeva, a zatim su česti uzročnici grampozitivne streptokoke i gram-negativni organizmi kod oko 9% slučajeva. Ovi patogeni su izolirani iz maksilarnog sinusa i nije poznato da postoje razlike kada su u pitanju drugi sinusi. Razlog ovome je teška izolacija iz drugih sinusa. Levofloksacin je izuzetno dobar izbor u terapiji zbog svoje efikasnosti protiv ključnih i najčešćih patogena S. pneumoniae, H. influenzae, M. catarrhalis i S. Aureus.

prema beta-laktamima i makrolidima.

Rezistencija je danas veliki problem s kojim se susrećemo. Kako rezistencija utiče na izbor terapije? Tradicionalni antibiotici koji se koriste, kao što su penicilini, ampicilin i amoksicilin, pokazuju smanjenu aktivnost prema najčešćim uzročnicima respiratornih infekcija. Rastuća rezistencija na makrolide i beta-laktamske antibiotike takođe je zabrinjavajuća. Iako se često primjenjuje empirijska terapija, prilikom pravog izbora terapije potrebno je obratiti pažnju na spektar djelovanja antibiotika, najčešće uzročnike i njihovu osjetljivost na propisani antibiotik, rezistenciju u lokalnoj sredini i slično. S tim u vezi, levofloksacin (Tavanic®) na koji je osjetljiva većina patogena, kao i jednostavan način primjene, čine ga favoritom u izboru terapije. Pravilan izbor terapije smanjuje troškove liječenja jer se pacijent ne vraća s infekcijom ukoliko mu je proLevofloksacin (Tavanic®) odlikuje pisan antibiotik za koji je poznato da jako djelovanje i širok antibakterijski postoji rezistencija. spektar protiv gram-pozitivnih organiSmatrate li da je danas prisutno zama u poređenju sa drugim fluorokinolonima, uključujući ciprofloksacin. Le- nepravilno propisivanje antibiotika vofloksacin (Tavanic®) je vjerovatno dva u terapiji sinusitisa, odnosno, kako do četiri puta aktivniji od ciprofloksacina odlučujete kome, kada i koji antibiprema stafilokokama i streptokokama. otik je potreban? Ovo je definitivno danas jedan od Šta smatrate glavnom predno- velikih problema. Sve češće se susrešću levofloksacina nad ostalim an- ćemo s pritiscima javnosti da antibiotitimikrobicima uključujući i fluoro- cima liječimo običnu prehladu. Odluku o momentu uključivanja antibiotika u kinolone? Levofloksacin (Tavanic®) je efikasan terapiju zavisi od mnogo faktora. Kada i siguran lijek koji se može uzimati jed- imamo pacijenta koji ima curenje iz nom dnevno. Pokriva sve patogene koji nosa koje traje 2-3 dana, bez povišene uzrokuju sinusitis, a posebno je značaj- temperature, antibiotik ne treba propino djelovanje prema organizmima ko- sivati, ali ako ovi simptomi traju nekoji postaju rezistentni. Ovo je posebno liko sedmica, koje pacijent opisuje kao važno pitanje u slučaju rezistencije S. prehladu, sigurno se radi o bakterijskoj Pneumoniae, kao i u slučaju rezistencije infekciji. Antibiotik bih preporučio i ra- 

ISPOR BH Newsletter 8_januar_mart_2012

F A R M A C I J A

 nije pacijentima sa već postojećim respiratornim problemima. Iz iskustva, kao i medicinskih dokaza objavljenih u literaturi, levofloksacin predstavlja odličan izbor antibiotika i njegova era tek dolazi. Kako komentarišete hronični sinusitis i koliko se terapija razlikuje u odnosu na akutni sinusitis? Hronični sinusitis je slabo definisan entitet bez striktnih dijagnostičkih kriterijuma. Uglavnom se dijagnostikuje zavisno od trajanja infekcije. Svakako da antibiotici imaju važnu ulogu u terapiji, ali treba koristiti i dodatne metode kao što je drenaža. Levofloksacin (Tavanic®) ima značajnu ulogu u pravilnoj antibakterijskoj terapiji. S obzirom na to da je najsigurnije imati izolovan organizam, poznajući širok spektar djelovanja levofloksacina kao i njegovu efikasnost, levofloksacin (Tavanic®) je podesan za empirijsku terapiju u ovoj situaciji. Za razliku od akutnog sinusitisa, terapija traje duže, uglavnom tri-četiri sedmice tako da komfor jednodnevnog uzimanja svakako ima svoje prednosti. Možete li prokomentarisati sigurnosni profil levofloksacina u odnosu na druge agense? Najčešći neželjeni efekti levofloksacina su mučnina i dijareja, kao i ostali neželjeni efekti koji se susreću kod svih fluorokinolona, dok je podnošljivost levofloksacina bolja od podnošljivosti makrolida. Zaključak: Hinoloni su antibiotska grupa izvedena iz nalidiksne kiseline i trenutno je u opticaju više generacija ovih antibiotika. Levofloksacin (Tavanic®) je fluorohinolon treće generacije koji se više od 15 godina uspješno upotrebljava u svijetu. Njegova uloga se jasno iskristalisala i u našoj (ORL) regiji tako da danas predstavlja snažno oružje u liječenju akutnog i hroničnog sinusitisa. Jednostavno doziranje, dobra podnošljivost i visoka efikasnost ga čine odličnim lijekom u terapiji akutnog sinusitisa. Ukoliko se radi o ponavljanoj epizodi akutnog sinusitisa može se primijeniti prije prve linije antibiotika. Najnovija iskustva u doziranju jednom dnevno, u trajanju od pet dana, s dozom od 750 mg levofloksacina (Tavanic®) otvara novo poglavlje u primjeni ovog lijeka u liječenju akutnog sinusitisa i naša iskustva su u tom pogledu dobra.

Farmakovigilanca

vi lijekovi, bez obzira na to što su u kliničkim istraživanjima bili sigurni, imaju potencijal za neželjene efekte. Stoga je neophodan stalni nadzor (monitoring) nad lijekom odobrenim za tržište, kako bi se uočile neželjene reakcije, ali i drugi mogući problemi vezani uz lijek. Naučna disciplina koja se bavi detekcijom, procjenom, razumijevanjem i prevencijom neželjenih reakcija, ali i drugih problema vezanih uz lijek odobren za neko tržište, označena je kao farmakovigilanca. Rad u ovoj oblasti ima vitalnu ulogu u osiguravanju informacija neophodnih za donošenje odluka o lijeku, s ciljem poboljšanja: • sigurnosti pacijenata izloženih lijekovima, ali i drugim medicinskim i paramedicinskim intervencijama, • sigurnosti javnog zdravlja kada je u pitanju upotreba lijekova, • procjene balansa učinkovitosti oštećenja (koristi i štete) (effectivnes-harm), dobrobiti - rizika (benefit-risk) i troška – učinkovitosti (costeffectivnes), • razumijevanja, edukacije, kliničkog usavršavanja u farmakovigilanci i efikasne komunikacije sa javnošću. Jačanje aktivnosti farmakovigilance osigurava da se lijekoviu potrebljavaju sa potpunijim znanjem o njihovoj mogućoj štetnosti, što je važno za pacijente, zdravstvene profesionalce, farmaceutske kompanije, regulatorne agencije i kreatore politike o lijekovima. Da bi se štetno djelovanje lijekova svelo na minimum, u novije vrijeme regulatorne agencije u oblasti lijekova izdaju uvjetna odobrenja, a od farmaceutskih kompanija, osim kontinuiranih izvještaja o neželjenim reakcijama njihovih proizvoda, zahtijevaju izradu planova za upravljanje rizikom, kako bi mogli preuzeti odgovornost za identifikaciju rizika svojih proizvoda i djelovati da se taj rizik reducira. Sa aspekta kliničke prakse, povećava se transparentnost, kao i uključivanje pacijenata u prijavljivanje neželjenih reakcija lijekova. Informacije u farmakovigilanci se dobivaju iz primarnih, sekundarnih i tercijarnih izvora. To uključuje spontano prijavljivanje, opservaciona i eksperimentalna istraživanja, različite baze poda-

taka i referentnu literaturu o neželjenim reakcijama lijekova. Najveći doprinos aktivnostima farmakovigilance daju zdravstveni profesionalci čija je dužnost da izbjegnu i/ili spriječe „bolesti“ izazvane primjenom lijekova. Osnovni uslov za detekciju neželjenih reakcija u postmarketing nadzoru lijeka je zapažanje pojava koje bi se mogle dovesti u vezu sa primjenom lijeka kao njegove neželjene reakcije. Prema definiciji World Health Organization (WHO), neželjena reakcija lijeka se definira kao “štetan i nenamjeravan odgovor na lijek koji se primijeni u ljudi u terapijskoj dozi u svrhu liječenja, profilakse, dijagnostike ili za modifikaciju fiziološke funkcije”. Prijavljivanjem sumnjivih neželjenih reakcija lijekova metodom spontanog prijavljivanja omogućava se stvaranje baze podataka u nacionalnim centrima za monitoring lijekova. To daje mogućnost uključivanja u program za praćenje lijekova u internacionalnom Centru za monitoring lijekova u Uppsali – Drug Monitoring Centre Uppsala (UMC), koji predstavlja najveći izvor informacija i preporuka za sve zemlje članice.

Praćenje i analiza neželjenih reakcija Iako postoje različite metode za praćenje neželjenih reakcija lijekova, nijedna nije idealna. Svaka od njih ima svoje prednosti i nedostatke. Spontano prijavljivanje je osnovna, uobičajena i najčešće korištena metoda, koja predstavlja jeftin izvor mnogobrojnih podataka o sigurnosti lijeka na tržištu. Prednosti ove metode su: veliki broj pacijenata koji se može nadzirati, istovremeni monitoring velikog broja primijenjenih lijekova, dugotrajno praćenje lijeka na tržištu i njegov utjecaj na pacijenta. Metoda je pogodna za sve lijekove tokom njihovog „životnog vijeka“. Spontano prijavljivanje igra glavnu ulogu u generiranju signala - potecijalnog problema u vezi sa lijekom, identiﬁciranju rijetkih neželjenih reakcija i teoretski, za kontinuirano praćenje svih lijekova upotrijebljenih na različite načine od vremena njihovog prvog pojavljivanja na tržištu. Ova metoda pomaže u informiranju o sigurno-

F A R M A C I J A

snom profile lijeka u rizičnim grupama pacijenata, rizikofaktorima koji utječu na ispoljavanje neželjenih reakcija lijeka i kliničkim manifestacijama poznatih, novootkrivenih i ozbiljnih neželjenih reakcija lijeka. Spontano prijavljivanje je pomoglo u identificiranju i verificiranju mnogih neočekivanih i ozbiljnih neželjenih reakcija koje su bile razlog za povlačenje lijekova sa tržišta. Glavni nedostatak ove metode je neredovno i rijetko prijavljivanje, što onemogućava uvid u stvarno stanje neželjenih reakcija lijekova na određenom tržištu. Iz ovih razloga je nepoznata veličina populacije izložene određenom lijeku i stoga nastaju greške pri procjeni neškodljivosti lijeka. Aktivni nadzor, za razliku od pasivnog u koji spada spontano prijavljivanje, omogućava uvid u ukupan broj neželjenih reakcija putem kontinuiranog, prethodno organiziranog procesa. Danas se u mnogim sredinama u ove svrhe koriste elektronske baze podataka koje svojim različitim podacima omogućavaju primjenu metoda, kao što su: označavanje mjesta, elektronsko praćenje propisanih recepata, praćenje protokola (registara) pacijenata, skrining narudžbe lijekova. Tradicionalne farmakoepidemiološke metode koje, između ostalog, služe

za procjenu neželjenih reakcija lijekova su opservaciona istraživanja. Njihova osnovna karakteristika je nepostojanje istraživačeve intervencije. Glavni tipovi ovih istraživanja su presječna istraživanja (cross - sectional study), istraživanje parova (case - control study) i kohortne studije (retrospektivne i prospektivne).

simptoma. Umjerena je ona koja zahtijeva tretman, ili prekid primjene lijeka ili rezultira premještanjem pacijenta na intenzivni odjel. Ozbiljna reakcija uzrokuje trajno oštećenje ili značajnu hemodinamsku nestabilnost pacijenta ili direktno ili indirektno rezultira smrću. Tip neželjene reakcije je ustanovljen prema uobičajenoj standardnoj podjeli neželjenih reakcija.

Analiza neželjene reakcije Primjenom bilo koje od navedenih metoda, prikupljene sumnjive neželjene reakcije se analiziraju prema vjerovatnoć i uzročnosti, jačini i tipu. Budući da nema zlatnog standarda za procjenu vjerovatnoće uzročnosti, najčešće se primjenjuje Naranjo algoritam, koji je jednako priznat kao standard WHO, Evropski ABO sistem, Kramer Bayesian, Karch i Lasagna i Francuski metod imputacije. Prema korištenoj Naranjo skali neželjena reakcija se deﬁnira kao sigurna, vjerovatna, moguća i nesigurna (Tabela 1). Jačina neželjene reakcije se procjenjuje na osnovu uobičajene podjele na blagu, umjerenu i ozbiljnu. Blaga je ona koja ne zahtijeva promjenu u tretmanu sa sumnjivim lijekom ili se mijenja doza ili učestalost doziranja, bez antidota ili tretmana postojećih

Prikaz trenutnog stanja

Tabela 1. Naranjo skala vjerovatnoće uzročnosti neželjene reakcije PITANJA

NE ZNAM

1. Postoji li od ranije prijava takve reakcije (literatura, Centri za

-1

6. Da li se reakcija ponovo javlja kada se primijeni placebo

-1

7. Da li je lijek otkriven u krvi (ili drugim tjelesnim tečnostima) u

nuspojave) 2. Da li je neželjeni događaj nastao nakon što je sumnjivi lijek primijenjen 3. Da li se neželjena reakcija poboljšava kada se lijek izostavi ili kada se primijeni speciﬁčni antagonist 4. Da li se neželjena reakcija opet javlja kada se nakon izostavljanja lijek ponovo primijeni 5. Postoje li drugi uzroci (ne samo lijek) koji bi mogli biti sami uzrokom reakcije

toksičnoj koncentraciji 8. Da li je reakcija bila jača kada se doza povećala ili je oslabila kada se doza smanjila 9. Da li je pacijent imao slične reakcije na iste ili slične lijekove kojima je ranije bio izložen 10. Da li je neželjeni događaj potvrđen ikakvim objektivnim

dokazom Ukupan zbir Manje od 1

nesigurna

1-4

moguća

5-8

vjerovatna

9 i više (max. 13)

sigurna

Problemu neželjenih reakcija lijeka se ne pristupa sa dovoljno pažnje, budući da ne postoji razvijena svijest o šteti koju može uzokovati svaki lijek, bez obzira na to što je nakon strogih procedura registracije dobio odobrenje za primjenu. Spontano prijavljivanje neželjenih reakcija lijeka podrazumijeva da zdravstveni profesionalac (liječnik, stomatolog, farmaceut, medicinski, stomatološki, farmaceutski tehničar) prijavi sumnju na neželjenu reakciju, a sav prethodno opisani postupak analizu sumnjive neželjene reakcije rade profesionalci iz oblasti kliničke farmakologije i kliničke farmacije. Krajnji rezultati ovih analiza bi trebali doprinijeti odabiru eﬁkasnih, sigurnih i ne skupih lijekova na tržištu. Ne treba zaboraviti da lijekove poskupljuje „liječenje“ njihovih neželjenih reakcija. Iako je prije više od deset godina u nas započeo razvoj farmakovigilance, proces se odvija sporo i još uvijek je na nivou entuzijazma pojedinaca. I pored postojanja formalnih uslova za razvijanje ove naučne discipline, praktično postoje mnogobrojne prepreke, od kojih su najznačajnije: nedovoljno znanje, otežan pristup informacijama, neuvezanost tržišta i nepostojanje koordinacije u radu zainteresiranih u oblasti farmakovigilance. Nerazvijen ili slabo razvijen informacioni sistem u zdravstvu, onemogućava dostupnost podataka profesionalcima koji se bave farmakoepidemiologijom i farmakovigilancom i na taj način kreatori politike o lijekovima uskraćuju mogućnost sigurnijeg liječenja stanovništva. Reference:

1. Current Challenges in Pharmacovigilance: Pragmatic Approaches. Report of CIOMS Working Group VI (2002). Geneva; World Health Organization (WHO). http://www.who.int/medicines/ 2. Naranjo CA, Busto U, Sellers EM, Sandor P, Ruiz I, Roberts EA et al.A method for estimating the probability of adverse drug reactions.Clin 3. PharmacolTher. 1981;30(2):239-45. 4. Pirrmohamed M, Breckenridge AM, Kitteringham NR, Park BK. Adverse drug reactions.Br Med J. 1998; 316:1295-8.

F A R M A C I J A

Xarelto® - Revolucija u prevenciji VTE

enska tromboembolija (VTE) je ozbiljna, česta i potencijalno fatalna komplikacija koja pogađa približno jednu od 1000 osoba svake godine. Dvije trećine pacijenata kod kojih se pojavi VTE imaju duboku vensku trombozu (DVT), a trećina ima pulmonalnu emoboliju (PE) ¹ VTE je često uzrokovana mirovanjem ili nakon operacija, a nastaje kao Pripremio: Mr. ph. Asmar Dervišević posljedica: • usporavanja ili prekida krvnog protoka kuka, oko 15 dana nakon operacija koljena, a za sve ostale teške ortopedske na mjestu povrede zahvate od 15 do 35 dana. • povreda zidova krvnih sudova Prednosti Xarelto®-a (rivaroxabana) u • staze krvi tokom anestezije ²´³ U Evropskoj zajednici svake godine se odnosu na dosadašnje lijekove namijenjedesi više od pola miliona smrti vezanih za ne za prevenciju venske tromboembolije VTE. Ova stopa mortaliteta je dvostruko vi- su mnogobrojne. ša nego za AIDS, karcinom dojke, prostate JEDNOSTAVNA PRIMJENA i saobraćajne nesreće.4 Veliki problem venske tromboembolije • Jedna tableta od 10 mg dnevno javlja se u ortopedskoj hirurgiji. Razlog je • Nema potrebe za monitoringom povećanje prosječne starosne dobi paci- • Nije potrebno prilagođavanje doze. jenata, a time direktno i povećanje broja POUZDANOST primarne zamjene kuka i koljena kao i • Širok raspon doziranja ortopedskog politraumatizma. Srećom, VTE se često može preveni- • Brži početak djelovanja rati i može se tretirati ako se otkrije na • Nema heparin indukovane trombovrijeme. Visoka incidenca VTE i broj smrcitopenije ti koje nastaju kao posljedica pokazuju • Niska stopa interakcija sa lijekovima hitnost potrebe da se poboljša detekcija, i hranom.7 prevencija i tretman. Predvidiva i konzistentna farmakokiDosadašnja farmakološka profilak- netika i farmakodinamika i brz početak djelovanja znači da je doziranje ovog lisa VTE provođena je sa: jeka fiksirano i nije potrebno praćenje • Heparinima koagulacije. Xarelto® se ne akumilira Nefrakcionisani heparini Heparini niske molekularne u tijelu nakon ponovljenih doza. težine (LMWH) • Antagonisti vitamina-K Posebne mjere predostrožnosti: • Inhibitori faktora Xa Oštećenje bubrega: (Xarelto®) Rivaroksaban, savremeKod blagog i umjerenog oštećenja buna profilaksa VTE brega nije potrebno prilagođavanje doze, Xarelto je ORALNI direktni, specifični dok kod teškog oštećenja treba obratiti i selektivni inhibitor faktora Xa, koji dje- pažnju na klirens kreatinina 15-30 ml, a luje na ključnu tačku u mehanizmu ko- ne preporučuje se kada je klirens kreatiagulacije. Xarelto® inhibira Faktor Xa sa nina ispod 15 ml. Oštećenje jetre: >10 000-struko jačom selektivnošću nego druge serumske proteaze. Xarelto neXarelto® je kontraindiciran kod pacijema direktni učinak na trombin ali reguliše nata sa bolestima jetre udruženim sa konivo stvaranja trombina putem inhibicije agulopatijom i klinički relevantnim rizikom faktora Xa.5 za krvarenje, dok kod drugih oboljenja jeXarelto® je indiciran za prevenciju ven- tre nije potrebno prilagođavati dozu lijeka. ske tromboembolije (VTE) kod pacijenata podvrgnutih velikim ortopedskim zahva- 1. White RH. Circulation. 2003;107:I-4-8 2. Jaffer AK, et al. May Clin Proc. 2005;80:732-738. tima donjih udova. 3. López JA, et al. Hematology Am Soc Hematol Educ Preporučena doza za prevenciju VTE Program. 2004;1:439-456 kod velikih ortopedskih zahvata je fiks- 4. Cohen AT, et al. Thromb Haemost. 2007;98:756-764 5. Perzborn E, et al. J Thromb Haemost. 2005;3:514na doza, jedna tableta od 10 mg dnevno. 521 Prvu dozu Xarelto® pacijentu treba da- 6. Lassen MR, et al. Oral presentation at: The XXIst Congress of the International Society on Thrombosis and ti 6-10 sati postoperativno, nakon što se Haemostasis; 2007; Geneva, Switzerland osigura da je hemostaza uspostavljena.6 7. Rješenje o odobrenju stavljene lijeka u promet: -za Preporučeno trajanje prevencije VTE pakovanje od 10 film tableta broj 05-37-110/09 od 2.2.2009. sa Xarelto®- om kod velikih ortopedskih zahvata je oko 35 dana nakon operacije 66

Vijesti iz Bayer Health Care

a velikim zadovoljstvom želimo da vas obavijestimo da je 30. marta 2012. Britanski nacionalni institut za zdravlje i kliničku ekspertnost (NICE) preporučio Rivaroxaban (Xarelto) jednom dnevno kao opciju za prevenciju moždanog udara i sistemske embolije kod pacijenata sa ne valvularnom fibrilacijom atrija. NICE smjernice postavljaju nove standarde i globalno su najviši pružatelji procijene zdravstvene tehnologije. NICE mišljenje o vrijednosti lijekova se primjenjuje na mnogim tržištima. Fibrilacija atrija (AF) je najčešći poremećaj srčanog ritma i pogađa više od do 6 miliona ljudi u Evropi. Osobe sa fibrilacijom atrija imaju pet puta povećan rizik za nastanak moždanog udara. Poslije publikacije ovih smjernica od strane NICE pacijenti sa ne valvularnom fibrilacijom atrija će imati pristup Xareltu jednom dnevno oralno. Xarelto je efektivna terapija za prevenciju moždanog udara koja će pomoći pacijentima da izbjegnu izazove koji su povezani sa antagonistima vitamina K, a to je rutinska provjera INR-a i interakcije sa brojnim lijekovima, hranom i pićem. ROCKET AF (RivaroxabanOnce daily oral direct Factor Xa inhibition Compared with vitamin Kantagonism for prevention ofcerebrovaskularni inzultand Embolism Trial in Atrial Fibrillation,) studija, pokazuje da je Rivaroxaban lijek izbora jer je: • terapija jedanput dnevno • bez monitoringa • minimalna interakcija sa drugim lijekovima • predvidiva farmakokinetika • dokazana alternativa antagonistima vitamina K kod pacijenata sa fibrilacijom atrija. Dr. Suada Deljković

F A R M A C I J A

Regorafenib Studija faze III regorafeniba kod pacijenata sa metastatskim gastrointestinalnim stromalnim tumorom (GIST) ispunila primarni pokazatelj u poboljšanju preživljenja bez progresije bolesti

erlin, 3.aprila 2012 – Bayer HealthCare je danas objavio pozitivne rezultate svoje studije GRID faze III (GIST – Regorafenib In Progressive Disease-regorafenib u progresivnoj bolesti) Regorafenib u tretmanu pacijenata sa metastatskim i/ili inoperabilnim gastrointestinalnim stromalnim tumorima (GIST) čija je bolest progredirala usprkos ranijem tretmanu sa imanitibom i sunitibom. Studija je ispunila svoje primarne pokazatelje statistički signiﬁkantnog poboljšanja preživljenja bez napredovanja bolesti.U ovoj studiji bezbjednost i podnošljivost regorafeniba su se općenito pokazali u skladu s očekivanjem. Očekuje se da detaljni podaci iz studije budu prezentirani na nadolazećem stručnom skupu. GRID studija je sponzorirana od strane Bayera pod akademskim vođstvom glavnog istraživača dr. Georgea Demetri-a, direktora Ludwig centra pri Dana-Farber Centru za karcinome i Medicinskom fakultetu Harvard, Boston, MA, SAD. Studija je započeta u januaru 2011,a uključivanje u studiju je završeno do jula 2011.godine. “Potrebne su dodatne opcije tretmana za pacijente s GIST-om nakon neuspjeha registrovanih lijekova,” izjavio je dr. Kemal Malik, šef Globalnog razvoja i član Bayerovog Izvršnog komiteta za zdravstvo. “Ovi nalazi mogu predstavljati bitan napredak u ovoj za liječenje teškoj bolesti sa brojnim neispunjenim potrebama pacijenata.” Bayer planira da zatraži dozvolu za promet Regorafeniba u tretmanu metastatskog i/ili inoperabilnog GIST-a na osnovi ovih podataka. Regorafenib je također pokazao pozitivne rezultate u studiji faze III za tretman pacijenata sa metastatskim kolorektalnim karcinomom (mCRC) čija je bolest progredirala nakon odobrene standardne terapije. Bayer planira da zatraži dozvolu za promet Regorafeniba za metastatski kolorektalni karcinom u prvoj polovici 2012. Regorafenib je istraživani oralni multikinazni inhibitor koji djeluje ciljno angiogeno, na tumorsko mikrookruženje i onkogene kinaze. Regorafenib inhibira nekoliko angiogenih VEGF receptora tirozin kinaze koje igraju ulogu u tumorskoj neoangiogenezi i limfangiogenezi. Također inhibira različite onkogene i kinaze tumorskog mikrookruženja uključujući KIT, RET, PDGFR, i FGFR. Trenutno se u kliničkim studijama ispituje potencijal Regorafeniba za tretiranje pacijenata sa različitim vrstama tumora. Dr. Suada Deljković

Stručni skup

Liver forum

druženje onkologa RS, u saradnji sa farmaceutskom kućom Bayer d.o.o. iz Sarajeva, organizovalo je 2.3.2012. godine u Banjaluci stručni skup pod nazivom „Liver forum“. Predavači su bili uvaženi eksperti iz Slovenije, UKC Ljubljana. Obrazovna tematika, oblikovana u predavanjima iskusnih stručnjaka, bila je namijenjena specijalistima i specijalizantima: onkologije, hirurgije, radiologije, infektologije, gastroenterologije i dr... Kao i na dosadašnjim sastancima i ovog puta je obilovala interesantnim temama. Prof. dr Borut Štabuc je govorio o antiviralnoj terapiji HCV i HBV infekcije, dijagnostici HCC-a, stagingu i prognozi hepatocelularnog karcinoma. O hirurškom tretmanu ranog stadijuma HCC-a i mogućnostima transplantacije jetre govorio je dr Dragoje Stanisavljevič, dok nas je dr Peter Popovič, radiolog, na vrlo slikovit način upoznao i informisao o ulozi interventne onkološke radiologije u dijagnostici i liječenju hepatocelularnog karcinoma. Tehnike koje primjenjuje radiolog (i hirurg) u dijagnostici i liječenju HCC-a u vidu radiofrekventne ablacije, transarterijske embolizacije su već odavno sastavni dio standardnih postupaka u referentnim onkološkim centrima. Dr Rado Janša, onkolog, je govorio o uznapredovalom stadijumu HCC-a i ulozi target terapije u tretmanu, o dobroj selekciji pacijenata kao i o tretmanu poslije progresije. Iskustvo Klinike za onkologiju UKC Banjaluka u liječenju pacijenata oboljelih od HCC-a koji su tretirani unazad dvije godine sa target terapijom Sorafenibom prezentovala je mlada kolegica dr Jelena Rožić, a med. sestra Dragana Bojić je govorila o NexaPlus programu podrške pacijentu koji se na području ex Yu sprovodi samo u Sloveniji i unazad dvije godine i u Republici Srpskoj i predstavlja odličan recept za podršku pacijentu uz dobru komunikaciju na relaciji pacijent – sestra - onkolog. Speciﬁkum Liver foruma je bio u prikazu stvarnog multidisciplinarnog ekspertskog riješavanja dijagnostičko-terapijskih dilema i s uživanjem smo slušali kolege iz UKC Ljubljana kako „pričaju priču o HCC-u“. Dr Saša Jungić

F A R M A C I J A

okom 2010. godine projektom „Mijenjamo sliku dijabetesa na Tuzlanskom kantonu“ farmaceutska kompanija „Novo Nordisk Pharma“ d.o.o. u saradnji sa Ministarstvom zdravstva TK i Zavodom za javno zdravstvo TK, uradila je registraciju oboljelih od dijabetesa, donirala neophodne analizatore za mjerenje tzv. glikoziliranog hemoglobina. U istom periodu organizovano je više od 20 edukativnih predavanja u cilju unaprjeđenja znanja o dijabetesu, a osposobljeno je i Savjetovalište za dijabetes na UKC Tuzla (odjel endokrinologije). U toku 2011. godine, vođeni nastojanjem stalnog ulaganja u unaprjeđenje znanja i vještina neophodnih zdravstvenim radnicima, sredstvima kompanije „Novo Nordisk“ uz organizaciju Ljekarske komore TK i Medicinskog fakulteta Univerziteta u Tuzli, osnovana je Prva međukantonalna škola dijabetesa koju je s uspjehom završilo 25 polaznika. Kao nastavak ovih aktivnosti, u februaru su otvorena savjetovališta za dijabetes u četiri Doma zdravlja Kantona Tuzla i to: Gradačac i Srebrenik (15. februara) i Živinice i Gračanica (16. februara) 2012. godine. Šećerna bolest (dijabetes) je hronično oboljenje, koje poprima epidemijske razmijere uz procjenu da danas oko 285 miliona ljudi, odnosno 6,4% svjetske populacije, ima dijabetes. Prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) očekuje se da će taj broj narasti na 438 milona ljudi do 2030.god, tj. 7,7 % odrasle populacije. Računa se da 50% oboljelih od dijabetesa ne zna da ima tu bolest, što zbog kasnog otkrivanja i nepravilnog liječenja dovodi do razvoja komplikacija tipa sljepoće, amputacije udova (najčešće stopala) kao i zatajenja bubrega koje vodi u dijalizu. Pomenute komplikacije su ogroman ﬁnansijki teret za društvo i prava ljudska drama za oboljelog i njegovu porodicu. Ali tako ne mora biti! Aktivnom prevencijom oboljenja, pravovremenim dijagnostikovanjem i pravilnim liječenjem veliki broj komplikacija se može izbjeći. 70

Novo Nordisk Pharma

Savjetovališta za dijabetes u Kantonu Tuzla oboljelih od dijabetesa je tako postala temeljno ljudsko pravo, koje nije dozvoljeno kršiti. „Novo Nordisk“ je kompanija posvećena zdravstvenoj zaštiti sa širokom paletom proizvoda za liječenje dijabetesa, globalno prepoznata po svojim akcijama koje upravo imaju za cilj borbu protiv dijabetesa uz slogan „mijenjamo dijabetes“. Sa sjedištem u Danskoj, „Novo Nordisk” zapošljava oko 30.000 ljudi u 79 zemalja, dok svoje proizvode plasira u 179 zemalja širom svijeta. Uz proizvodnju viskokvalitetnih proizvoIz tog razloga UN 20.12.2006. go- da, „Novo Nordisk“ prepoznaje i značaj dine donosi Rezoluciju o šećernoj bo- stalne edukacije kako zdravstvenih radlesti, čime je dijabetes postao prva ne- nika, tako i samih pacijenata. zarazna bolest koju je UN uvrstio među Alma Popović glavne svjetske zdravstvene izazove i „Novo Nordisk Pharma“ poziva na plansku borbu protiv ovog Ljekarska komora Tuzlanskog kantona oboljenja. Dostup do dijagnostike, preventive i primjerene zdravstvene zaštite osoba

Završen Drugi tečaj Škole dijabetesa

jekarska komora Tuzlanskog kantona realizovala je 24. i 25. marta Drugi tečaj Škole dijabetesa. U pitanju je druga ovakva edukacija posvećena preveniranju i liječenju dijabetesa za ljekare sa teritorije Federacije BiH i Brčko distrikta. Škola je međukantonalnog karaktera namijenjena ljekarima specijalistima interne i porodične/ obiteljske medicine. Dvodnevna Škola je realizovana kroz niz stručnih predavanja kao i praktičnih radionica sa polaznicima. Predavači u Školi dijabetesa bili su vrsni stručnjaci koji su pored osnova o ovoj bolesti izlagali i

o važnosti prehrane, farmakološkom tretmanu, samokontroli ŠUK-a, tehnikama aplikacije inzulina, ali i posttransplantacionom diabetes-u mellitusu. Sponzorstvo Drugog tečaja Škole dijabetesa preuzela je kompanija „Novo Nordisk Pharma“ d.o.o. Kvalitet organizacije, stručnost predavača, te različiti pristupi dijabetesu samo su neki od aspekata za koji su polaznici Škole imali riječi hvale. Ohrabreni uspjehom do sada realizovanih škola, kao i pohvalama upućenim od strane učesnika i predavača, već sada možemo obećati da ćemo do kraja kalendarske godine realizovati Treću školu dijabetesa. Uvjereni smo da će Škola dijabetesa kroz razmjenu iskustava i znanja među ljekarima poučiti dobre efekte u tretmanu oboljelih od dijabetesa i uticati na to da se o prevenciji govori mnogo više nego što je to sadašnja praksa. Bedrana Kaletović

salmeterol/flutikazon propionat

Zrak je za svakoga i na Va

Više informacija i uputstvo za upotrebu lijeka možete dobiti od medicinskih predstavnika kompanije GlaxoSmithKline. Seretide je zaštićeno ime GlaxoSmithKline grupe kompanija.

BIH/SFC/0017/12

ama ma jejedadagagapoklonite poklonite

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

istem No+Vello, svjetski brend za fotodepilaciju i fotopodmlađivanje kože, otvorio je u martu ove godine svoj centar u Banjaluci, prvi u RS, a treći u BiH. Ovaj nesporni internacionalni lider širom svijeta ima više od 1.300 ovakvih centara, ali na teritoriji bivše Jugoslavije, za sada, samo u BiH. Uklanjanje neželjenih dlaka na tijelu oba pola (žene i muškarca) izvodi se pomoću No+Vello aparata koji reflektuju intenzivnu pulsirajuću svjetlost. Zbog toga se ova metoda razlikuje od laserske, jer se korištenjem svjetlosti mogu tretirati svi tipovi kože i dlačice različitih boja. Za razliku od talasne dužine lasera koja je fiksna, sa IPL tehnologijom (intenzivna pulsirujuća svjetlost) moguće je izabrati i raspon svjetlosnog spektra kako bi se omogućilo: adaptacija talasne dužine prema boji kože i dlake, kao i debljini same dlake svakog klijenta, i na taj način efikasno tretiranje svih boja kože i svih vrsta dlaka. Prednost IPL tehnike u odnosu na lasersku je u većem komforu klijenta, bezbolna je i, naravno, jeftinija. Valja istaći da se ovom tehnikom radi na principu selektivne fototermolize koja omogućava uništenje folikule dlake bez oštećenja kože. Izvodi se tako što se područje sa neželjenim dlačicama izlaže nizu vrlo kratkih impulsa koncentrisane svjetlosti. Na taj način primijenjena svjetlost (foto) na koži se pretvara u toplotu (termo) i selektivno uništava (liza) klice ćelija korijena dlačica. Melanin koji je prisutan u dlakama upija svjetlost i prenosi je na njen korijen gdje ona, pretvorena u toplotu, uništava klice ćelije koje hrane dlačice. Odstranjivanjem takvih ćelija dlačice odumiru i opadaju. Zbog toga sistem No+Vello zasnovan na IPL tehnologiji ima, u odnosu na ostale metode depilacije, najbolje rezultate. Osim toga, primjenom ovakve metode, klijenti se mogu izlgati suncu dvije sedmice prije i poslije tretmana. Ovaj svjetski brend posjeduje i vlastiti istgraživački laboratorij gdje se aparati testiraju i inoviraju prema potrebama klijenata. To im je omogućilo da imaju superiorne aparate na tržištu, za razliku od ostalih. Svi No+Vello centri, kao i novootvoreni u Banjaluci, trenutno jedini u RS, opremljeni su ovakvim najjačim aparatom za fotodepilaciju (60 džula /cm2). Važno je napomenuti da aparat ima i savremeni sistem rashlađivanja Sub Zero Intense, kojim se postiže efekat lokalne anestezije. Zato se sa sigurnošću može reći da je riječ o bezbolnoj depilaciji. Za razliku od lasera, IPL fotodepilacija omogućava 74

Otvoren Centar No+Vello u Banjaluci

Dugotrajna i najmanje bolna depilaciona metoda

tretman za većinu tipova kože i različitih na određenim tipovima kože. Posebno boja dlačica. Tretman laseroim je, dakle, je agresivan za osjetljivu kožu. ograničen jer se ne može primjenjivati Troškovi usluga sistema No+Vello u svim njegovim centrima plaćaju se po jedinstvenoj tariﬁ. Bez obzira na to koji dio tijela se tretira, cijena po sesiji je uvijek ista: 40 KM. Ovakva atraktivna i jedinstvena cijena po zoni i sesiji učinila je najpozitivniji iskorak na tržištu ovakvih i sličnih usluga, jer je najjeftinija. Stručno osoblje u No+ Vello centru u Banjaluci, odrediće broj potrebnih sesija za svakog klijenta individualno. Upoznaće ih, takođe, i sa mjerama zaštite prije i poslije tretmana. Nakon upoznavanja sa procedurom, klijent je obavezan potpisati izjavu, tzv. informisanu saglasnost. Za maloljetna lica ovu obavezu su dužni preuzeti jedno od roditelja ili staratelj. Osim uklanjanja dlaka, tehnika pulsirajućom svjetlošću (IPL), omogućava obnovu kože, poboljšavajući stanje fotoozlijeđene ili stare kože, što je iskorišteno za fotopodmlađivanje, jer se pulsirajućom svjetlošću može podstaći formiranje kolagena, čiji je krajnji efekat Centar No+Vello, Bulevar Živojina Mišića br. 1 (Borik) Banjaluka uklanjanje malih bora i linija. tel. 051 258-150, faks, 258-151 e-mail banjaluka@nomasvello.com

Anđa S. Ilić

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

omijska prašuma je najveća evropska prašuma (32.800 km²). Nalazi se na severnom delu Urala u Ruskoj Republici Komi. Godine 1995. stavljena je na UNESCO popis mesta svetske baštine u Evropi kao najveće područje tajge, tundre i močvarnih tresetišta s rekama i prirodnim jezerima, na kojima obitavaju uglavnom četinari, ali i vrbe i breze. Najzastupljenije drveće su sibirska smreka (Picea obovata), sibirska jela (Abies sibirica) i sibirski ariš (Larix sibirica). Odmah po upisu na popis svetske baštine zaustavljena je seča koju je izvodila francuska kompanija HUET, ali, I pored zaštite, još traje bespravna seča i onečišćenje okoline koje čine tragači zlata. Vlada Republike Komi, uprkos zabrani, podupire eksploataciju izvora zlata i pokušava pomeriti granice zaštićenog područja kako bi severne delove parka “Jugjid Va”, gde se nalaze nalazišta, isključili iz zaštićenog područja, što je nedavno odbio vrhovni sud. Sibirska jela (Abies sibirica, Pinacae) je zimzeleno drvo, koje je samoniklo u tajgama istočno od reke Volge. Proteže se kroz Sibir, kroz Turkestan, severoistočno od oblasti Xinjiang i Mongolije. Uspeva u jako hladnim planinskim predelima, na otprilike 1.900-2.400 m nadmorske visine. Otporna je na hladnoću, niske temperature i do čak -50°C, ali retko kada živi duže od 200 godina zbog spontanog fungalnog truljenja u samom drvetu. Drvo, je mekano, male težine i slabo, koristi se u građevinarstvu i za izradu nameštaja. Raste do 30-35 m visine, sa prečnikom debla 0,5-1m. Ima koničnu krošnju, sivo-zelenu ili sivo-braon koru sa glatkim smolnim kanalima, tipičnim za većinu četinara. Listovi su igličasti, 2-3 cm dužine i 1,5 mm širine po sredini. Svetlozelene su boje sa dve sivo-bele stome na naličju. Mekani su i jako aromatični. Etarsko ulje, ekstrahovano iz lišća, koristi se u aromaterapiji i za izradu parfema. Šišarice su cilindrične, 5-9,85cm dugačke, sa malim triangularnim semenkama skrivenim ljuspicama, koje se oslobađaju nakon raspadanja šišarke posle sazrevanja. Postoje dva varijeteta: • Abies sibirica var. sibirica • Abies sibirica var. semenovii koja je endemična u Kirgistanu Sibirska jela sadrži velike količine estra bornil-acetata, a koristi se, kao i bela jela, protiv hroničnog bronhitisa. Po mirisu je vrlo slična belom boru, ali zbog različitog hemijskog sastava nema delovanje slično kortizolu kakvo ima bor. 76

Riznica biološki aktivnih sastojaka

Sibirska jela

Mr ph. Rada Krča

Destilacijom iglica jele, dobija se etarsko ulje svetložute boje, blagog, voćnog i prijatnog mirisa. Koristi se za oboljenja disajnih puteva (prehlada, kijavica, upala grla, bronhitis, astma, kašalj), za usnu duplju i grlo (dezinfikuje, ublažava nadraženost). Leči i smiruje reumatske tegobe i čireve na koži. Puno se koristi u kozmetici jer ista svojstva ga čine dragocenim u izradi losiona za čišćenje kože. Sibirska jela u sebi sadrži red mikroelemenata, vitamina, provitamina, eteričnih ulja (do 48%), fermenata i stearina. Ta specifična jela daje etarsko ulje koje je izvesno sredstvo narodne medicine Sibira i koje se dobija destilacijom drvenog zelenila, izdanaka i kore. Nije toksično, nije štetno i nije zapaljivo. Etarsko ulje sibirske jele poseduje izrazite baktericidne, antimikotobne i antivirusne osobine. Fitocidna moć je tolika da od samo dvadesetak kapi prethodno raspršenih, vazduh u prostoriji praktično postaje sterilan. Sastavni delovi tog ulja, bornilacetata i borneola, daju kamfor, sredstvo medicine, koje pozitivno uzbuđuje nervni sistem i smiruje rad srca. Može da se koristi i kao CO2 ekstrakt. Ovaj način ekstrakcije sprečava da se nativni sastojci etarskog ulja promene i kao prirodni kompleks mnogo je bogatiji po hemijskom sastavu i mnogo efektivniji od običnog etarskog ulja sibirske jele jer sadrži liposolubilne vitamine (lipohrome, tokoferol, provitamine F, D i K), sterole, flavonoide, fosfolipide, ester, alkohol, hlorofil, makro i mikro elemente i kompleks organskih kiselina. Koncentracija ovih sastojaka u ovakvom ekstraktu je

i do 10 puta veća nego u vazduhu četinarskih šuma i brže i efektivnije dopiru do plućnih alveola. Dopirući do mukoznih alveolarnih membrana, povećavaju njihovu funkciju i otpornost prema infektivnim faktorima. Baktericidno dejstvo je duže jer se postepeno preuzima iz pluća u celo telo pa se skoro izjednačava sa antibiotskim tretmanom. Etarsko ulje poboljšava sekreciju sluzi, izaziva hiperemiju mukoznih membrana, ima spazmolitičko i lokalno anestetičko dejstvo bez ikakvih štetnih efekata. Preporučuje se za tretman infekcija gornjih disajnih puteva i kao profilaksa tokom epidemija. Ekstrakt smanjuje kongestivne inflamatorne procese u nasofarinksu, poboljšava cirkulaciju krvi i apsorpciju lekova. Pokazuje antibakterijsku, antiviroznu i antimikotičnu aktivnost. Masaža s ovim ekstraktom ublažava mišićnu i nervnu napetost, poboljšava raspoloženje i opšte stanje pacijenta. Koristi se u terapiji reumatizma, artritisa, mišićnog zamora, za oporavak nakon povreda, trauma i preloma; u aromaterapiji u saunama, u kupkama za stopala kod prehlade, a ima i osvežavajući i antimikotični efekat. Dve do tri kapi ekstrakta na četkici za zube koristi se kod parodontitisa, smanjuje stvaranje plaka, crvenila, gingivitisa i upale zuba. Kao antioksidans neutrališe slobodne radikale, pa se može koristiti kao sastojak antiage krema za telo i lice. Poboljšava epitelizaciju rana i opekotina, omekšava i tonira kožu, efikasan je u terapiji bubuljica, dermatitisa različite etiologije, varikoznih ulceracija i ostalih kožnih oboljenja. Korišćenje ulja održava zdravlje i dobro raspoloženje, smanjuje nesanicu i neurozu, povoljno utiče na centralni nervni sistem jer regeneriše generogenu aktivnost kore mozga. Opušta mišiće, otklanja umor i podmlađuje, san postaje čvrst i miran, a posle kupke telo je lako i mlado. Tinkture od tog četinara dobre su za lečenje tuberkuloze, angine pektoris, arterioskleroze, blaugoma. Ukratko, spektar primene je širok jer se za lekovito dejstvo ove jele zna više od 5.000 godina. Tibetanska narodna medicina etarsko ulje koristi i za lečenje perifernog nervnog sistema: išijasa, miozitisa, reumatskog poliartritisa, preloma i ozleda, osteonondrozisa, bolova u

PRIRODA I

oblasti ruku i nogu. Nakon tretmana bol se smanjuje, bolesnik postaje pokretan, može da se kreće i radi. Ulje sibirske jele postiže neverovatne rezultate pri lečenju paradontoze, vlažnog ekcema, trofičkih čireva, gnojnih i otvorenih rana, furunkoloze i karbonkuloze, ubrzava zarastanje opekotina i blagotvorno deluje na zapaljenje desni. Hipokrat je koristio tinkture za lečenje mnogih internih bolesti i skorbuta dok je poznati hirurg Pirogov pravio balzame u toku Drugog svetskog rata za lečenje otvorenih rana. Spektar terapeutskih dejstava etarskog ulja sibirske jele: • Stimuliše imunitet i koristi se kao profilaksa kod epidemija, • Zaustavlja inflamatorne procese u nasofarinksu, dušniku i plućima, • Ima antibakterijska svojstva, • Koristi se kao profilaksa u parodontitisu i drugim bolestima zuba i usta, • Smanjuje nervnu i mišićnu napetost, poboljšava raspoloženje i kvalitet sna, • Ubrzava epitelizaciju rana i opekotina, regeneriše kožu i tkiva, • Ima antioksidativno dejstvo i efekat podmlađivanja, • Ublažava svrab nakon uboda insekata. S obzirom na to da nam je geografski jako daleko i da nam je uskraćeno zadovoljstvo uživanja u svežem vazduhu ovih komijskih prašuma bogatih sibirskom jelom, ne preostaje nam ništa drugo nego da priuštimo sebi, recimo, inhalator sa etarskim uljem sibirske jele firme “Medical Plants” koji olakšava i ublažava simptome prehlade prijatnom i svežom aromaterapijom. Tu je i melem sibirske jele koji pomaže ublažavanju bolova mišića, zglobova, sportskih povreda i upornih glavobolja, za sportsku masažu i uvod u kinezi terapiju blagim utrljavanjem na bolno mesto na koži, čime se stvara prijatan osećaj trenutnog hlađenja, a potom osećaj toplote i opuštanja. Nanosi se više puta u toku dana na bolno mesto. Pored etarskog ulja sibirske jele sadrži još i mentol, kamfor i metil-salicilat, nema parabena, ni veštačkih boja i mirisa. Deluje protiv otoka i poseduje dvostruki mehanizam delovanja: - preko receptora kojima stvara osećaj hlađenja i na taj način indukuje mehanizam povratne sprege kojim se tretirano mesto bolje prokrvljuje i zagreva; - aromaterapijski efekat naročito blagotvoran kod glavobolje.

Nedelja David Albahari

Krajnje je vreme da vratimo nedelju. Ako to uskoro ne učinimo, nikada je više nećemo videti

ta se desilo s nedeljom? Juče sam je celog dana tražio i nigde nisam mogao da je nađem. Nekad je, sećam se, svaka nedelja bila praznik, oblačila se bela košulja i prale se uši i vrat. Nedeljom se išlo na porodične ručkove posle kojih su svi dremali, razbacani po stanu kao nasukani kitovi i tek bi nas miris crne kafe budio iz te omamljenosti. Ustajali smo polako, pažljivo, ništa nije smelo da bude brzo i naglo. Nedelja je bila dan sporosti, dan lenjosti, dan koji se provodio tako kao da mu ništa nije prethodilo ili kao da se ništa neće desiti posle njega. “Nedelja - dan bez budućnosti”, napisao je u jednoj svojoj pesmi Raša Livada. Ne znam na šta je on mislio kada je napisao taj stih, ali to je za mene najlepši opis nedelje. One druge nedelje, kakva je nekada bila, a ne kakva je sada i kakva je bila kada sam juče izašao iz kuće. Nekada nedeljom nisu radile radnje. U stvari, do deset se u nekim prodavnicama moglo kupiti hleb, mleko i pogačice, a bili su, takođe do deset, otvoreni i kiosci za prodaju štampe. Sve ostalo je bilo zatvoreno i uživalo u nedeljnom miru. Na pijacu se išlo subotom. To je bio pravi dan za kupovinu paprika, lubenica i kajmaka. Nedeljom se odlazilo na pijacu samo u slučaju da vas je nešto sprečilo u subotu. Uostalom, nedeljna ponuda na pijaci je pružala bledu sliku u poređenju sa subotnjim obiljem. Nedelja je bila dan za izlet. Penjali smo se na Avalu kao da osvajamo Mont Everest, a onda smo trčali nizbrdo sve dok se ne bismo umorili. Tada bismo izvadili kiﬂe namazane buterom, tvrdo kuvana jaja, kriške “Zdenka” sira i crvene jabuke. Nedeljom je podnevni mir u dvorištu duže trajao. Nismo igrali fudbal, nismo udarali loptom u zid. Ćutali smo čak i dok smo igrali klikere. Tek kasnije, popodne, kada se suton već prikradao preko neba, počinjali smo da govorimo glasnije i slobodnije, mada ni tada

Z D R AV L J E

nisu naši glasovi odjekivali kao tokom drugih dana. Nedelja je bila spor dan. Dan obnove. Dan kada su u celom gradu u podne složno zveckale kašike za supu, kada su ulice bile puste, a vozila gradskog saobraćaja prazna. “Nedelja - dan bez budućnosti.” Dan u kojem se zaboravljala prošlost i nije se mislilo na budućnost. Prošlost je bila užurbana subota, koju je trebalo što pre smetnuti sa uma; budućnost je dolazila sa ponedeljkom, strašnim danom, koji je predstavljao početak nove jednolične radne nedelje. Nedelja je bila kao rajska bašta, dan između stvarnosti i snova. Dan u kojem je sve moglo da počne, a ništa nije moralo da se završi. Čardak ni na nebu ni na zemlji. Međutim, kada sam juče izašao napolje, pomislio sam da je četvrtak ili petak, ili bilo koji dan. Samo ne nedelja. Naime, sve radnje su bile otvorene: piljarnica, bakalnica, čak i apoteka. Jedino banka nije radila. Međutim, to i ne očekujem od banke, jer banke svugde rade manje od svih drugih. Ako i banke počnu da rade nedeljom, biće to znak da uskoro dolazi propast sveta. (Nek propadne, nije šteta...) Onda sam počeo da tražim nedelju. Zavirivao sam u razne zgrade, prošetao sam pored reke, pitao sam ljude koji su čekali na autobuskoj stanici, zatim mladiće i devojke sa slušalicama na ušima, ali niko nije znao da mi odgovori. Slegali su ramenima i gledali me pogledima koji su pokazivali da ne razumeju šta ih pitam, kao da je nedelja zaboravljen i mrtav jezik, razumljiv samo nekim lingvistima i arheolozima. Lepa je nekad bila nedelja. Ujutru se duže spavalo, kasnije se doručkovalo i svako je smeo da odugovlači koliko god želi. Nedeljom se išlo na fudbalske utakmice, zatim u šetnje pored reke, a onda, pred kraj dana, naručivale su se palačinke sa čokoladom i orasima. Veče se šunjalo preko neba, ali niko na to nije obraćao pažnju jer smo znali da je nedelja dan drugačiji od svih dana i da se, u stvari, nikada ne završava. Ali onda se nešto desilo i nedelja je nestala. Ma šta mi radili, ma koliko pokušavali, ne uspevamo da je nađemo. Sakrila se negde, uvređena i zastrašena od mogućnosti da je neko natera da promeni ime. Naime, ako naziv nedelja potiče od reči “ne delati”, a svi se tog dana ponašaju kao da je u pitanju bilo koji dan i ne prestaju sa svojim delatnostima, onda nedelja nije nedelja i s pravom je pobegla. Otišla je negde gde se još poštuje jednostavan nauk: šest dana radi, a sedmog se odmaraj, čitaj knjige, piši pesme, otiđi u prirodu, budi nešto drugo, nešto različito od onoga što si ostalih šest dana. Budi drugačiji toga dana da bi ostalih dana bio uvek isti. Uspori ritam. Nađi neku sporu pesmu i slušaj je celog dana. Uživaj u sporosti. Kaži: “Spor sam, priznajem, ali kada bih bio brži, ne bih znao da postojim.” Da, krajnje je vreme da vratimo nedelju. Ako to uskoro ne učinimo, nikada je više nećemo videti. A život bez nedelje, odnosno život bez dana odmora nije više život, već sumorni ringišpil koji se zaustavlja samo jednom - onda kada je kasno za sve. 77

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

iljna ulja sadrže različite nezasićene masne kiseline, vitamine i druge lekovite supstance te se mogu primenjivati peroralno ili lokalno u tretiranju različitih oboljenja i stanja. Najkvalitetnija ulja su nerafinisana, hladno ceđena, koja sadrže proste i složene nezasićene masne kiseline, vitamine, flavonoide, aromatična jedinjenja, lecitin i dr. Hladnim ceđenjem, ipak, dolazi do zagrevanja sirovine tako da se u novije vreme sve češće primenjuje CO2 ekstrakcija iz semenki. Na ovaj način dobijena ulja sadrže visok procenat esencijalnih masnih kiselina, posebno retkih, kao što je stearidonska kiselina i neobične kombinacije masnih kiselina. Kao bazna ulja se najčešće koriste maslinovo, bademovo, ricinusovo, čičkovo, orahovo ali i mnoga ulja specifičnog porekla i sastava: 1. Ulje arnike Dobija se kao macerat u maslinovom ulju, podstiče epitelizaciju, deluje antiinflamatorno, podstiče cirkulaciju i prokrvljenost kože. Koristi se kod artritisa, bolova u mišićima, hematoma i edema, ali se ne preporučuje dugotrajna upotreba zbog mogućih alergijskih reakcija. 2. Ulje argana Bogato je oleinskom i linolnom kiselinom, karotenoidima, vitaminom E. Zbog visokog sadržaja vitamina E upotrebljava se za regeneraciju kože, tretman psorijaze, dermatitisa, opekotina, ožiljaka dok kod per os primene deluje antioksidativno, antiinflamatorno i antialergijski. 3. Ulje avokada Bogato je esencijalnim masnim kiselinama, lecitinom, vit.E, beta karotenom, tamnozelene boje i brzo se upija. Koristi se za tretman suve, zrele kože sklone upalnim procesima i za tretiranje ožiljaka i strija. 4. Ulje semenki borovnice Dobija se CO2 ekstrakcijom, bogato je antioksidansima, tokoferolima i tokotrienolima (jed. slična vit. E). Ovo ulje se koristi u anti-age i preparatima za sunčanje. 5. Ulje semenki brusnice Ulje semenki severnoameričke brusnice sadrži tokotrienole, posebno gamatokotrienol i linolensku i alfalinolensku kiselinu. Ispoljava antiinflamatorno delovanje, a koristi se i za regeneraciju suve ispucale kože. 6. Ulje semenki crne ribizle U sastav ovog ulja ulaze gamalinolenska i vrlo retka stearidonska kiselina koja u organizmu stvara protivupalne medijatore. Koristi se za negu problematične kože sklone ekcemima i za tretman psorijaze. Peroralno primenjeno 1-2 ml 78

Biljna ulja

Mr ph. Anica Crkvenčić

nakon obroka pozitivno utiče na hiperlipidemiju i dermatoze. 7. Ulje čileanske maline Sadrži visoku koncentraciju vitamina E 560mg/100g i poseduje visoku sposobnost apsorpcije UVA i UVB zraka (prirodni SPF 25-40) 8. Ulje semenki nara Semenke nara sadrže oko 20% ulja koje poseduje i vrlo speciﬁčnu punicičnu kiselinu (konjugovana masna kiselina) sa izraženim antiinﬂamatornim delovanjem jer utiče na smanjenje koncentracije prostaglandina. Po strukturi je slična konjugovanoj linolnoj kiselini (CLA). Ulje sadrži i dosta tokoferola i lipid cerebrozid koji utiče na strukturu nervnih ćelija. Peroralno se ulje nara koristi kod upalnih procesa, poremećaja koncentracije lipida u krvi i hormon zavisnih tumora. Lokalno pospešuje epitelizaciju i primenjuje se kao antirid. 9. Ulje jojobe Predstavlja u principu tečni vosak, bez boje i mirisa. Hemijskom strukturom

ske kiseline omogućava protivupalno i umirujuće delovanje. 10. Ulje kokosa Na sobnoj temperaturi je u čvrstom stanju ako nije raﬁnisano i frakcionisano. Bogato je laurinskom kiselinom, prijatnog mirisa i vrlo brzo prodire u kožu. 11. Ulje lešnika Spada u brzoupijajuća ulja, najčešće je slatkastog orašastog mirisa, ﬁne strukture i bogato vitaminom E. Sadrži triterpenska jedinjenja pa je pogodno za negu masne, aknozne i osetljive kože. Koristi se i u tretmanu proširenih vena i celulita. 12. Ulje makadamije Sadrži palmito-oleinsku kiselinu koja se nalazi u sebumu te se koristi za tretman suve, zrele i sunčevim zračenjem oštećene kože. 13. Ulje semenki divlje mrkve Dobija se hladnim presovanjem semenki mrkve i vrlo je skupoceno. Sadrži oko 40% etarskih ulja, antioksidanse i triterpene. Koristi se za tretman opekotina, akni i za sprečavanje nastanka komedona. Peroralno se koristi za detoksikaciju jetre, eliminaciju uree, mokraćne kiseline i regeneraciju mukusne barijere respiratornog trakta. 14. Ulje semenki kajsije Ulje je bogato vitaminima A i E , linolnom i drugim esencijalnim masnim kiselinama. Sadrži i vitamin B17 leatril, tako da se koristi u alternativnoj preje najsličnije sebumu pa se primenjuje venciji nastanka kancerogenih promeza lečenje akni i sprečavanje pretera- na, kod upalnih procesa i za jačanje nog lučenja sebuma. Sadržaj miristin- folikula kose.

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

aučnici iz WALTHAM® Centra za brigu o ljubimcima i naučnici Univerziteta u Liverpulu otkrili su da su trudnice koje poseduju psa ﬁzički aktivnije od onih koje ih ne poseduju. Postoji povećana zabrinutost medicinskih stručnjaka oko zdravstvenih rizika koji su u vezi s prekomernom težinom tokom trudnoće. Prethodna istraživanja pokazala su da prekomerna težina za vreme trudnoće može povećati rizik od zdravstvenih komplikacija i može dovesti do gojaznosti deteta.

Novi uvidi o tome kako očuvati zdravlje tokom trudnoće

Psi pomažu trudnicama rali Mars Petcare UK i WALTHAM®, naučni centar koji podržava „Mars“ brendove kao što su PEDIGREE® i ROYAL CANIN i koji je deo šireg tela za istraživanje prednosti posedovanja kućnog ljubimca za zdravlje ljudi, ali i samih životinja. Istraživanje je objavljeno u otvorenom online časopisu PLoS ONE, a dostupno je na linku: http://dx.plos. org/10.1371/journal.pone.0031315

Ostati aktivna tokom trudnoće glavna je strategija za borbu protiv prekomerne telesne težine tokom trudnoće. Ovim istraživanjem stručnjaci su otkrili da će trudnice koje imaju psa postići preporučene dnevne telesne aktivnosti pomoću brze šetnje u trajanju od 30 minuta. U kombinaciji sa zdravom ishranom, šetnja sa psom mogla bi biti deo strategije za održavanje telesne težine i zdravlja. „Tokom trudnoće teško je postići željene ciljeve vežbanja. Postoji dokaz da vežbanje sa psom može dovesti do veće motivisanosti i delotvornosti. Šetnja sa psom je zabavna aktivnost s malo rizika koja može imati pozitivne učinke na zdravlje, kako majke, tako i deteta,” objasnila je dr Sandra Mekjun, menadžer istraživačkog programa u Centru WALTHAM®. Istraživači su takođe otkrili da, uprkos tome što imaju psa, deo žena koje su učestvovale u istraživanju uopšte ne ide s njim u šetnju niti redovno vežba. „To postavlja važno pitanje o tome kako podstaći trudnice na šetnju sa psom i osigurati da i trudnice i psi od toga imaju koristi,” dodala je dr Mekjun. Istraživanje je sprovedeno u saradnji sa Univerzitetom u Liverpulu (UK), Univerzitetom u Bristolu (UK), Univerzitetom u Južnoj Karolini (SAD), uz korišćenje podataka „Avonove“ studije „Longitudinalno istraživanje roditelja i dece” (ALSPAC). Istraživanje su ﬁnansi80

O WALTHAM® Centru za ishranu kućnih ljubimaca: Waltham® Centar za ishranu kućnih ljubimaca vodeći je naučni autoritet u ishrani i brizi o kućnim ljubimcima i već 50 godina pomiče granice naučnog

istraživanja zdravlja i ishrane kućnih ljubimaca. Smešten u Lesteršeru, u Velikoj Britaniji, savremeni naučni institut fokusira se na prehrambene i životne potrebe kućnih ljubimaca i njihov blagotvorni uticaj na ljude, omogućujući razvoj inovativnih proizvoda koji na praktičan način udovoljavaju potrebama kućnih ljubimaca. WALTHAM® je ostvario mnoga važna otkrića na području ishrane kućnih ljubimaca kroz saradnju s vodećim svetskim naučnim institucijama. Pored toga, sarađuje s brendovima kompanije „Mars“ kao što su WHISKAS®, PEDIGREE®, NUTRO®, TRILL®, CESAR®, SHEBA®, KITEKAT®, AQUARIAN®, WINERGY® i brendom ROYAL CANIN.

S T O M A T O L O G I J A

entalni implantati služe za nadoknadu izgubljenih zuba. Pod uspješnom ugradnjom dentalnog implantata podrazumijeva se implantat koji se potpuno osteointegrisao sa okolnom kosti. Na uspješnost osteointegracije utiču: • osobine kosti, • osobine implantata, • hirurška tehnika. Osobine kosti su u vezi sa stabilnošću implantata, koja može biti primarna i sekundarna. Primarna stabilnost je mehaničkog tipa i što je kost kompaktnija, to je stabilnost veća. Sekundarna stabilnost je biološkog tipa i ona zavisi od veze implanatat - kost. Od implantata se očekuje da zadovolji kriterijume biokompatibilnosti i dizajna. Materijal koji se najviše koristi za izradu implantata je titanijum, a povoljan dizajn je onaj koji omogućava bolju integraciju sa kosti, pa se izrađuju implantati hrapavih površina sa više navoja. Osnovni princip pri ugradnji implantata je minimalan traumatski rad pri preparaciji ležišta, sa što manje termičkih i mehaničkih oštećenja kosti.

Slika 1. Dentalni implantat

Implantati imaju široko indikaciono područje, a u osnovi primjenjuju se kod pacijenata kojima nedostaje jedan zub, više zuba ili kod bezubih pacijenata. Kontraindikacije za primjenu implantata dijele se na lokalne i opšte. Lokalne kontraindikacije obuhvataju pacijente sa lošim higijenskim navikama, nepovoljnim međuvliličnim odnosima, prisustvom oralnih dermatoza i izrazitom atroﬁjom vilične kosti. Opšte kontraindikacije obuhvataju pacijente sa različitim bolestima kostiju, poremećajima metabolizma sa manifestacijama na kostima, pacijente koji su bili na radioterapiji, pacijente sa nekim sistemskim oboljenjima. Mnoge kontraindikacije se smatraju relativnim, jer primjenom odgovarajuće terapije pacijenti se mogu svrstati u one kojima je moguće ugraditi dentalni implantat. Važno je da se prije ugradnje implantata isključi potencijalna mogućnost komplikacija. Zato je potrebno da 82

Dentalni implantati Autori: Rodić dr Mladen, spec. oralne hirurgije, Kecman dr Vesna, spec. oralne hirurgije, Antonić dr Bojana, spec. oralne hirurgije, Služba za oralnu hirurgiju, JZU Zavod za stomatologiju Banjaluka

se prije svake implantacije obavi razgovor s pacijentom, odradi klinički pregled i rendgensko snimanje vilica, te izvrše potrebne laboratorijske analize. Nakon ugradnje implantata pacijent čeka 3-6 mjeseci da se završi proces osteointegracije. Tada se postavlja suprastruktura i uzima otisak za izradu krunica i mostova, ukoliko je njihova izrada bila indikovana Završna faza je postavljanje krunica i mostova. U odnosu na ostale metode protetičke rehabilitacije, ugradnja implantata daje pacijentu zadovoljavajuću estetiku, komfor i očuvanje susjednih zuba. Osim nadoknade izgubljenog zuba, cilj ugradnje implantata jeste i stvaranje sidrišta za buduće protetske radove. Na ugrađenim implantima moguće je izraditi pokretne, uslovno pokretne i nepokretne stomatološko-protetske radove (proteze, krunice, mostove i njihove kombincije). Izbor protetskog rada zavisi od tipa, broja i rasporeda urađenih implantata, ali i od drugih okolnosti kao što su broj izgubljenih zuba, stepen atroﬁje alveolarnog grebena, međuviličnih odnosa, motivisanosti pacijenta... Kvalitet i veličina preostale vilične kosti značajno utiču na mogućnost ugradnje implantata. Kod pacijenata koji nemaju dovoljno preostale vilične kosti ili je ona nedovoljnog kvaliteta moguće je savremenim oralno hirurškim tehnikama (augmentacijske operativne procedure) povećati veličinu kosti i poboljšati njen kvalitet. Upravo zbog ovog napretka u oralnoj hirurgiji danas je veoma mali broj pacijenata kojima nije moguće ugraditi dentalne implantate.

Mini-implantati Implantati smanjenog prečnika su prije korišteni kao sidrište za privremene protetske nadoknade prije deﬁnitivne ugradnje klasičnih implantata. Vremenom se utvrdilo da su se ovi implantati dobro integrisali u kost, i postigli stabilnost sličnu onoj koju postižu klasični implantati. Ispitivanja su pokazala da preko 94% od svih ugrađenih miniimplantata imaju dobru osteointegraciju bez pojave komplikacija. Implantati standardnih veličina su otporniji na

lateralne sile u odnosu na implantate manjih prečnika, ali taj problem je riješen ugradnjom više implantata manjeg prečnika. Ti, implantati smanjenog prečnika, imaju prečnik od 2,75 do 3,30 mm. Mini-dentalni implantati imaju manji prečnik, od 1,8 do 2,4 mm. Dužina mini-implantata se kreće od 10 do 15 mm. Ø 2,5

Ø 3,0

Slika 2. Mini-implantati

Zbog svojim malih dimenzija, uočeno je nekoliko prednosti mini-implantata u odnosu na standardne implantate. Najveća prednost mini-implantata je minimalno invazivni postupak ugradnje u kost. Nema velikih oštećenja kosti, smanjeno je krvarenje, a vrijeme zarastanja je skraćeno. Zbog svih navedenih prednosti, ovakav implantat se može opteretiti odmah nakon ugradnje. Pored navedenih prednosti, pacijenti se odlučuju za mini-implantate i zbog povoljnije cijene. Mini-implantati nisu zamjena za standardne implantate i ne mogu se

S T O M A T O L O G I J A

koristiti za sva indikaciona područja koja oni pokrivaju, ali se mogu koristiti kada nema dovoljno kosti za ugradnju standarnih implantata, kada je nemoguće postići stabilnost totalne proteze ili kod nadoknade jednog zuba u suženom prostoru, gdje implantat većeg prečnika ne bi mogao biti ugrađen u zubni niz. Ipak, najveću primjenu mini-implantati su našli kod bezubih pacijenata, kod kojih se javlja problem retencije i stabilizacije totalnih proteza zbog atroﬁje alveolarnog grebena. Ugradnjom mini-implantata uspješno se rješava problem stabilizacije proteze, otežane funkcije govora i žvakanja, kao i ostali problemi s kojima se susreću pacijenti koji nose totalne proteze. Broj mini-implantata koji se ugrađuju u vilicu je varijabilan i zavisi od oblika i veličine viličnih kostiju pacijenata. Nječešće se postavlja šest mini-implantata u gornju i četiri mini-implantata u donju vilicu. Ako se koriste implantati smanjenog prečnika, koji imaju veći prečnik od mini-implantata, moguće je smanjiti broj implantata u vilici. Najpogodnije mjesto za ugradnju implantata u donju vilicu je prostor između bradnih otvora. Ugradnju implantata treba pažljivo isplanirati. Plan terapije se sastoji od detaljno uzete anamneze, kliničkog pregleda i analize rendgenskog snimka. Takođe, neophodno je uspostaviti dobru saradnju sa specijalistom stomatološke protetike i zubnim tenhičarem, kako bi što bolje bilo ispoštovano ono što je zadato u planu terapije. U toku plana terapije dovoljno je uraditi ortopantomografski snimak pacijenta. Analizom snimka određuje se mogućnost ugradnje mini-implantata. Visina kosti u koju se ugrađuje mini-implantat mora biti bar 12 mm, a širina zavisi od samog prečnika implantata (za implantate prečnika oko 2 mm širina vilične kosti bi trebalo da bude od 3-4 mm, a za implantate prečnika oko 3 mm širina bi trebalo da bude od 4,8 mm). Prije implantacije pacijent se detaljno upoznaje sa predloženom implantološko protetskom terapijom i daje pismeni pristanak za njeno izvođenje.

plantata, • postavljnje mobilnih kapa na implantate, • uzimanje funkcionalnog otiska, • izrada radnog modela sa ugrađenim laboratorijskim implantatima i postavljanje metalnih matrica, • izrada totalne proteze i ugradnja metalnih matrica u protezu, • predaja totalne proteze.

Slika 3. Mini-implantati i totalna proteza

Veoma je važno edukovati pacijenta o vrsti i načinu održavanja oralne higijene nakon završetka implantološkoprotetske terapije i zakazivati redovne kontrole. Pri svakoj kontroli oralni hirurg objektivno procijeni kvalitet održavanja higijene protetskog rada. Loše održavanje oralne higijene značajno skraćuje kvalitet i trajanje implantološko-protetske rehabilitacije. Brojna istraživanja su pokazala da su pacijenti zadovoljni postignutim rezultatom s mini-implantatima i totalnim protezama kako sa funkcijom, tako i sa estetikom.

Oralna implantologija je postala veoma eﬁkasna i cijenjena disciplina, jer su mnoga istraživanja i iskustva potvrdila značaj hirurško-protetske rehabilitacije pacijenata. Danas postoji veliki izbor implantacijskih sistema koji se iz dana u dan unapređuju.

Literatura: 1. Preoteasa E, Melescanu-Imre M, Preoteasa C, Marin, M, Lerner H, Aspects of oral morphology in mini-implant supported overdenture, Romanian Journal of Morphology and Embryology, 2010; 51 (2): 309-314. 2. Labarre E, Ahlstrom R, Noble W ,Narrow diameter implants for mandibular denture retention, J Calif Dent Assoc, 2008; 36(4):283-286 3. Ordonez A, Eastmond V, Mini-dental implants – They arew here to stay, Postgraduate Dentist, Carribbean, 3(1):7-12. 4. Makihira S, Mizumachi W, Harada K, Shimoe S, Sadamori S, Nikawa N, The pre-surgical modiﬁcation of the provisional over-denture through 3-dimensional image analysis supports the mini detel impalnt treatment: A clinical report, Int Chin j Dent, 2008; 8: 39-41. 5. Nishimura M, Sadamori S,Suehiro F, Sekiya K, Nishimura H, Hamada T, Importance of diagnosis by computer tomography for mini dental impants palnning: A clinical report, Int Cnin J Dent; 2007, 7: 31-34. 6. Gibney JW, Minimaly invasive impant surgery, J Oral Implantol, 2001;27(2):73-76 7. Grifﬁtts TM, Collins CP, Collins PC, Mini dental implants: an adjunct for retention, stability, and comfort for the edentolous patient, Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod, 2005;100(5):81-84.

Faze rada: • uzimanje anatomskog otiska, • analiza ortopantomografskog snimka, • označavanje mjesta ugradnje mini-implantata, • transgingivalna ugradnja mini-im83

ZDRAVSTVO - SRBIJA

organizaciji Ministarstva zdravlja Republike Srbije, Kancelarije Svetske zdravstvene organizacije u Beogradu, Kancelarije UNICEF-a u Beogradu, Misije OEBS-a u Srbiji i Ministarstva za ljudska i manjinska prava, državnu upravu i lokalnu samoupravu u sredu 29. februara 2012. godine je održana konferencija o aktivnostima na unapređenju zdravlja Roma u Srbiji u Palati Srbije. Na unapređenju zdravstvenog sistema zaštite Roma u Srbiji postignuti

Konferencija, Beograd, februar, 2012.

Unapređenje zdravlja Roma u Srbiji žana Jakab pohvalila je napore Ministarstva zdravlja Republike Srbije na unapređenju zdravstvenog sistema zaštite Roma, ukazavši da je i na globalnom nivou potrebno mnogo više raditi na edukaciji te populacije. Šef delegacije Evropske unije u Srbiji Njegova ekselencija g. Vensan Dežer podsetio je na brojne probleme, uključujući i diskriminaciju Roma u Evropi i najavio dalju podršku Srbiji u poboljšanju zdravstvenog položaja te nacionalne manjine.

su značajni rezultati, ali je i kroz dalju edukaciju pripadnika te nacionalne manjine moguće doći do dodatnih poboljšanja, ocenjeno je na konferenciji, gde je istaknut i značaj rada 75 zdravstvenih medijatorki koje obezbeđuju bolji uvid zdravstvenih ustanova u stanje romskih naselja, a žiteljima ukazuju na značaj pravovremenog javljanja lekaru. Prilikom otvaranja skupa ministar zdravlja prof. dr Zoran Stanković je istakao da je u cilju poboljšanja zdravstvene zaštite romske populacije i životnog okruženja u romskim naseljima, kao i unapređenje pristupa i korišćenja zdravstvene zaštite od 2006. do 2011. godine iz budžeta Republike Srbije uložen 121 milion dinara u čijoj realizaciji su učestvovali zdravstveni centri, domovi zdravlja, zavodi za javno zdravlje u partnerstvu sa romskim nevladinim organizacijama. Ministar Stanković je podsetio da su u taj sistem uključene i zdravstvene medijatorke koje brinu o zdravlju Roma svih uzrasta, higijeni u njihovim naseljima, pregledima dece i trudnica. Zdravstvena medijatorka nije lekar, medicnska sestra, socijalni radnik, psi-

holog, advokat, sudija ¬ona povezuje zdravstveni sistem i Rome, naveo je ministar Stanković. Prema njegovim rečima, zdravstvene medijatorke su popisale više od 120.000 Roma u Srbiji, a zahvaljujući i njima više od 14.500 dece je primilo vakcinu. Ministar Stanković je istakao i da je 1.155 mališana romske nacionalnosti dobilo dečji dodatak, njih 151 školske stipendije, dodavši i da je stopa smrtnosti među romskom decom značajno smanjena. Regionalna direktorka Svetske zdravstve organizacijue za Evropu Žu-

Državna sekretarka Ministarstva za ljudska i manjinska prava, državnu upravu i lokalnu samoupravu Slavica Denić je pozvala romsku zajednicu da aktivnije učestvuje u kreiranju i sprovođenju programa zdravstvene zaštite. Predsednik Nacionalnog saveta romske nacionalne manjine Vitomir Mihajlović je izrazio zadovljstvo dosadašnjom saradnjim sa Ministarstvom zdravlja Republike Srbije i predložio angažovanje zdravstvenih medijatorki u svim lokalnim sredinama u Srbiji, ocenivši da bi to doprinelo još boljim rezultatima u obezbeđenju zdravstvene zaštite Roma. 85

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Zrenjaninu je 3. marta 2012. godine Opštoj bolnici “Đorđe Jovanović“ svečano dodeljen sertifikat o bezbednosti i zaštiti podataka ISO 27001. U toj bolnici je, u okviru projekta Ministarstva zdravlja „Razvoj zdravstva Srbije – dodatno finasiranje“ (RZS – DF), uspešno uveden bolnički informacioni sistem, a sertifikat ISO 27001 je rezultat uvođenja upravljanja sistemom bezbednosti podataka u procesu informatizacije. Prisutne predstavnike Ministarstva zdravlja Republike Srbije, grada Zrenjanina, međunarodnog sertifikacionog tela DAS, menadžmenta bolnice i projekta „Razvoj zdravstva Srbije – dodatno finasiranje“ (RZS – DF), pozdravio je dr Atila Čengeri, pokrajinski sekretar za zdravstvo, socijalnu politiku i demografiju. Sertifikat je direktorki bolnice dr Gordani Kozlovački uručio prof. dr Milan Kukrika, predstavnik međunarodnog sertifikacionog tela DAS koji je istakao da je cilj dostizanja standarda ISO27001 obezbeđenje poverljivosti, integriteta i dostupnosti informacija zainteresovanim, ovlašćenim stranama, kroz postavljanje adekvatnih mehanizama zaštite informacija. Zainteresovane strane u ovom slučaju čine pacijenti, zaposleni zdravstveni radnici i nemedicinsko osoblje, institucije sistema zdravstvene zaštite (zdravstvene ustanove, Ministarstvo zdravlja, Republički fond zdravstvenog osiguranja, instituti i zavodi za javno zdravlje) i društvo u celini. Koordinator za razvoj informacionih tehnologija projekta Ministarstva zdravlja, Nada Teodosijević, govorila je o informatizaciji OB Zrenjanin i drugih zdravstvenih ustanova kroz realizaciju projekata Ministarstva zdravlja koji se finansiraju iz kredita Svetske banke. Naglasila je da Ministarstvo zdravlja, u procesu informatizacije sistema zdravstvene zaštite, veliku pažnju posvećuje bezbednosti podataka i zaštiti ličnih podataka pacijenata.Implementacija sistema zaštite i bezbednosti informacija prema standardu ISO 27001 je garant pacijentima i ostalim učesnicima u sistemu zdravstvene zaštite da se prema ovim osetljivim ličnim zdravstvenim informacijama postupa odgovorno i da se one koriste i distribuiraju profesionalno i sigurno. Opšta bolnica “Đorđe Jovanović“, prva među zdravstvenim ustanovamai među prvim državnim institucijama, imaznačajni dokument, sertifikat ISO 27001, kao dokaz kvaliteta rada i bezbednosti informacionog sistema. Isku86

Opšta bolnica“Đorđe Jovanović“ Zrenjanin

Sertiﬁkat o bezbednosti i zaštiti podataka ISO 27001

stvo i znanjestečeno u procesu sertiﬁkacije u zrenjaninskoj bolnici biće ugrađeno i u zakonsku regulativu - pravilnike o informacionom sistemu, u delu koji se odnosi na bezbednost podataka. Na taj način, korist od ove sertiﬁkacije imaće celokupan zdravstveni sistem Srbije. Za informatizaciju zrenjaninske bolnice, kroz projekte Ministarstva zdravlja „Razvoj zdravstva Srbije“ i „Razvoj

zdravstva Srbije – dodatno ﬁnansiranje“ za hardver (sedam servera, preko 350 računara i 100 štampača), bolnički, laboratorijski i radiološki informacioni sistem – PACS, uloženo je oko 700.000 evra. Dr Tanja Storebra, savetnica za medije, Ministarstvo zdravlja Republike Srbije

Vesti iz Ministarstva zdravlja

U Gornjoj Toponici

Obilazak Specijalne bolnice Ministar zdravlja prof. dr Zoran Stanković obišao je 13. marta 2012. godine, Specijalnu bolnicu za psihijatrijske bolesti u Gornjoj Toponici koja je oštećena u požaru. Tom prilikom je najavio da će zgrada oštećena u požaru biti sanirana sredstvima koja budu naplaćena iz osiguranja, a novac za sanaciju kotlarnice biće obezbeđen iz budžeta Ministarstva zdravlja. Za nas je u ovom trenutku neprihvatljivo smanjenje broja postelja u psihijtarijskim zdravstvenim ustanovama, jer nisu stvoreni uslovi za oporavak tih bolesnika u drugim socijalnim ustanovama ili kućnim uslovima, naveo je ministar i najavio ozbiljnija ulaganja i sanaciju smeštajnih kapaciteta psihijtarijskih zdravstvenih ustanova. Direktorka Specijalne bolnice dr Albina Stanojević istakla je da je 100 bolesnika, koji su bili smešteni u objektu pre požara, raspoređeno po drugim objektima i odeljenjima i zaključila da će njihovo razmeštanje umanjiti mogućnost prijema novih bolesnika.

Opšta bolnica u Leskovcu Ministar zdravlja prof. dr Zoran Stanković izjavio je da je Ministarstvo zdravlja izdvojilo

Z D R AV S T V O - S R B I J A

85 miliona dinara za rekonstrukciju i kompletno opremanje Opšte bolnice u Leskovcu. Ministar Stanković je prilikom posete ovoj zdravstvenoj ustanovi 20. marta 2012. godine naveo da su zaposleni u njoj svojim dosadašnjim radom zaslužili da se ispune njihovi zahtevi za hitnu rekonstrukciju intenzivne nege, odeljenja hirurgije, zgrade psihijatrije i odeljenja za lečenje bolesti zavisnosti. Takođe je ukazao na to da je ovo jedna od najvećih bolnica u Srbiji i da je već dve godine zbog kvaliteta svojih usluga proglašena za najbolju u zemlji. Prema njegovim rečima, to je rezultat profesionalnosti i stručnosti zaposlenih, ali istovremeno i ulaganja Ministarstva zdravlja, koje u prethodnih osam godina iznosi oko 5,5 miliona evra. Ministar je najavio i da će Opšta bolnica u Leskovcu do početka maja dobiti angio salu.

78 pacijenata, što je tri puta više u odnosu na raniji period. On je ukazao na to da je ležanje na hemodijalizi mučan deo života pacijenata i dodao da se nastoji da vreme koje oni provedu na odeljenju bude što humanije. Odeljenje su obišli gradonačelnik Beograda Dragan Đilas, predsednik Skupštine Grada Beograda Aleksandar Antić, kao i ambasadori Italije i Češke Armando Varikio i Hana Hubačkova. U potpuno renoviranom prostoru, gde je u tri sale smešteno 18 najsavremenijiih aparata, biće obezbeđena hemodijaliza u dve smene za 70 hroničnih i više od 20 akutnih pacijenata. Pre obnove odeljenje hemodijalize imalo je sedam dijaliznih aparata, na kojima se u neodgovarajućim uslovima, u jednoj sali, lečilo 28 bolesnika.

Lečenju malignih bolesti KBC “Dr Dragiša Mišović Dedinje“

Počinje s radom Odeljenje za hemodijalizu

Ministar zdravlja prof. dr Zoran Stanković najavio je da će u Kliničko-bolničkom centru “Dr Dragiša Mišović - Dedinje” od 20. marta 2012. godine početi sa radom i prijemom pacijenata Odeljenje za hemodijalizu koje nije bilo u funkciji tri godine. Prilikom obilaska tog odeljenja ministar je naglasio da je 14 aparata za hemodijalizu obezbeđeno donacijom Vlade Italije dok su, zahvaljujući donaciji Češke, obezbeđeni i specijalni kreveti za pacijente. Podsetio je na to da je Vlada Italije obezbedila 355 hemodijaliznih aparata za zdravstvene ustanove u našoj zemlji, pri čemu će 111 aparata iz te donacije uskoro biti instalirano i početi s radom. Direktor Kliničko-bolničkog centra “Dr Dragiša Mišović - Dedinje” prof. dr Radisav Šćepanović rekao je da će kapacitet odeljenja biti

Homeopatski preparati sa Kube Prof. dr Zoran Stanković, ministar zdravlja, održao je 02. aprila sastanak sa ambasadorkom Kube u Republici Srbiji, Nj.E. gđom Mercedes Martinez Valdes i prvim sekretarom, Gilfredom Milanesom Molinom, povodom saradnje Srbije i Kube u oblasti zdravstva. Na sastanku je razgovarano o mogućnosti da homeopatski preparati, kao i vakcine koje se koriste za lečenje malignih oboljenja sa Kube budu dostupni i pacijentima u Srbiji, saglasno postojećoj zakonskoj proceduri, koja reguliše registraciju i stavljanje leka u promet, imajući u vidu veliki broj pacijenata iz naše zemlje koji su zainteresovani za ovaj vid terapije. Dogovoreno je da se krajem aprila o.g. organizuje stručna konferencija u okviru koje bi delegacija kubanskih lekara predstavila postignute rezultate u lečenju malignih bolesti stručnjacima iz oblasti onkologije u Srbiji. Na sastanku je bilo reči i o razmeni studenata medicine, kao i o mogućnostima za plasiranje lekova farmaceutske industrije Srbije na tržište Latinske Amerike.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

lužba laboratorijske dijagnostike decenijama čini okosnicu u KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“. Od svog formiranja 1952. godine pa do danas, svoj rad bazira na suštinskim principima dobre laboratorijske prakse, pri tom prateći i primenjujući aktuelna dostignuća iz oblasti laboratorijske dijagnostike u svim aspektima rada. Nikada ne dovodeći u pitanje osnovnu svrhu svog postojanja – dobrobit pacijenta, laboratorija se razvijala i unapređivala svoj rad pri čemu je primarni cilj uvek bio postizanje maksimalno kvalitetne usluge, što se ogledalo kroz tačnost i pravovremenu dostupnost laboratorijskih rezultata. Tradicionalni način i metodologija rada podrazumevao je brojne manuelne korake u svim segmentima laboratorijskog rada – u pripremi biološkog materijala za rad, u analitičkom delu, kao i u segmentu pohranjivanja i izveštavanja o dobijenim nalazima. Manuelno pipetiranje biološkog uzorka, potrebnih reagenasa, presipanje reakcione smese u merne kivete i pojedinačna merenja na kolorimetrima, filterfotometrima i spektrofotometrima, uz propratna preračunavanja radi dobijanja gotovog laboratorijskog rezultata, predstavljali su neophodne korake za obavljanje laboratorijskog posla. Sve to je doprinosilo značajnom produženju vremena do dobijanja laboratorijskih rezultata i smanjenju kapaciteta rada laboratorija, većem uticaju subjektivnih faktora na tačnost i preciznost rada, većoj potrošnji reagenasa pri radu, većoj količini biološkog materijala potrebnog za analizu, kao i značajnom angažovanju medicinskog biohemičara u masovnom rutinskom radu. Mikrobiološka dijagnostika je počivala na tradicionalnim metodama rada, što je podrazumevalo pripremu mikrobioloških podloga u laboratoriji i manuelnu identifikaciju izolovanih kultura mikroorganizama i izradu antibiograma. Laboratorijska medicina, kao relativno mlada grana, doživljava konstantan i intenzivan razvoj poslednjih nekoliko decenija. Razvoj se ogledao u otkrivanju novih metoda baziranih na novim supstratima i posledično novim detekcionim proizvodima, u uvođenju primene enzimskih metoda u analitici konstituenata bioloških materijala, a sve to je maksimalno unapredilo specifičnost i osetljivost metoda za određivanje već tradicionalno određivanih parametara s jedne strane, a sa druge omogućilo određivanje novootkrivenih dijagnostičkih parametara. Paralelno s ovim, tehnološki razvoj omogućio je stalno uvođenje novih instrumentalnih metoda i maksimalnu automatizaciju, što je dopri88

Automatizacija kao preduslov unapređenja laboratorijskog rada

Razvoj laboratorijske dijagnostike

Mr Zorica Marković, specijalista medicinske biohemije, načelnica Službe za laboratorijsku dijagnostiku, KBC “Dr Dragiša Mišović Dedinje”

Nove tehnologije i oprema Tokom 2010. godine, napravljen je kvalitativni pomak u organizovanju i funkcionisanju laboratorijske dijagnostike. Laboratorija je opremljena visokosofisticiranom opremom vodećih svetskih proizvođača, a raspolaže kvalifikovanim i sertifikovanim kadrom koji podržava i organizuje rad. U skladu sa aktuelnim

sistem za brzu detekciju kultura u primarno sterilnim tečnostima. Svi pomenuti sistemi obezbeđuju maksimalan kvalitet i bezbednost u procesu rada, utičući na standardizaciju rada, skraćenje vremena neophodnog za dobijanje rezultata, a to posledično dovodi do poboljšanja kvaliteta lečenja pacijenata i skraćenja vremena provedenog u bolnici. S druge strane, olakšano je praćenje pojave antibiotskih rezistencija, utiče se na njihovo smanjenje, a doprinosi se i predupređivanju širenja intrahospitalnih infekcija. Biohemijska laboratorija je osavremenjena uvođenjem novih imunohemijskih sistema. Ovi sistemi obezbeđuju izvođenje široke palete laboratorijskih parametara, sa testovima visoke speciﬁčnosti, pri čemu se pojedini rezultati mogu izdati i u roku od 30 minuta od momenta dopremanja biološkog materijala u laboratoriju. Reč je o dijagnostičkim prediktorima sepse (lipopolisaharid vezujući protein – LBP),

konceptima u svetu i važećim standardima, težilo se kompletnoj automatizaciji svih faza laboratorijskog rada – preanalitičke, analitičke i postanalitičke. Najveći napredak je ostvaren na polju mikrobiološke dijagnostike. Implementirani su sistem za automatsko zasejavanje mikrobioloških podloga, automatizovani sistem za detekciju uzročnika infekcija i izradu testa osetljivosti na antimikrobnu terapiju (antibiograma), kao i automatizovani

dijagnostičkim markerima sepse (prokalcitonin), markerima inﬂamacije (Interleukin 6), markerima za procenu rizika na trizomije kod trudnica, alergološkim testovima i testovima za praćenje astme. Tu je i panel testova značajan za hitnu službu (D-dimer, troponin I, CK-MB, mioglobin), koji omogućava postavljanje ispravne diferencijalne dijagnoze u slučaju prijema pacijenta sa nedovoljno speciﬁčnim simptomima, kao što su bol u grudima, kratak

nelo unapređenju eﬁkasnosti i standardizaciji procesa rada. Laboratorija KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“ ima bogatu tradiciju (dobila je status referentne laboratorije 1970. godine) i svoju automatizaciju je započela osamdesetih godina prošloga veka. Uvođeni su tzv. monokanalni auto-analizatori, kasnije višekanalni (što podrazumeva određivanje više različitih parametara istovremeno), i stalno se težilo unapređenju procesa rada u skladu s aktuelnim dostignućima.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

dah, temperatura i kašalj. Lekarima je omogućeno brzo diferenciranje i otkrivanje uzroka pomenutih simptoma (srčane ili respiratorne tegobe, hronično oštećenje srca ili akutni koronarni sindrom, infekcija ili neinfektivno stanje) i što je najvažnije, pravovremeno delovanje. Izvođenje analiza hormona i tumorskih markera već odavno predstavlja standard naše laboratorije, uz stalno proširivanje palete pomenutih testova. Rad sa pedijatrijskim pacijentima i novorođenčadima, koji se realizuje kroz rad Dečje bolnice i porodilišta KBC-a „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“, unapređen je mogućnošću analiziranja krvne slike i Creaktinog proteina iz istog mikrouzorka krvi. CRP je osetljiviji marker inflamacije u poređenju sa sedimentacijom (ukazuje na prisustvo akutne inflamacije, a sedimentacija na hroničnu), a njegovo određivanje je pouzdanije za praćenje efikasnosti antibiotske terapije, kao i za isključivanje nepotrebne antibiotske terapije. Određivanje CRP-a u kombinaciji sa brojem leukocita i leukocitarnom formulom pouzdan je parametar u pedijatriji za razlikovanje virusne od bakterijske infekcije. U hitnim slučajevima, određivanje CRP-a u kombinaciji sa brojem leukocita, hemoglobinom i brojem trombocita je važan parametar za brzu dijagnozu određenih inflamatornih procesa, što omogućava pravovremenu primenu antibiotske terapije, transfuzije i sl. Poznato je da je analitička faza rada u laboratorijskoj medicini faza sa najmanje grešaka, što je osigurano ustanovljenjem i primenom sistema kontrole analitičkog kvaliteta. Takođe se zna da se u preanalitičkoj i postanalitičkoj fazi javlja 4-5 puta više grešaka nego u analitičkoj fazi, što je nametnulo potrebu definisanja indikatora kvaliteta rada i u ove dve faze rada i njihovo praćenje u zdravstvenim ustanovama, kao i u samim laboratorijama. Jedan od parametara kvaliteta koji se obavezno prati u laboratoriji je tzv. „obrtno vreme“ –

TAT (turn around time), koji u sebi oslikava kvalitet svih faza laboratorijskog rada. Može se govoriti o laboratorijskom TAT-u, vremenu od prijema uzorka u laboratoriju do izdavanja rezultata, kao i o kliničkom TAT-u tj. vremenu koje protekne od zahteva lekara do prijema kompletnih rezultata. Zbog svega navedenog, nametnula se neophodnost automatizacije svih postupaka rada od momenta generisanja zahteva za laboratorijskim analizama od strane lekara, pa sve do vraćanja gotovih laboratorijskih rezultata uputiocima. Laboratorijski informacioni sistem Kao rezultat delovanja u odnosu na sva pomenuta zapažanja, u Službi za laboratorijsku dijagnostiku naše ustanove u januaru 2012. godine implementiran je savremeni laboratorijski informacioni sistem sLIS, moderan laboratorijski informacioni sistem, koji vodi i automatizuje sve procese u laboratoriji. Ovaj sistem pokriva sve segmente laboratorijske delatnosti od zakazivanja i prijema pacijenata, preko prijema i obeležavanja uzorkovanog biološkog materijala, izvođenja analiza u smislu evidencije, obrade, verifikacije, ispisa i arhiviranja rezultata testova i nalaza pa sve do finansijskog knjigovodstva, statistike, kontrole kvaliteta i svega ostalog što je potrebno u radu jedne laboratorije. LIS omogućava unos, obradu, čuvanje i lako pronalaženje svih podataka vezanih za laboratoriju, na veoma jednostavan, pouzdan i efikasan način. Automatsko povezivanje programa sLIS i nezavisnih laboratorijskih analizatora dvosmernom komunikacijom znači da se podaci o pacijentu i analize zadaju na jednom mestu i samo jednom. Laboratorijski informacioni sistem šalje podatke o pacijentu i traženim analizama direktno u aparat i od njega prima gotove rezul-

tate, koje potom slaže u bazu podataka i sprema ih za validaciju i izdavanje. Time je izbegnut svaki ručni unos i prepisivanje podataka, kao i moguća greška koja se pri tome može pojaviti. U budućnosti se očekuje potpuna integracija laboratorijskog informacionog sistema sa bolničkim. Rezultati traženih analiza koji su izvan opsega referentnih vrednosti na laboratorijskom izveštaju i na ekranu su jasno uočljivi, vidljivo se razlikuju od normalnih rezultata jer su obojeni drugačijom bojom. Baza podataka o pacijentima omogućava

pregled bilo koje analize iz istorije postojećeg pacijenta unazad u zadatom vremenskom periodu, što omogućava uvid u uspešnost terapije, stanje pacijenta i dr. Validacija gotovih nalaza pre izdavanja je jedino moguća od strane ovlašćene osobe, a gotovi rezultati se izdaju na željeni i odabrani način (štampanjem, slanjem faksom, putem e-mail-a, direktnim preuzimanjem od strane bolničkog informacionog sistema).

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Aktuelni model Danas je to savremena i moderna laboratorija, organizovana kroz rad četiri odseka (biohemije, hematologije, mikrobiologije sa parazitologijom i histopatologije), čiji je rad baziran na principima dobre laboratorijske prakse a u skladu sa važećim standardima. Organizovan je dvadesetčetvoročasovni rad svih 365 dana u godini, i predstavlja prateću službu od prioritetnog značaja u našoj ustanovi. U cilju unapređenja procesa rada, razvoj laboratorijske dijagnostike u našem KBCu poslednje tri godine je išao u smeru optimalizacije radnog procesa, standardizacije svakog njegovog segmenta i isključivanja uticaja subjektivnih faktora. To je obezbeđeno kako uvođenjem novih zdravstvenih tehnologija, tako i unapređivanjem već postojećih, ranije integrisanih sistema i metoda rada. U okviru unapređenog modela organizovanja i funkcionisanja „KBC-a Dr Dragiša Mišović - Dedinje“, verifikovanog sticanjem sertifikata akreditovane zdravstvene ustanove, svi segmenti rada i analitički procesi u laboratorijskoj dijagnostici su jasno i precizno definisani primenjenim akreditacionim standardima i kriterijumima. Takav pristup ne ostavlja mesta bilo kakvoj improvizaciji i nedoumici, te se svi radni postupci, poput uzorkovanja, obeležavanja i transporta biološkog materijala, prijema i odbacivanja primarnih uzoraka, trijaže i izdvajanja sekundarnih uzoraka biološkog materijala, izveštavanja o kritičnim vrednostima, unutrašnje kontrole analitičkog kvaliteta, izveštavanja o neželjenim događajima itd., odvijaju po jasno pisanim uputstvima i procedurama. Modernizacija opreme, uvođenje novih tehnologija, uz objedinjanje svih laboratorijskih celina u renoviranom i moderno opremljenom prostoru, obezbeđuje integrisano funkcionisanje svih segmenata laboratorije na jedinstven način i, takođe, fokusirano upravljanje kako resursima tako i procesima u radu laboratorijske dijagnostike. Pravci razvoja Službe za laboratorijsku dijagnostiku su u skladu sa strateškim ciljevima KBC „Dr Dragiša Mišović - Dedinje“ i integralni su deo strateških programa definisanih u Strateškom planu za period 2010 - 2015. god. Ono čemu težimo, sadrži se u našoj viziji: prepoznatljivost u obezbeđivanju zdravstvene zaštite svim građanima u skladu sa usvojenim standardima kvalitetne i bezbedne zdravstvene zaštite i visokim renomeom naučnoistraživačke i obrazovne delatnosti. 90

Besplatni javni časovi vežbanja

Čvrsto sam rešila

dukativna kampanja Čvrsto sam rešila ima za cilj da objasni ženema u menopauzi promene koje se u njihovom telu odigravaju u tom periodu, da nauče kako da se zdravo hrane i kako da pravilno vežbaju u tom životnom dobu. Ovu kampanju su organizovali Srpsko društvo za borbu protiv osteoporoze i Udruženje reumatologa Srbije. Svaka žena između 45.i 55. godine života, tokom nekoliko godina prolazi takozvanu menopauznu tranziciju, odnosno, iz reproduktivnog perioda života, kada ima dovoljno hormona jajnika (estrogena) i može da rađa, prelazi u nereproduktivni period, u kojem nema više hormona jajnika i ne može da rađa. U nastavku života, žene provedu ponekad i više od trećine svog ukupnog životnog veka, a nedostatak estrogena povećava njihov rizik od pojave različitih oboljenja od kojih su do tada estrogenima bile više-manje zaštićene u poređenju sa muškarcima iste životne dobi. To se pre svega odnosi na kardiovaskularne bolesti, osteoporozu i verovatno Alchajmerovu bolest. Procenjuje se da u Srbiji oko 600.000 ljudi, uglavnom žena, ima značajno smanjenu koštanu gustinu, a od tog broja njih više od 200.000 je u visokom riziku za nastanak preloma kosti. Veoma je važno istaći da se, bez obzira napostojanje određenih faktora rizika na koje ne možemo uticati (pol, starosna dob i genetika), adekvatnim načinom života, pravilnom ishranom, redovnom fizičkom aktivnošću i unošenjem dovoljnih količina kalcijuma i vitamina D, značajno može doprineti prevenciji nastanka preloma. Dakle, mere prevencije treba primenjivati tokom čitavog života. Svakodnevnom fizičkom aktivnošću i upražnjavanjem različitih sportova uz, naravno, zdravu ishranu može se steći najveća moguća genetski određena koštana masa i kvalitet, koji se kasnijena isti način mogu održavati. U sklopu kampanjeČvrsto sam rešila organizovano je više besplatnih javnih časova vežbanja za sve zainteresovane žene kojima su prisustvovali renomirani lekari. Pored mogućnosti da nauče da pravilno vežbaju i zdravo se hrane, sve žene su imale priliku da porazgovaraju sa prisutnim lekarima na temu menopauze i zdravlja kostiju. Ovakvi BESPLATNI JAVNI ČASOVI VEŽBANJA biće organizovani širom Srbije, tokom aprila i maja. Za više informacija o planiranim časovima vežbanja i savete za kvalitetan život u menopauzi, posetite sajt www.cvrstosamresila.rs, na kome možete pogledati i preuzeti film kao i edukativnu brošuru u pdf formatu. ANĐELKA DUCIĆ, ACCOUNT MANAGER, MC2 Public Affairs Consultants

Z D R AV S T V O - S R B I J A

otorni razvoj novorođenčeta je neposredno zavisan od sazrevanja centralnog nervnog sistema. Tok razvoja određen je genetski utvrđenim obrascima razvoja, ali je istovremeno stimulisan i nadražajima sredine. Svi biološki važni sistemi nastoje da se po rođenju prilagode uslovima sredine. Motorika čoveku omogućuje koegzistenciju sa okolinom. Za dete to znači stalno poboljšavanje motornih sposobnosti, pomoću kojih se ono bori za svoju nezavisnost, kao i sposobnost adaptacije na uslove sredine. Receptori kinetičkog senzibiliteta služe razvoju motornih sposobnosti. Reč je o receptorima koji su smešteni u koži, mišićima, tetivama i zglobovima, kao i očima i unutrašnjem uhu sa njegovim vestibularnim i akustičkim sistemom. Šta je motorni razvoj? Motorni sistem služi za kretanje u prostoru, za pokrete pojedinih delova tela i održavanje tela u prostoru nasuprot dejstvu spoljnih sila i gravitacije. Pokret je prvi način komunikacije sa okolinom. Motorni razvoj podrazumeva maturaciju tj. sazrevanje nervnog sistema. Tokom tog razvoja oblikuju se zglobovi, formira kvalitetna mišićna kontrakcija, pripremaju segmenti za funkciju i formiraju prvi obrasci pokreta. Motorni razvoj je adaptacija svih sistema tela. To je jedan kompleksan proces koij predstavlja učenje kroz sistem pokušaja i grešaka. Koje se metode koriste za utvrđivanje odstupanja deteta od normalnog motornog razvoja? Pri ispitivanju motorike novorođenčeta, odojčeta i malog deteta neophodno je poznavati zakonitosti normalnog motornog razvoja. Ispitivanje motorike podrazumeva analizu položaja i pokreta pri čemu treba registrovati stanje svesti, ponašanje deteta i mogućnost komunikacije. Rezultati ispitivanja nam ukazuju na eventualna odstupanja, što omogućava pravovremeno reagovane, ispravan pristup i adekvatne vežbe, kako bi dete motorno uspostavilo i razvilo funkcije adekvatne svom uzrastu. Koja je razlika između rasta i razvoja? Rast je složen proces i predstavlja proces povećanja dimenzija tela, promena telesne mase, oblika i proporcija. Razvoj predstavlja proces sazrevanja kako u građi, tako i u funkciji

Psihomotorni razvoj deteta Maja Milošević, visoki strukovni terapeut, Centar za zaštitu odojčadi, dece i omladine, Beograd

ćelija, organa, tkiva, sistema i aparata organizma. Za pravilan rast i razvoj potrebno je mnogo ljubavi, nežnosti i nege roditelja. Bebe su nakon dolaska na svet dobro pripremljene za život zahvaljujući refleksima sa kojima se rađaju. Primarni biološki refleksi sazrevaju već intrauterino i manifestuju se već pri rođenju. Primarni biološki refleksi su: refleks disanja, sisanja, treptanja, plača, čula (dodir, miris, ukus, vid) i motorni refleksi.

nije uspostavila kontrolu. Plaši je buka, okreće glavu prema svetlu, negodovanje izražava plačem. Od trećeg do šestog meseca zastupljena je ekstenzorna faza, faza opružanja. Ekstremiteti, kao i celo telo, više nisu zgrčeni.Kontrola glave je znatno bolja, šake se otvaraju i počinje da se okreće sa leđa na stomak. Prati i hvata igračku, guče, smeje se, posmatra svoje šake. Zbog izbijanja prvih zuba, beba često stavlja ruke u usta. Od šestog do devetog meseca tonus mišića se normalizuje. U ovom uzrastu dete počinje da puzi i sedi, i uspostavlja ravnotežu u ovim položajima.Zainteresovano je za okolinu, poseže za predmetima, ispituje telo i okolinu, tapše rukama, igra se žmurke i počinje da se ispoljava dominantnost jedne ruke. Udvaja slogove ( ma-ma, ta-ta, ba-ba). Od devetog do dvanaestog meseca dete je dobro savladalo puzanje i sedenje, kao i ravnotežu u ovim položajima. Počinje faza uspravljanja i prvi koraci.Pije samostalno iz šolje, koristi obe ruke u igri, nalazi skrivene predmete, pokazuje kažiprstom na predmete, razume sadržaj govora, izgovara prve reči sa značenjem.

Šta se može očekivati od odojčeta u prvim mesecima razvoja? Zaključak: U prva tri meseca života kod beNovorođenče je od samog rođenja be prevladava ﬂeksiona faza, tj. fetalni položaj. To znači da su i ruke i noge socijalno biće. Uživa u maženju i dodi-

savijene u svim zglobovima. Beba leži uglavnom na leđimasa glavom okrenutom na jednu stranu, šake su stisnute. Pri promeni položaja, glava visi, beba

rima roditelja. Uživa u igri i muzici. Igra je zabavan način podsticanja detetovog razvoja, kao i upoznavanja sopstvenog tela i sveta koji ga okružuje. 91

Z D R AV S T V O - S R B I J A

večanošću u Velikoj ratnoj sali starog Generalštaba 24. februara 2012. godine, obeležen je Dan Univerziteta odbrane u Beogradu, najmlađe visokoškolske ustanove u akademskoj zajednici Republike Srbije. Skupu su prisustvovali ministar odbrane Dragan Šutanovac, ministar prosvete i nauke Žarko Obradović, članovi Rektorskog saveta Konferencije univerziteta Srbije, na čelu sa predsednikom prof. dr Brankom Kovačevićem, predstavnik Srpske pravoslavne crkve, rektor Univerziteta odbrane Češke Republike profesor dr Rudolf Urban sa saradnicima, rektor državnog Univerziteta u Banjaluci prof. dr. Stanko Stanić sa saradnicima, strani vojni predstavnici akreditovani u Beogradu, članovi nastavno-naučnih veća Vojne akademije i VMA, članovi kadetskog parlamenta, predstavnici akademske zajednice, javnog i kulturnog života, kao i brojni gosti. Govoreći o značaju prve godišnjice od osnivanja Univerziteta odbrane u Beogradu, rektor general-potpukovnik prof. dr Miodrag Jevtić je istakao da su osnivanjem te visokoškolske vojne ustanove integrisani raspoloživi resursi i harmonizovan obrazovni proces sa akademskom zajednicom Srbije. «U tom procesu odlučili smo da poštujemo istoriju i tradiciju i vekovima stvarane

Medici.com na proslavi Dana Univerziteta odbrane u Beogradu

Znanje kao bedem odbrane i most saradnje

stvaranju Univerziteta odbrane, a ujedno i veličanstveni izazov stvaranja proﬁla budućih srpskih oﬁcira koji treba da imaju harmoničan sklad najsvetlijih tradicija naše vojske, ali i vremena u

General-potpukovnik prof. dr Miodrag Jevtić

Prof. dr Miodrag Jevtić je uručio počasni doktorat profesoru dr Rudolfu Urbanu

vrednosti, ali i da se nepokolebljivo suočimo sa sadašnjim vremenom i borimo za bolje sutra. Taj važan državni projekat funkcionalno je objedinio obrazovne i naučno-istraživačke potencijale Vojne akademije i Vojnomedicinske akademije u Beogradu», naglasio je general Jevtić, dodajući da je cilj stvaranje prepoznatljive reference Ministarstva odbrane naše zemlje i institucije od strateškog značaja za sistem odbrane i državu Srbiju, a preduslov za to su znanje i obrazovanje. Ta ideja, kako je istakao, bila je vodilja za sve one koji su učestvovali u 92

kojem živimo. «Moderan srpski oﬁcir danas, ali i sutra, mora da objedinjuje vojničku čast i stvaralačku snagu koja će biti osnov stalnog usavršavanja u skladu sa dostignućima nauka odbrane. Želja nam je da stvaramo vrhunske stručnjake, ali da kroz studiranje i kasnije karijerno usavršavanje oslobodimo stvaralački duh darovitih i visokomotivisanih ljudi koji su pokretačka snaga svakog napretka», istakao je rektor Univerziteta odbrane, dodajući da su ti ljudi neprocenjivo bogatstvo naše vojske. Prema njegovim rečima, ulažu se veliki napori da vojno školstvo ponovo postane prepoznatljivi brend našeg Ministarstva odbrane u zemlji i svetu, ističući da o očekivanjima i potencijalima Univerziteta odbrane svedoči i činjenica da ga je Konferencija univerziteta Srbije (KONUS) primila u svoje redove odmah po osnivanju i da je podrška akademske zajednice bila prisutna u svim segmentima konstituisanja. U toku svečanosti, a na osnovu odluke Senata, rektor Univerziteta odbrane general-potpukovnik prof. dr Miodrag Jevtić je uručio počasni doktorat profesoru dr Rudolfu Urbanu, rektoru Univerziteta odbrane Češke Republike u Brnu, čime je on postao prvi počasni doktor Univerziteta odbrane. Profesor dr Rudolf Urban izrazio je zadovoljstvo i zahvalnost na uručenom priznanju, naglasivši da u osnovi tog gesta on vidi prijateljstvo, razumevanje i saradnju dva univerziteta. «Od početka je naša dobra saradnja doprinela tome da sarađujemo kao ravnopravni partneri, a tako se naši odnosi razvijaju i dalje. Bio sam prisutan kada se diskutovalo o nazivu vaše visokoškolske ustanove i ponosan sam što ste izabrali to ime, jer sada u Evropi postoje dva univerziteta odbrane - Univerzitet odbrane u Brnu i Univerzitet odbrane u Beogradu», rekao je profesor Urban. Profesor je zahvalio timu generala i pukovnika sa kojima je sarađivao kao i svim svojim, kako je naglasio, srpskim prijateljima. U ime zajednice univerziteta Srbije, koju čini 17 akreditovanih univerziteta i

Z D R AV S T V O - S R B I J A

275 hiljada studenata, rektor Beogradskog univerziteta profesor dr Branko Kovačević čestitao je Univerzitetu odbrane godišnjicu i istakao da je «optička varka» kada se govori o prvoj godišnjici vojnog školstva u Srbiji. Podsetio je da je ono staro koliko i visoko školstvo u našoj državi i da su zahvaljujući vojsci srpski univerziteti ranije bili visoko rangirani u svetu. «Šta smo na kraju uradili? Naravno, uradili smo ono što bi svako pametan uradio. Povezali smo i sačuvali bogatu tradiciju koju malo koja zemlja u Evropi ima, napravili smo kontinuitet prema zahtevima modernog vremena i moderne države i vojno školstvo uveli u srpski naučno-visokoobrazovni prostor i u evropski obrazovni prostor, jer vojska je institucija države i bez vojske nema države», rekao je profesor Kovačević. On je zahvalio svima koji su pomagali i učestvovali u razvoju Univerziteta odbrane, a posebno je pohvalio angažovanje ministra Šutanovca. «Želim da zahvalim ministru odbrane koji je ulagao napore da se svi teški zadaci, formalno-pravne i suštinske prirode reše, i doprineo osnivanju Univerziteta odbrane, njegovom razvoju i povezivanju vojnog i civilnog školstva. Zbog toga je sedamnaest rektora i odlučilo da Povelju

KONUS-a dodele ministru Šutanovcu», naglasio je rektor Kovačević. Zahvaljujući na priznanju, ministar Šutanovac je naglasio značaj osnivanja ove vojne visokoškolske ustanove kako za obrazovanje oﬁcira, tako i za državu u celini. On je naglasio da je u okviru sveukupne reforme sistema odbrane, reformisano i vojno obrazovanje kao jedan od najvažnih segmenata sistema odbrane. «Višedecenijska težnja i potreba za osnivanjem takvog univerziteta sazrela je pre tri godine kada smo krenuli sa ostvarivanjem te zamisli», istakao je ministar, dodajući da je na tom putu bilo otpora, ali da su sve sumnje bile otklonjene 2010. godine

Rektor i MO sa kadetima

akreditacijom studijskih programa za sva tri nivoa studija. Prema njegovim rečima, univerzitetski okvir je stavljen u veoma važan segment u obrazovanju oﬁcira tokom čitavog života, karijerno usavršavanje, koje od ove godine ima četvrti nivo obrazovanja, odnosno Visoke studije bezbednosti i odbrane. «U ovom trenutku na Univerzitetu odbrane studira 846 kadeta, među kojima 196 devojaka i 10 civila, a njihovo školovanje vodi 256 profesora i asistenata. Ove godine upisana je i prva generacija na doktorskim studijama, a imamo i nekoliko stranih državljana», naveo je ministar odbrane, dodajući da kvalitetni uslovi studiranja, sigurna radna mesta, vođena karijera i priznavanje diploma stečenih u vojnim školama

izaziva veliko interesovanje mladih ljudi u našoj zemlji, o čemu svedoči podatak da se od šest do deset kandidata prijavljuje za jedno upražnjeno mesto. «Prvi i osnovni cilj je školovanje visoko profesionalnog i motivisanog oﬁcira, potpuno osposobljenog za sve tri misije deﬁnisane Zakonom o vojsci (odbranu zemlje, učešće u mirovnim misijama i pomoć građanima u slučaju elementarnih nepogoda)», poručio je ministar Šutanovac. Ministar je ocenio da činjenica da imamo kadete i studente sa više kontinenata najbolje pokazuje da smo na dobrom putu, a rezultati koje smo do sada ostvarili sudobra osnova ali i podsticaj za dalji rad. Medici.com

Prof. dr Zoran Popović, doc. dr Elizabeta Ristanović i prim. dr Momip Pušac

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Amﬁteatru Vojnomedicinske akademije danas je obeleženo 168 godina postojanja te medicinske ustanove. Svečanosti su prisustvovali ministar odbrane Dragan Šutanovac, načelnik Vojnomedicinske akademije brigadni general prof. dr Marijan Novaković, ministar zdravlja Zoran Stanković, zamenik načelnika Generalštaba VS general-major Milan Bjelica, rektor Univerziteta odbrane general-potpukovnik prof. dr Miodrag Jevtić, načelnik Vojne akademije general-major Mladen Vuruna, predstavnici Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, verskih organizacija, ličnosti iz javnog i kulturnog života i brojni gosti. O Vojnomedicinskoj akademiji, rezultatima rada u prethodnoj godini i planovima za budućnost govorio je načelnik VMA general Novaković. On je istakao da je ta visokoškolska jedinica najveća vojna bolnica u Srbiji i regionu, poznata po svom radu širom sveta, sinonim tradicije i poverenja i brend koji promoviše našu zemlju na najbolji način. - Nakon malo više od godinu dana otkako sam stupio na ovu dužnost mogu da kažem da sam zadovoljan rezultatima koji su postignuti. U svakom segmentu rada VMA, a to su takozvana tri stuba - zdravstvo, obrazovanje i školstvo, postignut je napredak. Što se zdravstva tiče, načinjeni su kvantitativni pomaci u broju lečenih i izlečenih, ali i kvalitativni, jer su primenjene nove dijagnostičke procedure, naročito na radiologiji. Značajne novine su i u terapijskom smislu, jer su primenjeni najnoviji protokoli u lečenju maligne bolesti, u bilo u kom segmentu. Ministarstvo zdravlja dalo nam je dozvolu da postanemo referentni onkološki centar, što znači da možemo ne samo da dijagnostikujemo malignu bolest, nego i da je lečimo odgovarajućom terapijom - rekao je general Novaković. On je naglasio da je u obrazovanju najveća novost akreditacija Medicinskog fakulteta VMA, kao dela Univerziteta odbrane na koji su do sada upisane tri klase kadeta. Sredinom ove godine Vojnomedicinska akademija biće domaćin Balkanskog kongresa vojne medicine, a dobila je i ponudu da organizuje Evropski kongres vojne medicine 2014. godine. - Nastavljamo istim tempom, planiramo nabavku nove opreme, uvođenje savremenih metoda lečenja, unapređenje medicinske profesije i usavršavanje kadrova, intenziviranje međuna94

2. marta obeležen Dan Vojnomedicinske akademije

168 godina postojanja VMA

rodne saradnje, borbu protiv korupcije i stvaranje uslova za dalje poboljšanje materijalnog položaja zaposlenih. Sve to u cilju podizanja kvaliteta zdravstvene zaštite naših pacijenata, i vojnih i civilnih osiguranika. VMA postoji zbog svojih pacijenata - istakao je načelnik te ustanove i dodao da će dodatni napori biti usmereni ka poboljšanju odnosa medicinskog osoblja prema pacijentima, kao i da nikakva tehnika ni skupi aparati ne vrede ako ljudski faktor zakaže. Čestitajući zaposlenima i bivšim zaposlenima Vojnomedicinske akademije praznik ustanove i 168 godina njenog postojanja, ministar odbrane Dragan Šutanovac istakao je da se prethodne četiri godine u radu ministarstva mogu okarakterisati kao reformske godine, pri čemu je reforme u oblasti vojnog zdravstva ocenio kao najvažnije. „Potpuna profesionalizacija Vojske Srbije, formiranje Univerziteta odbrane, Vojnomedicinskog fakulteta, ali i penziona i zdravstvena reforma predstavljaju reforme koje su u direktnoj vezi sa vojnim zdravstvom i Vojnomedicinskom akademijom“, rekao je ministar Šutanovac naglasivši da se obnova VMA u prethodne četiri godine odvijala u dva pravca. Jedan pravac odnosio se na kadrovsku obnovu, a drugi na tehnološ-

ko-tehničku obnovu i modernizaciju u šta je, prema ministrovim rečima, uloženo oko devet stotina miliona dinara, odnosno devet miliona evra. „Novac je uložen u nabavku novih aparata, kao što su linearni akcelerator, multislajsni skener, angio sale i veliki broj drugih medicinskih aparata. Danas postoji 32 hiljade uređaja od kojih je 95 odsto ispravno“, istakao je Šutanovac podsetivši da se pre nekoliko godina u javnosti raspravljalo o tome da li VMA treba da bude u okviru Ministarstva odbrane i da li treba da bude Vojnomedicinska akademija, a da je ta ustanova 2008. godine funkcionalno integrisana u sistem zdravstvene zaštite Republike Srbije. „Danas na VMA mogu da se leče svi građani s adekvatnim uputom. Za to vreme bolnički je lečeno oko 90 hiljada civilnih lica i urađeno je više od stotinu hiljada operacija. U toku januara i naše vojne bolnice u Nišu i Novom Sadu otvorile su svoja vrata i pružaju medicinsku pomoć civilnom stanovništvu, što je izuzetno važan doprinos opštem zdravstvenom stanju u Republici. Obećali smo 2008.godine da ćemo učiniti sve da VMA bude najbolja i najopremljenija bolnica u ovom delu Evrope, a neki od podataka to i dokazuju“, re-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

kao je ministar odbrane, napomenuvši kao veoma važno to da ova ustanova poseduje svih pet sertiﬁkata međunarodnog standarda i kvaliteta, sertiﬁkat i akreditaciju za laboratorijsku dijagnostiku u pet oblasti. Ove godine obeležava se četiri godine postojanja i dve godine akreditovanog rada Medicinskog fakulteta VMA, a u toku je upis četvrte generacije kadeta Vojne i Vojnomedicinske akademije. Odziv kandidata, prema ministrovim rečima udvostručen je u odnosu na prošlu godinu. - Završetkom pozicioniranja Vojnomedicinske akademije stvorili smo konkurentnu ponudu u međunarodnoj vojnoj saradnji za školovanje i usavršavanje medicinskog kadra. Sve zemlje u regionu, ali ne samo u regionu, jer imamo i kadete iz Libije, Angole, očekujemo petnaest alžirskih vojnih lekara koji će doći na usavršavanje u Srbiju, a imamo i ozbiljne razgovore sa dve afričke države, jednom u kojoj bismo bili zaduženi za formiranje njihove vojne bolnice, i drugom u koju bismo slali naše vojne stručnjake koji bi tamo radili u saradnji sa njihovom vojskom, naznačio je Šutanovac, podsetivši na dobru saradnju sa Norveškom, Kinom, Češkom, SAD i Rusijom i još četrdeset zemalja. Govorći o realizovanim zadacima ministar je podsetio na ono što predstoji ovoj ustanovi i Ministarstvu odbrane. - Želimo da nastavimo tehnološku obnovu i modernizaciju VMA, pa je planirano kompletno obnavljanje operacionog bloka i intenzivne nege, rekao je ministar odbrane naglašavajući da je u planu nabavka sanitetskog helikoptera za brzo i adekvatno reagovanje mobilnih sanitetskih ekipa VMA na teritoriji cele Republike. On je takođe istakao da se reformom penzionog sistema i

reformom vojno-zdravstvenog osiguranja koja je u toku, stvaraju uslovi za ozbiljnije i adekvatnije ﬁnansiranje vojnog zdravstvenog sistema. - Podsećam da je bivši penzioni fond dugovao 7,4 milijarde dinara našem zdravstvenom fondu, a otkako smo završili reformu penzionog sistema, fond na mesečnoj osnovi uplaćuje sav novac za vojne penzionere koji imaju zdravstvenu zaštitu u okviru naših vojnih ustanova, kazao je ministar Šutanovac. - Želimo da najperspektivnije mlade lekare šaljemo na usavršavanje u najprestižnije medicinske ustanove širom sveta kao što mi prihvatamo školovanje stranih oﬁcira i lekara kod nas, rekao je ministar odbrane. On je istakao kako je u prethodne četiri godine mnogo učinjeno na poboljšanju materijalnog statusa zaposlenih u sistemu odbrane, ali da taj deo posla ne zavisi samo od Ministarstva odbrane. Posebno je napomenuo da više treba ceniti rad i značaj srednjeg medicinskog kadra i da i oni, po ugledu na ostale pripadnike vojske koji imaju trupni dodatak, dobijaju adekvatnu nadoknadu. - Očekuje nas adekvatna i sveobuhvatna analiza postojeće organizacione šeme i uspostavljanje nove, koja će omogućiti bržu i bolju medicinsku uslugu u okviru kadrovskog plana. U sklopu Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, ali i u VMA, postoji potreba da se započne nova reorganizacija kako bi se ljudi iz sistema uposlili u punom kapacitetu, rekao je ministar Šutanovac i podsetio da se ovih dana raspisuje konkurs za 97 novih pripadnika VMA. On je napomenuo da tim konkursom Ministarstvo pokazuje želju da VMA bude na nivou koji građani Srbije od te institucije i očekuju.

Ove godine promovisano je pet doktora nauka kojima je diplome uručio načelnik VMA brigadni general prof. dr Marijan Novaković. To su major Aleksandar Tomić, potpukovnik Janko Pejović, Milena Miljković, Zoran Petrović i Miroslav Broćić. Svake godine na ovoj svečanosti bira se i najbolja organizaciona jedinica Vojnomedicinske akademije za prethodnu godinu. Posebnu težinu ovom priznanju daje činjenica da ga dodeljuju kolege. Četvrtu godinu za redom priznanje je dobila Klinika za urgentnu internu medicinu. Na svečanosti je načelniku te klinike pukovniku prof. dr Branku Gligiću vojnu spomen-medalju uručio ministar odbrane Dragan Šutanovac, a plaketu načelnik Vojnomedicinske akademije brigadni general Marijan Novaković. Medalje „Dr Vladan Đorđević“ za najbolje hirurge u zemlji dobili su bivši načelnik Klinike za plastičnu hirurgiju i opekotine VMA general-major u penziji prof. dr Branislav Pantelić i direktor Instituta za ortopedsko-hirurške bolesti prof. dr Slobodan Slavković. Nagrada autoru godine časopisa „Vojnosanitetski pregled“ ustanovljena je 1995. godine u želji da bude istaknut značaj publikovanja u naučnim časopisima za širenje i unapređenje medicinske struke i nauke. Ovogodišnji dobitnik prim. dr sc. med. Zoran Stanojković iz Zavoda za transfuziju krvi u Nišu u toku prošle godine objavio je tri rada u tom časopisu. Primarijus dr Stanojković drugi je dobitnik priznanja iz tzv. civilnih institucija. Nagradu je uručio načelnik Uprave za vojno zdravstvo pukovnik prof. dr Zoran Popović. VMA obeležava današnji datum kao sećanje na 2. mart 1844. godine kada je knez Aleksandar Karađorđević potpisao Ukaz kojim se proglašava „Zakon o ustrojeniju špitalja Centralne vojske“. Odeljenje za odnose sa javnošću VMA

Z D R AV S T V O - S R B I J A

nstitut za medicinska istraživanja predstavlja značajnu oganizacionu jedinicu VMA čija je primarna delatnost naučnoistraživački rad iz oblasti biomedicine u cilju rešavanja pojedinih aktuelnih problema od interesa za vojnomedicinsku službu. Osim naučnoistraživačkog rada, u Institutu se sprovodi dijagnostička i konsultativna delatnost iz kliničke imunologije, molekularne medicine i neurobiohemije. U sastavu Instituta nalazi se i Farma laboratorijskih životinja, gde se uzgajaju različite vrste laboratorijskih životinja za potrebe dijagnostike i naučnoistraživačkog rada. Institut je osnovan 1952. godine. Od samog osnivanja postao je glavno mesto za školovanje kadra za bavljenje naučnoistraživačkim radom iz različitih oblasti medicine. To je i danas jedna od najznačajnijih aktivnosti Instituta koja se realizuje kroz nekoliko naučnoistraživačkih projekata, ali kroz nastavu na Medicinskom fakultetu VMA. Institut ima četiri odeljenja. To su Odeljenje za kliničku i eksperimentalnu patoﬁziologiju, Odeljenje za kliničku i eksperimentalnu imunologiju, Odeljenje za molekulsku medicinu sa dva odseka i Odeljenje za uzgoj laboratorijskih i eksperimnetalnih životinja. U Institutu se sprovodi kompletna specijalizacija iz kliničke ﬁziologije i imunologije kao i deo specijalističkog staža iz pojedinih grana medicine, farmacije i veterinarske medicine. U sastavu Odeljenja za molekulsku medicinu nalaze se Odsek za molekulsku genetiku i Odsek za ćelijski i tkivni bioinženjering. U ovom odeljenju se izvodi i naučnoistraživački rad i radi ambulanta za molekulsku genetiku. Značajan deo naučnoistraživačkog rada odeljenja odnosi se na oblasti bazične imunologije i tumorske genetike i fokusiran je na izučavanje imunobioloških svojstava dendritskih ćelija, imunoregulacije u hroničnim zapaljenjskim procesima i zarastanju rana, proizvodnju i primenu monoklonskih antitela za dijagnostiku i istraživanje, kao i kultivaciju matičnih mezenhimalnih ćelija za potrebe imunomodulacije i regenerativne medicine. Takođe, realizuju se i istraživanja koja se odnose na prognostički i prediktivni značaj genetskih i epigenetskih promena u solidnim tumorima i na genetske varijabilnosti bolesnika sa hematološkim malignitetima. U ambulanti za molekulsku genetiku izvode se DNK analize, zasnovane na PCR metodologiji koje su postale 96

Institut za medicinska istraživanja VMA Prof. dr Zvonko Magić, načelnik Instituta za medicinska istraživanja

deo svakodnevne prakse kliničkih lekara. Tako npr., za potrebe ginekologije radi se tipizacija humanih papiloma virusa u cervikalnom brisu (visokorizični HPV 16, 18, 31 i 33); analiza genetske sklonosti ka tromboﬁliji - analiza polimorfnosti gena za faktor koagulacije II, faktor koagulacije V i MTHFR koja je od izuzetnog značaja kod pacijentkinja sa ranim gubitkom ploda; analiza genetske sklonosti za koronarnu bolest – analiza polimorfnosti PAI1 gena; analiza klonalnosti B- i T-limfocita (molekularno praćenje minimalne rezidualne bolesti kod bolesnika sa limfoproliferativnim malignitetima); detekcija mutacija u FLT3 genu (akutna mijeloidna leukemija); detekcija mutacija u genu za TPMT koja je važna za terapiju određenih bolesti. U Odeljenju za kliničku i eksperimentalnu imunologiju IMI VMA, u okviru redovne dijagnostičke i konsultativne delatnosti, ispituju se parametri ćelijskog i humoralnog imunskog odgovora. Odeljenje ima dvadesetogodišnje iskustvo u laboratorijskoj dijagnostici sistemskih bolesti vezivnog tkiva (SBVT). Korišćenjem najsavremenijih testova (zasnovanih na IF, ELISA, western blot tehnikama), u najkraćem roku moguća je kompletna detekcija i kvantiﬁkacija širokog spektra atuoantitela, značajnih za postavljanje dijagnoze, praćenje i prognozu toka bolesti u bolesnika sa SBVT.

Dominantnu aktivnost odeljenja čini i deo dijagnostičkih procedura neophodnih za inicijalnu dijagnozu i praćenje bolesnika sa hematološkim malignitetima, zasnovanih na imunofenotipizaciji ćelija iz različitih bioloških uzoraka (periferna krv, kosna srž, bioptati i aspirati). Takođe, u odeljenju se ispitiuju parametri neophodni za postavljanje dijagnoze primarnih (urođenih) i sekundarnih (stečenih) imunodeﬁcijencija. U saradnji sa klinikama za infektivne bolesti, u odeljenju se određuje broj CD4+T limfocita periferne krvi (metodom imunofenotipizacije), kao ključni parametar praćenja bolesnika sa HIV infekcijom. Važni deo redovnih aktivnosti čini i praćenje transplantiranih bolesnika, određivanjem koncentracije imunosupresivnih lekova ciklosporina, takrolimusa (prograf) i sirolimusa (rapamycin). Uz redovnu dijagnostičko-konsultativnu delatnost, odeljenje se bavi istraživanjima, iz oblasti eksperimentalnih modela reakcije na različite vrste trauma, ali i istraživanjima procene imunskog odgovora u ﬁzološkim i patološkim stanjima, koja se sprovode u saradnji sa klinikama VMA i zdravstvenim institucijama iz zemlje i okruženja. Odeljenje za kliničku i eksperimentalnu patofiziologiju ima tri odseka u kojima se uglavnom sprovodi naučnoistraživački rad. Projekti imaju za cilj da se rasvetle molekulske osnove oštećenja posebno osetljivih neurona u neurodegenerativnim bolestima, kao što su npr. Alchajmerova, cerebrovaskularna, epilepsija i druge bolesti, potom u zapaljenjskim oboljenjima (npr. sepsa), kao i u traumi uopšte. Istraživanja su usmerena i na usporavanje degenerativnog procesa posebno osetljivih neuronskih populacija mozga, kao i na poboljšanje njihovog funkcionalnog oporavka. Takođe, ove studije obuhvataju i istraživanja regulacione i modulacione uloge aminokiselina i azot-oksida u navedenim procesima.

Vesti iz VMA

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Iz međunarodne aktivnosti VMA

Vojnomedicinska saradnja Srbije i SAD

elegacija Uprave za vojno zdravstvo Ministarstva odbrane Republike Srbije boravila je u zvaničnoj poseti Saveznoj Državi Ohajo u Sjedinjenim Američkim Državama. U delegaciji, koju je predvodio načelnik Uprave pukovnik prof. dr Zoran Popović, načelnik Vojnomedicinske akademije, brigadni general prof. dr Marijan Novaković i dekan Medicinskog fakulteta VMA, akademik, brigadni general prof. dr Miodrag Čolić. Cilj posete je uspostavljanje vojnomedicinske saradnje dve zemlje kroz upoznavanje sa kapacitetima, organizacijom, metodama i načinom rada vojnih i civilno-vojnih medicinskih ustanova u Ohaju. Tokom posete delegacija Ministarstva odbrane upoznala je domaćine sa potencijalima vojnog zdravstva u Srbiji. Domaćin posete je predsednik Riversajd metodističke bolnice (Riverside Methodist Hospital) brigadni general dr Stiven Markovič, koji je ujedno i načelnik Štaba vazduhoplovstva Nacionalne garde Ohajo. Pored Riversajd metodističke bolnice, delegacija MO posetila je i bolnice Sinsinati (University Hospital Cincinnati), bolnicu Vazduhoplovne baze Rajt Peterson (Wright Pettersen Air Force Base Hospital), kao i kliniku u Klivlendu (Cleveland Clinic). Srpska delegacija se sastala i sa komandantom Nacionalne garde Ohaja, general-majorom Deborom Ejšenhrst.

U oblasti vojnog zdravstva

Nastavak alžirsko-srpske saradnje

okviru trodnevne posete Ministarstvu odbrane Republike Srbije, delegacija Demokratske Narodne Republike Alžir, koja je zadužena za vojnoobrazovnu i vojnomedicinsku saradnju, posetila je Vojnomedicinsku akademiju. Domaćin im je bio zamenik načelnika VMA pukovnik prof. dr Dragan Dinčić. Cilj posete alžirske delegacije je priprema za osnivanje zajedničke srpsko-alžirske vojne komisije u kojoj će jedna od potkomisija biti zadužena za bilateralnu saradnju u oblasti vojnog zdravstva. Šef alžirske delegacije pukovnik Benhelil Mohamed Mostefa iskazao je veliko zadovoljstvo dosadašnjom obukom tri alžirska vojna lekara na VMA, koja je započeta početkom ove godine, a deo je trogodišnjeg programa različitih oblika usavršavanja 15 alžirskih vojnih lekara na VMA.Takođe, gosti iz Alžira su se interesovali za razmenu znanja u oblasti medicinske logistike i menadžmenta, sanitetskim nabavkama i sl. Na kraju posete alžirska delegacija obišla je Institut za radiologiju VMA.

Beograd, 23. mart 2012. godine

Sudanska delegacija u poseti VMA

ekan Medicinskog fakulteta Karari Univerziteta Ministarstva odbrane Republike Sudan, prof. dr Hasabom E.B. Mohamedom (Hasab Elrasoul Babiker Mohamed), predvodio je delegaciju Republike Sudan u zvaničnoj poseti Univerzitetu u Beogradu, koja je posetila i Vojnomedicinsku akademiju. Domaćin gostima na VMA bio je dekan Medicinskog fakulteta VMA brigadni general akademik prof. dr Miodrag Čolić zajedno sa prodekanima prof. dr Silvom Dobrić i potpukovnikom prof. dr Tihomirom Ilićem. Dekan Čolić upoznao je sagovornike s obrazovanim i naučnoistraživačkim radom VMA sa posebnim osvrtom na dosadašnja iskustva u radu Medicinskog fakulteta VMA. Sagovornici iz Sudana izneli su predlog da se razmotri inicijativa oko formiranja međunarodne asocijacije vojnih medicinskih fakulteta. Takođe, zainteresovani su za pomoć specijalista sa VMA hirurškim timovima bolnice u Sudanu, posebno iz oblasti neurohirurgije i kardiohirurgije. Odeljenje za odnose sa javnoscu VMA 97

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ovodom Dana Vojnomedicinske akademije, 2. Marta ove godine sprovedena je akcija ”Pregled mladeža, prevencija zloćudnih tumora kože” u organizaciji Centra za melanom Vojnomedicinske akademije. Akcija je organizovana u Domu Vojske Srbije za građane koji su prethodno zakazali preglede putem brojeva telefona objavljenih u medijima. Interesovanje građana bilo je veliko, sa procenjenim tri puta većim brojem građana u odnosu na onaj koji je planiran. Ovo govori u prilog tome da je ideja za ovu akciju bila dobro prihvaćena i da postoji velika potreba za pregledom kože u okviru prevencije raka kože. Informacije o štetnosti ultravioletnog zračenja nekoliko godina su prisutne u medijima, a posebno od kada se u organizaciji Udruženja dermatovenerologa Srbije i Evropske akademije za dermatologiju i venerologiju održava Dan melanoma (ove godine 7. maja 2012) kada se većina dermatoloških institucija u zemlji uključuje u preventivne preglede mladeža u cilju ranog otkrivanja raka kože. Osim edukacije o zaštiti od sunca, ono čemu treba posvetiti više pažnje je edukacija građana o tome da povremeno treba da pregledaju kožu i primete na njoj pigmentovane i nepigmentovane promene koje možda izgledaju bezazleno, ne svrbe i ne bole, ali mogu biti rana faza raka kože koji je, ako se ukloni u potpunosti, izlečiv. Akcija Centra za melanom VMA je upravo za cilj imala da prenese ovu informaciju kroz medije i na taj način radno obeleži svoj praznik. Razlog i ideja za ovu akciju nastala je na osnovu zapažanja tokom dugogodišnjeg rada u Ambulanti za melanom VMA da se često dešava da naizgled bezazlena mrlja na koži raste i menja se godinama, ne svrbi i ne boli i da se osoba javi na pregled kada dođe do krvarenja, u trenutku kada je verovatnoća da se tumor rasejao u organizam znatno veća. Samopregled kože omogućava otkrivanje tumora kože u ranoj fazi, njegovo uklanjanje i trajno izlečenje. U okviru akcije obavljeno je 170 pregleda i od svih pregledanih građana, kod njih 17 (10%) otkrivene su promene koje zahtevaju hiruršku eksciziju. Ovakav procenat odgovara uobičajenom procentu otkrivenih sumnjivih promena koji se nađu prilikom nasumičnih pregleda kože građana. Ovi podaci daju jasnu sliku o značaju skrininga za rak kože, koji je u Nemačkoj od pre pet godina obavezan i nalazi se u državnom programu za borbu protiv raka. Skrining podrazumeva pregled kože svih zdravstvenih osiguranika jednom u pet godina i na osnovu preliminarnih rezultata već je doveo do pozitivnih rezultata u smislu ranog otkrivanja melanoma. Rak kože – maligna bolest u porastu Poslednjih decenija u Evropi, Sjedinjenim Američkim Državama i Australiji zabeležen je porast incidence melanoma, bazocelularnog i planocelularnog karcinoma kože. Mada se ra-

Centar za melanom VMA - Prevencija zloćudnih tumora kože

Pregled mladeža Prof. dr Lidija Kandolf-Sekulović

nije mislilo da se ovaj porast može pripisati otkrivanju većeg broja melanoma i karcinoma kože u ranoj fazi, na osnovu brojnih istraživanja i praćenja nedvosmisleno je dokazano da postoji stvarni porast broja obolelih. Razlog za to je, između ostalog, značajno povećano izlaganje stanovništva ultravioletnim zracima u poslednjih pedeset godina i to pre svega tokom rekreativnog sunčanja cele kože tokom godišnjih odmora. Utvrđeno je da je broj opekotina od sunca, i to posebno u detinjstvu, jedan od najznačajnijih faktora rizika. Takođe, broj mladeža veći od 50, svetla koža, plave oči i prisustvo pega od sunca (solarni lentigo) su ostali faktori rizika. Rak kože obihvata melanom i nemelanomske karcinome kože – bazocelularni i planocelularni karcinom. Melanom je zloćudni tumor ćelija kože, melanocita, koje produkuju pigment melanin odgovoran za boju kože. Kada počnu da se umnožavaju i rastu bez ograničenja i reda i šire u okolna tkiva, nastaje melanom. Kada se melanom ukloni u ranoj fazi, kada je lociran u najpovršnijim delovima kože, izlečenje je 100% i ovaj tumor ne utiče na zdravlje pojedinca. Širenje u udaljena tkiva i/ili organe nastaje kada tumor dosegne do krvnih sudova. Bolest se kompleksno leči u slučajevima kada se melanom ne ukloni u fazi kada je još površan. Stoga, osnovni cilj jeste otkriti melanom što pre. On se može javiti bilo gde na koži, pod noktom, u zadnjem segmentu oka, sluznicama usta ili genitalijama, odnosno gde god ima melanocita. Najčešće se javlja kod muškaraca na leđima, a kod žena na nogama. Smeđe ili crno su prebojeni, ali retko mogu biti crveni, boje kože ili beli, u nivou kože ili izdignuti. Mogu se javiti na/u već postojećem mladežu ili se javiti na prethodno potpuno „čistoj“ koži. Po praviliu, melanom raste sporo, ali neki njegovi oblici rastu brzo u vidu novog čvora na koži. Ako se primeti takva promena, odmah se treba javiti lekaru radi hirurškog uklanjanja. Kada radimo pregled kože na prisustvo melanoma koristimo tzv. ABCDE pravilo. Najčešći zloćudni tumori kože, osim melanoma, su bazocelularni i planocelularni karcinom (epiteliom). Manifestuju se u vidu crvenih mrlja, izraslina i/ili rane na koži. Njihov maligni

potencijal značajno je manji u odnosu na melanom. Hirurško lečenje najčešće predstavlja i trajno izlečenje. Pored dva pomenuta karcinoma, na koži se manifestuju i drugi maligni tumori, samo značajno ređe. Rano otkriveni melanom – najuspešnije lečenje Najuspešnije lečenje je rano otkrivanje i hirurško uklanjanje uz histopatološku analizu (pregled tkiva pod mikroskopom). Osim kliničkog pregleda, dermoskopija mladeža omogućava značajno bolju vidljivost i precizniju dijagnozu. Kod bolesnika kod kojih se melanom proširio

na unutrašnje organe u lečenju se primenjuju i hirurgija, hemioterapija, imunološka, ciljna terapija i/ili zračna terapija. Osnov lečenja melanoma je multidisciplinarni pristup bolesniku i saradnja dermatologa, hirurga, onkologa, radiologa i patologa koji zajednički donose odluku o najoptimalnijem vidu lečenja u okviru Konzilijuma za melanom i druge tumore kože koji već dugi niz godina radi u Vojnomedicinskoj akademiji. Međutim, budućnost lečenja metastatskog melanoma je i u individualnom pristupu lečenju u odnosu na ne samo histopatološke, već i genetske alteracije u samom tumoru, te će i molekularni biolozi postati vrlo brzo članovi tima za melanom. Takođe, za lečenje metastatske bolesti neophodna je međunarodna saradnja sa drugim vodećim onkološkim institucijama u Evropi i svetu radi uključivanja u savremene tokove u dijagnostici i lečenju melanoma. U tom smislu, 99

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Centar za melanom VMA i grupa lekara koji se bave dijagnostikom i lečenjem melanoma VMA započeli su saradnju u okviru Grupe za melanom Evropske organizacije za istraživanje i lečenje kancera što će doprineti aktivnom učešću ove ustanove u najnovijim terapijskim modalitetima u lečenju metastatskog melanoma. Nedavno je održana konferencija povodom 50 godina Evropske organizacije za istraživanje i lečenje kancera, kojoj su prisustvovali i članovi Centra za melanom VMA. Tokom ovog sastanka predstavljene su savremene smernice u lečenju melanoma i budućnost personalizovanog lečenja kancera, prema ne samo kliničkim i histopatološkim karakteristikama, već i na osnovu genotipa tumora. Veliki broj lekova koji pripada tzv. genskoj terapiji metastatskog melanoma je u fazi istraživanja, a jedan od njih BRAF inhibitor vemurafenib je odobren nedavno za lečenje u SAD i Evropskoj uniji. Ovim novim pristupom lečenju metastatske bolesti, dolazi nova era i u lečenju melanoma. Ipak, najeﬁkasnije lečenje je otkrivanje i hirurško odstranjenje ranog melanoma. Kako rano otkriti melanom? Dok je lečenje melanoma koji je proširio u limfne čvorove ili unutrašnje organe kompleksno i neizvesno, hirurško odstranjenje ranog tzv. «tankog» melanoma dovodi do potpunog i trajnog izlečenja. Rani, odnosno tanki melanom, podrazumeva da se tumor porekla melanocita nalazi još u najpovršnijem sloju kože i kada je debljine manje od 1 mm. Zbog toga je povremeni samopregled kože jednom u 3-6 meseci, kao i pregledi članova porodice značajno doprinose njegovom ranom otkrivanju, a time i uspešnom izlečenju. Osim toga, kod osoba koje imaju više od 50 mladeža, savetuje se pregled dermatologa jednom godišnje. Osim kliničkog pregleda, dermatolozi u proceni mladeža i drugih pigmentovanih promena na koži koriste dermoskopiju, koja je jednostavna, neinvazivna, brzo izvodljiva metoda pomoću koje je moguće razlikovati melanom od drugih benignih pigmentnih promena. Dobijenu sliku moguće je sačuvatu u računaru, posle određenog vremena uporediti sa ranijom dermoskopskom slikom ili istu poslati drugom dermatologu na dodatnu ekspertizu. Nije sasvim poznato šta dovodi do pojave melanoma, ali se zna da u tome učestvuju faktori nasleđa (genetska sklonost) i ultravioletno zračenje. Ipak, sigurno je da preterano izlaganje suncu, pogotovo opekotine u ranom detinjstvu, favorizuju nastanak melanoma kasnije u životu. Takođe, sigurno je i da UV zračenje u solarijumima može da dovede do nastanka melanoma. Zbog toga je zaštita od ultravioletnog zračenja osnov prevencije raka kože. Značaj zaštite od sunca u prevenciji raka kože Poslednjih godina mnogo je priče o štetnosti sunčanja i ultravioletnog zračenja i mnogi se pi100

taju da li lekari zaista preteruju kada daju ovakve savete. Prosečnom građaninu teško je da poveruje da je izlaganje suncu štetno, mada mnoga istraživanja to jasno i nedvosmisleno pokazuju. Ono što je važno je da se napravi razlika između izlaganja suncu u svakodnevnom životu i radu i izlaganje suncu na godišnjim odmorima, kada veliki broj ljudi praktikuje sunčanje u cilju dobijanja “zdravog i lepog” preplanulog tena. Međutim, zabluda o zdravom i lepom preplanulom telu je skorašnja i postoji unazad 50-60 godina, od kada je nastala i moda sunčanja, a zapravo je činjenica da koža kod osoba bele rase nema dovoljno razvijene mehanizme za zaštitu od UV zračenja, jer tokom evolucije nije bila izložena toj količini UV zračenja. Zbog toga je ova relativno nova moda sunčanja izlaganjem Sunčevim zracima ili u solarijumu, između ostalog, dovela do porasta incidence raka kože i melanoma. Navike is vets o tome šta je zdravo i lepo teško je menjati, ali se i u modnim magazinima sada retko mogu naći preplanuli modeli kakvi su bili na naslovnim stranama pre 20 godina. Ponovo se u modu vraća beli aristokratski ten, koji je pre 100 godina bio znak pripadanja visokoj klasi, za razliku od preplanulog tena koji je bio rezervisan za one slojeve društva koji su radili i boravili na otvorenom. Saveti za zaštitu od sunca Najvažnije u zaštiti od sunca je NEIZLAGANJE, odnosno izbegavanje boravka napolju i izlaganja suncu između 11-17 sati, a u nekim krajevima i od 10 časova ujutro u periodu od marta do oktobra. U ovom periodu treba se skloniti u hladovinu, imajući u vidu da suncobran ne štiti eﬁkasno od UV zračenja (već samo od toplote, tj. infracrvenog zračenja). Na drugom mestu po značaju je zaštitna odeća, tj. biti obučen u vreme visokog nivoa zračenja koje se poslednjih godina objavljuje u medijima kao vrednost UV indeksa. Ako je izlaganje višesatno obavezno je nošenje dugih rukava i dugih nogavica od laganih materijala (onako kako to tradicionalno rade ljudi koji žive u područjima s ekstremno visokim temperaturama) – šešir širokog oboda i naočare za sunce su obavezni (katarakta tj. zamućenje očnog sočiva je takođe posledica UV zračenja). Tek na trećem mestu, za otkrivene delove tela (lice, ruke, potkolenice, stopala) potrebna je upotreba zaštitne kreme sa faktorom najmanje 30 UVA+UVB leti, a ova krema mora se iznova • izbegavati nepotrebno izlaganje kože sunčevim zracima u periodu od 10 do 17 časova • nošenje zaštitne odeće, šešira i naočara za sunce koje su nepropustljive za UV zračenje • nanošenje krema za zaštitu od sunca • samopregled kože • pregledati kožu partnera i članova porodice • ne koristiti solarijum • odlazak kod dermatologa jednom godišnje ukoliko je broj mladeža veći od 50

nanositi svakih 1-2 sata zbog toga što se spira znojenjem, tokom plivanja i sl. Pojava opekotina od sunca (i to samo crvenila i bolnosti kože, čak i bez plikova) u detinjstvu je direktno povezana s pojavom većeg broja mladeža i s povećanjem rizika za nastanak karcinoma kože i melanoma u odrasloj dobi. Dakle, u detinjstvu se stiče rizik za nastanak raka kože i tada je neophodna najveća zaštita. Decu do prve godine života ne treba izlagati sunčevim zracima i ne treba im nanositi kreme za zaštitu od sunca. Ukoliko je boravak na suncu neizbežan, treba nanositi samo kreme sa fizičkim filterima (cink-oksid i titanijum-dioksid) bez hemijskih filtera. Kasnije, treba izbegavati direktan uticaj sunčevih zraka u periodu od 11 do 17 sati, a na kožu tela nanositi kreme za zaštitu od sunca s faktorom većim od 30 (poželjno 50+). S obzirom na činjenicu da se i kod dece, mada veoma retko, može manifestovati melanom potrebno je redovno kontrolisanje već postojećih mladeža.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

eliki Prolećni Aqua Viva festival zdravlja – ishrane, dijetetike, wellness-a, alternativne medicine, zdravstvene i kozmetičke nege, održan je 30. i 31. marta 2012. godine u Domu vojske Srbije u Beogradu. Brojnim prisutnim građanima obratili su se organizatori, predstavnici najuglednijih institucija iz oblasti zdravstva i farmaceutske industrije, kao i brojni novinari i promoteri Aqua Viva festivala zdravlja, među kojima su bili: Dr Mima Fazlagić, direktorka Festivala; dr Marija Jevtić, pomoćnik ministra, Sektor za javno zdravlje i sanitarnu inspekciju; dr Gordana Tumburkovski, gradski Sekretarijat za zdravstvo; dr Vesna Kovačević-Jovanović, izvršna direktorka, Institut za virusologiju, vakcine i serume Torlak; mnogi gosti iz javnog kulturnog života Srbije kao i predstavnici sponzora festivala. Na Aqua Viva festivalu su učestvovali: domovi zdravlja, privatne ordinacije, bolnice i apoteke, farmaceutske kuće, ﬁtnes, wellness i banjski centri, etno sela, svi oni koji se bave zdravom ishranom, zvaničnom i alternativnom medicinom… Slogan Prolećnog Aqua Viva festivala je „Budimo zdravi u zdravom okruženju“ pa je veliki deo sadržaja i predavanja bio posvećen zdravstvenom turizmu, wellnessu, zdravlju i lepoti, ali i važnosti prevencije. Za najmlađe je održana Aqua Viva Junior olimpijada, na kojoj su učestvovali mališani iz mnogih vrtića, družeći se sa maskotom Akvišom, a najspretniji i najtalentovaniji u sportskim disciplinama bili su nagrađeni. Javnosti je predstaviljeno više od 60 izlagača. Predavanja su obuhvatila više od 60 tema vezanih za zdravlje i zdrav život, dok je u programima učestvovalo više od 1.000 ljudi. Ulaz na festival je bio besplatan zahvaljujući sponzorima Aqua Vivi, Imleku i Banci matičnih ćelija za Srbiju Cryo-save. - Našu manifestaciju posećuje svaki put više od 11.000 ljudi. Cilj nam je da što više ljudi dobije korisne informacije koji će im pomoći da unaprede zdravstveno stanje. Sigurni smo da će svako od vas i ovaj put naći malo vremena da na festivalu čuje neko interesantno predavanje, pogleda program na bini, popriča sa izlagačima na njihovim štandovima i prošeta sa decom, rekla je dr Mima Fazlagić, direktorka Prolećnog, Aqua Viva festivala zdravlja i predsednica „Nacionalne asocijacije za unapređenje i razvoj regenerativne medicine“, koja je organizator manifestacije. Speciﬁčnost Prolećnog Aqua Viva festivala zdravlja je i u tome što je u 102

Prolećni Aqua Viva festival zdravlja 2012.

Budimo zdravi u zdravom okruženju Pripremila: Nada Filipović

okviru manifestacije održana i Prva konferencija Medical spa Srbije, kojoj je prisustvovao veliki broj stručnjaka iz ove oblasti iz zemlje i inostranstva, a budući da je skup akreditovan, zdravstveni radnici su dobili bodove neophodne za obnavljanje licence. - Medical spa je najnoviji trend u svetu i činjenica je da se sve više ljudi okreće preventivi. Važno je ljude obučiti da rade na sebi i očuvanju svog zdravlja, ali i da se aﬁrmiše zdravstveni turizam i pokaže drugim zemljama kakve blagodeti imamo u Srbiji. Posetioci festivala uživali su u čarima wellness vrta, probali zdrave specijalitete, gledali revije zdrave mode i body arta..., istakla je dr Gorana Isailović, promoter festivala i predsednica Organizacionog odbora simpozijuma.

Pokrovitelji festivala su najuglednije institucije u zemlji: Ministarstvo zdravlja, Ministarstvo rada i socijalne politike, Sekretarijat za zdravstvo grada Beograda, Institut za imunologiju i virusologiju „Torlak”, Agencija za lekove i medicinska sredstva Srbije, Lekarska komora Srbije, Crveni krst Srbije, Dom zdravlja Stari grad, Olimpijski komitet i Sportski

savez Srbije. Generalni sponzor je Aqua Viva, zlatni sponzor je Imlek, a sponzor je i Cryo-save. Slogan festivala je „Budimo zdravi u zdravom okruženju” a zdrava i izbalansirana ishrana i unošenje kvalitetne vode su izuzetno važani faktori očuvanja zdravlja. Edukacija je nešto što Aqua Viva već duže vreme sprovodi među našim sugrađanima, imajući za cilj da što više ljudi shvati da mogu da utiču na kvalitet svog života, a samim tim i na zdravlje. Kao brend koji promoviše zdrave navike i zdrav život Aqua Viva je odlučno ponovo preuzela generalno sponzorstvo ovog festivala, koji je do sada zaslužno zadobio brojne posetioce kao i simpatije naših sugrađana, ističe Marijana Simić, menadžer za kategoriju voda Knjaz Miloš. Nevena Veselinović, menadžer za komunikaciju i odnose sa javnošću kompanije Imlek: Kompanija Imlek je poznata po tome što već decenijama svojim potrošačima nudi proizvode isključivo izuzetnog kvaliteta i ukusa. Iako su svi oni zdravi i bez konzervansa, ipak, poseban segment naših proizvoda čine oni koji su namenjeni za preventivno unapređenje zdravlja i nazivaju se funkcionalnim proizvodima. Među njima se možemo pohvaliti proizvodima iz Balans palete, Viva imunoformulom, mlekom i jogurtom bez laktoze kao i Fit niskomasnim proizvodima. Svi oni imaju svoju posebnu namenu koja doprinosi unapređenju zdravlja naših potrošača, a upravo to i jeste naš primarni motiv učešća na Festivalu zdravlja, istakla je Nevena Veselinović, menažer za komunikaciju i odnose sa javnošću kompanije Imlek. Aqua Viva festival zdravlja je mesto na kome građani mogu da upoznaju najnovije trendove o očuvanju zdravlja i da porazgovaraju sa najeminentnijim stručnjacima iz oblasti medicine i sporta. Bolje voditi računa o preventivi i ne dozvoliti da o zdravlju mislimo samo onda kada se ono naruši, kazao je Spasoje Sredanović, direktor Cryo-save-a za Srbiju, vodeće banke matičnih ćelija.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

aučni rad studenta završne godine Farmaceutskog fakulteta u Beogradu Branka Vukosavljevića pobedio je na jednom od najrelevantnijih svetskih kongresa profesionalaca farmaceutske industrije i zdravstva ‘’Drug Information Association 24th Euromeeting’’ održanom u Kopenhagenu, saopšteno je iz Evropske asocijacije studenata farmacije (EPSA). Kongres je održan od 26. do 28. marta ove godine i predstavlja jedan od najvećih globalnih događaja DIA (Drug Information Association). Ova organizacija okuplja vrsne stručnjake i istaknuta lica farmaceutske industrije, organizacije pacijenata, ﬁrmi za klinička istraživanja, regulatornih tela itd. Kongres je okupio preko 3.000 istaknutih profesionalaca iz celoga sveta. Naime, Branko Vukosavljević, student završne godine Farmaceutskog fakulteta u Beogradu, je u selekciji od 15 pre-odabranih postera sa studentskim naučnim radovima proglašen za pobednika i osvojio je nagradu od 1.000 evra uz već osvojen put i smeštaj na kongres samom činjenicom da je njegov rad ušao u 15 najboljih. Nagrada mu je na ceremoniji uručena od strane predsednika DIA kao i direktora DIA za Evropu. Pored pomenute nagrade, ovaj kongres mu je doneo poznanstva s istaknutim pojedincima farmaceutske industrije i zdravstvenog sveta, poput visokih direktora iz različitih sektora farmaceutske industrije, regulatornih agencija Srbije, Evrope i Japana, zatim ﬁrmama za klinička ispitvanja itd. kao i mnogim izvanrednim kolegama studentima. Branko je na ovaj kongres dospeo kroz promociju partnerstvra DIA i Evropske asocijacije studenata farmacije (EPSA), na čiji nagovor je DIA uvela takmičenje studentskih naučnih radova kao i specijalne kotizacije za studente obične učesnike (100 € u odnosu na 2.000€ za profesionalce). Studenti Nacionalne asocijacije studenata farmacije Srbije (NAPSer), članice EPSA, kroz aktivnosti u radu EPSA doveli su do sve većeg uključivanja naših studenata farmacije u internacionalne vode i ovo je jedan od mnogobrojnih rezultata na koji smo izuzetno ponosni. EPSA je Evropska asocijacija studenata farmacije koja okuplja 28 nacionalnih asocijacija studenata farmacije u Evropi i već nekoliko godina EPSA i DIA imaju saradnju koja je upravo rezultirala uvođenjem studentske nagrade kao i specijalnim cenama za DIA kongrese za

Drug Information Association 24th Euromeeting, Kopenhagen

Student Branko Vukosavljević pobednik rad, predanost i entuzijazam prezentuje uticajnim pojedincima iz Evrope i sveta. “Ispitivao sam dejstvo antiepileptika u modelu trigeminalne neuralgije za koju kažu da je jedan od najjačih bolova koje čovek može da oseti. Za lečenje migrena, jakih zubobolja i sličnih bolova redovni analgetici često ne pomažu pa sam ispitivao da li oni mogu da se umanje uzimanjem lekova koji nisu tome namenjeni - antiepileptika. Rezultati su bili aﬁrmativni i srećan sam zbog toga”, priča Vukosavljević. (staviti sliku Branka) Ova izuzetno važna i radosna vest dokazuje da predanost koju posvećujemo studentskoj organizaciji i njenim aktivnostima nam to uzvraća na nesagledive načine ne samo na nivou Srbije, studente. Kroz promociju EPSA Branko već i na evropskom i svetskom! je i saznao za ovaj veliki događaj kroz Pripremio: Miloš Stojković, koji mu je pružena mogućnost da svoj EPSA | Partnership Coordinator

Antinociceptive Effect Of Levetiracetam In Orofacial Formalin Test In Rats Authors: Branko Vukosavljević (presenting Author), Dunja Šobot, Ivana Đokić Tutors: Maja Tomić, PhD, Assistant Professor; Radica Stepanović-Petrović, PhD, Professor; both from the Department of Pharmacology, Faculty of Pharmacy, University of Belgrade, Serbia Key words: levetiracetam, orofacial formalin test, nociceptive pain, inflammatory pain Objective: As some anticonvulsives are being used in the prophylaxis and/or treatment of chronic pain states which involve trigeminal nerve area (e.g. migraine, postherpetic neuralgia), we aimed to examine the effect of levetiracetam, a novel anticonvulsive drug, in the rat orofacial formalin test (OFT), a model of trigeminal nociception. Methods: The orofacial region has been injected with s.c. formalin (1,5%; 100 μl/rat). The time that rats spent rubbing the injected area was measured throughout both acute nociceptive and inflammatory phases of the test. Possible motor impairment by levetiracetam was examined in rotarod test. Results: Levetiracetam (1, 10, 25 and 50 mg/kg; p.o.) dose-dependently reduced the time spent in nociceptive behaviour in both phases of OFT (p<0,05; One-way ANOVA). In a rotarod test, levetiracetam (500 mg/kg; p.o.) did not alter motor performance (p>0,05, t-test). Conclusion: We demonstrated that levetiracetam exerts antinociception in OFT in doses that do not cause motor impairment. These results indicate that levetiracetam could be potentially effective in the treatment of acute nociceptive and inflammatory pain states of craniofacial region. 103

Z D R AV S T V O - S R B I J A

odišnji prijem Evropske farmaceutske studentske asocijacije (EPSA) je prestižni događaj koji se održava svake godine krajem februara/početkom marta u Evropskom parlamentu u Briselu. To je prezentacija aktivnosti i rezultata asocijacije Odboru poverenika koji čine visoki predstavnici relevantnih institucija i organizacija iz sveta farmacije, a takođe i spoljnim telima poput profesionalnih organizacija, evropskih institucija, drugih studentskih asocijacija i kompanija. Ove godine je tema “AKTIVNO I ZDRAVO STARENJE - razumevanje implikacija u procesu starenja”. Događaj je organizovan uz pomoć četiri člana Evropskog parlamenta (MEP) iz tri političke partije, što jasno pokazuje našu političku neutralnost. Nakon uvodnog govora EPSA predsednika, MEP Mario David, podpredsednik Evropske narodne partije (Europeans People Party), najveće političke partije u EU, se obratio auditorijumu od 150 gostiju iz 20 država, mahom predstavnika različitih grupacija, ukazujući na važnost studenata, novih načina komunikacije, ističući da je jaka međuprofesionalna saradnja neophodna kako bi se pacijentima u budućnosti pružio bolji pristup zdravstvu. Sledeći govornik je bila MEP Edite Estrela koja je govorila o reformi edukativnog sistema i važnosti borbe protiv nejednakosti, podsećajući da različite oblasti društva mogu zajedno doprineti zdravstvenom sistemu (ekonomija, edukacija) ili ga oštetiti. Nakon otvaranja je EPSA predsednik održao prezentaciju asocijacije, naglašavajući bitne rezultate i projekte na kojima radimo, šta se priprema za naredni period, i kakva je vizija budućnosti. Fokus je bio na edukaciji i mobilnosti, koje su ključne oblasti.

104

Razumevanje implikacija u procesu starenja

Aktivno i zdravo starenje

Drugi deo događaja je organizovan u obliku panel diskusije. Uvodni govor je održala MEP Elena Oana Antonescu, predstavljajući temu, tako što je otvorila nekoliko važnih pitanja poput odobravanja novih lekova za bolesti kao što je Alchajmerova bolest ili demencija. Prateća prezentacija stiže od MEP Marise Matias, koja je predstavila važnost saradnje i održavanja veze između različitih zdravstvenih radnika i njihovih institucija i organizacija, takođe spominjući demografske promene u Evropi koje se trenutno dešavaju, ali da to ne bi trebalo da gledamo kao problem već kao promenu koja zahteva adaptiranje društva. “Hronične bolesti su teret

za svako društvo i moramo ih uzimati zaozbiljno”. Dr Roberto Frontini, predsednik Evropske asocijacije bolničkih farmaceuta (EAHP) je predstavio njihov pogled na temu, skrećući pažnju na zabrinjavajuće resurse u bolnicama i na tranziciju s bolničkog na kućno lečenje, koje mora biti unapređeno kako bi pacijentu prelaz bio bez posledica. Sledeći govornik je bio gospodin John Chave, generalni sekretar Farmaceutske grupe Evropske unije (PGEU), predstavljajući aspekt apotekara. On je doneo nekoliko važnih poenti, identiﬁkujući polifarmaciju, praćenje negativnih delovanja lekova i privrženost terapiji kao tri ključne stvari apotekara u budućnosti, rekavši da “nikada nije postojalo bolje vreme za farmaceute”. Sledeći govornik je bila gđica Fanciska Desplenter, potpredsednica Evropskog društva kliničkih farmaceuta (ESCP), predstavljajući njihov pogled na temu kao i aktivnosti koje ESCP sprovodi u ovoj oblasti. Takođe je govorila o važnosti edukacije pacijenata i omogućavanja bolje komunikacije s njima, podsećajući na EPSA treninge kao vredan alat u ovoj priči. Poslednje obraćanje je stiglo od strane EPSA koordinatora treninga Tiia Metiainen, predstavljajući stav studenata farmacije, tvrdeći da sadašnje demografske promene, osim što predstavljaju budući problem za društvo, takođe možemo smatrati zlatnom prilikom za

Z D R AV S T V O - S R B I J A

promene u zdravstvenom sektoru. Ako se pravilno sprovedu, ove promene mogu u velikoj meri da umanje negativne uticaje navedenih demografskih izmena i to se može postići kroz saradnju i dijalog između studenata i zdravstvenih radnika, kao i preko njihove obuke. Poslednji deo godišnjeg prijema je protekao i živopisnoj diskusiji uz pitanja i komentare publike. MEP Marisa Matias i MEP Elena Oana Antonescu su govorima zatvorile događaj, ostavljajući pozitivnu poruku svim prisutnima.

Razgovor sa Jovanom Filipovićem, predsednikom Udruženja anestetičara Srbije

Kakvu poruku možemo izvući? Povećanje dostupnih informacija u društvu počinje da provocira promene u pacijentima i potrošačima te potencijalno dovodi do njihovog drugačijeg pristupa i ponašanja. Javnost je sve svesnija faktora koji utiču na kvalitet života i zdravlja, što je dovelo do njihovog povećanog uključivanja u samu zdravstvenu brigu i uslugu. Ipak, mnogi zdravstveni radnici ignorišu ovu dinamiku promena i nastavljaju s održavanjem tradicionalne usluge, zanemarujući odnose i pitanja bezbednosti i obrazovanja. Istovremeno se stavovi široke javnosti prema farmaceutskim proizvodima menjaju. Lekovi koji se uzimaju bez recepta se mogu kupiti u mnogim državama u supermarketima ili na benzinskim pumpama, a verovatno i nas ovo čeka u skorije vreme. Životni stil budućnosti zahteva da stručnjaci unaprede svoju ulogu savetnika društva i pojedinaca kako bi se izbegle dramatične posledice. Farmaceuti su primarno u direktnom kontaktu s pacijantima i potrošačima, što jasno stvara potrebu da se unapredi način komunikacije između ove dve strane. EPSA je razvila trening projekat koji ima za cilj unapređenje sticanja veština - poput komunikacije, aktivnog slušanja, emocionalne inteligencije i slično, i smatramo da je ovo deo budućnosti jer savetovanje više nije jednosmeran proces već komunikacija dve strane. Svesni smo da će se u radnim godinama sadašnjih studenata kultura kupovine lekova i davanja informacija promeniti, gledajući kuda ide razvoj tehnike i načina komuniciranja. Ovi argumenti su jasno identiﬁkovani tokom prezentacija i diskusije, što nas dovodi do zaključka - neophodna je reforma obrazovnog sistema u celoj Evropi.

susret II kongresu Udruženja anestetičara Srbije Divčibare 2012, sa međunarodnim učešćem, razgovarali smo sa Jovanom Filipovićem, predsednikom Udruženja anestetičara Srbije.

Bojan Davinić, predsedavajući godišnjeg prijema 2012. i glavni organizator EPSA, potpredsednik spoljnih poslova 2011-2012.

Udruženje anestetičara Srbije

Kako i kada je oformljeno ovo esnafsko udruženje? Ova ideja se dosta dugo formirala u mojoj glavi. Onda kad se skupilo još nekoliko entuzijasta oko mene znao sam da je pravo vreme da realizujemo ideju.Udruženje anestetičara osnovano je 10.oktobra 2008. godine u Beogradu, kao strukovno udruženje medicinskih sestara i tehničara na anesteziji. Menadžment Udruženja aktivno radi na informisanosti i edukaciji medicinskih sestara i tehničara na anesteziji u celoj zemlji. Ciljevi Udruženja anestetičara su jasno deklarisani, a najznačajniji su: • Aﬁrmacija anestetičara – poboljšanje uslova rada, položaja, statusa • Uspostavljanje saradnje i komunikacije među anestetičarima • Uspostavljanje veza sa evropskim i svetskim organizacijama • Podizanje nivoa stručnog znanja anestetičara, kroz kontinuiranu medicinsku edukaciju i učešće na međunarodnim i domaćim stručnim i naučnim projektima • Doprinos razvoju anesteziologije kroz naučnu i teoretsku obradu dostignutih rezultata i primeni tih dostignuća u savremenom radu. Koje od tih ciljeva ste uspeli ostvariti? Ne samo mlada, nego, uzevši u obzir da brojimo 750 članova iz cele Srbije, mi smo malobrojni, ali gledajući iz drugog ugla, a to je da je to 75% od ukupnog broja anestetičara u Srbiji naše članstvo je ogromno. Anestetičari su po pravilu energične, visprene, uporne, a nadasve, proﬁl zdravstvenog radnika koji je željan znanja, da ne govorim o ostalim osobinama koje mora da ima svako ko je zaposlen u zdravstvu. Zahvaljujući našim kolegama širom centralne Srbije,Vojvodine, jugoistočnog regiona) naši re-

zultati rada u protekle četiri godine došli su do izražaja na svim poljima, počev od činjenice da smo ostali čisto esnafsko udruženje, postali prepoznatljivi stručnoj javnosti u Srbiji. Naša strukovna asocijacija je organizovala IV simpozijum, I seminar, I kongres i I kurs. Sklopili smo ugovor o razmeni učesnika KE sa Slovačkom i Češkom i uspešnu saradnju sa anestetičarina Bosne i Hercegovine, Makedonije, Bugarske, Hrvatske i Rumunije. Iskreno i čvrsto verujemo da smo na pragu jednog od naših primarnih zadataka u Udruženju anestetičara, a to je da anestetičari Republike Srbije u 21. veku dobiju adekvatno obrazovanje - obrazovanje koje zaslužuju kao jedan od najeminentnijih proﬁla zdravstvene struke. Imate li podršku lekara anesteziologa za ostvarenje svojih ciljeva? Kako da ne, počev od prof. dr Nevene Kalezić, šeﬁce Katedre za anesteziju Medicinskog fakulteta Beograd, prof. dr Vesne Bumbaširović, svih profesora na Visokoj medicinskoj školi strukovnih studija Zemun: Prof. dr Anđelke Lazarević, direktorke Visoke zdravstvene skole strukovnih studija u Zemunu, prof. Vide Živanović, prof. Darinke Šurlan, Divne Kekuš...a naročitu podršku imamo od anesteziologa sa IORS-a: dr sc. Snežane Petrović, prim. sc. dr Vere Vojinović, dr sc. Jasmine Đorđević, gde sam i ja zaposlen na poslovima i zadacima gl.teh. Klinike za anesteziju i reanimaciju sa intenzivnom negom. Svi oni su ujedno i aktivni učesnici naših sastanka. I za kraj, koje su Vaše trenutne aktivnosti? Trenutno smo okupirani realizacijom II kongresa Udruženja anestetičara Srbije ,,Divčibare 2012 “, sa međunarodnim učešćem, koji će biti održan od 17.5 - 20.5.20012 godine, a pod pokroviteljstvom Zdravstvenog saveta Srbije i KMSZTS , pod sloganom HUMANOST NA DELU. Pripremio: Katrin Rančić, generalni sekretar Udruženja anestetičara Srbije

105

Z D R AV S T V O - S R B I J A

СЛД

Секција за историју медицине

7–10. јун 2012. 800 ГОДИНА СРПСКЕ МЕДИЦИНЕ 800 YEARS OF SERBIAN MEDICINE Велики доктори малих вароши Great doctors in small towns

Манастир Св. Николај српски Соко град код Љубовије

106

Слободне теме Open themes

амо мали број одредница у литератури и штури текстови у енциклопедијама упућују на др Милоша Борисављевића, значајног представника српске интелектуалне и војне елите. Др Борисављевић је био лекар, хуманиста, ратник, официр, учесник свих ратова које је Србија водила крајем 19. и почетком 20. века. Управник неколико војних болница, начелник Санитета Министарства војног Краљевине Србије, начелник Санитета Друге армије током Балканских и Првог светског рата, дугогодишњи председник Српског друштва Црвеног крста и редовни члан Српског лекарског друштва. Др Милош Борисављевић је рођен у Ивањици 1855, школовао се у Ивањици и Крагујевцу, а у Москви је завршио Медицински факултет. Говорио је и писао на руском, француском и немачком језику. Милош Борисављевић припада генерацији Срба која је у другој половини 19. и почетком 20. века прошла неколико ратова. Имао је 20 година када је стекао прво ратно искуство. У српско-турским ратовима 1876–1878, био је писар Штаба Ужичке бригаде на Јавору. Од тада па све до краја Првог светског рата у његовом животу, током скоро четири деценије, смењиваће се циклуси мирнодопског и ратног живота. Две последње деценије 19. века др Борисављевић је градио каријеру војног лекара и управника војних болница тадашње Србије. Указом краља Милана Обреновића примљен је за војног лекара 1883, а већ наредне године почиње његово службовање по српским варошима у својству управника војних болница: у Крушевцу (1884–1886), Крагујевцу (1887–1889), Нишу (1889), Зајечару (1897). На самом крају 19. века поново је постао управник Војне болнице у Нишу, једне од најстаријих медицинских установа у Србији. Почетком 20. века, са богатим искуством лекара и управника војних болница, почиње његова каријера у санитетској служби војних команди и Министарства војног. Као начелник Санитетског одељења Министарства војног Краљевине Србије, 1901. и 1904. године, предузео је опсежне мере за побољшање хигијенских, ма-

теријалних и других услова ради очувања здравља војника. О свом виђењу улоге и значаја војног санитета писао је у студији Војни санитет у миру и рату од 1884. до 1921. Учесник је Балканских ратова, а Први светски рат, који ће бити херојски и победнички, али у огромним размерама и страдалачки. Др Милош Борисављевић, сада већ у шестој деценији живота, опет ратује и са војском дели горке плодове пораза, албанске голготе, али и ратну победу Србије. Као начелник Санитета Друге армије српске војске прошао је Албанију и нашао се у избеглиштву покушавајући да на сваки начин помогне војсци и рањеницима. Прошавши сва ратна страдања др Борисављевић је спознао значај хуманитарног рада и рано се укључио у ту мисију. Његова активност у Српском друштву Црвеног крста и Српском лекарском друштву датира још из 1885. године. У Првом светском рату Српско друштво Црвеног крста делило је судбину народа. По избијању рата Главни одбор Друштва одржао је 11. јула 1914. последњу седницу у Београду. На седници је за председника Друштва, уместо преминулог генерала Драгутина Франасовића, изабран потпредседник др Милош Борисављевић. Избор др Милоша Борисављевића, санитетског пуковника, за председника Друштва био је плод његовог дугог ангажовања и искуства које је стекао обављајући многе дужности у њему: секретара 1909–1910; потпредседника 1912–1914; члана Главног одбора 1901–1921. године. Како је, међутим, био на функцији начелника Санитета Друге армије, председничку функцију је препустио потпредседнику Друштва др Воји М. Суботићу. Међу члановима Главног одбора који су са војском и владом стигли на Крф налазио се и председник Друштва др Милош Борисављевић. Разрешен дужности начелника Санитета Друге армије, он је са члановима Главног одбора Ванлићем, Спасићем и Милосављевићем априла 1916. отпочео рад Српског друштва Црвеног крста у избеглиштву. Као председник Друштва др Борисављевић је 1. маја 1916. са Крфа упутио чуве-

Историја медицине

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Сећање на др Mилоша Борисављевића, лекара и хуманисту Нада Петровић, Архив Југославије

ни Проглас пријатељима српског народа у целом свету: „Историја света не памти већу трагедију од оне коју је доживео српски народ... У неравној борби српска војска, бранећи и заливајући крвљу сваку стопу своје земље, мораде напустити своју отаџбину. Народ је и ту горку чашу искушења стоички испио и српски војници, голи, гладни, промрзли и измождени, нису ни онда изневерили своје савезнике. Српско друштво Црвеног крста остало је без икаквих средстава да би могло своју хуману и хришћанску потпору и даље указивати; зато се обраћа за помоћ свима, који-

ма српска ствар и српство лежи на срцу.“ Апел др Борисављевића и Српског друштва Црвеног крста у избеглиштву био је крунисан успехом. Поведена је жива акција за оснивање одбора и прикупљање прилога у новцу, одећи, болничком и санитетском материјалу за српске војнике, рањенике, избеглице, заробљенике, интерниране грађане у непријатељским земљама и осиромашене породице у Србији. После апела, у Бизерти је основан одбор Српског црвеног крста за северну Африку. Следеће године основани су одбори у Риму и Паризу, док је у Лондону постојао одбор при Посланству Краљевине Србије у коме је радила супруга српског посланика Јована М. Јовановића. У Јапану је образован јапанско-српски комитет, који је водио професор Душан Тодоровић и који је за Српско друштво црвеног крста прикупљао прилоге у новцу и стварима. У САД Друштво су основали амерички Срби, са професором Михајлом Пупином на челу. Још 1912. године Срби из Америке помагали су српским рањеницима и болесницима за време Балканских ратова у новцу и стварима. У САД прилоге је сакупљала Јелена Лозанић, а Тодор Димитријевић водио је акцију за прикупљање помоћи у Јужној Америци. У ослобођеној Србији др Милош Борисављевић је упутио још један проглас – апел за помоћ, 14. октобра 1918. У прогласу се наводи: „...Народ је у правом смислу изгладнео, без одела и обуће. Да бисмо спасли наше становништво, које је смањено скоро на половину болестима и несрећама светског рата, обраћамо се свима пријатељи107

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ма српског народа да нас помогну у овим одлучујућим тренуцима.“ Помоћ је стигла из свих крајева земље као и из иностранства. Било је то, између осталог, признање Српском црвеном крсту који је својим радом стекао опште уважавање. Новостворена држава, Краљевина Срба, Хрвата и Словенаца, полако је успостављала мирнодопски живот и своје институције, које је углавном баштинила из Краљевине Србије и држава које су ушле у њен састав. На 35. седници главне скупштине Српског друштва Црвени крст 25. децембра 1921 промењен је назив и делокруг рада Српског друштва Црвеног крста проширен је на целу територију Краљевине СХС, под новим именом: Друштво Црвеног крста Краљевине Срба, Хрвата и Словенаца. На састанку Главног одбора 28. децембра 1921. године изабрано је ново руководство. На истој седници, приликом предаје дужности новој управи, последњи председник Српског друштва Црвеног крста др Милош Борисављевић у опроштајној беседи изнео је: „Предајући Вам своју досадашњу добровољну хуману дужност ми желимо да вашим будућим радом још више прославите име Српског друштва Црвеног крста, које је досада успело да стекне лепо име и код Међународног комитета Црвеног крста и код свију страних друштава Црвеног крста. Минули ратови, од 1876. године до последњег светског рата, најбоље показују колико је велика солидарност међу друштвима Црвеног крста и, благодарећи помоћи нашег народа као и страним друштвима Црвеног крста, наше Друштво било је у могућности да одговори своме задатку у доста значајној мери. Ја ово подвлачим нарочито зато што мислим да не треба никада изгубити из вида да наше Друштво Црвеног крста није само народна, већ и међународна установа и тако треба и даље да остане ... Ми вам остављамо и своје три тековине: Нудиљску школу, два санаторија за осакаћене и оболеле у рату – санаторијум у Врњцима и Бањи Ковиљачи – и друштвени полумесечни орган „Гласник Црвеног 108

крста“. Сем тога, ми вам остављамо санитетског материјала и доста јак капитал, сакупљен од наших пријатеља за време светског рата, са којим нови одбор може развити своју активност, нарочито на поправци народног здравља, и активност у борби противу народних болести: туберкулозе, сифилиса, маларије, а највећма против народног незнања најосновнијих принципа о чувању здравља и хигијене.“ Иницијативу др Борисављевића о подизању Школе за нудиље (сестре) прихватила је Америчка мисија Црвеног крста др Ридера. Др Ридер је 1920. године образовао саветодавни одбор, чији је председник био др Милош Борисављевић. Школа је подигнута на земљишту које је Српском друштву Црвеног крста уступила Београдска општина у комплексу одређеном за болничке зграде, близу Опште државне и Војне болнице. Изградњу школе финансирали су Америчка мисија Црвеног крста, Српско друштво Црвеног крста и Министарство народног здравља. Октобра 1921. положен је камен темељац, а 6. маја 1923. свечано је отворена зграда у Делиградској улици 31. Зграда је подигнута у циљу заштите ратне сирочади, подизања нивоа здравствене заштите и школовање стручних нудиља (сестара). У овој згради данас се налази Медицинска школа. Друштво Црвеног крста Краљевине СХС наследило је од Српског друштва Црвеног крста имовину која је износила 35 милиона динара. Осим непокретности, Друштво је наследило и новац заложен у једној швајцарској банци (333.334 швајцарска франка и 39.279 француских франака).

Др Борисављевић је оставио дубок траг у Српском друштву Црвеног крста, пре свега, као његов председник од 11. јула 1914. до 25. децембра 1921. За почасног члана Друштва Црвеног крста Краљевине СХС изабран је 25. априла 1926. године. Као врстан лекар и управник војних болница др Борисављевић је 1885. постао дописни члан Српског лекарског друштва. Из његове многостране делатности издвајамо списатељски рад посвећен темама из области медицине и војне санитетске службе. Сарађивао је у листу Ратник, чији је оснивач био Јован Мишковић, министар војни у влади Јована Ристића. Др Борисављевић је пензионисан 1921, али је из пензије преведен у резерву 5. јануара 1923. са истоветним чином. Умро је 22. октобра 1934. и сахрањен је у породичној гробници на Новом гробљу у Београду. За предан рад посвећен војсци Србије, медицини, хуманитарном и друштвеном раду, прегалаштву за отаџбину у рату и миру, др Милош Борисављевић је добио многа висока домаћа и страна одликовања: Орден Карађорђеве звезде са мачевима 3. реда, орден Карађорђеве звезде без мачева 4. реда, орден Белог орла 3. реда, орден Таковског крста са мачевима 4. реда, орден Светог Саве 3. реда, орден Црвеног крста, споменице ратова Србије 1876–1878, 1885–1886, 1912– 1913, 1914–1918; француски орден Легије части, ранг витеза Легије части, Звезду Tunisia; одликовање Црвеног крста САД. Др Милош Борисављевић и његова супруга Даринка, кћерка пешадијског пуковника Петронија Тешића, живели су у кући на тромеђи београдских улица: Охридске, Крушедолске и Светог Саве, преко пута цркве Светог Саве, чији су добротвори већ пет генерација. Имали су четворо деце: Милутина, Ђорђа, Надежду (рано умрла) и Душана. Њихова деца су била достојан изданак својих родитеља и оставила су снажан печат у српској медицини и архитектури. Остали потомци су такође следили тај узор. Др Милутин Борисављевић, један од истакнутијих архитеката у Краљевини Југославији, доктори-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

рао је на Сорбони и био је професор Филозофског факултета, где је основао Катедру за естетику. Пројектовао је велики број кућа на Неимару, Дедињу, између осталог и отмену капију и ограду парка на Студентском тргу. О Милутину Борисављевићу, као архитекти неоренесансног стила, на манифестацији „Дани франкофоније“ марта 2010. значајно излагање имала је Љиљана Милетић-Абрамовић, историчар архитектуре из Музеја примењене уметности. У оквиру 32 салона архитектуре исти музеј организовао је и предавање о Милутину Борисављевићу. Др Ђорђе Борисављевић, оториноларинголог, санитетски пуковник и начелник Војномедицинске клинике, живео је у Охридској улици 4, у кући коју је пројектовао његов брат Милутин. Медицину је завршио у Берну и био је лични лекар династије Карађорђевић. Вршњак је кнеза Павла, са којим је био пријатељ од раног детињства све до смрти. После Другог светског рата пензионисан је и одузет му је чин. Др Душан Борисављевић, специјалиста рендгенолог, завршио је медицину у Бечу и био начелник Онколошко-радиолошког института у Београду пре и после Другог светског рата. Праунук др Милоша Борисављевића, др Милош Павловић је признати светски архитекта, професор универзитета и аутор. Живи и ради од 1983. године у Торонту. Др Милош Борисављевић, човек импресивне каријере и великих заслуга, као и многи други знаменити Срби није довољно познат. Сећања која на свог знаменитог претка предано негује породица су драгоцена и инспиративна за њих, али то није довољно. Српска историографија тек треба свестрано да осветли његов живот и заслуге за отаџбину. И да на темељу тога др Милошу Борисављевићу и његовим бројним савременицима – генерацији људи посебног кова и духовне снаге – одреди право место и са њиховог имена скине копрену заборава. Напомена: Изговорено на редовном састанку Секције за историју медицине Српског лекарског друштва 23. јуна 2011. 109

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Dr Sanja Knežević

Pismo zahvalnosti

Poštovana predsednice dr Mirjana Andrejević-Kri, Želim da se zahvalim Društvu srpskih lekara i stomatologa Nemačke i Vama lično što ste mi omogućili da kao Vaš stipendista boravim mesec dana u istaknutom Srčanom centru, Univerzitetske dečje klinike, Medicinskog univerziteta u Getingenu. Dugujem Vam veliku zahvalnost jer, meni kao mladom lekaru i čoveku, ovo je bila neverovatnana prilika da proširim svoje vidike kako u profesionalnom, tako i u ličnom smislu. Takođe želim da istaknem kolika mi je čast i zadovoljstvo jer sam imala priliku da upoznam tako velike ljude, kao što ste Vi, Vaš podpredsednik dr Ilija Nenadić i članove Vašeg udruženja, profesore Simu Nenadića i Pavla Stankovića. Tokom ovog boravka u eminentnom Srčanom centru imala sam prilike da se usavršavam iz oblasti dečje kardiologije, neonatologije i invanzivne i neinvanzivne dijagnostike i terapije u dečjoj kardiologiji. Takođe sam imala priliku da uporedim dijagnostičke procedure, terapijske mogućnosti i čitav sistem timskog rada s onim u našoj zemlji, što će mi svakako značiti u mojoj budućoj karijeri. Zahvaljujući divnim i srdačnim kolegama i profesoru Tomasu Paulu učestvovala sam u dijagnostici i lečenju pacijenata s kompleksnim urođenim srčanim manama različitog uzrasta od neonatalnog do adultnog doba u okviru GUCH (Grown up with congenital heart desease) programa koji je u nošoj zemlji u začetku. Tako sam se, između ostalog, upoznala s elektroﬁziološkom invazivnom dijagnostičkom i terapijskom metodom za dijagnostiku i lečenje različitih poremećaja srčanog ritma kod dece (urođenim i postoperativno stečenim). Zahvaljujući izvrsnom dr Urliku Krausu, sa kojim sam ostvarila odličnu saradnju, upoznala sam se sa ovom izvanredno elegantnom metodom ablacije aberantnog srčanog impulsa, kojom se leče smrtonosni poremećaji srčanog ritma. Ovu metodu kod nas u zemlji sprovode adultni kardiolozi sporadično i kod 110

dece, što svakako nije adekvatno rešenje jer ima sve više dece s korigovanim srčanim manama, koji imaju potpuno drugačiju hemodinamiku nego adultni pacijenti, pa je čitav pristup drugačiji za takve pacijente. S obzirom na to da je reč o izuzetnoj metodi lečenja, pokušaću da doprinesem uvođenju i primeni ove procedure i kod dece u Srbiji. Osim toga, usavršila sam svoje veštine i znanje u ehokardiograﬁji, zahvaljujući šarmantnoj dr Verini Gravenhorst. Moram da konstatujem da se primenjuju soﬁsticirane tehnike, visoke tehnologije informatičkih sistema u svakodnevnom radu, u čemu naša zemlja još zaostaje. Takođe sam zadivljena odličnom organizacijom rada, tačnošću, preciznošću i iznad svega savršenim skladom timskog rada, koji je u oblasti dečje kardiologije neophodan. Provela sam dosta vremena i s dr M. Štajnmecom i proširila svoje znanje vezano za indikacije i primenu magnetne rezonance (MR) u dijagnostici i praćenju kardioloških pacijenata. To je nova, neinvanzivna metoda koja je u nekim indikacijama preciznija i verodostojnija od ultrazvuka, a kod nas je u začetku. Posebno bih istakla dr Matijasa Ziglera, koji je prema meni bio veoma predusretljiv i postavio se kao ljubazan domaćin. Izuzetan je stručnjak u oblasti neonatalne i dečje kardiologije od koga sam puno naučila. Želim da se posebno zahvalim profesoru dr Pavlu Stankoviću, koji mi je svojom ljudskom veličinom, nesvakidašnjim profesionalnim ugledom, eminentnošću i cenjenošću među

Dr Mirjana Andrejević-Kri

kolegama, omogućio boravak i profesionalnu edukaciju u ovom čuvenom srčanom centru. Zahvaljujem se Dr Iliji Nenadiću, koji je bio predivan domaćin u Getingenu i koji me je svojim ličnim primerom mladog, uspešnog, cenjenog doktora, posvećenog nauci i struci, nadahnuo da i sama budem bolji lekar, takođe, profesoru Simi Nenadiću, duši od čoveka, koji se svakoga trenutka brinuo da mi ništa ne nedostaje i da se ne osećam kao stranac u tuđini i da mi boravak u Getingenu bude prijatan i ugodan. Na kraju, želim da se posebno zahvalim Vama lično kao neverovatnoj ženi, velikog srca na celokupnoj organizaciji mog boravka u Nemačkoj. Bez Vas ne bi bilo ovog neverovatnog iskustva zbog koga sam ja sada sigurno bolji stručnjak i bolji čovek. Hvala Vam.

GODINA VII BROJ 44. APRIL 2012.

111

N M K

1. ACS reperfuziona terapija - da li smo dovoljno naučili? Malo je terapijskih protokola koji su doneli toliku revoluciju u lečenju, kao što je reperfuziona terapija u lečenju bolesnika sa ACS. Pošto je ACS posledica okluzije koronarne arterije, odnos reokluzija - spasenje je logičan, ali nije dovoljno samo uspostaviti reperfuziju već je treba i održati. Patoﬁziološki ACS je stanje opasno po život izazvano rupturom aterosklerotičnog plaka sa posledičnom tromozom i regionalnom vazokonstrikcijom ugrožavanjem koronarnog protoka. Bol u grudima duže od 20 minuta i bez olakšanja posle NTG je glavni simptom ovog sindroma. Zato ECG može biti vrlo različit. ECG prezentacija je kriterijum za razlikovanje ACS sa ST elevacijom (STEMI) od ACS sa ST depresijom (NSTEMI).

Da li nam je potreban nacionalni plan za tretman akutnog koronarnog sindroma (ACS)

1.1. Praktični značaj ACS stratiﬁkacije Pouzdan dokaz da je rana reperfuzija optimalan način lečenja pacijenata sa ACS dobili smo rezultatima brojnih svetskih studija. Ovo predstavlja „zlatnu kliničku praksu“. Patološki supstrat STEMI je kompletna akutna koronarna okluzija, dok NSTEMI karakteriše koronarna subokluzija i ECG pokazuje stalnu ili prolaznu ST depresiju, i inverziju T talasa. Mogući su tipični anginozni bolovi bez ST prezentacije ili čak uz normalan ECG, što ne isključuje moguće postojanje ACS. Kliničko stanje bolesnika je najvažniji faktor za odlučivanje o terapijskom pristupu.

Rezime: Najadekvatniji tretman ACS sa elevacijom ST segmenta je primena reperfuzione terapije, perkutana koronarna intervencija (PCI), trombolitička terapija ili kombinacija ovih metoda. Cilj terapije je da se što pre otvori okludirani koronarni krvni sud i obezbedi protok krvi. Na ovaj način se smanjuje stopa smrtnosti i poboljšava dugoročna prognoza. Cilj međunarodne inicijative „stent za život“ je da pruži terapiju reperfuzije najvećem broju bolesnika sa ACS sa ST elevacijom. Samo koordinacija svih učesnika u sistemu zdravstvene zaštite jedne zemlje može da pruži rezultate.

Do We Need A National Plane For Treatment Of Acs 1 Milovanka Aleksić, 2Branka Terzić, 1Jadranka Stoisavljević, 3Ostojić M,4Snežana Ristić, 5Stoiljković G Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć Beograd, 2KCS Urgentna kardiologija, Beograd, 3Medicinski fakultet Beograd, 4Urgentni centar Hamar, Norveška, 5Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć Niš 1 City Emergency Institute Belgrade, 2CCS Urgent Cardiology, Belgrade, 3Medical faculty University of Belgrade, Serbia, 4Emergency center, Hamar, Norway, 5City Emergency Institute Niš, Serbia 1

Ključne reči: reperfuzija, PCI, tromboliza, reokluzija Abstract: The most adequate way of ACS with ST elevation treatment is application one of perspectives reperfusion therapy either percutaneous coronary interventions (PCI) either thrombolysis therapy or combination of both. The goal of reperfusion therapy is to open, as soon as possible, occluding coronary vessel and keep the ﬂow. In this way we are able to reduce mortality rate and improve long term prognosis. The aim of international initiative ¨ Stent for life¨ is to provide reperfusion therapy for the most patient with ACS with ST elevation. Only coordination of all participants in health care system of one country can provide results. Key words: reperfusion, PCI, thrombolysis, reocclusion.

Slika 1. Spektar ACS

2. Preduslov za uspeh reperfuzione terapije Prediktivni faktori za uspešnost reperfuzione terapije su: osoblje, vreme, dostupnost reperfuzione terapije. 2.1. Osoblje Preporuka za svaki zdravstveni sistem, je112

ste da ima svoj sistem implementacije principa i kriterijuma kontinuirane edukacije (zavisno od situacije i stepena razvoja). Lekari urgentne medicine treba da se dodatno edukuju i da imaju praktičnu obuku u specijalizovanim centrima za PCI. Stalni timski rad i saradnja sa drugim specijalistima su neophodni (urgentni kardiolog i kardiohirurg). Lekari urgentne medicine odlučuju koji je od raspoloživih tretmana reperfuzije najpogodniji za pojedinog bolesnika, na osnovu poslednjih preporuka Evropskog kardiološkog udruženja 2008 i dosadašnjih iskustava. 2.2. Prehospitalno vreme - 90 - 120 minuta od prvog medicinskog kontakta Terapijski uspeh ACS tretmana zavisi od trajanja okluzije. Procenat uspešnosti je veći i

broj komplikacija manji što je vreme okluzije kraće. Ako je odluka doneta na osnovu kliničkog stanja, ECG prezentacije i ako ne postoji mogućnost primene perkutane koronarne intervencije iz bilo kog razloga u narednih 90-120 minuta i nema kontraindikacija za trombolitike, treba odmah početi sa primenom farmakološke reperfuzione terapije. Uspeh trombolitičke terapije obrnuto je proporcionalan trajanju okluzije i starosti tromba. Vremenom tromb trpi morfološke i biohemijske promene. Zbog stabilizacije i retrakcije tromba ﬁbrinskom mrežom otpor trombolizi je veći i uspeh manji. 2.3. Dostupnost trombolitičke terapije Optimalan način lečenja bolesnika sa ACS je primena PCI ili trombolitičke terapije, ili nji-

N M K

hova kombinacija. Pokazalo se da je PCI najbolji izbor, ukoliko je dostupna i ukolko se izvodi u centrima sa obučenim osobljem i vrhunskom opremom. PCI je mehanička reokluzija okludlirane arterije, gde se tromb mehanički uklanja i potom postavlja stent. Pri donošenju ove odluke moramo uzeti u obzir vreme od prvog medicinskog kontakta do operacione sale, ali i vreme proteklo u transportu. Ako postoje kontraindikacije, hemodinamska nestabilnost, progresija akutne srčane insuﬁcijencije, ozbiljni poremećaji ritma, kardiogeni šok ili kod pacijenata posle reanimacije, PCI je metoda izbora. PCI je indikovana u lečenju bolesnika sa ACS sa ST depresijom ako imaju ponavljajući bol. 3. Šta je „stent za život“? Evropska asocijacija kardiologa u svojoj poslednjoj preporuci i nesumnjivo, kako i na koji način treba tretirati bolesnike sa ACS sa ST elevacijom ili ST depresijom. Ovo udruženje, prema sopstvenom istraživanju, da mnogi bolesnici dobijaju reperfuzionu terapiju u zemljama koje su opredeljene za mehaničku reperfuziju, jer one grade mnogo CPI centara. Na ovaj način smanjen je broj reinfarkta, ponovljenih hospitalizacija i dužina ležanja, a dugoročna prognpoza je poboljšana. Lideri u ovome su zemlje srednje Evrope, pre svega Francuska, dok su balkanske zemlje i Turska na dnu liste. Strahuje se da oko 50% ± 10 % u ovim zemljama i dalje ne dobija nikakvu reperfuzionu terapiju. „Stent za život“ je inicijativa EURO PCR (European Association for Percutaneous Cardiovascular Interventions) i radne grupe Evropske asocijacije za kardiologiju (European Cardiology Assdociation) za identifikaciju zemalja u kojima PCI nije u primeni u zadovoljavajućem broju zbog subjektivnih ili stvarnih razloga (nedostatak opreme, sala, obučenog osoblja). Nakon identiﬁkacije problema postavljaju se drugi ciljevi: 1 – neophodno je primeniti PCI kod najmanje 70% pacijenata, 2 – neophodno je da se uradi 600 intervencija na milion stanovnika godišnje, 3 – operacione sale moraju biti dostupne 24 sata 365 dana 4. Hitna pomoć - mesto u „stent za život“ programu Program se implementira na teritorije države Srbije i u njemu učestvuju Ministarstvo zdravlja i sva 4 klinička centra (Beograd, Niš, Novi Sad i Kragujevac), sa obučenim timovima, PCI jedinicama i u saradnji sa gradskim službama hitne pomoći. Očekujemo mrežu PCI centara koja će pokriti 0,5 miliona stanovnika.

Prema ovom programu i na osnovu novih saznanja, inovacija i promene pristupa, gradske službe HP, reorganizovale su se i načinile strukturne promene kako bi bile u mogućnosti da se uključe u proojekat i odgovore na sintagmu „Vreme je život“. Visoko profesionalna komunikacija sa pacijentom koji trpi bol u grudima, od prvog kontakta sa Call centrom, kroz prijem i distribuciju poziva lekaru u avionu, je osnova značaja HP u procesu. Na ovaj način je moguće skratiti prehospitalno vreme na optimum. Prehospitalno vreme deli se na dva dela. Prvi deo zavisi od bolesnika (jačina bola, prethodno znanje i iskustvo o bolesti, spremnost da se pozove pomoć), a drugi zavisi od službe HP i mora biti po strogim pravilima. Ovo vreme ne sme biti duže od 8-12 minuta (od prvog poziva do prvog medicinskog kontakta). Doktor iz Call centra prati pravila prijema poziva, prosleđuje koordinatoru, a ovaj dodeljuje poziv doktoru u avionu. Doktor u avionu, prema kliničkim znacima i ECG nalazu sa ST elevacijom ≥ 1mm u bar dva uzastopna odvoda, postavlja dijagnozu i odlučuje se za reperfuzionu terapiju. Na razumljiv način objašnjava pacijentu čitavu situaciju, posledice prihvatanja ili odbijanja saradnje, priprema pacijenta za terapiju izbora, stabilizuje vitalne znake sa ili bez farmakoloških sredstava i (ako je potrebno) poziva kardiologa u PCI i transportuje pacijenta u PCI, direktno na operacioni sto. Nema vremena za gubljenje. 5. Prehospitalna tromboliza, interventni program STREAM studija Rana farmakološka reperfuzija je drugi vid reperfuzione terapije. Koristan je kod svih bolesnika sa ACS sa ST elevacijom kod kojih nema mogućnosti za primenu PCI u prvih 90-120 minuta od prvog medicinskog kontakta. Gradske službe HP u Beogradu i Nišu su potpuno uključene u program interventne prehospitalne trombolize, u sklopu kliničke studije STREAM (Strategig Reperfusion Emergency After Myocardial Infarction) koja je u toku.

me važno za bolesnika koje zavisi od doktora. Donoseći odluku o terapijskom pristupu mora poštovati sve apsolutne i relativne kontraindikacije za primenu trombolize. U izboru, prednost imaju fibrin specifični trombolitici po izboru. Na ovaj način se zadovoljavaju zahtevi nacionalne strategije za sve pacijente, da budu podvrgnuti jednom ili drugom načinu reperfuzione terapije u čitavoj državi. Procena uspešnosti terapije vrši se na osnovu oporavka ST segmenta u 50% ECG sa najvećom elevacijom u narednih 60-90 min i uz kliničko poboljšanje stanja. Ako je terapija uspešna, pacijent se šalje na koronarografiju, ne pre 3’24 sata, ali svakako u toku hospitalizacije. Uporni bol u grudima i održavanje ECG promena su znak neuspele terapije. Ako nema znakova uspešnosti reperfuzije (ECG ili klinički) pacijenta treba što pre poslati u PCI centar. 6. ACS sa ST depresijom - koji su rizici? Svetske studije pokazuju da je broj pacijenata sa ST depresijom veći od onih sa ST elevacijom. Nema sumnje da je smrtnost veća kod bolesnika sa ST elevacijom (STEMI -ACS) -7% nego kod onih sa ST depresijom (NSTEMI-ACS) - 5%. Ali, posle 6 meseci brojke su drugačije. U posthospitalnoj fazi mortalitet je veći kod NSTEMI-ACS. Analize pokazuju da je u ovoj heterogenoj grupi starijih bolesnika bilo mnogo udruženih bolesti pored ishemične koronarne bolesti. Za razliku od STEMI, gde su simptomi i znaci bili prisutni za vreme i odmah posle ataka, kod NSTEMI poremećaji su mogli biti prisutni danima i nedeljama posle toga. Treba naglasiti i podvući da su ovi pacijenti izazov za sve lekare, a posebno lekare HP. Konačno, odluka da se dijagnostičke procedure završe koronarografijom je razuman strateški potez prehospitalnog primarnog medicinskog tima. Ovim faznim delovanjem moguće je prevenirati sve komplikacije i sprovesti sve potrebne procedure kod svih bolesnika koji su tražili pomoć, pretopstavka - u NSTEMI-ACS. 6.1. Odluka? Pri donošenju odluke važno je sledeće: • prethodno stanje (lična i porodična anamneza), • kliničko stanje (trenutni nalazi, prvi utisak o stanju bolesnika), • ECG nalaz (ST prezentacija sa eventualnim drugim poremećajima)

Slika 2. Reprfuziona terapija kod bolesnika sa STEMI

Na ovaj način doktor HP izbegava sve centre koji nemaju PCI, Urgentni centar, gubljenje vremena u administraciji i racionalizuje vre-

Za ne duže od 10 minita, doktor mora da postavi 1 od 3 radne dijagnoze, da odredi TIMI skor rizika, i da odluči koju će terapiju primeniti farmakološku ili nefarmakološku, za svakog bolesnika individualno: 113

N M K

STEMI sa hitnom reperfuzijom (visok rizik) NSTEMI –ACS (umeren rizik), ACS (akutni koronarni sindrom nizak rizik). Prognostički faktori starost >65 >3 faktora

poen Deﬁnicija 1 1

*porodična anamneza *Hypertensija *Hypercholesterolemia

Aspirin u terapiji poslednjih 7 dana

*Diabetes *pušenje

Poslednji anginozni 1 bol

>2 anginozni bol u poslednjih 24 sata

Povećani srčani enzimi

Povećani nivo troponina ili CK—MB

ST promene> 0,5mm

*ST depresija >0,5mm

*ST elevacija>0,5mm kraće od 20 min = ST depresija velikog rizika high risk

Prethodno dokazana 1 stenoza> 50%

*ST elevacija>1mm duže od 2 min = terapija kao kod STEMI Riik ostaje iako je uzrok nepoznat

Slika 3.TIMI RISK Score

TIMI Score Rizik pojave izračunavanje neželjenog dogadjaja u manje Nivo rizika od 14 dana 0 -2

5 –8%

3-4

13- 20%

Nizak Umeren

5-7

26-41%

visok

Neželjeni događaji su: smrt, novi AIM, reinfarkt, indikacije za hitnu revaskularizaciju. Hitni invazivni tretman je motoda izbora kod pacijenata sa visokim rizikom. Dvostruka antiagregaciona terapija sa antikoagulantnom terapijom i planiranje rane invazivne dijagnostike i tretmana su pristup preporučen kod NSTEMI-ACS sa umerenim rizikom. „Timing“ - izbor najboljeg vremena za ranu invazivnu dijagnostiku i lečenje. Najbolji rezultati su ako se pacijent dijagnostikuje i pošalje u PCI jednicu u 12-24 114

sata. Obrazloženje ove odluke je na osnovu kliničko stanja, zbog ponovljenih koronarnih napada mogućnosti sprečavanja ranih i kasnih komplikacija i bolje dugoročne prognoze. Pacijenti sa udruženim bolestima kao što su: hronična opstruktivna bolest pluća, hronična bubrežna insuﬁcijencija, koje nisu posledica ishemijske bolesti, neregulisani dijabetes ili bilo koja maligna bolest - nisu kandidati za ranu invazivnu dijagnostiku i tretman. Konzervativni tretman treba primeniti kod pacijenata sa niskim rizikom za ACS prema TIMI skoru. 7. Ključna pravila 7.1. Stratiﬁkacija urgente medicine – značaj i smisao Cilj urgentne medicine da zbrinjava sva hitna stanja bez obzira na etiologiju. Treba je podeliti na primarni, sekundarni i tercijarni nivo. - Primarni nivo treba da bude dobro organizovana, održiva, tehnički dobro opremljena medicinska pomoć na teritoriji države, od zdravstvene stanice do institucionalnog nivao. Nikako ovaj nivo nije deo primarne zdravstvene zaštite po ostalim karakteristikama. - Sekundarni nivo – se sastoji od regionalnih kliničkobolničkih PCI jedinica (tretman je neinvazivna hitna dijagnostika i klasična terapija), - Tercijarni nivo - sastoji se od regionalnih i republičkog kliničkog centra sa opremljenim PCI jedinicama za hitnu invazivnu dijagnostiku i tretman. Jedan PCI treba da pokrije 0,5 miliona stanovnika. Na primer - UF Research Clinique-Pole de Urgence-SAMU reginal de Lille (SHRU Lille) sa Prof.E.Wiel Dg Goldstein, na čelu. 7.2. Formiranje nacionalnbog komiteta za ACS Inicijativa „Stent za život“ treba da preraste u nacionalni komitet sa aktuelnim predsednikom države na čelu, a članovi bi bili: zdravstvene institucije, predstavnici gradske i republičke vlasti, predstavnici farmaceutske industrije, medija. Uloga članova, u skladu sa pozicijom, je da rešavaju eventualne probleme. Brigu o ACS bolesnicima treba sprovoditi na teritoriji cele države na isti način, prema preporukama. Na ovaj način je moguće postići cilj - veći postotak bolesnika koji se podvrgavaju jednom od načina reperfuzione terapije. Dakle, u budućnosti stare rezultate Ekspertskog tima za 2007. (Serbian Republic ACS Expert Team for 2007) 1 - 19% pacijenata podvrgnuto PCI 2 - 33% dobilo najmanje jedan oblik trombolitičke terapije, 3 - 48% je bilo lišeno bilo koje vitalne terapijske procedure. 7.3. Razvoj infrastrukture i mreže PCI jedinica Mreža PCI jedinica obuhvata regionalni urgentni centar, ne PCI centre i PCI centre i po-

kriva 0,5 miliona stanovnika. Ovako formirani PCI centri su imperativ svakodnevne prakse. Većina PCI, oko 850 godišnje uradi se u Kliničkom centru Srbije. Ima 9 PCI centara u Srbiji, od kojih 3 rade 0-24h, tokom 365 dana u godini. 7.4. Nacionalni registar kontrole kvaliteta Formiranjem nacionalnog registra ACS za kontrolu kvaliteta je jedini način da se prikupe prave informacije o novodijagnostikovanim, njihovom tretmanu i pitanjima terapije. Na osnovu toga, moći ćemo da analiziramo kvalitet, eﬁkasnost zdravstvene zaštite, i da preduzmemo mere za poboljšanje. Uvođenje PCI u svakodnevnu praksu nije moguće bez integrativnog povezivanja urgentne medicine na svim noivoima, Ministarstva zdravlja, Fonda za zdravstveno osiguranje i Nacionalne kardiološke asocijacije u jedinstveni sistem. 7.5. Podrška medija Projekat ne može biti ostvaren bez skretanja pažnje na prevenciju, i edukaciju stanovništva da prepozna nestabilnu anginu pectoris i znake infarkta srca. U takvim situacijama je jako važno znati kome se, kako i zašto obratiti za pomoć. 8. Zaključak Trombolitička terapija smanjuje stopu rane smrtnosti kada se primenjuje 7-12h posle pojave simptoma. Pacijenti sa kontraindikacijama za trombolitičku terapiju imaju veći morbiditet i mortalitet, tako da se primarna PCI uspešno može obaviti kod ovih bolesnika. Rana mehanička reokluzija (PCI) ili farmakološka reperfuzija treba da bude primenjena sa kliničkim znacima ACS STEMI u roku od 12 h posle pojave simptoma i kod perzistentne elevacije ST segmenta na ECG. Generalno je prihvaćeno da se razmatra PCI ako postoje klinički i/ili ECG dokazi, čak i ako su simptomi počeli pre više od 12 sati. Tačno vreme pojave simptoma je često nejasno. Medjutim, nema konsenzusa o tome, da li treba primeniti PCI ako je od pojave simptoma proteklo više od 12 sati, u odsustvu kliničkih znakova i bez promena na ECG. Reference 1. Andersen HR, Nielsen TT, Rasmussen K, Thuesen L, Kelbaek H, Thyssen P, Abilgaard U, Pedersen F, Madsen JK, Grande P, Villadsen AB, Krusell Lr, Haghgelt T, Lomholt P, Husted SE, Vigholt E, Kjaergard HK, Mortensen LS. A Comparison of coronary angioplasty with ﬁbrinolytic therapy in acute myocardial infarction. N Engl J Med349:733-724; 2003 2. Bassand JP, Hamm CW, Ardissino D, Boersma E, Budaj A, Fernandez-Aviles F, Fox KA, Hasdai D, Ohman EM, Wallentin L, Wijns W. Guidelines for the diagnostic and treatment of non-ST-segment elevati-

N M K

on acute coronary syndromes. Eur Heart J. 28:1598;1660;2007. Dalby M, Bouzamondo A, Lechat P, Montalescot G. Transfer for primary angioplasty versus immediate thrombolysis in acute myocardial infarction: a meta-analysis. Circulation108:1809-1814;2003. Danchin N, Coste P, Ferrie’res J, Steg PG, Cottin Y, Blanchard D, Belle L, Ritz B, Kirkorian G, Anﬁoi M, Sans P, Charbonnier B, Eltchaninoff H, Gue’ret P, Khalife K, Asseman P, Puel J, Goldstein P, Cambou JP, Simon T, for the FAST-MI Investigators. Comparison of Thrombolysis Followed by Broad Use of Percutaneous Coronary Intervention for STSegment-Elevation Acute Myocardial Infarction Data From the French Registry on Acute ST-Elevation Myocardial Infarction (FAST-MI). Circulation118:268-76;2008. Kastrati A, Mehilli J, Nekolla S, Bollwein H, Martinoff S, Pache J, Schuhlen H, Seyfarth M, Hawaz M, Neumann FJ, Dirschingeer J, Schwaiger M, Schoming A. A randomized trial comparing myocardial salvage achieved by coronary stenting versus balloon angioplasty in patients with acute myocardial infarction considered ineligible for reperfusion therapy. J Am Coll Cardiol43:731-741;2004. Kalla K, Christ G, Karnik R, Malzer R, Norman G, Prachar H, Schreiber W, Unger G, Glogar HD, Kaff A, Laggner AN, Maurer G, Mlczoch J, Slany J, Weber HS, Huber K, Bienna STEMI Registry Group. Implementation of guidelines improves the standard of care: the Viennese registry on reperfusion strategies in ST-elevation myocardial infarction (Vienna STEMI registry). Circulation113:2398-2405;2006. Keeley EC, Grines CL. Primary coronary intervention for acute myocardial infarction. JAMA291:736-739;2004. Van de Werf, Bax J, Betriu A, at al. Management of acute myocardial infarction in patients presenting with persistent ST-segment elevation: the Task Force on the Management of St-Segment Elevation Acute Myocardial Infraction of the European Society of Cardiology. Eur J Heart29:2909-2945;2008. Widimsky et al. Reperfusion therapy for ST elevation acute myocardial infarction in Europe: description of the current situation in 30 countries. Eur Heart J Nov 19. 2009 (Epub ahead of print).

Prikazan na JUSK, 2011, objavljen u “Medikusu”, februar, 2012.

Uticaj medijskih informacija na prevenciju bolesti How Media Information Affect Prevention of Disease Dr sc. med. Slavica Žižić-Borjanović

Rezime: Savremeni čovek živi u svetu koji poznaje uglavnom posredstvom medija. Informacije uglavnom dobija „iz druge ruke”. Mediji, sredstva javnog informisanja (štampa, radio, televizija, internet) u različitom obimu pokrivaju naš medijski prostor. Mediji su moćni jer, ulazeći u svaki dom u svakodnevnim prilikama, mogu da povećaju nivo znanja stanovništva, da osnaže formiranje stavova i mišljenja ili podstaknu pojedinca na njihovu promenu. Ovo je naročito važno za teme o prevenciji bolesti. Mediji danas više ne prezentuju stvarnost, već je kreiraju. U odnosu na medije i njima posredovane informacije postavlja se pet ključnih pitanja: Ko saopštava? Šta saopštava? Kojim putem? Kome? Sa kojim učinkom? Štampa je tradicionalno sredstvo masovnih komunikacija i svojim informacijama o načinima sprečavanja bolesti može dati veliki doprinos očuvanju zdravlja naroda. Televizija je danas najmoćniji medij. Najbrži je i najvažniji izvor informacija, „prozor u svet”. Izraz oblikovanje pogodan je za shvatanje procesa nastanka informacija i „plasiranje” u medije. Izveštavanje ne sme da sadrži senzacionalističke i skandalozne činjenice. Takođe, ne sme biti pojednostavljenog i površnog pisanja o ozbiljnim temama. Informacije treba da budu precizne, odmerene, razumljive, bez nepotrebne upotrebe stranih reči, da potiču od stručnih autoriteta i iz zvaničnih izvora. Neproverene informacije nanose veliku štetu, zastrašuju i zbunjuju stanovništvo i mogu da izazovu psihozu straha i panike. Ovo naročito važi kod pojave do tada nepoznatih bolesti. Kontradiktorne, netačne, tendenciozne informacije, cenzura, senzacionalistički naslovi i sadržaji doprinose da informacije izazivaju odbojnost, nevericu i preispitivanje. Precizne, odmerene informacije iza kojih stoje stručni autoriteti pružaju osećaj sigurnosti, usvajaju se i ostvaruju pozitivan efekat. Uloga medija u prevenciji bolesti je nesporno značajna, ali se teško može proučiti njihova pojedinačna, nezavisna uloga na formiranje ponašanja pojedinca koje vodi zdravlju. Medijske informacije se moraju pratiti neprekidno i dugoročno, a efekat istraživati u odnosu na porast znanja i razumevanja određenog problema i donošenje odluka u vezi sa vlastitim zdravljem. Najčešće se radi o kumulativnom uticaju različitih medija kroz duži vremenski period. U prevenciji bolesti poseban značaj imaju akcije za sprečavanje ili iskorenjivanje određenih bolesti koje se moraju voditi promišljeno, dugoročno i pratiti svim raspoloživim medijima zbog njihove različite dostupnosti. Ključne reči: zdravlje, mediji, informacije, prevencija bolesti Summary: Our knowledge of the contemporary world comes mainly from the media; we get most of our information indirectly. The information media (the press, radio, TV, the Internet) cover our media environment to a diverse extent. The media are very powerful: their access to every household means that they can increase knowledge, galvanize formation of attitudes and opinions and encourage individuals to apply them. This is particularly important in respect of the prevention of disease. The media no longer present reality – they create it. Five key questions may be posed about the media and the information they purvey: Who reports? What is reported? How is it reported? To whom? With what effect? The printed media are the traditional means of mass communication and can provide a major contribution to public health providing the information on prevention of diseases (about ways to prevent disease). But the most powerful medium today is television – the fastest and most important source of information, ‘a window into the world’. The term shaping is suitable for comprehending the process of generating information 115

N M K

and ‘marketing’ it. Media reporting may not contain sensationalist and scandalous facts. Furthermore, there must not be oversimplification and/or superficial coverage of serious topics. Information must be accurate, measured, comprehensible, and free of superfluous foreign phrases and words, based on official sources and authorities in their respective fields. Unverified information does great damage, frightens and confuses its consumers, and may even cause fear and panic. This is particularly evident when hitherto unknown diseases appear. Contradictory, inaccurate and biased reporting, censorship and sensation-seeking headlines and content help information to cause repulsion, disbelief and reappraisal. Accurate and measured reports backed by expert authority provide a feeling of security; they are accepted and welcomed and achieve a positive effect. There is no doubt that the role of the media in the prevention of disease is important, but it is difficult to evaluate their individual, independent effect on the behavior of individuals adopting healthy lifestyles. Media information need to be monitored constantly and in the long term and its effects investigated in relation to the increase of knowledge and understanding of a given problem and the adoption of decisions on one’s own health. Most often we are dealing with the cumulative effect of different media in a long period of time. Especially important in the prevention of disease are actions aimed at preventing or eradicating certain diseases which must be conducted in a prudent, longterm manner and monitored by all available media due to their different accessibility. Key words: health, medias, information, disease prevention

Uvod Medicina je stara koliko i čovečanstvo. Omnium artium medicina noblissima – od svih umetnosti medicina je najuzvišenija, govorili su stari Latini. Borba za zdravlje naroda po deﬁniciji SZO-a iz 1999. godine je: „Nauka i umetnost prevencije bolesti, produžavanje života i unapređenje zdravlja putem organizovanih napora društva”. Medicina je na visokom mestu u sistemu društvenih vrednosti bez obzira na kulturne, civilizacijske razlike i istorijske okvire pojedinih sredina. Pod snažnim je uticajem socijalnih odnosa i prilika, te je kao primenjena biološka nauka istovremeno i najdruštvenija prirodna nauka. Pri tome je nerazdvojna povezanost zdravstvene kulture pojedinih naroda sa materijalnim i duhovnim prilikama u kojima su živeli u prošlosti i koje postoje u sadašnjosti tog naroda (1). Hipokrat je napisao da mlad lekar mora znati što drugi lekari pre njega otkriše, ispitaše i zasnovaše, a još se u antičkoj grčkoj medicini preporučivalo da bolesniku treba pomoći kako bi umro mlad ali što kasnije. Zdravlje je osnovno ljudsko pravo i ne može se meriti sa materijalnim dobrima. Očuvanje zdravlja, produženje životnog veka, obezbeđenje najkvalitetnijeg mogućeg života za najduže vreme najvažniji je cilj medicine kroz vekove njenog postojanja. Smatra se da je kvalitet života merilo ishoda svakog medicinskog tretmana i ocena vrednosti svake zdravstvene zaštite. Danas se medicinska nauka vraća na nivo ćelije i o bolestima govori kao o bolestima molekula. S pravom se može reći da je život igra proteina, a životne pojave svedene na svet molekula postaju temelj razumevanja i intervencija u medicini. Tako se maligne bolesti danas nazivaju bolestima gena. Biološki, hemijski i ﬁzički agensi deluju na čovečiji organizam počev od prenatalnog perioda. Kombinovani sa nasle116

đenim osobinama u speciﬁčnim ekonomskim i društvenim prilikama tokom života mogu da uzrokuju bolesti koje objedinjene za celu populaciju čine svojevrstan zdravstveni karton nacije. Čak i danas su među novim, do sada nepoznatim bolestima, još česte i infektivne bolesti. Nekadašnje morije, pandemije i karantini nisu iščezli. Bolesti uzrokovane novim uzročnicima predstavljaju savremene morije čovečanstva. Otkrivaju se bakterije sa velikom virulencijom i rezistencijom na antimikrobna sredstva i nove infektivne bolesti (parazitarne, virusne i bolesti uzrokovane prionima). Podsetimo na SARS (ozbiljan akutni respiratorni sindrom), Krojcfelt– Jakobovu bolest (bolest ludih krava), ptičji grip i druge. Otkrivanje uzročnika i puteva širenja, spravljanje vakcina, lečenje i informisanje stanovništva novi su zadaci zdravstva u svetu. Takođe, masovne nezarazne bolesti šire se u vidu epidemije, izazivaju visoki morbiditet, invaliditet i smrtnost u svim delovima sveta. Među njima posebno su česte kardiovaskularne i maligne bolesti. Danas u svetu postoji snažan trend razvoja hemije polimera i proučavanja uticaja na čovekovo zdravlje. U savremenoj medicini su u širokoj primeni cevčice, proteze i mnogo toga drugog sačinjenog od polimera, a koristi se za dijagnostiku i lečenje. Sa razvojem polimera rastu i znanja o njihovom štetnom uticaju i u budućnosti će se pokazati koliki je pravi uticaj ovih materija na čovekovo zdravlje. Sve prisutnije je pojačano prirodno ultravioletno zračenje i druge vrste nejonizujućih zračenja, zagađenje vode, vazduha i zemljišta, čovekove životne i radne okoline. Sve ovo negativno utiče na zdravlje ljudi. Pored toga, savremeni ratovi donose sobom veliku opasnost po zdravlje zbog primene oružja koja trenutno ili trajno ugrožavaju čoveka i živi svet. Ona do-

nose zabrinjavajući porast povređivanja i maligniteta i imaju velike posledice na psihičko zdravlje. Migracija stanovništva, nezaposlenost, siromaštvo, neminovno uzrokuju i psihičke tegobe značajnog dela populacije i uzrokuju postraumatski stres sindrom. Na kraju ovog kratkog uvoda da ukažemo na malo poznatu činjenicu da je naš prvi doktor Jovan Apostolović 1757. godine doktorirao u Jeni sa temom na latinskom jeziku: „Ispitivanje načina na koji afekti duše deluju na telo” što je prvi naučni rad o stresu u nas (2). Mediji Savremeni čovek živi u svetu koji poznaje uglavnom posredstvom medija. Informacije uglavnom dobija „iz druge ruke”. Mediji, sredstva javnog informisanja (štampa, radio, televizija, internet) u različitom obimu pokrivaju naš medijski prostor. Deﬁnišu se kao putevi kojima poruka stiže do primalaca, bilo da dolazi vizuelno, auditivno, njihovom kombinacijom ili kao pisani tekst (3). Mediji su moćni jer ulazeći u svaki dom u svakodnevnim prilikama mogu da povećaju znanje stanovništva, da osnaže formiranje stavova i mišljenja ili podstaknu pojedinca na njihovu promenu (4). Međusobno se razlikuju veličinom obuhvata stanovništva, načinom prenošenja poruke, mogućnostima njenog ponavljanja, dužinom poruke, snagom prezentacije, mogućnostima za postojanje povratnog toka i drugim.. Uobičajeno je da se očekivanja od medija ustroje ovim redom: radio događaj najavljuje, televizija ga prikazuje, a štampa komentariše. Radiom se brzo prenose poruke i pokriva veliki deo populacije, televizija daje sliku i može detaljnije da razradi informaciju, a štampa u vidu dnevnih listova donosi više detalja, povezuje stare i nove informacije, donosi relevantna mišljenja. Revijalna štampa daje još brojnije detalje zdravstvenih informacija u vidu rubrika dokumentujući ih. U našoj zemlji postoje brojni mediji svih vrsta. Pojedini od njih imaju dugu tradiciju i prepoznatljivi su na širem geografskom prostoru. Tako je među dnevnim listovima „Politika” započela drugi vek izlaženja (1904), a među elektronskim Radio televizija Beograd je ovih dana obeležila pola veka emitovanja programa (1958). Podsetimo da su od starinskog načina izveštavanja ostala javna predavanja koja su odigrala značajnu ulogu u našoj prošlosti u oblasti medicine, a objavljivanje vesti i naredbi dobošara po ulicama varošica i gradova kao što je daje se na znanje narodu zauvek je otišlo u muzej istorije. Štampa je tradicionalno sredstvo masovnih komunikacija i svojim informacijama o načinima sprečavanja bolesti daje veliki doprinos očuvanju zdravlja naroda. Šaroliki izbor štampe (dnevne, nedeljne i mesečne) pruža široku paletu informacija iz svih oblasti društvenog života, pa tako i iz oblasti očuvanja zdravlja.

N M K

Posebno je pogodna za analizu sadržaja po različitim oblastima i istovremeno se povratno kroz sliku analize pojedinih sadržaja daje i „slika društva” u odnosu na njih. Analiza štampe o zdravstvenim temama najprimenljivija je na visokotiražne dnevne listove i obuhvata samostalne članke, rubrike i feljtone. Televizija je danas najmoćniji medij. Brz je i najvažniji izvor informacija, „prozor u svet”, a teme o zdravlju i bolesti zastupljene su u redovnom jutarnjem programu, specijalnim emisijama i onim posvećenim medicini. Međutim, na televiziji je malo životnih priča vezanih za zdravlje pojedinca bilo gde da živi, u selu ili gradu, pa gledaoci u tim emisijama najčešće ne mogu da pronađu sebe. Lokalne televizije su zato u prednosti jer se pomoću njih ostvaruje čvršća veza između stanovništva i medija i pojedinac se lakše identiﬁkuje sa akterima televizijskih programa. Podsetimo da je u preventivnoj medicini odavno shvaćeno da se knjiga mora dodvoriti narodu da bi je pročitao, razumeo i prihvatio poruku. Tako je i sa medijima. Informacije Mediji danas više ne prezentuju stvarnost već je kreiraju. U odnosu na medije i njima posredovane informacije, postavlja se pet ključnih pitanja: 1. Ko saopštava? 2. Šta saopštava? 3. Kojim putem? 4. Kome? 5. Sa kojim učinkom? (5) Reč informacija potiče od latinske reči informare (oblikovati) a označava obaveštenje, podatak, saopštenje, izveštaj (6). Još iz vremena Aristotela, Demostena i Cicerona razvijalo se oblikovanje govora i teksta. Upravo je izraz oblikovanje pogodan za shvatanje procesa nastanka i „plasiranja” informacija u medije. Nameće se pitanje kakve karakteristike treba da imaju informacije i izveštavanje. Ovde nas interesuje oblast medicine i teme o prevenciji bolesti. Pre svega, izveštavanje ne sme da sadrži senzacionalističke i skandalozne činjenice. Takođe, ne sme biti pojednostavljenog i površnog pisanja o ozbiljnim temama. Preostaje da informacije treba da budu precizne, odmerene, razumljive, bez nepotrebne upotrebe stranih reči, da potiču od stručnih autoriteta i iz zvaničnih izvora. Neproverene informacije nanose veliku štetu, zastrašuju i zbunjuju stanovništvo i mogu da izazovu psihozu straha i panike. Ovo naročito važi kod pojave do tada nepoznatih bolesti. Kontradiktorne, netačne, tendenciozne informacije, cenzura, senzacionalistički naslovi i sadržaji doprinose da informacije izazivaju odbojnost, nevericu i preispitivanje. Precizne, odmerene informacije iza kojih stoje stručni autoriteti pružaju osećaj sigurnosti, usvajaju se i tako ostvaruju pozitivan efekat.

Stanovništvo je heterogeno po interesovanju i životnom standardu, ali je prirodno da svi imaju zajednički cilj – zdravlje. Poruke koje se odnose na zdravlje i zdrav način življenja imaju za cilj formiranje pozitivnih stavova i mišljenja sa poželjnim efektom na zdravlje, sprečavanje bolesti. Sadržaji informacija treba da su jasni, poučni, zanimljivi i aktuelni, ne suviše stručni, sa tačnim podacima a njihove poruke jasne, adekvatne, primenjive i bliske shvatanjima ljudi kojima se mediji obraćaju. Značenje nekih često upotrebljavanih reči u medijima Stara je izreka: Da bismo o nečemu razgovarali najpre mi deﬁnišite pojmove. Moraju se izabrati prave reči kojima se pojmovi označavaju i pri običnom razgovoru, a mnogo više u medijima, za javno informisanje. Analiziraćemo neke od najčešće upotrebljavanih reči vezanih za preventivne teme. U toku 2007. godina kod nas je objavljeno više naslova značajnih rečnika, retkih izdanja u našem narodu. Rečnici olakšavaju snalaženje u mnoštvu termina i daju precizne odgovore na jezičke nedoumice. Tako je objavljen rečnik srpskog jezika (7), stranih reči i izraza (6), kao i medicinski rečnik: englesko-srpski, odnosno srpsko-engleski (8). Medijske informacije iz zdravstva često sadrže izraze kao što su prevencija, promocija i kampanja. Ako želimo da analiziramo uticaj informacija iz medija moramo najpre analizirati pojmove koji se za tu svrhu koriste. Ne mogu informacije izazvati pozitivan efekat ako za pojmove nisu korišćene reči koje ih najtačnije određuju. Prevencija (lat. preventio) podrazumeva postupke koji se preduzimaju da bi se nešto sprečilo, predupredilo. Vezano za zdravlje prevencija označava aktivnosti za čuvanje zdravlja, sprečavanje nastanka bolesti. Zdravlje je najveće bogatstvo, nije roba, ne može se kupiti niti prodati. Zdravlje može biti poboljšano ili pogoršano. Promocija (lat. promotio) ima više značenja: unapređenje u vojsci u viši čin, javno priznanje tutule doktora nauka, predstavljanje npr. knjige ili skup marketinških aktivnosti nekog proizvođača kojim se tržište upoznaje sa novim proizvodom. Kod pokretanja preventivnih akcija u zdravstvu treba promišljeno odabrati naziv akcije da bi ona imala značenje koje odgovara onome što se akcijom želi postići. Navodimo negativan primer. Naziv Promocija zdravlja u zajednici ne znači ništa a danas se široko koristi. Otuda je neophodno pre raspravljanja o nekom medicinskom pitanju najpre brižljivo odabrati pojmove. Reč kampanja potiče iz francuskog (campagne) a osnovno značenje je bitka. Označava npr. vojnu akciju tipa vazdušnog napada (bombardovanje) ali i izbornu kampanju i intenzivnu pripremu za ostvarivanje nekog važnog zadatka.

Ovako raznolika značenja reči kampanja podstiču nas na pomisao da se ova reč kada se govori o aktivnostima u zdravstvu možda zameni adekvatnijom rečju, npr. akcija. Preventivne akcije kod nas uglavnom su dugotrajne u cilju da se nešto spreči, suzbije, iskoreni i zahtevaju veliki napor i organizaciju aktivnosti. Uticaj medijskih informacija Društvena uloga medija je da informiše, interpretira, obrazuje, socijalizuje, odmori i zabavi. Informacije u medijima koje se odnose na očuvanje zdravlja, odnosno sprečavanje nastanka bolesti, imaju za cilj pozitivan efekat kroz ponašanje pojedinaca i grupa kojima su namenjene. Danas je sve izraženija potreba za saznanjima o medijima i njihovom uticaju na one kojima se obraćaju – čitaoce, slušaoce i gledaoce. Sve je veća konkurencija medija i broj osoba koje čine auditorijum, pri čemu se njihova interesovanja i ukusi menjaju. Pojedinci primaju informacije, slušaju, gledaju, razumeju ili ne razumeju, pamte i koriste promenom ponašanja i navika ili reaguju odbacivanjem primljenih poruka. Koliko će medijskih informacija i kako biti usvojeno zavisi od prosvećenosti, navika, sredine, objektivnih okolnosti, materijalnog stanja, moći prosuđivanja, stepena obrazovanja, podrške i drugog. Informacije i poruke o čuvanju zdravlja deluju kratkoročno ili dugoročno, ali se rezultati iskazuju kroz stanje zdravlja, njegovo očuvanje ili pojavu bolesti pojedinca ili grupe. Mediji (uz određena ograničenja uključujući pre svega jednosmernost i posrednost komunikacija) imaju jednu nespornu vrednost: masovnost populacije kojoj se obraćaju u kratkom vremenskom periodu a koja u interpersonalnim oblicima komunikacije nedostaje. Zdravlje naroda, uopšte, ispituje se u odnosu na pojavu i učestalost pojedinih jasno definisanih stanja i bolesti, prebrojavanjem jasno definisanih kliničkih entiteta koje čine pojedine bolesti. Odavno je zaključeno da se istraživanje zdravlja naroda mora staviti pod statistički mikroskop. Prof. Karl Pirson (Carl Pearson, 1857–1936), čuveni statističar, govorio je: Bolest i zdravlje, snagu i slabost, inteligenciju i stupidnost, zdrav duh i duševne bolesti valja proučavati. Njih ne smemo proučavati praznim rečima, već ih moramo uzeti pod statistički mikroskop, ako hoćemo da saznamo zašto se narodi dižu i propadaju, ako hoćemo da vidimo da li naš narod napreduje ili nazaduje. Istraživanja u populaciji donose saznanja o ponašanju, interesima, navikama, željama, ukusima i mnjenju onih do kojih mediji, odnosno njihove poruke, dopiru. Isto toliko je važno da se sazna da li i u kolikoj meri poruke koje mediji prenose utiču na promene stavova i ponašanja. Posebno je važna uloga medija za decu i mlade. Mediji pružaju mladom naraštaju gotove modele ponašanja, tako što jedne afirmišu a druge dezavuišu. Zbog manje sposobnosti da kritički 117

N M K

vrednuje medijske sadržaje svako društvo smatra ih osetljivom populacijom i budno pazi kakav je moguć uticaj medija na njih. Uloga medija u prevenciji bolesti je nesporno značajna ali se teško može proučiti njihova pojedinačna, nezavisna uloga na formiranje ponašanja pojedinca koje vodi ka zdravlju. Medijske informacije se moraju pratiti neprekidno i dugoročno, a efekat istraživati u odnosu na porast znanja i razumevanja određenog problema i donošenje odluka u vezi sa vlastitim zdravljem. Najčešće se radi o kumulativnom uticaju različitih medija kroz duži vremenski period. U novije vreme novinari dokumentacionih odeljenja novinskih agencija formiraju press clipping – dokumentaciju objavljenih članaka i vesti. Svi članci najpre se svrstavaju u nekoliko osnovnih tema koje obrađuju, a zatim svaka oblast po odrednicama koje sadrži originalne isečke članaka. Tako se može analizirati broj članaka po odrednicama, struktura i obim, odnosno broj novinskih stubaca, struktura naslova, ilustracije i drugo. Poređenje ovako dobijenih informacija sa ispitivanjem čitalačke publike, naročito kroz duži vremenski period, može dati vredne rezultate o uticaju medija na promenu stavova i ponašanja u odnosu na očuvanje sopstvenog zdravlja i izbegavanje nastanka bolesti. Da bi se postigao pozitivan efekat medijskih informacija vrlo je značajna prethodna priprema sadržaja, načina interpretacije, dužina informacije, prilagođenost medicinskih izraza i drugo. Zato se podrazumeva zajednički rad novinara i stručnjaka za određenu oblast, temu „novinarske priče” a kod svakog teksta koji sadrži razgovor sa sagovornikom neophodna je autorizacija teksta. Mnoge zarazne i masovne nezarazne bolesti su preventabilne. Zna im se uzročnik ili faktori rizika, putevi širenja, posledice po zdravlje, za mnoge zarazne bolesti postoje vakcine kao obavezne ili u odnosu na izloženost, neke bolesti su povezane sa rizičnim ponašanjem i štetnim navikama, neke su bolesti zavisnosti. Zavidan nivo znanja medicinskih radnika o ovim bolestima je garancija da će i informacije u medijima (ukoliko potiču od relevantnih sagovornika i zvaničnih izvora) biti dragocene ako se probiju do onih kojima su namenjene. Ako se medijski prostor kvalitetno i dugotrajno pokriva i ostvari zavidna čitanost, slušanost i gledanost s pravom se može očekivati i pozitivan efekat. Ovakvo masovno, promišljeno i dugotrajno informisanje stanovništva o nekoj zdravstvenoj temi vremenom postaje obavezni deo sadržaja informativnog prostora. Sadržaji se moraju vremenom obnavljati, navoditi stečena iskustva i iznositi efekti informacija na ponašanje stanovništva u prevenciji bolesti. Ako se radi o televiziji kao mediju najava emisija sa ovakvim sadržajima mora biti vidno istaknuta, da su emisije zastupljene u zavidnom broju, termini emitovanja prilagođeni svakodnevnim aktivnostima i mogućnostima za praćenje, medicinski radnici treba da su 118

motivisani i edukovani da govore o zdravlju i zdravom načinu življenja jezikom razumljivim najširem krugu gledalaca. Programska šema radio i televizijskih emisija koje su vremenski nedostupne auditorijumu uzrokuje da mediji unapred gube bitku za uticaj na ponašanje i mišljenje slušalaca i gledalaca. Dobro osmišljene, snimljene i prilagođene emisije sa prepoznatljivom pričom iz svakodnevog života dale bi značajan doprinos. Ponovnim emitovanjem na televiziji ili na drugi način vršila bi se višestruka distribucija znanja i informacija istovremeno velikom broju ljudi u različitim sredinama. Visok stepen upamćivanja sadržaja poruke i korektna interpretacija mogu dovesti do promena ponašanja pojedinaca u pozitivnom smeru. Mada su stavovi donekle trajna karakteristika pojedinaca, proces informisanja može biti snažno sredstvo da se stavovi i ponašanje promeni. Televizija kao najmoćnije sredstvo savremene komunikacije treba tu prednost da iskoristi. Saznajni nivo televizijskih emisija iz oblasti preventivne medicine mora da bude na zavidnoj visini, a uz značajnu gledanost može značiti da će stavovi zaista biti prihvaćeni. Primeri aktivnosti na prevenciji bolesti posredovani medijima Nekadašnja osmišljena i uspešna akcija borbe protiv alkoholizma vođena uz pomoć javnih predavanja, knjiga i akcija na međunarodnom nivou na čelu sa prof. Milanom Jovanovićem Batutom i u saradnji sa prof. Andrijom Štamparom donela je Batutu i međunarodno priznanje i najveće francusko odlikovanje, orden Legije časti. Početak obeležavanja 31. januara – Dana bez cigareta i akcija koju je pre 30 godina osmislio farmakolog prof. Rajko Igić, a u kojoj su učestvovali studenti medicine, vođena je putem brojnih radio emisija, javnih predavanja, podržana izdavanjem prigodne poštanske marke i hiljadama plakata. Imala je veoma široku medijsku podršku u bivšoj Jugoslaviji, proširila se na medicinske fakultete širom Evrope, a kod nas je poslednjih godina prerasla u aktivnosti na nacionalnom nivou uz obeležavanje Dana bez cigareta 31. januara. Akcija je dobila priznanje od SZO 1991, pa su na posebnom zasedanju u Ženevi prisustvovali studenti sa svojim profesorima. Nadalje, na ovim prostorima pokrenut je davne 1880. godine u Somboru list „Zdravlje – list za lekarsku pouku narodu” jedini takav na širim evropskim prostorima, a već 1904. počeo je da izlazi prvi dnevni list na Balkanu koji je, evo, zakoračio u drugi vek. Batut, osnivač i urednik „Zdravlja”, bio je jedan od najstarijih saradnika „Politike”. Informacije o prevenciji bolesti tada su bile redovne i zapažene medijske informacije. Takođe je održao nekoliko stotina javnih predavanja. Po ugledu na nekadašnje redakcije pisanih medija, bilo bi uput-

no da i danas saradnici za oblast zdravstva u svim medijima budu lekari. Uloga medija u prevenciji bolesti je nesporno značajna, ali se teško može proučiti njihova pojedinačna, nezavisna uloga na formiranje ponašanja pojedinca koje vodi zdravlju. Medijske informacije se moraju pratiti neprekidno i dugoročno, a efekat istraživati u odnosu na porast znanja i razumevanja određenog problema i donošenje odluka u vezi sa vlastititim zdravljem. Najčešće se radi o kumulativnom uticaju različitih medija kroz duži vremenski period. Postojanje interneta i prezentacije ustanova koje se bave preventivnom medicinom, počev od najviših državnih, veoma su pogodne za distribuciju informacija o sprečavanju bolesti. To podrazumeva dnevno ažuriranje informacija i dostupnost svih važnih podataka. Prikazivanje centralizovanih podataka o obolevanju od određene bolesti koji se daju za više uzastopnih godina ili za duži period ukazuju na njen trend kretanja. Apsolutni broj obolelih uz uporednu analizu akcija koje se preduzimaju za njihovo sprečavanje može da otkrije postojanje i veličinu uticaja preventivnih mera i aktivnosti tih akcija, ali i uticaj medija. Postoje u potpunosti preventabilne bolesti. To se najviše odnosi na infektivne, za koje postoji vakcina. Obavezna vakcinacija u stopostotnom obuhvatu je način da se bolest iskoreni. Ovakva akcija vođena je kod nas za dečju paralizu 2000. godine. U akciji su snažno učestvovali mediji. Akcidentalne situacije vezane za radioaktivno zračenje, uticaj ekstremno visokih ili niskih temperatura, poplave, zemljotrese i druge prirodne katastrofe, prisustvo opasnih hemikalija u velikoj meri vežu pažnju stanovništva za medije, a zvanični organi interventnim merama pokušavaju da spreče katastrofu manjih ili većih razmera. Kod nas je danas česta uloga medija u izveštavanju o aerozagađenju, gde se stanovništvo u gradskim sredinama upozorava na opasnost po zdravlje. U poslednje vreme sve češći problem su i alergeni u vazduhu u vreme vegetacije, a mediji takođe redovno obaveštavaju o njihovom prisustvu. Mediji imaju uspešnu ulogu i u obaveštavanju stanovništva kod otkrivanja zoonoza, bolesti koje se prenose domaćim i divljim životinjama među kojima je kod nas najčešće besnilo i trihineloza. Takođe i kod najezde sitnih štetočina, uvećanja broja gmizavaca, insekata i drugih vrsta koje mogu ujedom ili na drugi način da ugroze zdravlje ljudi. U borbi protiv HIV infekcije dugi niz godina sprovodi se medijska akcija informisanja, obaveštavanja stanovništva, naročito mladih, uz besplatno testiranje i sprovođenje drugih aktivnosti u cilju sprečavanja nastanka i širenja ove smrtonosne virusne infekcije. Planske aktivnosti obaveznih pregleda stanovništva u cilju ranog otkrivanja premalignih lezija i maligniteta predstavljaju takođe pozitivan primer uticaja medija na sprečavanje bolesti. Karcinom

N M K

grlića materice i karcinom dojke kod žena i karcinom debelog creva kod muškaraca na takav način mogu u velikoj meri biti na vreme otkriveni. Masovne nezarazne bolesti među kojima prvenstveno kardiovaskularne, predstavljaju primer gde mediji i njima posredovane informacije mogu značajno doprineti dobroj obaveštenosti stanovništva. Tako se može uticati na mnoge faktore rizika koji mogu da dovedu do tih bolesti. Takva ponašanja treba negovati od rane mladosti da bi poželjno ponašanje postalo životni stil. Svetska zdravstvena organizacija u izveštajima publikuje podatke o najrasprostranjenijim faktorima za nastanak bolesti u svetu. Zemlje su podeljene u odnosu na njihovu ekonomsku razvijenost i dati su najčešći faktori rizika. Ovi zbirni podaci ne mogu do kraja izraziti svu raznolikost obolevanja u pojedinim zemljama u odnosu na njene speciﬁčnosti. Zato i spisak faktora rizika treba shvatiti kao okvir unutar kojeg postoji dosta mesta za razne druge bolesti zavisno od zemlje koja se razmatra. Tako se medijske informacije o prevenciji bolesti u pojedinim zemljama mogu razlikovati i imati svoje posebnosti. Na kraju, umesto zaključka, iznosimo primer pozitivne saradnje istraživača i medija u drugim zemljama. Dobijen je komunikacijom sa prof. Rajkom Igićem koji sada živi i radi u Čikagu. Ljubaznošću profesora i sa njegovim odobrenjem prenosimo tekst pisma u celini: Ovde se javnosti prezentuju najnovija medicinska otkrića za koja postoji interes javnosti. Dakle, čim izađe neki broj časopisa, redakcija pošalje kratak opis tog rada (piše ga autor članka) redakcijama štampe, radija, televizije. Oni, ako nameravaju to da objave, kontaktiraju autora(e) i o tom otkriću saznaju više, a onda obaveste slušaoce, čitaoce, gledaoce. Tako ta inovacija vezana za zdravlje ne ostaje u knjigama, već ide među narod. Te se informacije često odnose na lekove, ishranu, lečenje nekih bolesti, preventivne mogućnosti nekog postupka itd. Literatura 1. Vukotić PD. Etičke kontraverze u medicini. Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti; 2000. 2. Jokanović V. Dr Jovan Apostolović i njegovo vreme. Novi Sad: Srpska akademija nauka i umetnosti, Ogranak, 2007 3. Cucić V. Mas-mediji i zdravlje. Teorijski pristup problemu. Glas zavoda zašt zdr Srb 1996: sup 1; 5–10 4. Grifﬁths W, Knutson L. The Role of Mass Media in Public Helath. Am J Public Health 1960: 515–523 5. Radojković M, Stojković B. Informaciono komunikacioni sistemi. Beograd: Clio; 2004 6. Klajn I, Šipka M. Veliki rečnik stranih reči i izraza. Novi Sad: Prometej; 2007. 7. Rečnik srpskog jezika. Novi Sad: Matica srpska; 2007. 8. Mićić S. Medicinski rečnik: englesko-srpski, srpsko-engleski. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika; 2007.

edicinski fakultet u Beogradu, Katedra za specijalističku nastavu neurohirurgije, knjigom „Očna duplja-anatomija i neurohirurški pristupi“, autora prof. dr Ilije Nagilića i prof. dr Mirjane Nagulić, dobila je još jedan dragocen pomoćni udžbenik za poslediplomsku i specijalističku edukaciju. Kao hirurg koja se i sama bavim ovom patologijom sigurna sam da će biti od koristi struci. Malo je do sada bilo knjiga na ovu temu, sve do prvog izdanja knjige „Hirurgija očne duplje“, dr Radmila Rončevića ( 2003), u izdanju Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva iz Beograda. Multidisciplinarni pristup problematici, može samo da unapredi kvalitet rešenja, a iskustvo, kontunuitet i kompetentnost autora su nesporni. Izdavački savet izdavačke kuće „Obeležja“, ocenio je da je ovo jedinstven pokušaj sagledavanja anatomije očne duplje i orbitokranijalnog prelaza iz ugla neurohirurga i uz predstavljanje neurohirurških pristupa orbiti, uključujući i originalni proistup prof. Ilije Nagulića (drawer, ﬁoka). Ovakav pristup je i danas u trendu, u skladu sa imperativima minimalno invazivne neurohirurgije, koncepta koji je svoju promociju doživeo u poslednjoj dekladi prošlog veka. Prof Nagulić je ove principe uveo dvadeset godina ranije. Koristeći materijal iz disertacije prof. Na-

gulića, zajedničko pa potom samostalno iskustvo, prof. Mirjana Nagulić je sistematično, dobrim stilom, promišljenim i logičnim rasporedom, uz bogate ilustracije, lako i razumljivo sročila ovu komplikovanu priču. Jasno je ocrtala kompetencije pojedinih hirurških disciplina koje se susreću u ovoj regiji, što je nophodno medicini zasnovanoj na dokazima i vođenoj vodičima dobre prakse, u kojoj svako od nas mora da zna svoje mogućnosti i granice. Puna multidisciplinarna saradnja u postupku dijagnostike i lečenja - isključuje etičke propuste koji nanose štetu bolesniku, bilo da je ostavljen u zoni bez kompetencije, ili lečen u zoni nekompetencije od strane umišljenog svemogućeg i sveznajućeg hirurga. Najveća vrednost ove knjige, ipak, nije ni u sistematičnom grupisanju iskustava, ni u preglednoj anatomiji, ni u praktičnim uputstvima. Najveća vrednost ove knjige je, po mom skromnom ženskom doživljaju, što u njoj, gle čuda, ima i ljubavi, tamo gde je niko ne bi očekivao, gde joj se niko ne nada. Uz svest o tome da ništa ne počinje i ne završava se s nama, ova je knjiga iznikla iz ljubavi prema profesiji, pacijentima, radu, saradnicima, ali najviše i, pre svega, prema životnom saputniku i učitelju. Toplinom koja raznežuje, ovakva ljubav živi i kad više nema onih koje smo voleli. Doc. dr Ljiljana Vujotić

119

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Šesti Simpozij iz biološke psihijatrije/psihofarmakologije

‘KOMORBIDITET U PSIHIJATRIJI’ Hotel Turist Jajce, 18. - 19. maj/svibanj 2012. www.upubih.com 120

N M K

122

s t r u ~ n i

s k u p o v i

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

123

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

III KONGRES < Z /K>K' Z Wh >/< ^ZW^< ^ D hE ZK E/D h a D ^s NA SALA BANSKI DVOR BANJALUKA, 1-3 JUN 2012.

REGISTRACIONI FORMULAR Osnovni podaci Format apstrakta: ƉƐƚƌĂŬƚ ƐĞ ŝƐŬůũƵēŝǀŽ ƓĂůũĞ ĞůĞŬƚƌŽŶƐŬŝŵ ƉƵƚĞŵ

Prezime: Ime:

e-mail: alazar@inecco.net

Prof./dr/:

DĂŬƐŝŵĂůŶĂ ĚƵǎŝŶĂ ĂƉƐƚƌĂŬƚĂ ũĞ ϮϱϬ ƌŝũĞēŝ͕ ƐƚĂŶĚĂƌĚŶŝ ĨŽƌŵĂƚ ǌĂ ŬŽŶŐƌĞƐ ǀƚŽƉƐŬŽŐ ƵĚƌƵǎĞŶũĂ ŬĂƌĚŝŽůŽŐĂ. ZĂĚŽǀŝ ƐĞ ŵŽŐƵ ƐůĂƚŝ ŶĂ ǌǀĂŶŝēŶŝŵ ũĞǌŝĐŝŵĂ ŬŽŶŐƌĞƐĂ͘

Ustanova: Adresa: Telefon: E-mail:

Naslov rada: ___________________

ƌŽũ ůŝĐĞŶĐĞ͗

WŽĚĂĐŝ Ž ƐŵũĞƓƚĂũƵ

Autor:

___________________

Koautori:

___________________

______________________________

Hotel Bosna

EĂēŝŶ ŝǌůĂŐĂŶũĂ͗ ƵƐŵĞŶŽ͕ ƉŽƐƚĞƌ

Hotel Palas ,ŽƚĞů sŝĚŽǀŝđ ƉƌĂǌŶĂ ƉŽůũĂ ƵƉŝƓŝƚĞ ŬŽũƵ ǀƌƐƚƵ ƐŵũĞƓƚĂũĂ ƐƚĞ ŝǌĂďƌĂůŝ͘ KƉŝƐĞ ŝ ĐŝũĞŶĞ ƐŵũĞƓƚĂũĂ ŵŽǎĞƚĞ ƉƌŽŶĂđŝ Ƶ ƉƌŝůŽŐƵ ŝůŝ ŶĂ ǁǁǁ͘ƵŶŝƐƚŽƵƌƐ͘ĐŽŵ.

datum:

potpis:

Napomene: x WŽƉƵŶũĞŶ ĨŽƌŵƵůĂƌ ƉŽƓĂůũŝƚĞ ŶĂ Ğ-mail ũĞůĞŶĂ͘ƐŽďŽƚΛƵŶŝƐƚŽƵƌƐ͘ĐŽŵ ili info@kardiolozi-ƌƐ͘ŽƌŐ͕ ŝůŝ ƉƵƚĞŵ ĨĂŬƐĂ ŶĂ ďƌŽũ +387 51 340 968; x <ŽƚŝǌĂĐŝũƵ ŵŽǎĞƚĞ ƵƉůĂƚŝƚŝ ŶĂ ƌĂēƵŶ ƚĞŚŶŝēŬŽŐ ŬŽŽƌĚŝŶĂƚŽƌĂ ŬŽŶŐƌĞƐĂ – hŶŝƐͬͬdŽƵƌƐ ĂŶũĂůƵŬĂ͕ ŝůŝ ŶĞƉŽƐƌĞĚŶŽ ŶĂ ƌĞŐŝƐƚƌĂĐŝũƐŬŽŵ ƐƚŽůƵ ŶĂ ĚĂŶ <ŽŶŐƌĞƐĂ͖ ŝǌŶŽƐ ŬŽƚŝǌĂĐŝũĞ ϱϬ hZͬ ϭϬϬ <D͘ x sĂƓĞ ƌĂĚŽǀĞ ŵŽǎĞƚĞ ƐůĂƚŝ ŶĂ Ğ-mail e-mail: alazar@inecco.net x WƌŝũĂǀĞ ƐůĂƚŝ ĚŽ Ϭϭ. Ϭϱ͘ ϮϬϭϮ͕ ƌŽŬ ǌĂ ƉƌŝũĞŵ ƌĂĚŽǀĂ ũĞ Ϯϵ͘ Ϭ3. ϮϬϭϮ͘ Ă ƌŽŬ ǌĂ ƉŽƚǀƌĚƵ ƉƌŝŚǀĂƚĂŶũĂ ƌĂĚŽǀĂ ũĞ ϯϬ͘ Ϭ4. ϮϬϭϮ͘ dĞŚŶŝēŬŝ ŬŽŽƌĚŝŶĂƚŽƌ <ŽŶŐƌĞƐĂ:

hE/^ͬͬdKhZ^ Ě͘Ž͘Ž͘ ĂŶũĂ >ƵŬĂ www.unistours.com

124

ŝƌŽ-ƌĂēƵŶ͗ EŽǀĂ ĂŶŬĂ Ă͘Ě͘ ϱϱϱ-ϬϬϳ-ϬϬϮϭϭϬϲϮ-ϵϯ ĞǀŝǌŶŝ ƌĂēƵŶ͗ EŽǀĂ ĂŶŬĂ Ă͘Ě͘ ĂŶũĂ >ƵŬĂ͕ SWIFT:NOBIBA22 / E͗ ϯϵϱϱϱϭϭϬϭϬϬϬϭϵϳϲϭϱ͕ KƉĐŝũĂ KhZ



ĚƌĞƐĂ͗ <ƌĂůũĂ ůĨŽŶƐĂ y/// ďƌ͘ ϳ ϳϴϬϬϬ ĂŶũĂ >ƵŬĂ͕ Z^- ŝ, e-maŝů͗ ũĞůĞŶĂ͘ƐŽďŽƚΛƵŶŝƐƚŽƵƌƐ͘ĐŽŵ dĞůĞĨŽŶ͗ нϯϴϳ ϱϭ ϯϰϬ ϵϲϱ

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Prvo obavještenje

N M K

4.Kongres

Fizijatara Bosne i Hercegovine sa međunarodnim učešćem

Banja Luka, 19-22. septembar 2012. godine

Organizatori Kongresa: Zavod za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav Zotović“ Banja Luka Udruženje fizijatara Republike Srpske Udruženje fizijatara Federacije Bosne i Hercegovine

125

N M K

126

s t r u ~ n i

s k u p o v i

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

127

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

ubilarni, dvadeseti Evropski psihijatrijski kongres (20th European Congress of Psychiatry) održan je u Kongresnom centru u Pragu, Češka Republika. Tokom četiri dana (3-6. mart 2012.) preko 3.500 participanata iz pedesetak evropskih i vanevropskih zemalja, imalo je prilike prisustvovati, kao i prethodnih 19 godina, sjajno organizovanom godišnjem kongresu evropske psihijatrije, koji svojim kvalitetom i predstavljanjem najnovijih rezultata istraživanja predstavlja događaj prvoga reda iz svih oblasti psihijatrijske nauke i prakse svake godine. Ovogodišnji moto kongresa bio je „Preko različitosti do harmonije“ („Beyond Diversity Towards Harmony“). Kongresni program protekao na već uobičajeni način: plenarne sesije (3), specijalna predavanja, tzv. State of Art Lectures (5), pedesetak simpozijuma iz svih grana psihijatrije (Educational, Research Tracks), nekoliko workshopova, 15 CME kurseva, tri cjelodnevne poster sesije sa preko 1.100 poster prezentacija, od kojih je oko 300 odabranih postera bilo prezentovano putem sesija elektronskih postera, tri Pro et Contra sesije, pet Core Symposia, te posebnim programom namijenjenim mladim psihijatrima (Early Career Psychiatrists Programme). Naročiti interes izazvala su predavanja iz afektivnih poremećaja, fokusirana na razvijanje alata za otkrivanje prodroma kod bipolarnog afektivnog poremećaja, te rezultati čeških i slovenačkih studija o etiologiji depresije, na ćelijskom i molekularnom nivou. Svakako, veliki interes pobudile su i sesije vezane za pripreme psihijatara za novu međunarodnu klasiﬁkaciju bolesti (ICD-11), koja se očekuje 2015. godine. Ovogodišnji kongres je u svečanoj atmosferi okupio najeminentnije eksperte evropskog kontinenta i SAD, usko specijalizovanih za svoje oblasti, sa rekordnih oko 250 predavača na pomenutim oralnim sesijama. Tokom kongresa održano je i osam satelitskih simpozijuma, a kongres je pratila izložba farmaceutske industrije, izdavača i različitih psihijatrijskih asocijacija s najavama ovogodišnjih važnih kongresa u Evropi. Kongres je svečano otvoren 3. marta 2012, a uvodno predavanje održao je predsjednik Evropske psihijatrijske asocijacije prof. Patrice Boyer iz Francuske, a pozdravne riječi uputio domaćin češki profesor C. Hoschl. Na128

Dvadeseti evropski psihijatrijski kongres

Uvodno predavanje na otvaranju kongresa

kon toga je organizovan i prijem dobrodošlice gdje su posluženi češkim specijaliteti. Tokom kongresa organizovane su zabava za mlade psihijatre i gala večera, te svečano zatvaranje kongresa, kao i drugi socijalni događaji. Organizator kongresa je Evropska psihijatrijska asocijacija (EPA), uz tehničku podršku kongresne agencije Kenes Int., a Kongres je sertiﬁkovan i prema tačno utvrđenoj satnici, elektronski mjerenoj, te je svaki participant mogao dobiti do 21 bod kontinuirane edukacije evropske komisije za sertiﬁkaciju. Kongresu je prisustvovalo i oko 20 psihijatara iz BiH, među njima desetak Dio učesnika iz BiH na kongresu

iz Republike Srpske (Banjaluka, Prijedor, Doboj, Kozarska Dubica, Bijeljina), s aktivnim učešćem u kongresnom programu. U ambijentu „Zlatnog grada“, i pored jedanaestočasovnog programa kongresa, ipak smo uspjeli osjetiti duh ove možda najljepše evropske prijestonice, njene bogate istorije i velikog broja kulturnih i istorijskih spomenika, koji su i dio svjetske kulturne baštine. Naredni, 21. evropski psihijatrijski kongres biće održan u aprilu 2013. godine u Nici, Francuska. Pripremio: Dr Goran Račetović, Dom zdravlja Centar za mentalno zdravlje Prijedor

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

okom 20. evropskog kongresa psi- Udruženje/udruga psihijatara u Bosni i Hercegovini hijatara - EPA (Prag, Češka Repu(Psychiatric Association of Bosnia-Herzegovina) blika, 3 – 6. marta 2012), učešće je uzelo dvadesetak članova Udruženja psihijatara u Bosni i Hercegovini (UPuBiH). Od prošlog EPA kongresa u Beču 2011. godine, UPuBiH je punopravni član nacionalnih psihijatrijskih asocijacija u EPA (NPAs, u svojstvu Corporate Member), te je od ove godine punopravni učesnik u aktivnostima NPAs vezanim za EPA kongres. Ovogodišnji www.upubih.com oﬁcijelni delegat ispred UPuBiH bio je dr Goran Račetović iz Prijedora. Kroz brojne sastanke promovisano je UPuBiH i uspostavljene su dobre veze s predstavnicima iz drugih asocijacija koje su u NPAs (30 asocijacija iz 28 zemalja). Tokom kongresa u Pragu održano je i nekoliko formalnih sastanaka: vanredna i redovna godišnja skupština Evropske psihijatrijske asocijacije, na kojoj je usvojen novi, revidirani Statut ove najveće evropske asocijacije psihijatara, s jačanjem uloge NPAs kao Member Societies, punopravnih članica EPA s pravom glasa na skupštinama EPA. Posljednjeg dana kongresa, održan je go Godisnja skupština EPA Slovenije i BiH (doc. dr Mevludin Hasanović i dr Goran Račetović). Sastanku je dijelom prisustvovao i prof. Dinesh Bughra iz Velike Britanije, President Elect WPA. Sastanak je bio produktivan WPA Zonalni sastanak u i odnosio se na aktivnije uključivanje u Holiday Inn-u zonalne istraživačke i edukativne projekte, poput 3. kongresa psihijatara u BiH, WPA internacionalnih kongresa u

dišnji sastanak NPAs Council-a, na kome je za naredni jednogodišnji period izabrano novo rukovodstvo NPAs (prof. M. Bassi - Italija, predsjednik, prof. R. van der Gaag - Holandija, potpredsjednik i prof. M. Burgić-Radmanović, BiH, generalna sekretarka) sa osnovnim zadatkom dovršavanja započetih reformskih procesa u EPA i NPAs. U sklopu neformalnih sastanaka organizovana je i gala večera (Presidential Dinner) u fascinantnom prostoru najljepšeg praškog muzeja Lobkowitz Palace, naslonjenom na praški dvorac. Ispred našeg udruženja predstavnici su bili prof. dr Marija Burgić-Radmanović i dr Goran Račetović. Takođe, održan je i radni ručak predstavnika psihijatrijskih asocijacija Zone 9 Svjetske psihijatrijske asocijacije (WPA). Domaćin ovog sastanka u im-

Aktivnosti Udruženja psihijatara u Pragu

presivnom restoranu hotela Holiday Inn bio je prof. Jiri Raboch, iz Češke Republike, zonalni predstavnik, a prisutni su bili predstavnici asocijacija psihijatara iz Poljske, Slovačke, Češke Republike,  Sa doc. Pregeljom  iz Slovenije-Lobkowitz Palace Presidential Dinner u Lobkowitz Palace 

Pragu (2012) i Bukureštu (2013), Međunarodne WPA konferencije u Ljubljani (2014) i Svjetskog psihijatrijskog kongresa u Madridu (2014). Doneseni su zaključci o potrebi organizovanja ovakvih sastanaka na svakom od skupova u Zoni 9, radi bolje kohezije psihijatrijskih udruženja koja joj pripadaju. Pripremio: Dr Goran Račetović, generalni sekretar UPuBiH

129

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Sastanak predstavnika Pompidou grupe (Savjet Evrope) sa predstavnicima zemalja jugoistočne Evrope i Balkana, Dubrovnik, 29.2 - 2.3.2012.

Osnovi PNF kurs u zavodu „Dr Miroslav Zotović“

Proprioceptivna neuromuskularna facilitacija (PNF)

Politika droga

ema sastanka predstavnika Pompidou grupe sa predstavnicima zemalja jugoistočne Evrope je bolja saradnja u budućem periodu po pitanju politike droga u regionu zemalja jugoistočne Evrope. Inače, zemlje kao što su Hrvatska i Slovenija su već uspjele da u većem dijelu formiranjem Ureda za droge riješe problem vezan za politiku droga u svojim zemljama. Osim ovih zemalja sastanku su prisustvovali i predstavnici Srbije, Makedonije, Crne Gore, Rumunije, Grčke, Bugarske i Albanije. Takođe, sastanku su kao predstavnici Republike Srpske tj. Bosne i Hercegovine, prisustvovali načelnica Klinike za psihijatriju mr sc. med. dr Nera Zivlak-Radulović i magistar psihologije Jelena Niškanović ispred Instituta za javno zdravstvo. Sastanak je bio veoma konstruktivan jer su predstavnici svih zemalja učestvovali u diskusionim grupama u kojima se raspravljalo o situacijama u pojedinim zemljama po pitanju prevencije zloupotrebe droge, tretmana kroz metadonske i detox centre, o ostalim vidovima tretmana zavisnika potom o resocijalizaciji i rehabilitacijii, tretmanu maloljetnika zavisnika, trudnica zavisnih o psihoaktivnim supstancama i tretmanu zavisnika u zatvorima . Veoma važan dio sastanka je bila tema vezana za istraživanje o štetnim navikama (narkotici, alkoholi, droga) kod adolescenata koje je sprovedeno kroz 130

ESPAD istraživanje u svim zemljama, a podržano je od strane Savjeta Evrope. Republika Srpska je inače završila ESPAD istraživanje koje je urađeno i objavljeno prošle godine od strane Instituta za javno zdravllje. Takođe se raspravljalo i o statističkom izvještavanju o zavisnicima o narkotičkim sredstvima koje se u Republici Srpskoj radi od prošle godine na način da se podaci preko Pompidou upitnika šalju preko softverskog programa iz svih zdravstvenih intstitucija prema Institutu za javno zdravlje. U zaključcima sastanka je sa pojedinim zemljama dogovoren dalji plan aktivnosti, a što se tiče BiH predloženo je da se podrži “Projekat za prevenciju razmjene droge u zatvorima i prevencije zloupotrebe po principima dobre prakse“. Patnerske organizacije koje će sprovoditi ovaj projekat su ministarstva pravde, ministarstva unutrašnjih poslova, nacionalna zatvorska administrativna odjeljenja, a od internacionalnih organizacija su Kancelarija Ujedinjenih nacija za droge i kriminal i Svjetska zdravstvena organizacija. Očekivani rezultati su izgradnja kapaciteta na nacionalnom nivou kako da se prevenira razmjena zloupotreba droga u zatvorima, potom razmjena dobre prakse i uspostavljanje interreakcije na regionalnom nivou. Mr sc. med. dr Nera Zivlak-Radulović, načelnica Klinike za psihijatriju

Zavodu za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav Zotović“ Banjaluka od 4. do 8. aprila 2012. trajao je prvi dio Osnovnog kursa PNF terapije koji su organizovali Zavod i Udruženje fizioterapeuta i radnih terapeuta RS. Polaznici kursa su 17 fizioterapeuta kojima će ova metoda rada sa pacijentima omogućiti da unaprijede svoj rad i pruže pacijentima kvalitetniju uslugu. PNF - Proprioceptivna neuromuskularna facilitacija je filozofija liječenja, veoma popularna u svijetu, koja se temelji na pretpostavci da svaki čovijek, i onaj sa poteškoćama, ima neiskorištene psihofizičke mogućnosti. Proprioceptivna znači korištenje podražaja proprioceptora i eksteroceptora, a neuromuskularna označava rad i poboljšanje veza između mišića i nerava. Facilitacija- olakšanje pokreta, mogućnost započinjanja i vođenja pokreta. Pristup fizioterapeuta je uvijek pozitivan jer podstiče i koristi ono što čovjek može učiniti. Liječenje je usmjereno na kompletno ljudsko biće, a ne na pojedini dio tijela. Cilj svakog liječenja je postići najviši nivo funkcionisanja te osamostaliti pacijenta u aktivnostima svakodnevnog

života. Terapeut motiviše pacijenta, nastoji ne izazvati bol, koristi zdravi dio tijela i na taj način djeluje na bolesno područje. PNF koncept se najčešće primjenjuje kod svih povreda mišićno-koštanog sistema, odnosno kod ortopedskih i neuroloških oboljenja, za poboljšanje vitalnih funkcija (disanje, gutanje...), rehabilitacije lica i dr. Drugi i završni dio kursa će se održati u septembru 2012. godine. Tanja Mandić-Đokić, službenik za odnose s javnošću

N M K

MSIT regije Banjaluka 9.3.2012. godine je organizovao seminar u zgradi Vlade Republike Srpske na temu “Efekti ekonomskih promjena na sestrinsku profesiju”, predavač g. Petar Požun, potpredsjednik Zbornica Sveza Slovenije, član Borda direktora ICN, viš. med. teh. univ. dipl. ek. Drugi gost predavač na temu “Mogućnost za dobro vođenje u zdravstvenoj njezi” bila je gđa Đurđa Sima, dipl. med. sestra, predsjednica Društva medicinskih sester, zdravstvenih tehnikov in babic Ljubljane. Seminaru o temi “Efekti ekonomskih promjena na sestrinsku profesiju” prisustvovale su medicinske sestre iz cijele Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine..

Prije početka seminara gosti iz Slovenije su imali radni sastanak u Ministarstvu zdravlja Republike Srpske sa pomoćnicom ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Lolić dr Amelom, gdje je raspravljano o razmjeni iskustava s kolegama iz Slovenije, kada je riječ o pridruživanju EU i mogućnosti pristupanja sestrinskih organizacija međunarodnim organizacijama. Petar Požun, član Borda direktora Međunarodnog vijeća medicinskih sestara koji okuplja više od devet miliona sestara iz 138 zemalja, skrenuo je pažnju da se u zemljama Evrope, zbog ekonomske krize, govori o potrebi smanjenja broja medicinskih sestara i smanjenju budžeta. On je kao naročito problematično istakao to što medicinske sestre odlaze iz onih zemalja koje je ekonomska kriza više pogodila u zemlje s boljim uslovima, što se odražava na zdravstveno stanje stanovništva. Radi poboljšanja sestrinskog položaja, trebalo bi da se ulaže više sredstava u edukaciju, u bolje radne uslove i veće plate, čime bi sestre bile zadrža-

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Seminar

Efekti ekonomskih promjena na sestrinsku profesiju

ne u njihovim zemljama, što i vlast sve češće spoznaje. Kako ekonomija može uticati na sestrinsku profesiju je veoma široka tema, može se razmatrati s više aspekata. Medicinske sestre u svijetu imaju pet različitih uloga: • Medicinske sestre kao lideri • Medicinske sestre kao istraživači • Medicinske sestre kao članovi porodice • Medicinske sestre kao praktičari • Medicinske sestre kao rukovodioci ili poslodavci

Neki smatraju da su zdravstvena zaštita i njega grane koje su otporne na recesiju, zbog toga što će zdravstvena zaštita uvijek biti potrebna. U stvari, potražnja za zdravstvenim uslugama može da bude čak i veća od strane onih koji su ostali bez posla i doživljavaju veći stres. U većini dijelova svijeta javljaju se sukobi između ekonomskih ograničenja i sve veće potrebe i potražnje za zdravstvenim uslugama. Ovo znači da države moraju da odluče koliko i kakav kvalitet zdravstvenih usluga mogu sebi da priušte. Sestrinska profesija ima obavezu da aktivno učestvuje u razvoju politika i donošenju odluka u vezi s njima na svim nivoima za dobrobit društva. Sestre treba da rade preko svojih sestrinskih asocijacija, i da na taj način dovedu sve asocijacije za pregovarački sto, te da odluče koji je speciﬁčni cilj ili svrha, i da dogovore pristup održavanja u javnosti. Sestrinska profesija se suočava s velikim izazovima ali i mogućnostima da nešto promijeni. Evropska unija više ne prepoznaje medicinske sestre sa srednjim obrazovanjem i traži da one budu fakultetski obrazovane. Iako naše sestre već posjeduju određena znanja i vještine, moramo dostići evropske standarde, a samim tim sestrama dati veću odgovornost. Znanje je moć – samo znanjem se može ojačati sestrinska uloga, profesija i sestrinske asocijacije koje bi trebalo da budu temelj snage djelovanja u budućnosti na domaćem i međunarodnom planu. Nakon uspješno završenog seminara, gosti iz Slovenije su imali priliku da se upoznaju s ljepotama Banjaluke. Pripremila Živana Vuković-Kostić

131

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Simpozijum Udruženja dermatovenerologa Republike Srpske

Tumori kože U

Hotelu „Bosna“ u Banjaluci 2. i 3. marta je održan Prvi simpozijum Udruženja dermatovenerologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem, sa temom „Tumori kože“. Organizatori simpozijuma su bili Klinika za kožne i polne bolesti, Univerzitetski klinički centar Banjaluka i Udruženje dermatovenerologa Republike Srpske. Generalni pokrovitelj simpozijuma je bilo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite, a generalni sponzor farmaceutska kuća Belupo iz Koprivnice.

Skupština Udruženja kardiologa RS

Sadržajan i pozitivan rad

Svečano otvaranje simpozijuma je upriličeno 2. marta i otvorio ga je ministar zdravlja i socijalne zaštite prof. dr Ranko Škrbić, a 3. marta su održana cjelodnevna predavanja. Pored dermatologa i hirurga plastične i maksilofacijalne hirurgije iz UKC Banjaluka predavači su bili ugledni profesori i docenti dermatologije iz Tuzle, Mostara, Sarajeva, Beograda, Zagreba i Ljubljane. S obzirom na povećanu incidenciju tumora kože u svijetu, naročito melanoma, jednog od najmalignijih tumora uopšte, simpozijum je privukao značajnu stručnu i medijsku pažnju. O aktuelnosti i važnosti teme govori činjenica da se na ovom skupu okupilo oko stotinu ne samo dermatovenerologa, nego i ljekara drugih specijalnosti iz svih dijelova Republike Srpske, Federacije Bosne i Hercegovine, Srbije, Hrvatske i Crne Gore. Ovo je bila prilika za uspostavljanje bliže saradnje između dermatovenerologa Republike Srpske i kolega iz zemalja u okruženju jer su simpozijumu prisustvovali predsjednici udruženja dermatovenerologa Hrvatske, Srbije i Crne Gore. Kako su mnogi od učesnika simpozijuma prvi put boravili u Banjaluci trudili smo se da dostojno predstavimo ne samo struku, nego i naš grad i mislim da smo u tome uspjeli. Tome su doprinijeli i naši spozori od kojih najveću zahvalnost dugujemo „Interprometu“ iz Novog Grada, ali i svima drugima koji su nam na bilo koji način pomogli u organizovanju ovog stručnog skupa. Doc. dr sc. med. Jagoda Balaban, predsjednik Udruženja

132

Banjaluci je 22. marta 2012. godine održana redovna Skupština Udruženja kardiologa RS na kojoj je, uz prisustvo većine kardiologa RS, prof. dr Duško Vulić, predsjednik Udruženja, podnio izvještaj o radu u protekloj godini. U izvještaju su najviše dominirale teme: - Implementacija Projekta „Poboljšanje dijagnostike i tretmana infarkta miokarda u hitnim službama domova zdravlja u Republici Srpskoj“; - Učešće na stručnim skupovima: Simpozijum interventne kardiologije u Beogradu (BASICS); Simpozijumu o prevenciji i rehabilitaciji KVB u Niškoj Banji; na II kongresu doktora medicine Republike Srpske, Teslić; Radionica Evropskog FP7 projekta “Advanced cross-disciplinary & Integrated Medical Imaging for all Europeans trough a network of Regional Cluster and Development Strategies - AMI-4EUROPE“; učešće na Evropskom kongresu kardiologa u Parizu; Total Occlusion and Bifurcational Interventions (TOBI), Venice Mestre; - Pripreme za III kongres kardiologa RS;

- Obilježavanje Svjetskog dana srca u saradnji sa Fondacijom „Zdravlje i srce“, Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite RS i domovima zdravlja RS; - Suorganizacija Naučnog skupa „Psihosocijalni faktor i kardiovaskularne bolesti“ u saradnji sa ANURS-om i Fondacijom „Zdravlje i srce“; - Stručni sastanak: Akutni koronarni sindrom: “PCI u AKS – problem rezistencije na antiagreganse”, Banjaluka; - Aktivno učešće u radu XVIII kongresa Udruženja kardiologa Srbije koji je održan u Beogradu; - Web konferencija – nove smjernice za tretman dislipidemija. U toku skupštne najviše vremena je posvećeno analizi dosadašnjeg rada i aktivnostima u narednom periodu u organizovanju III kongresa kardiologa RS od 1. do 3. juna 2012. godine. Izvještaj je ocijenjen pozitivno i izražena je zahvalnost prof. Vuliću i njegovim najbližim saradnicima za postignute rezultate udruženja u protekloj godini, a usvojen je Plan rada udruženja za 2012. godinu. Medici.com

INFO VIJESTI

Profesorka Jane Somerville održala predavanje u UKC Banjaluka

Urođene srčane mane u odraslih Dr sc. med. Tamara Kovačević-Preradović

upoznao je prisutne sa dosadašnjim rezultatima interventne kardiologije Republike Srpske kao i dijagnostičkim procedurama koje se rade u našem centru, a koje omogućavaju kompletnu invazivnu kardiološku obradu adultnih pacijenata s urođenim srčanim manama. Ljekari sa Klinike za kardiovaskularne bolesti, zajedno sa kolegama sa Pedijatrijske klinike i Službe za intenzivnu medicinu, se brinu i liječe pacijente koji imaju plućnu hipertenziju zbog urođenih srčanih mana. Ova grupa mladih ljudi kod kojih operacija na srcu ne dolazi obzir zbog razvijenih komplikacija (sekundarne plućne hipertenzije teškog stepena) na svu sreću ima značajno bolji kvalitet života kao i dužu očekivanu životnu dob zahvaljujući primjeni najnovijih standarda i lijekova za liječenje ovakvih oboljenja. Dr sc. med. Tamara KovačevićPreradović sa Klinike za Prof. dr Jane Somerville i dr sc. med. Tamara Kovačević-Preradović kardiovaskularne bolesti je iznijela iskustva UKC Pred punim auditorijumom profesorka So- Banjaluka u tretmanu i rukovođenju ovim pamerville je održala predavanje na ovu temu, cijentima. Dr sc. med. Tamara Kovačević-Preradović gdje je prisutne upoznala sa značajem organizovanja specijalizovanog centra za adultne iz Klinike za kardiovaskularne bolesti UKC Bapacijente sa urođenim srčanim manama. Os- njaluka vodi ambulantu za dijagnostiku i pranovni cilj ovakvog centra je pružanje adekvat- ćenje odraslih pacijenata s urođenim srčanim ne medicinske zaštite i savremene terapije toj manama koja obuhvata i pacijente s plućnom populaciji pacijenata od strane ljekara specijali- hipertenzijom. U interesantnoj i prijatnoj diskusiji nakon zovanih za liječenje kompleksnih srčanih mana. Skupu se obratila i dr sc. Ljiljana Jovović skupa prof. Somerville i dr sc. med. Jovović su iz Instituta za kardiovaskularne bolesti „Dedin- istakle da su iznenađene kvalitetom i savremeje“ iz Beograda, koja je iznijela svoja iskustva nošću liječenja koje ovi pacijenti imaju u Kliu liječenju ovih pacijenata te upoznala prisut- ničkom centru Banjaluka. ne o formiranom USMO (urođene srčane mane Zaključeno je da bi osnivanje jednog speu odraslih) u institutu „Dedinje“. cijalizovanog centra za urođene srčane mane Takođe, predavanje je održao prof. dr Jo- u odraslih, u okviru Klinike za kardiovaskularne van Košutić na temu Primjene interventnih kar- bolesti UKC Banjaluka, uz saradnju sa kolegadioloških procedura u liječenju urođenih srčanih ma kardiolozima iz manjih bolnica, značajno mana u pedijatrijskoj populaciji. doprinijelo poboljšanju kvaliteta zdravstvene Načelnik Klinike za kardiovaskularne boles- brige o ovim pacijentima kao i unapređenju ti UKC Banjaluka asist. mr sc. dr Svetozar Srdić kvaliteta njihovog života.

sklopu redovnih obrazovnih aktivnosti UKC Banjaluka, Klinika za kardiovaskularne bolesti, uz podršku menadžmenta Kliničkog centra, organizovala je stručni sastanak na temu Urođene srčane mane u odraslih. Profesorka Jane Somerville živi i radi u Londonu i osnivačica je prvog GUCH (Grown Up with Congenital Heart disease) centra u Velikoj Britaniji i Evropi, prije 25 godina. Ima svjetski priznat ugled kao neprikosnoveni autoritet na polju urođenih srčanih mana u odraslih.

100 godina od osnivanja

ovoj 2012. godini banjalučki Crveni krst obilježava svoj najveći i najznačajniji jubilej, 100 godina od osnivanja. Rijetke su humanitarne organizacije koje toliko dugo traju u nekoj sredini. U tom vremenu imao je uspone i u speciﬁčnim društvenim uslovima padove, ali je uvijek manje više izvršavao svoju humanu misiju. Počeo je sa neznatnim brojem najprivrženijih i plemenitih ljudi, odanih saradnika koji su vrlo brzo uvidjeli šta je Crveni krst, koji su mu ciljevi i šta može da znači u ovakvoj sredini. Još na početku, taj mali broj vizionara shvatio je od kakve pomoći može da bude organizovan Crveni krst, pogotovo u nemirnim i rovitim krajevima u kojima se nalazila i Banjaluka. Ta vizija je brzo pretvorena u stvarnost, što je na najbolji način izraženo u 1912. godini kada počinje rat na Balkanu, u pridobijanju i pokretanju stanovništva na humanitarni rad. Kroz stogodišnje trajanje, postojanje i djelovanje Crvenog krsta Banjaluke trebalo je pratiti i održati zabilježeno i nezabilježeno te u ovom vremenu to objelodaniti, šta je sve učinjeno na banjalučkim prostorima. Na kraju treba znati, priznati i nezaboraviti da je 100 godina Crvenog krsta u Banjaluci časna, humana i svijetla stranica u istoriji Crvenog krsta kao i Banjaluke u kojoj djeluje ova humana organizacija. Priprema i realizacija obilježavanja stogodišnjice Gradske organizacije Crvenog krsta biće predstavljena kroz nekoliko faza, a saio obilježavanje će obuhvatiti cijelu 2012, u kojoj će se sve aktivnosti podrediti ovom jubileju. Medici.com

133

S M I J T E S E , Z D R AV O J E !

Mala anatomija

Dlake Aforizmi Od kada nas pogodi suša, sve manje je ambulanti koje prokišnjavaju. *** I naše će zdravstvo krenuti naprijed. Kada budemo preseljavali bolnicu iz centra Banjaluke na Paprikovac. *** Emotivno je bio vezan za bolnicu. U njoj se rodio, u njoj liječio i u njoj umro. *** Srce mu radi nepravilno, zapošljava samo svoju rodbinu. Kada su mu ugradili pejsmejker, pravilno otpušta koji mu nisu rodbina. *** Čim se posvadi sa ženom, vodi djecu u laboratoriju da im odredi DNK. *** Kukovi jesu vještački, ali ne znam da li su vješto ugrađeni. *** Iako je život kamena u žuči gorak kao i moj, kamen je u prednosti jer ga ja nosam. *** Najveći organ je koža, a najdeblju kožu na licu ima moj šef. *** Još učimo iz starih knjiga. Skoro sam čitao anatomiju i tamo piše da svako ima mozak. *** Bez obzira na to što su iz redova drugova prešli u gospodu u njima i dalje kolaju crvena krvna crnca. *** Slomio je prst na nozi. Pao mu veliki kamen sa srca kada je ministar zdravlja rekao da u zdravstvu neće biti problema. *** Tehnike operacija se toliko usavršavaju da će biti nesrećni oni koji ne budu imali šta da operišu. *** Neki bolesnici se često vraćaju u bolnicu. Ili uvijek nešto zaborave, ili je tamo tako lijepo. *** Kad god odem u bolnicu, plašim se mrtvačnice. Kažu da je tamo uvijek hladno. *** Jedan kostur pita gdje ima da se kupi jeftinog mesa. E, moj kosture, ja sam penzioner i glođem kost. *** Bolnica je stvorena za jaukanje. I kad bolesnici mirno spavaju, osoblje jauče zbog plata. *** Ona je toliko smušena da ni kada je trudna ne zna čije dijete nosi.

134

Od kolijevke pa do groba, najteže je dlakavo doba. Pri rođenju i na kraju života ima malo dlaka. Cijeli ostali život je čupav i dlakav. Nekima dlake rastu kada pamet prestane. Malje su male dlačice. Ili, dlake u obdaništu. Ima muškaraca koji su prekriveni dlakama, rutavi. Neke žene vole takve muškarce, jer vole da se češu. Mislim, tijelom o tijelo. U stara dobra vremena dlaka je bilo više. Neke žene su imale pravo malo runo. Sada se briju, mažu, čupkaju i gule. Bojim se, kako je počelo, da će “drumovi poželjeti Turaka”, a muškarci dobrih ženskih dlaka. Sve dlake na tijelu sisara čine krzno. Jedino na srpskom jeziku postoji ta razlika da se ljudske dlake ne nazivaju krznom. Kod ljudi se kaže kosa, ili samo dlaka. Sva sreća, krivolovaca je toliko, a žene sve češće traže bunde od krzna i mi bismo brzo postali - rijetka zvijer. Ovako, ništa od krzna. A žene, ako hoće, mogu nam kožu derati, ali opet bundu od nas neće nosati. Zamislite kada bi to bilo! Šetaju s večeri korzom, grohotom se smiju i hvale se: - Ovo mi je bunda od moga mužića! Kupio ti? - Ne, oderala mu kožu i napravila bundu. Nekada, dok sam bio mlađi, kosa mi se na glavu popela. Onda kosa vidje da sam neko i nešto pa poče da silazi. I moj šef je davno oćelavio. Kada hoću da mu idem niz dlaku, nema kuda. A da mu je ja tražim na drugome mjestu, e, malo morgen! Ćelavi ljudi, oskudni su dlakama. Oni nemaju ni dlaku na jeziku. Oni srećniji gdje god zavire, pronađu dlaku. Neki je nađu na poslu, drugi u knjizi, a neki kod žena pa bježe ćosavim muškarcima. Na različitim dijelovima ljudskog tijela mogu da rastu različite vrste dlaka. Kako čovjek raste tako dlake mogu da pokrivaju cijelo tijelo, osim dijelova kao što su usne, dlanovi, pupak, tabani i još neki stidljivi vanjski dijelovi. Muški hormoni u pubertetu (androgeni) uzrokuju transformaciju malih dlačica u stidne dlake na pojedinim dijelovima tijela. Ne znam zašto bi se zvale stidne. Nije valjda samo zbog toga što se tu rado zadržavaju stidne vaši. Ili, da stidna kost ima nekoga imenjaka.

Šale Svidjela se mladom ljekaru zgodna medicinska sestra, pa uzdahnu: - E, da mi nije sestra, odmah bih je oženio! ----Babica govori porodilji da otac djeteta želi da uđe da ih vidi. - Ne, za živu glavu! Samo što mi nije stigao muž. ----Grdi otac sina i govori mu kako je sve loše osobine naslijedio od majke. Zašto nešto nisi naslijedio od mene? - Nisam imao šta - odgovori sin. ----- Koje od vas zvonio? - pita bolničarka iza pola noći. - Nije niko, samo ovome do zvona zvoni desno uvo.

Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

----Vratila se žena iz bolnice pa priča kako je tamo. Na kraju reče da skoro svakoga dana poneko umre. - A koja je to bolnica - pita snaha - nešto mi svekrva loše? ----Oduševljava se babica kako je jedno novorođenče lijepo pa kaže: - Vidi ga kako je lijepo, kao da su ga tri boga stvarala! - Nisu ga, babice, tri boga stvarala nego dvojica muškaraca pravila - odgovori dječja majka. ----Servirka govori načelniku klinike kako se novoprimljeni bolesnici žale da im je malo hrane. - Dobro, dobro... a dok ih nisam primio u bolnicu žalili su se da ništa nemaju da jedu... ----Zove pacijent od kuće bolnicu i pita ima li slobodan krevet, došao bi da leži. - Možete doći, jedan je na samrti, dok dođete, on će oslobodi krevet - odgovori neko iz bolnice. - Neka, neka, hvala, sutra ću ja... ----- Baba, sanjao sam silni narod u našem dvorištu.. - Nećeš li umrijeti, blago se meni. - Može biti, ali ne znam što mi onda izjavljuju saučešće... ----Doveli bolesnika zbog proljeva u bolnicu i hitno zovu dežurnog u prijemnu ambulantu. - Ne treba meni, sestro, ljekar hitno, nego mi tuta treba hitno - reče on. ----Doktor hoće da previje operisanog bolesnika pa govori sestri: - Dajte gazu i alkohola.. Bolesnik se podiže i reče, sav srećan: - Meni samo alkohol. ----Ljekar zadovoljan uspješnošću operacije, govori bolesniku: - Izvadili smo vam veliki tumor u desnom bubregu. - A gdje ste ga ostavili, doktore, da ne zaboravim kad pođem kući? ----U večernjoj viziti dežurni ljekar govori sestri da bolesniku neda ništa za večeru, sutra ide na operaciju. Kada su doktor i sestra izašli, bolesnik pita zašto. Jedan od šaljivijih objasni: - Ideš na operaciju i možda ćeš da umreš, pa da džabe ne pojedeš večeru. --- Alo, je li bolnica? - Jeste, izvolite. - E, neka, neka.

Horoskop od 20. 4. - 20. 6. 2012.

Uređuje i piše: Snežana Despot-Vuletić Z D R A V S T V E N I

Planetarna konﬁguracija na nebu (vladavina znakova: BIK i BLIZANCI) SUNCE od 20.4 - 20.5. boravi u Biku stavljajući akcenat na stabilnost, a u Blizancima od 20.5 - 20.6. stvarajući prilike za raznovrsna dešavanja. MJESEC dva puta obilazi cijeli zodijak počev od znaka Ovan do znaka Raka, utičući na naša dnevna raspoloženja. MERKUR će se prošetati kroz četiri sazviježđa počev od Ovna, potom Bika od 10 - 24.5, Blizanaca od 25.5 - 7.6. i, na kraju, u Raka od 8 - 26.6. VENERA se ušetala u znak Blizanaca 4.4. i ostaje do 7.8, dozvoljavajući nam da se igramo i radujemo ljubavi, da učimo i praktično vrednujemo kvalitet veze. Od 16.5 - 28.6. Venera će biti u retrogradnom hodu i dati nam vremena da provjerimo doživljeno, ali i da se odlučimo za partnera koji nam više odgovara ukoliko je dvojnost prisutna. MARS je krenuo direktno kroz znak Djevice od 15.4. sa 3. stepena i prelazi put u brzom direktnom hodu od 20 stepeni. JUPITER će 11.6. iz znaka Bika ući u znak Blizanaca na period od godinu dana i svoj princip ekspanzije iskazati na polju intelektualnog djelovanja, usvajanjem širih vidika i pogleda, uticati na sposobnost da iskoristite samouke talente, ali i potrebu da kontrolišete unutrašnji nemir. SATURN je i dalje u Vagi, retrogradan od 25-22. stepena. URAN u Ovnu kreće se od 6-8. stepena. NEPTUN je u znaku Ribe, a od 5.6. prelazi u retrogradan hod na 3. stepenu. PLUTON se kroz znak Jarca kreće retrogradno od 9-8 stepena.

SREĆAN ROĐENDAN rođenima u znaku BIKA i BLIZANACA, a svima nama želim srećno i razigrano proljeće, duh radosti da pobijedi, da svoju energiju usmjerimo na postizanje promjene iznutra, jer vanjska sloboda koju možemo postići biće u skladu sa unutrašnjom slobodom koju postignemo u određenom trenutku. UKRATKO o Bikovima: Fiksan, pasivan, ženski znak, pripada elementu zemlje. Vladar Bika je Venera, planeta ljubavi i uživanja. Pozitivne karakteristike: praktičan, stabilan, vrijedan, ispunjava dužnosti, pouzdan, odan i strpljiv. Negativne osobine: tvrdoglav, teško prihvaća promjene, usporen, dogmata, hedonista, posesivan. Osjetljivi organi: grlo, vrat, glasne žice, donja vilica, krajnici, jezik, uši i tiroidna žlijezda. UKRATKO o Blizancima: Promjenljiv, aktivan, muški znak, pripada elementu vazduha. Vladar Blizanaca je planeta Merkur koja upravlja mišljenjem i komunikacijom. Pozitivne karakteristike: radoznao, prilagodljiv, brzo shvata, spretan, pametan. Negativne osobine: nemiran, pretjerano radoznao, sklon mahinacijama, brbljiv, miješa se u tuđe stvari, dvojne prirode. Osjetljivi organi: ruke, prsti, šake, ramena, ključna kost, pluća, nervni sistem.

Ovan 20. 3 - 20. 4 Merkur uz Uran, u vašem sazvežđu krajem aprila i početkom maja, utiču na originalno i nezavisno sagledavanje postojećih okolnosti i može vas pokrenuti na domišljato otkrivanje novih ideja, koje možete tokom maja praktično realizovati koristeći postojeće resurse na pravi način. Energija Marsa u segmentu poslovnih aktivnosti doprinosi da vrijedno započnete uspješne korjenite promjene. Tokom juna uvažite potrebe partnera, dajte mu podršku i poneku neusaglašenost transformišite u prihvatanje različitosti. Energija vam se vraća, ali moguće su stomačne tegobe.

Bik 21. 4 - 20. 5 Sa Venerom u blizancima ovog proljeća, vaši lijepi maniri i smisao za humor imaće priliku da se iskažu. Imaćete objektivniji pogled na životne situacije, ali morate njegovati istrajnost u onome što preduzimate. Imaćete potrebu i da unesete promjene u svoj život, ali nemojte površno pristupiti problemu. Period od 25.5 - 7.6. je naročito povoljan za sve vrste komunikacija i intelektualnog djelovanja. Zdravstveno moguće prolazne tegobe, slabost i malaksalost. Oslobodite organizam od viška toksina.

BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6. Brzo kretanje Merkura doprinosi različitim i brzim smjenama usmjerenosti pažnje od udruživanja sa istomišljenicima, istraživanja unutarnjih resursa i spoznaje sopstvene snage, ali i slabosti, koncentrisanje na sopstvene potrebe i iskorištenje potenci-

jala i talenata kojima raspolažete u svrhu ostvarenja ličnih prihoda. Sreću u ljubavi najlakše ćete ostvariti tokom maja. Na zdravstvenom planu moguće povremene glavobolje, psihička razdražljivost i učestale nervoze.

RAK - 21. 6 - 22. 7. Jaka unutrašnja snaga biće najveći pokretač spoljnog djelovanja. Na poslovnom planu treba uložiti dosta truda. Pritisci na poslu mogu izazvati nervozu i stomačne tegobe. Snagu će davati harmoničan odnos sa porodicom i voljenom osobom i doprinijeti da se svi problemi lakše rješavaju. Tokom maja i juna moguć je poslovni uspjeh. Jačajte psihoﬁzičko zdravlje jer ćete zbog povećanog zamora biti podložniji virusnim infekcijama. LAV - 23. 7 - 23. 8. Pažnja je usmjerena na poziciju i statusna pitanja tokom maja, a od juna usmjeravate aktivnosti na uspostavljanje saradnje s prijateljima i grupama ili organizacijama s kojima vas vežu isti interesi. Bićete sposobni da se prilagodite različitim situacijama od dinamičnog i prodornog djelovanja, uživanja u osvojenoj poziciji, ostvarenju dobre komunikacije uvijek ističući lično dostojanstvo i potrebu za dominacijom. Pretjerano psihoﬁzičko iscrpljivanje i stres mogu uticati na probleme sa pritiskom. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9. Imali ste priliku u protekla tri mjeseca da dobro razmislite o dosadašnjim kriterijumima vrijednosti. Sada je kucnuo čas za djelovanje, suočavanje s novim izazovima, postavljanje novih ciljeva. Spremni ste da se izborite sa preprekama ma kakve one bile i krenete u susret ostvarenju vama znanog projekta. Prvih dana maja moguće je dobiti neku zvaničnu dozvolu, licencu ili sličan važan dokument do koga vam je veoma stalo. U emotivnom odnosu može postojati dilema da li se zbližiti ili udaljiti, ali ulaskom Jupitera u polje statusa početkom juna složiće se kockice mozaika i slijede radikalna poboljšanja i ekspanzija prilika koje se nude.

VAGA - 23. 9 - 22. 10. Tokom maja, ukoliko shvatite da je kompromis potreban i u ljubavi, da se suprotni ciljevi i razlike mogu prevazići, moguć je početak zajedničkog života. Važno je zadržati vjeru u partnerova i sopstvena osjećanja. Ukoliko mislite da ipak niste pokraj prave osobe, vrijeme je za promjene. Od 16.5. moći ćete da potvrdite svoje stavove praktično. Od juna biće vam važno da osigurate status i zasluženu poziciju. Upražnjavajte šetnje i relaksaciju i bićete zadovoljniji i smireniji.

ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11.

HOROSKOP

i privilegovan položaj. Nježnost, pažnja i emotivno zadovoljstvo u partnerstvu, ukoliko ne dozvolite da vam smetaju lični prioriteti partnera. Dobra energija i stabilnost vas prate tokom maja, dok je tokom juna potrebno usaglasiti različite potrebe s voljenom osobom. Moguće smetnje s vidom. Pojačana osjetljivost i povremene glavobolje u prvoj polovini juna.

STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12. Ograničavajući faktori postoje i potrebno je lično dokazivanje i usavršavanje. U vama se dešava unutrašnji proces učenja i postavljanja novih limita. Tokom maja opustite se i uživajte, stvorite harmoniju s voljenom osobom. Na poslovnom planu moguće je prestrukturiranje u timu saradnika. Naporne obaveze i dinamičan život može aktivirati hronične tegobe, oscilacije pritiska i nervozu. Izbjegavajte stresne situacije i provedite proljetnu detoksikaciju organizma.

JARAC - 22. 12 - 19. 1. Tokom maja stvaraju se mogućnosti za profesionalno usavršavanje i napredovanje na statusnoj ljestvici. Spremni ste na odricanja zarad ostvarenja velikih ambicija. Odredite smjernice za dugoročnu perspektivu. Povoljan je period za zajednicu i ljubavnu sreću. Tokom juna nastupa povoljniji period na poslovnom planu i zaradi. Zbog velikog napora potrebno je održavati psihoﬁzičku kondiciju. Moguće iritacije disajnih puteva.

VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2. Kada prepoznate dobitnu kombinaciju budite spremni na rizik i uhvatite priliku, ali svakako zadržite realan uvid u spoljne okolnosti. Ne dozvolite da nedostatak pravih informacija prouzrokuje nepotreban gubitak. Maj će pružiti prilike za emotivno zadovoljstvo, romansu. Jun, uz blagoslov Jupitera u aspektu s Uranom, pruža mogućnost srećnih obrta situacije. Moguć priliv novca iz inostranstva ili od poslova sa strancima. Razni pritisci i stresne situacije doprinose nervnoj napetosti.

RIBE - 20. 2 - 20. 3. Vama slijedi smjenjivanje povoljnog poslovnog angažovanja i uspjeha sa događajima u ljubavnom životu koji doprinose ličnoj sreći. Od juna uvećava se sreća vezana za porodični život. Na poslovnom planu dobro je preduzimati aktivnosti u vezi s edukacijom, u izdavaštvu, umjetnosti, turizmu, a neće nedostajati ni zabave i putovanja. Najpovoljniji period je prvih dvadesetak dana maja kada će uspjeh i rezultati biti vidljivi i vama i drugima. Tokom juna budite samodisciplinovani kada su u pitanju ﬁnansije. Zdrava ishrana i pravilna njega tijela poboljšavaju raspoloženje i zdravlje.

Srećne mogućnosti donose važnu životnu prekretnicu. Lična snaga i pozitivna energija utiču na rješavanje niza pitanja

Tumačenje natalne karte možete naručiti putem e-mail adrese: snezana.despot@gmail.com ili na mob.tel. 065/523-036

PREGLEDI I LIJEÄ&#x152;ENJE

Noni originalno pakovanje, Tel. +387 65 628 978

SLANA LANA SOBA

SO - RELAX - SEA CENTAR

BANJA LUKA, Aleja Svetog Save 25 tel. +387 51 304 105, mob. +387 65 641 466 info@slanasobabl.com, www.slanasobabl.com