Medici.com 68 by Medici.com

Mr Borut Pahor, President of the Republic of Slovenia

Dear Colleagues, It is a great pleasure to invite you to the 4th Conference of Association of Family physicians, which will be held from June 4 to 6, 2015 in Ljubljana, Slovenia. The conference takes place under the honorary patronage of the President of the Republic of Slovenia, Mr Borut Pahor. This conference is one of the highly acclaimed meetings in the field of General Practice/Family Medicine in South-Eastern Europe. We are truly glad to host such a prestigious event in the beautiful city of Ljubljana. This time, the scientific and organizing committee had chosen very challenging topics, such as: Family violence-challenges to the society and the family physician, Palliative care in family medicine, Modern approach to chronic diseases, Aging, Quaternary prevention and definition of family medicine, Interprofessional collaboration and team work". The themes for the conference are focusing on the latest developments and trends, as well as future outlook of the field of primary care. The organizing committee is gearing up for an exciting and informative conference program including plenary lectures, symposia, workshops on a variety of topics, poster presentations and various social programs. Sincerely Ljubin Šukriev President of A GP/FM SEE - Macedonia Danica Rotar Pavlič President of Association of Family Physicians of Slovenia Dean Klančič Director of Institute for development of family medicine Mateja Bulc President of the scientific committee

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

Riječ urednika Starost zime na pragu aprila, Djetinjstvo proljeća čvrsto zagrlila. No uskoro i ona u zaborav otiće, A proljeće tople boje po prirodi proliće. April u punom kalendarskom bljesku odolijeva zimskoj okoštalosti, crpeći snagu koja se budi iz dubokog sna. Iako ga zima još ne napušta i čvrsto ga grli, vrijeme će svojim nemilosrdnim kandžama učiniti svoje. U nama i oko nas, u drhtavim krošnjama, među pupovima između kojih se hvataju i lijepe male paučine što se njišu bez cilja, u spletovima grančica i polubudnog svjetla, oživljava proljeće. Svjedoci smo kako već odjekuje noćna i ugodna tišina, mir i nemir jutarnje rose i prozirnih oblaka, poplave uspavanog sunca u kojima se kupamo tako rado. Bilo je i vrijeme, zima nas uspava i umori, nedostaje fizičkih aktivnosti kojima ćemo osvježiti i tijelo i um. S proljećem u nama vaskrsavaju sva naša uspavana i minula proljeća. Budimo se i ustajemo, protežemo ruke i noge, udišemo duboko još svježi vazduh i krećemo. U nove pohode, na ciljeve, na život, na smrt. Proljeće je najdjelotvorniji motivacioni uterus iz kojeg se svaki put iznova rađamo, dobijajući novi oblik svijesti i melodije života, prožet nadom i novim iščekivanjima. Ništa živ čovjek ne može izgubiti što mu svako novo proljeće ne bi moglo vratiti niti se može biti trajno nezadovoljan dok Tvorac daje da se duša liječi zaboravom i obnavlja proljećem. Na jednoj strani haos i zbrka, koji lako usisavaju slabe, na drugoj predivne i tople harmonije dubokog smisla. Sve ono između smo Mi, sredina od sredine - čovjek. Ništa drugo do mali ljudi uvezani u spletove raznovrsnih odnosa sa svojim sudbinama, karmama, tugama i srećama, krećući se kroz vremenski procjep između sna svemira i neuhvatljive beskonačnosti, osvajajući ovozemaljske vrhove. Složićete se, nije dovoljno roditi se i biti, vegetirati, već je neophodno izrasti u duhovnog gorostasa koji će znati zašto živi, tj. razumjeti zašto je živ. Razumijevanje sebe i okoline je, u stvari, savladavanje najdužeg mosta pri prelasku između unutrašnjeg blagostanja i neravnoteže. Ako uspijemo razumjeti sami sebe, ko smo i šta smo, već samim tim smo pred odgovorom na vlastite zagonetke i one koje nam je postavio sam život. Vođeni ovakvim ritmom otjelovljenja, i “Medici. com” se popeo na stepenicu više svoje misije i zatekao se na visokom spratu svoje kule, koja se zove 68. broj. Čak i pored brojnih i teško savladivih finansijskih poteškoća koje nas prate, ne nedostaje vjere i nade u opstanak, u budućnost, sa Vama zbog kojih najviše i postojimo. I u ovom broju nismo se štedjeli. S obzirom na to da su u toku mnogi naučni i stručni skupovi, simpozijumi i kongresi, donosimo sjajne tekstove i publikacije koje će svakako kod čitalaca izazavati pozitivne vibracije. Vaš „Medici.com“ Glavni urednik, prim. dr Momir Pušac

Fond ZO RS

Trovanje kontaminiranom hranom

Doc. dr Radomir Zrnić

Rekreacija

TILT test

Agencija za lijekove i MS BiH

Pet godina rada Z D R A V S T V O

S R B I J E

Dan VMA

Akademik Vladimir Kostić

Novi predsednik SANU

Prof. dr Budimir Šegrt

Ministar zdravlja Crne Gore

NMK

Američki kongres kardiologa

ACC Chapter Consortium Serbia & Republic of Srpska

118

Glavni urednik: prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Drenka Šećerov-Zečević, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, doc. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, prof. dr Miroslav Petković, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, mr. ph. Zlata Žuvela, akademik prof. dr Enver Zerem i prof. dr Elizabeta Ristanović. Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, mr Živana Vuković-Kostić, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, dr Slavko Pećanac, mr. ph. Rada Krća, Amra Odobašić, i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Branka Ćopića 15, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Udruženje Medici.com” Banja Luka, Branka Ćopića 15 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jelena i Bojan Broćilović Prodaja i distributer za Srbiju UNA PRESS d.o.o. Beograd, tel: +381 11 2 188 704 Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Pravni savjetnik: Advokat Jovana Pušac iz Banjaluke, tel. +387 065 692 377 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banjaluka Tiraž: 5.000

69. broj izlazi u junu 2015. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Z D R A V S T V O

ovodom 7. aprila, Svjetskog dana zdravlja, u gradovima Bosne i Hercegovine organizirane su brojne edukativno-zabavne aktivnosti na međunarodnom, regionalnom i lokalnom nivou radi promocije zdravlja i podizanja svijesti o važnosti očuvanja zdravlja. Povodom obilježavanja Svjetskog dana zdravlja, 7. aprila 2015. godine, u organizaciji Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske održana je konferencija na temu Bezbjednost hrane, kao jedne od prioritetnih oblasti globalnog javnog zdravstva. Svjetski dan zdravlja svake godine se obilježava 7. aprila, kada je istovremeno i godišnjica osnivanja Svjetske zdravstvene organizacije. „Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite u okviru svojih nadležnosti, u saradnji sa Institutom za javno zdravstvo, preduzelo je niz aktivnosti s ciljem stvaranja uslova u kojima će stanovništvo, a posebno djeca, imati priliku da rastu i žive u sredini u kojoj će imati priliku da razvijaju zdrave stilove života i stvaraju osnovu za bolji život u kojem će bezbjednost hrane imati značajnu ulogu, rekla je dr Jelena Đaković-Dević, viši stručni saradnik za javno zdravstvo pri Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske. Ona je rekla da je u Programu mjera za sprečavanje i suzbijanje, eliminaciju i eradikaciju zaraznih bolesti za područje Republike Srpske za ovu godinu, resorno ministarstvo, na prijedlog Instituta za javno zdravstvo, propisalo niz mjera s ciljem smanjenja obolijevanja stanovništava od zaraznih bolesti uzrokovanih kontaminiranom hranom. Pomoćnik direktora za medicinske poslove u Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske Janja Bojanić rekla je

Obilježen Svjetski dan zdravlja

Bezbjednost hrane

Sarajevo Tim ljekara je na Trgu djece Sarajeva dijelio građanima besplatne savjete i letke o različitim oboljenjima, prevenciji i liječenju bolesti. Građanima su također i besplatno mjerili krvni pritisak, nivo šećera u krvi i pružali druge zdravstvene usluge. “Danas smo, povodom Svjetskog dana zdravlja, građanima omogućili da se druže s ljekarima Kliničkog centra UNSA, da postavljaju pitanja iz različitih oblasti i specijalnosti, a ovdje su ljekari za gastroenterohepatologiju, nefrologiju i kardiologiju, tako da je pokriven spektar medicinskih oblasti”, kazao je dr. Nihad Kukavica s Klinike za kardiohirurgiju. 8

da crijevne bolesti čine oko 20 odsto od ukupnog broja oboljelih od zaraznih bolesti, a najčešće je riječ o enterokolitisu, trovanju hranom i salmonelom. U prošloj godini je u Republici Srpskoj prijavljeno sedam epidemija kod kojih je prenos uzročnika bio hrana, a da su uzročnici zaraze najčešće bili svinjsko meso i riba, dok su na drugom mjestu po učestalosti javljanja oboljenja alimentarne epidemije sa ukupno 109 oboljelih. Specijalista higijene i zdravstvene ekologije u Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske Vesna Petković rekla je da bolesti prenosive hranom nastaju usljed konzumacije zdravstveno nebezbjedne hrane i vode zbog mogućeg prisustva mikrobioloških, hemijskih i

fizičkih rizika u hrani. Svjetska zdravstvena organizacija preporučuje «pet ključeva za bezbjedniju hranu», odnosno pet jednostavnih aktivnosti kojima se postiže veća sigurnost da se konzumira bezbjedna hrana, a to su: održavanje čistoće tijela, pribora i površina koje dolaze u kontakt sa hranom, razdvajanje sirove i kuvane hrane, temeljno kuvanje (upotreba visokih temperatura), čuvanje na sigurnim temperaturama i upotreba bezbjedne hrane bez znakova oštećenja. Svjetska zdravstvena organizacija je identifikovala bolesti prenosive hranom kao ozbiljan javnozdravstveni problem, jer se procjenjuje da 3% slučajeva bolesti prenosivih hranom mogu dovesti do dugoročnih zdravstvenih problema.

inistar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske dr Dragan Bogdanić uručio je 7. aprila 2015. godine odluke o dodjeli naziva primarijus za 97 doktora medicine na svečanosti koja je povodom Svjetskog dana zdravlja održana u Administrativnom centru Vlade Republike Srpske. Naziv primarijus je počasno zvanje koje se

Z D R A V S T V O

Za 97 doktora medicine Republike Srpske

Zvanje primarijusa i priznanje za njen dugogodišnji rad i doprinos razvoju zdravstvene zaštite u Republici Srpskoj. «Isto tako, ova titula je obaveza za doprinos u budućem radu s ciljem poboljšanja kvaliteta i sigurnosti zdravstvene zaštite», rekla je dr Popović. Specijalista porodične medicine u Domu zdravlja u Doboju dr Danijel Atijas je rekao da mu nakon 15 godina

dodjeljuje kao priznanje za dugogodišnji uspješan rad i postignute rezultate na zaštiti i unapređenju zdravlja stanovništva i razvoju zdravstvenog sistema. „Na prijedlog etičkih odbora zdravstvenih ustanova iz Republike Srpske i u skladu sa Pravilnikom o uslovima i postupku dodjele naziva primarijus, za 2015. godinu dodijelili smo zvanje primarijusa za 97 doktora medicine koji su ispunili sve kriterijume za sticanje ovog prestižnog zvanja“, rekao je ministar Bogdanić.

„Danas se širom svijeta obilježava Svjetski dan zdravlja i baš iz tog razloga smo svečanost dodjele zvanja primarijus upriličili na ovaj dan, želeći da na ovaj način simbolično skrenemo pažnju javnosti na važnost očuvanja zdravlja i ulogu zdravstvenih radnika u tom segmentu“, rekao je ministar Bogdanić. Zvanje primarijusa danas je dobila i dr Slavica Popović, specijalista pedijatrije i direktor Doma zdravlja Prijedor, koja je rekla da je ova titula čast rada ova titula predstavlja veliku čast, jer je prepoznato njegovo zalaganje i posvećenost radu. On je podsjetio da je Dom zdravlja u Doboju tokom majskih poplava prošle godine pretrpio velike štete, naglasivši da su se zdravstveni radnici u tim danima uspjeli izboriti sa svim nedaćama i organizovati nesmetan rad Službe hitne pomoći i porodične medicine.

Dom zdravlja Bijeljina je organizovao punktove u gradu gdje su sugrađani mogli prekontrolisati osnovne parametre koji su značajni za prevenciju najmasovnijih bolesti u našoj populaciji. „Ekipe Doma zdravlja Bijeljina su svake godine na Svjetski dan zdravlja na ulicama sa našim sugrađanima kako bismo ih podsjetili na značaj očuvanja zdravlja. Osim provjere vrijednosti visine krvnog pritiska, šećera i holesterola u krvi, naši ljekari razgovaraju sa sugrađanima, dajući im savjete“, istakao je doc. dr Zlatko Maksimović, direktor ove ustanove. 9

Z D R A V S T V O

niverzalnom deklaracijom o ljudskim pravima, koja je donesena davne 1948. godine i nekolicinom drugih međunarodnih dokumenata među kojima je i Evropska socijalna povelja iz 1961. godine, pravo na socijalnu zaštitu je promovisano u jedno od osnovnih ljudskih prava. Saglasno tim dokumentima i naš Zakon o zdravstvenom osiguranju propisuje da su obaveznim zdravstvenim osiguranjem obuhvaćeni svi građani, s tim da je korišćenje prava uslovljeno uplaćenim doprinosom. Prema podacima iz decembra 2014. godine, obaveznim zdravstvenim osiguranjem je obuhvaćeno 84 odsto stanovnika Republike Srpske, što se i prema evropskim standardima smatra dosta visokim obuhvatom. Samo desetak godina ranije izvan zdravstvenog osiguranja je bilo preko 40 odsto stanovnika Srpske. Povećanje obuhvata stanovništva obaveznim zdravstvenim osiguranjem, nažalost, nije bilo proporcionalno poboljšanju stanja s prihodima. Pored loše strukture osiguranika koja je obilježena visokim učešćem kategorija koje plaćaju simboličan doprinos, na to utiču i pojave koje pripadaju tzv. sivoj zoni, od rada na crno, do isplate dijela plate u koverti i neprijavljivanja prekovremenog rada, isplaćenog regresa itd. U Republici Srpskoj izvan obaveznog zdravstvenog osiguranja je oko 190 hiljada stanovnika, od čega oko 74 odsto nisu ni prijavljeni na osiguranje, a preostalih 26 odsto su prijavljeni, ali ne plaćaju doprinos. Kada bi za 30 hiljada radnika, za koje poslodavci u 2014. godini nisu uplatili doprinos ni za jedan mjesec, bio uplaćen doprinos na platu od svega 50 odsto prosječne bruto plate u RS, kasa zdravstvenog osiguranja bi bila punija za preko 28 miliona maraka, a kada bi doprinos za zdravstveno osiguranje platilo i 5,9 hiljada poljoprivrednika koji su prijavljeni na osiguranje, ali ne uplaćuju doprinos, prihod Fonda bi bio veći za još 3,3 miliona maraka. Prihod, koga bi bilo moguće ostvariti uključivanjem 145 hiljada građana koji nisu ni prijavljeni na osiguranje, nije jednostavno procijeniti s obzirom na to da se u tom broju nalaze i potencijalni osiguranici i članovi porodice za koje se doprinos ne plaća. Ali, ukoliko pretpostavimo da je odnos 10

Finansiranje zdravstvenog osiguranja

Kako poboljšati naplatu doprinosa

Biljana RodićObradović, izvršni direktor Sektora za planiranje, analiziranje i razvoj zdravstvenog osiguranja

osiguranika i članova porodice u granicama prosjeka, odnosno da na jednog osiguranika dolazi 0,52 izdržavanih članova porodice i da se plaća simboličan doprinos kao za nezaposlene, uključivanjem u osiguranje 145 hiljada građana, od kojih bi 95,4 hiljade bili osiguranici, prihod Fonda zdravstvenog osiguranja bi bio veći za još oko 36 miliona maraka. Ukupno, ne računajući zakidanje kroz neprijavljivanje pune plate i svih naknada, prihod obaveznog zdravstvenog osiguranja bi mogao da bude veći za preko 67,3 miliona maraka, što je jednako ukupnom godišnjem trošku za sve propisane lijekove na recept i za sva odobrena ortopedska i druga pomagala. Znatna rezerva dodatnog prihoda, koja se krije u sivoj zoni, podstakla je organizovanje nekoliko skupova na kojima je razmatrana mogućnost poboljšanja naplate doprinosa prevođenjem neformalne u formalnu ekonomiju. Između ostalih, organizatori takvih rasprava su bili Savez sindikata RS i Međunarodna organizacija rada, koja priprema dokument s preporukama za cijelu BiH. Jedna od teza s tih rasprava mogla bi da bude ključna za planiranje aktivnosti. Ona polazi od toga da se onima

koji izbjegavaju zakon to isplati jer je trošak za plaćanje kazni znatno manji od koristi zbog neplaćanja obaveza. Odnos države, koja je zainteresovana da naplati poreze i doprinose i obveznika plaćanja, koji su zainteresovani da plate što manje, podsjeća na partiju šaha u kojoj ovi drugi pobjeđuju ukoliko je strategija „igre“ države lošija. Tome je posvećena i naučna disciplina „Teorija igara“, koja je razvila metode procjene poteza partnera u igri i izrade strategija uspjeha. Jednako interesantna je i teza koja polazi od toga da je neto plata uzrok antagonizmu i zbrci među socijalnim partnerima te se zagovara prelazak na bruto platu i to na način da poslodavac s radnikom ugovara bruto, a ne neto zaradu. Ugovaranje bruto plate, što je predviđeno i ekonomskom politikom za 2015. godinu, moglo bi da utiče i na mijenjanje svijesti radnika koji, u pravilu, ni ne znaju kolika im je bruto plata, a još manje da je to zapravo cijena njihovog rada i da su oni vlasnici bruto plate iz koje izdvajaju dio za socijalno osiguranje, dok je poslodavac samo uplatilac. Makedonija, koja posljednjih godina odskače po sprovedenim reformama,

Z D R A V S T V O

koncept bruto plate je podržala sistemom koji je identičan Službi društvenog knjigovodstva (SDK) u nekadašnjoj zajedničkoj državi, ali jednostavniji s obzirom na napredak informacionih tehnologija. Sistem podsjeća na krug u kome centralno mjesto ima poreska uprava. Njoj stižu nalozi za plaćanje, koji bivaju podvrgnuti kontroli. Kontroliše se sve, registracija poreskog obveznika za obračun doprinosa, prijavljeno radno vrijeme, transakcijski račun, zaposleni u zaštićenim firmama, višestruki podnesci, obračunati iznos doprinosa za svakog zaposlenog radnika, porede se prethodne kalkulacije za svakog radnika, provjeravaju prijavljene ispravke prethodnih dokumenata. Nakon provjere, odobrene naloge poreska uprava prosljeđuje bankama, a ove, nakon što izvrše isplatu, šalju povratnu informaciju poreskoj upravi čime kružni tok naloga za plaćanje biva zatvoren. Treba reći i to da je moguća samo jedinstvena isplata, odnosno nije moguće da banka isplati samo neto platu ili samo poreze i doprinose. Integrisanom prikupljanju doprinosa za socijalno osiguranje na konceptu bruto plate, prethodila je harmonizacija oko dvadeset zakona, a sve je doprinijelo povećanju prihoda socijalnih fondova iako još ima prostora za dogradnju sistema. Mogućnosti za bolju naplatu doprinosa za socijalno osiguranje mnogi vide i u tome da bi neplaćanje doprinosa, neprijavljivanje radnika, plaćanje u koverti itd., trebalo da bude nazvano pravim imenom – prevarom, a to bi bio prvi korak ka propisivanju primjerenih sankcija.

osiguranje. Zato je uticaj na promjenu stava građana jedan od bitnih izazova. Prepreka ka tom cilju u bivšim jugoslovenskim republikama mogla bi da bude to što znatan broj građana može da koristi prava bez plaćanja doprinosa. Njih nije moguće dovesti do toga da vole da plaćaju poreze i doprinose kao Šveđani, ili da ih plaćaju zbog straha od kazni kao u većini evropskih zemalja. Naš Zakon o zdravstvenoj zaštiti je definisao znatan broj populacionih i nozoloških grupa kojima je zagarantovana zdravstvena zaštita bez obzira na status u zdravstvenom osiguranju i bez propisivanja alternativnih uplatilaca doprinosa. Preciznih podataka nema, ali, prema procjenama, troškovi zdravstvene zaštite neosiguranih pripadnika tih grupa godišnje dostižu i do 10 miliona maraka, a plaća ih Fond zdravstvenog osiguranja iz prihoda ostvarenog od doprinosa. U radnoj verziji dokumenta koji priprema Međunarodna organizacija rada, kao glavni stub aktivnosti u borbi protiv neformalne ekonomije, predloženo je donošenje nacionalne strategije sveobuhvatnog socijalnog osiguranja, koja bi trebalo da ima dva cilja. Prvo, postepeno širenje socijalnog osiguranja na trenutno neobuhvaćeno stanovništvo i drugo, rješavanje problema neprijavljenog rada i drugih pojava iz tzv. sive zone. I jedno i drugo trebalo bi da doprinese punijim kasama socijalnih fondova i stabilnijem finansiranju socijalnih prava.

Gubitak prihoda zbog prijavljivanja samo dijela plate, manje ili više je prisutan u svim zemljama regiona, kao i praksa da poreske uprave tome ne posvećuju adekvatnu pažnju zbog čega prolazi to da npr. advokati ili vlasnici firmi prijavljuju platu kojom bi mogli da konkurišu za socijalnu pomoć. Kao moguće rješenje kojim bi se moglo doskočiti ovoj vrsti prevara, navodi se propisivanje osnovice na bazi pretpostavljene plate. Neke zemlje u regionu, propisale su npr. da osnovica na koju se obračunava doprinos vlasnicima firmi ne može da bude manja od dvostrukog iznosa prosječne bruto plate. Pored toga, neke zemlje su ovlastile ministre finansija da određuju osnovice za obračun doprinosa nosiocima samostalnih zanimanja i to na bazi pretpostavljene zarade. Ima i drugih mogućnosti, kao npr. uslovljavanje davanja podsticaja poljoprivrednicima prijavom na osiguranje i uplatom doprinosa. Ovakvu praksu, koja se primjenjuje u Republici Srpskoj, Međunarodna organizacija rada je označila kao dobar primjer koji bi trebalo slijediti i primjenjivati i u drugim sličnim okolnostima. Za stanovnike skandinavskih zemalja važi deviza da vole da plaćaju poreze i doprinose i da je to povezano sa sviješću da će time doprinijeti da imaju bolju zdravstvenu zaštitu, veće penzije, bolje puteve i škole. Taj ideal nije daleko samo nama, nego i nekim razvijenim evropskim zemljama u kojima finansijska disciplina prvenstveno počiva na strahu od drakonskih kazni ili na strahu od npr. velikih troškova liječenja ukoliko se nema zdravstveno

Odnos broja prijavljenih osiguranika i osiguranika za koje je uplaćivan doprinos za zdravstveno osiguranje u 2014. godini

Ukupan broj osiguranika prijavljenih na osiguranje

Ukupan broj osiguranika za koje je doprinos uplaćen za bar jedan mjesec

Prosječan broj osiguranika za koje je doprinos uplaćen za svaki mjesec

% ukupnog broja osiguranika za koje je doprinos uplaćen za bar jedan mjesec u odnosu na broj prijavljenih

% prosječnog broja osiguranika za koje je doprinos uplaćen za svaki mjesec u odnosu na broj prijavljenih

5(3/2*100)

6(4/2*100)

259.213

229.057

192.059

88,37

74,09

13.604

7.694

3.429

56,56

25,21

221.738

218.073

100,00

98,35

24.484

24.405

100,00

99,68

RVI i porodice poginulih boraca

4.794

100,00

Izbjegla i raseljena lica

487

100,00

162.320

160.727

100,00

99,02

Nezaposlena lica koja ostvaruju novčanu naknadu

1.659

99,98

100,00

Osiguranici centara za socijalni rad

3.852

3.817

2.377

99,09

61,72

692.151

656.050

608.011

94,78

87,84

Struktura osiguranika

1 Zaposleni osiguranici Poljoprivrednici Penzioneri INO osiguranici

Nezaposlena lica

Ukupno:

Z D R A V S T V O

a osnovu analize troškova za primarnu zdravstvenu zaštitu u Fondu zdravstvenog osiguranja RS definisano je nekoliko indikatora za praćenje efikasnosti rada domova zdravlja i ambulanti porodične medicine. Riječ je o sljedećim indikatorima: broj usluga biohemijsko-laboratorijske dijagnostike koje su pružene u bolnicama na osnovu uputnica s primarnog nivoa, broj propisanih recepata per capita i broj izvršenih usluga MR i CT na 1.000 osiguranih lica. Za sada, indikatori će poslužiti da zdravstvene ustanove mogu da uporede svoje rezultate sa rezultatima drugih ustanova, dok je krajnji cilj da bude unaprijeđen model plaćanja primarne zdravstvene zaštite stimulisanjem efikasnijeg rada. Prilikom analiziranja, sve zdravstvene ustanove primarnog nivoa s kojima su ugovorene usluge porodične medicine, podijeljene su u pet grupa, rukovodeći se brojem registrovane populacije, kako bi se obezbijedila što veća objektivnost u pogledu strukture registrovane populacije. Analizom je obuhvaćeno ukupno 69 zdravstvenih ustanova, odnosno 54 doma zdravlja i 15 ambulanti porodične medicine. Analiza je pokazala da je prema indikatoru broja usluga biohemijsko-laboratorijske dijagnostike na 1.000 osiguranih lica ukupno 14 ustanova (20%) u prošloj godini imalo veći broj ovih usluga u odnosu na prosjek grupe. Drugi indikator - broj propisanih recepata per capita, pokazao je da su 32 zdravstvene ustanove (46,4%) imale veći prosječni broj propisanih recepata na 1000 osiguranih lica u odnosu na prosjek Fonda. Kod trećeg indikatora – broj izvršenih usluga MR i CT na 1.000 osiguranih lica, u obzir je uziman prosječan broj izvršenih usluga na nivou RS, a on za MR iznosi 14,5, dok je za CT 19,4 pregleda na 1.000 osiguranih lica. Analiza je pokazala da ukupno 19 ustanova (27,5 %) ima veći broj MR usluga od prosječnog, a 18 (26 %) ustanova imalo je veći broj CT usluga od prosječnog. S obzirom na to da na broj izvršenih usluga presudan uticaj imaju specijalisti koji predlažu ovu dijagnostiku, ovim indikatorom će u ovoj godini biti obuhvaćeni i specijalisti i za tu svrhu je u pripremi odgovarajuća podrška u poslovnom informacionom sistemu Fonda. Takođe, planirano je da indikatorima bude obuhvaćena i stopa bolovanja, koja će biti analizirana i na nivou domova zdravlja i na nivou komisija koje odobravaju bolovanje. S obzirom na to da je cjelokupna aktivnost u vezi s razvijanjem i primjenom 12

Pokazatelji efikasnosti rada domova zdravlja u 2014. godini

Prvi korak ka unapređenju modela plaćanja

indikatora efikasnosti usmjerena na racionalizaciju troškova, analizom efikasnosti rada zdravstvenih ustanova primarnog nivoa u 2014. godini obuhvaćena je i procjena potencijalne mogućnosti za smanjenje troškova. Procjena je rađena na

način da je izračunata finansijska vrijednost usluga koje premašuju prosjek. Tim metodom došlo se do podatka da ukupni trošak propisanih recepata i usluga koje prevazilaze prosječne vrijednosti za 2014. godinu iznosi oko 4,5 miliona KM, što predstavlja oko četiri odsto ukupno ugovorene vrijednosti usluga na primarnom nivou zdravstvene zaštite. Kada bi zdravstvene ustanove koje su propisale veći broj recepata u odnosu na prosjek, njihov broj smanjile na prosječne vrijednosti, troškovi za lijekove na recept mogli bi biti manji za oko 2,4 miliona KM. Kada bi se to isto uradilo i s uputnicama za biohemijske analize u bolnicama, troškovi bi bili manji za skoro 960 hiljada, a kod upućivanja na MR i CT za 1,1 milion KM.

Počelo se s primjenom izmijenjene liste lijekova

Na listi 12 novih lijekova

siguranim licima Fonda zdravstvenog osiguranja RS od 15. marta dostupno je 12 novih lijekova, koji su uvršteni na listu lijekova koji se izdaju na recept. Na listi A se sada nalazi šest novih lijekova generičkih naziva i to za liječenje hroničnih opstruktivnih bole-

sti pluća, za kožne bolesti, za liječenje kardiovaskularnih bolesti te hormonski kontraceptivi. Osim toga, na listi B je dostupno pet novih lijekova, i to za prevenciju moždanog udara, hroničnu vensku insuficijenciju te za genitourinarni sistem. Zahvaljujući ovim novinama osiguranici će sada izdvajati mnogo manje novca za ove lijekove. Ranije su osiguranici lijekove koji su sada uvršteni na listu plaćali u punoj cijeni u apotekama, jer ih Fond nije finansirao, dok će sada plaćati samo participaciju, ukoliko nisu oslobođeni ove obaveze. Primjera radi, prije 15. marta osiguranici su lijek indakaterol (za liječenje hroničnih opstruktivnih bolesti pluća) u zavisnosti od apoteke, plaćali u punoj cijeni u iznosu od oko 74 KM, a sada će za njega sa-

Z D R A V S T V O

Liječenje oboljelih od multiple skleroze

ond zdravstvenog osiguranja RS i za ovu godinu produžio je ugovor sa Specijalnom bolnicom za rehabilitaciju „Atomska banja“ u Gornjoj Trepči, u koju se na liječenje upućuju osiguranici Fonda oboljeli od multiple skleroze. Ovim pacijentima Fond u potpunosti finansira troškove liječenja u ovoj zdravstvenoj ustanovi. ‘’FZO RS već osam godina omogućava oboljelim od multiple skleroze besplatno liječenje, i to 21 dan godišnje, u ovoj zdravstvenoj ustanovi. Zahvaljujući liječenju u ovoj banji, mnogi oboljeli su još živi i veliki broj pacijenata je još pokretan, odnosno nisu ‘vezani’ za invalidska kolica, jer su blagovremeno spriječili napredovanje bolesti i odumiranje funkcija ekstremiteta’’, rekao je predsjednik Skupštine udruženja oboljelih od multipla skleroze RS Milan Stjepanović. U ime udruženja i oboljelih od ove bolesti, Stjepanović je izrazio zahvalmo platiti participaciju u iznosu od 6,20 KM. Konkretno, na ovom lijeku osiguranik može da uštedi 67 KM. Kućni budžet osiguranika će biti znatno rasterećen zahvaljujući i tome što se pojedini lijekovi koji su se ranije nalazili na listi B, sada nalaze na listi A. Riječ je o lijekovima za liječenje hroničnih opstruktivnih bolesti pluća i za kardiovaskularne bolesti. Ranije je participacija za ove lijekove iznosila 50 odsto, a sada 10 odsto za one osiguranike koji nisu oslobođeni plaćanja ove obaveze. Primjera radi, za lijek tiotropijum sada će participacija biti 7 KM, a ranije, dok se nalazio na listi B, ona je iznosila 39 KM, odnosno osiguranici su ga plaćali skuplje za čak 32 KM. Sve ove novine donesene su u saradnji sa predstavnicima strukovnih udruženja ljekara, kao i osiguranika. Služba Fonda za odnose s javnošću pripremila je informativni letak za osiguranike koji će im pomoći da se detaljnije upoznaju sa svim novinama na listi lijekova. Informacija je dostavljena svim poslovnicama i nalazi se na internet stranici FZO RS.

Produžen ugovor sa ‘’Atomskom banjom’’ u Gornjoj Trepči

nost Fondu zdravstvenog osiguranja RS na razumijevanju, istakavši da je omogućavanje liječenja u “Atomskoj banji” višestruko jeftinije i za Fond jer doprinosi manjim ukupnim troš-

kovima za liječenje oboljelih od multiple skleroze. “Mnogo više košta liječenje oboljelih od ove bolesti u domovima zdravlja i drugim bolnicama, a daje slabije rezultate, nego što je to liječenje u ‘Atomskoj banji’ čiji su rezultati terapija najefikasniji za oboljele”, tvrdi Stjepanović. Fond u potpunosti finansira troškove liječenja oboljelih od multiple skleroze, jer je riječ o kategoriji osiguranika koja je oslobođena plaćanja participacije. Pored ostalih prava iz zdravstvenog osiguranja, Fond ovim osiguranicima u potpunosti finansira i nabavlja lijek “interferon beta”, a oboljeli imaju pravo i na ortopedska pomagala u skladu sa aktima FZO i dr.

Palijativna njega u Srpskoj

Lani liječeno 89 pacijenata

ond zdravstvenog osiguranja RS u prošloj godini izdvojio je oko 300.000 KM za liječenje 89 pacijenata iz RS koji su bili smješteni u Centru za palijativnu njegu u Opštoj bolnici Gradiška, prvom ovakve vrste u Srpskoj. Radi se o pacijentima kojima praktično više nije potrebno bolničko liječenje, niti se mogu poslati na kućno liječenje, jer im je neophodan medicinski nadzor i njega. Pacijenti u Centru za palijativnu njegu dobijaju svu neohodnu pažnju i njegu, zahvaljujući kojoj imaju dostojanstveniji život bez bola i patnje. Uglavnom je riječ o pacijentima koji su u stanju kome, najčešće zbog posljedica moždanog udara, oboljeli od malignih bolesti u terminalnoj fazi i drugih teških oboljenja.

U okviru Opšte bolnice Gradiška prije tri godine počeo je sa radom prvi centar za palijativnu njegu u RS. Prije njegovog otvaranja, pacijenti iz RS su se, uglavnom, nalazili u bolnicama na raznim odjeljenjima (uglavnom jedinicama intenzivnog liječenja) ili su otpuštani na kućna liječenja i o njima su brinule porodice. Takođe, pojedini pacijenti upućivani su i na liječenje izvan RS, jer nisu postojali adekvatni uslovi za njihovo zbrinjavanje i boravak u bolnicama Srpske. Fond je za liječenje

ovih pacijenata u inostranstvu mjesečno izdvajao i do 20.000 evra. Otvaranjem Centra za palijativnu njegu u RS stvoreni su uslovi da se bolesniku u svakom trenutku pruži potrebna i odgovarajuća njega, jer je medicinski kadar posvećen isključivo ovim pacijentima, što ranije, zbog velikog protoka bolesnika u bolnicama u kojima su zbrinjavani, nije bio slučaj. Koliko su ovi centri neophodni za pacijente sa ovim zdravstvenim problemima, ukazuje i podatak da i Srbija planira da otvara centre za palijativnu njegu širom svoje zemlje. Inače, usluge iz djelatnosti palijativne njege osiguranim licima u cjelosti finansira Fond zdravstvenog osiguranja RS. Pripremila Služba za odnose s javnošću FZO

Z D R A V S T V O

omoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Milan Latinović uručio je 20. marta 2015. godine direktoru Zavoda za stomatologiju Ranki Knežević rješenje o sticanju statusa sertifikovane ustanove. „Zavod za stomatologiju Banjaluka prvi je zavod koji je stekao status sertifikovane ustanove u Republici Srpskoj. Na prijedlog Agencije za sertifikaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite Republike Srpske Zavodu za stomatologiju smo izdali rješenje o sticanju statusa sertifikovane ustanove na period od četiri godine. Ovo rješenje je dokaz da se radi o zdravstvenoj ustanovi koja je ispunila sve propisane standarde sigurnosti i kvaliteta u procesu pružanja zdravstvene zaštite“, rekao je pomoćnik ministra Milan Latinović. Direktor Zavoda za stomatologiju Ranka Knežević rekla je da je proces sertifikacije obezbijedio primjenu procedura, obrazaca i uputstava koji definišu put zbrinjavanja pacijenata u Zavodu, način upravljanja ljudskim resursima, upravljanje bezbjednošću pacijenata, zaposlenih i imovine, upravljanje do-

inistar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Dragan Bogdanić posjetio je 26. marta 2015. godine Dom zdravlja u Modriči i tom prilikom direktoru Goranu Mlinareviću uručio rješenje o sertifikaciji ove ustanove na period od četiri godine. Rješenjem Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite, na prijedlog Agencije za sertifikaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite (ASKVA), potvrđeno je da su u Domu zdravlja Modriča ispunjeni svi propisani standardi sigurnosti u procesu pružanja zdravstvene zaštite. Ministar Bogdanić je rekao da je Dom zdravlja u Modriči jedan od dvadeset domova zdravlja u Republici Srpskoj u kome je sprovedeno završno ocjenjivanje u postupku sertifikacije. „Imajući u vidu činjenicu da Dom zdravlja u Modriči pruža zdravstvenu zaštitu i stanovnicima opštine Vukosavlje, kroz Projekat „Jačanje zdravstvenog sektora“ smo obezbjedili sredstva u iznosu od oko 280.000 KM za izgradnju novog objekta ambulante porodične medicine u ovoj opštini. Značajno je reći da ovaj posao realizujemo u saradnji sa opštinom Vukosavlje koja sufinansira projekat sa oko 120.000 KM vlastitih sredstava, odnosno 30% od 14

Zavod za stomatologiju Banjaluka

Prvi sertifikovani zavod u RS „Entuzijazam i trud svih zaposlenih u Zavodu, od osnivanja do danas, bili su presudni da naša ustanova izraste u referentnu zdravstvenu ustanovu u kojoj se pacijentima pružaju najkomplikovanije usluge iz svih oblasti stomatologije, što potvrđuje i danas dodijeljeno Rješenje o sertifikaciji“, istakla je Ranka Knežević. Zavod za stomatologiju je zdravstvena ustanova koja pruža usluge primarnog i sekundarnog nivoa stomatološke zdravstvene zaštite i jedina je zdravstvena ustanova te vrste u Republici Srpskoj. U Zavodu se pružaju usluge iz oblasti opšte stomatologije, bolesti zuba i endodoncije, bolesti usta, oralne hirurgije, dječje i preventivne stomatologije, ortodonkumentacijom, postupanje u slučaju cije, stomatološke protetike, a Zavod neželjenih događaja, kao i niz drugih u svom sastavu ima i zubotehničku N.A. procesa. laboratoriju.

Domu zdravlja u Modriči

Rješenje o sertifikaciji

ukupne vrijednosti ugovorenih radova koja iznosi oko 400.000 KM“, rekao je ministar Bogdanić. Dom zdravlja Modriča pruža zdravstvenu zaštitu za oko 36.000 stanovnika područja opština Modriča i Vukosavlje.

Pored centralnih objekata koji se nalaze u gradskom području, u sastavu ovog doma zdravlja se nalaze i terenske ambulante porodične medicine u Dugom Polju, Koprivni, Miloševcu, Skugriću i Vranjaku. N.A.

Z D R A V S T V O

amo gdje se Ćehotina uliva u Drinu nikla je varoš. Ušuškan u kotlinu, smjestio se mali grad. Foča, grad na dvije rijeke, grad burne istorije, grad omladine i sporta... Medicinski fakultet i Univerzitetska bolnica njegov su ponos. Univerzitetska bolnica Foča stekla je renome jedne od najuspješnijih i najorganizovanijih zdravstvenih ustanova u Republici Srpskoj. Briga i toplina koja se nudi pacijentima, dobra organizacija, brza dijagnostika, saradnja sa drugim zdravstvenim ustanovama, podrška Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite, entuzijazam, mladost, želja za uspjehom, to je ukratko fočanska bolnica danas. Sve ovo je i razlog zašto dolaze pacijenti iz svih krajeva Republike Srpske. Prva bolnica u Foči otvorena je daleke 1896. godine. Bila je to mala zdravstvena ustanova gdje je vršena osnovna trijaža, a teži bolesnici su upućivani u tadašnju Zemaljsku bolnicu u Sarajevu. Poslije Prvog svjetskog rata formirana je tzv. banovska bolnica koja je imala isti djelokrug rada, a u njoj je radio jedan ljekar. Drugi svjetski rat u Foči je ostavio duboke tragove. Stanovništvo ovoga kraja podnijelo je velike žrtve. U tadašnjoj bolnici, zgrada Doma zdravlja Foča, liječena su 172 borca Prve proleterske brigade. Narod ovoga grada prihvatio je teške ranjenike kao svoje najmilije i pomogao koliko je mogao. Uspomena na muke i hrabrost promrzlih ranjenika izrodila je ideju da se kao spomenik u Foči izgradi bolnica. Ta odluka imala je poseban značaj i puno opravdanje. Projektant je izabrao teren, a odgovorni su se složili da bude sjeverno od Foče, jedan kilometar nizvodno od mosta na Drini. Projektom je predviđeno da bolnica ima pet odjeljenja sa ukupno 120 bolničkih kreveta. S izgradnjom bolnice se počelo 1953. godine s oscilacijama u tempu gradnje. U proljeće 1958. godine završena je gradnja i donesena odluka o otvaranju bolnice. Dobila je naziv Spomen-bolnica „Proleterskih brigada“. Otvorena je 3. jula 1958. godine i istog dana počela s radom, a prvi direktor je bio dr Adolf Goldberger. Već 5. jula 1958. godine broj bolesnika je premašio broj kreveta. U bolnici je obrađivana sva urgentna i hronična patologija s područja opština Foča, Goražde, Čajniče, Višegrad, Rudo, Rogatica, Kalinovik i Gacko. Od osnivanja, 1958. Godine, do današnjeg dana, bolnica je prošla put mnogih transformacija, koje su nametali vrijeme, događaji, potrebe stanovništva, 16

Univerzitetska bolnica Foča

Put uspjeha… Sanja Đorđević-Marić, MD, PhD

kadar i oprema. Do početka posljednjih ratnih zbivanja bolnica je postojala kao Regionalni medicinski centar koji je pružao zdravstvenu zaštitu stanovništvu opština pripadajućeg regiona. Rat je donio nove neminovne promjene. Grupa entuzijasta, na čelu sa akademikom profesorom Borišom Starovićem i profesorkom Olgom Blagojević, je početkom ratnih zbivanja izmjestila Medicinski fakultet u Foču. Ova ustanova, zajedno sa okolnim bolnicama (Kasindo, Sokolac), postaje 1993. godine dio Kliničkog centra Medicinskog fakulteta Srpsko Sarajevo. Kao takva egzistirala je u njegovom sastavu do maja 2013. godine, kada je odlukom Vlade Republike Srpske organizovana kao posebna ustanova JZU Univerzitetska bolnica Foča. Odlukom Senata Univerziteta u Istočnom Sarajevu dodijeljen joj je naziv „univerzitetska“. Postupak akreditacije bolnice kod Agencije za akreditaciju RS je u završnoj fazi. Danas je Univerzitet-

ska bolnica Foča moderna ustanova koja se ponosi mladim ljekarskim kadrom (prosjek godina 40). Svi oni koji su onih dalekih godina otvarali zdravstvene ustanove, sanjali su isti san – da ustanova koju osnivaju i u kojoj rade preraste u visokoškolsku instutuciju. Profesor Veljko Marić, direktor bolnice, nastavio je njihovu viziju i sada na ovom prostoru postoji Medicinski fakultet čija je baza Univerzitetska bolnica. Od njenog osnivanja do današnjih dana, bolnica je iznjedrila mnogo ljekara, koji su ostajali ili odlazili u svijet, a sve njih su, kao po tradiciji, krasile ljudske vrline, čija se imena, znanje i rad još pamte i pominju. U ostvarenju svojih planiranih programskih ciljeva i zadataka bolnica blisko sarađuje i oslanja se na Medicinski fakultet koji je lociran u neposrednoj blizini. Povezanost u radu, uzajamna saradnja i koordinacija neprekidno se nastavljaju. Medicinski fakultet u Foči je proslavio 20 godina

Z D R A V S T V O

svoga postojanja. Do sada je na fakultet upisano preko 3500 studenata, a trenutno studira 1341 student na četiri studijska programa. Diplomiralo je 659 studenata, magistrirao 51, a doktorsku tezu odbranila 33 kandidata. U izradi je još 20 magistarskih teza i 17 doktorskih disertacija. Specijalistički ispit je položilo 127 doktora. Dekan fakulteta profesor Milan Kulić nastavlja istim putem i pruža svu potrebnu podršku. Osnovna djelatnost Unverzitetske bolnice Foča je obavljanje specijalizovane polikliničke i stacionarne zdravstvene zaštite iz svih grana medicine. Potpuna sekundarna, kao i tercijarna zdravstvena zaštita, obezbjeđuje se i pruža na visokom nivou, što omogućavaju kadrovski i prostorni kapaciteti i dostupna oprema kojom raspolaže ova ustanova. Centar za hirurgiju osposobljen je za obavljanje složenih operativnih zahvata i najveća je organizaciona jedinica u sastavu Univerzitetske bolnice Foča. Godišnje se uradi preko 2500 operacija iz oblasti opšte, abdominalne i dječje hirurgije te ortopedije i traumatologije, urologije, vaskularne hirurgije, plastične i rekonstruktivne hirurgije i neurohirurgije. Izvode se i endoskopske intervencije. Vaskularna hirurgija je za petnaest godina postojanja postala poznata u širem okruženju i postiže zavidne rezultate. Planira se modernizacija i opremanje Centra za endovaskularnu hirurgiju, razvoj dnevne hirurgije i mini-invazivne hirurgije u svim hirurškim oblastima. Više od deset godina izvodi se ugradnja pejsmejkera. Šest godina postoji i radi Kabinet za hiperbaričnu oksigenoterapiju. Služba za ORL i MFH obavlja mnoge hirurške intervencije, a uvedene su i nove dijagnostičko-terapijske procedure u audiologiji. Na ginekologiji se, pored svih hiruških procedura, zadnjih godina radi bezbolni porođaj u epiduralnoj anesteziji, a histeroskopija izvodi rutinski.

Centar za anesteziju, reanimaciju, intenzivnu terapiju i terapiju bola radi prema svjetskim standardima. Pomoć pacijentima i otklanjanje bola humani je čin, ali i ljekarska obaveza. Izvode se sve anesteziološke procedure. U Jedinici intenzivne terapije zbrinjavaju se i liječe najteži pacijenti. Ambulanta za terapiju bola postoji već 10 godina, a liječenje različitih bolnih sindroma postalo je standard. Internističke službe su razvile svoj djelokrug rada: pneumoftiziologija, neurologija, infektivno, pedijatrija. U okviru Centra za internu medicinu postoje odsjeci: kardiologija, endokrinologija, gastroeneterologija, onkologija, nefrologija i reumatologija. Jedinica intenzivne terapije je polivalentna i tu se zbrinjava najteža patologija. Centar je opremljen adekvatnom opremom sa usmjerenim kadrom, gdje se sprovode najnovije dijagnostičke i terapijske procedure iz svih oblasti interne medicine. U budućnosti se planira uvođenje novih, savremenih procedura: otvaranje modernog hemodijaliznog centra, razvoj interventne kardiologije i nuklearne medicine. Dijagnostika, sa svim svojim službama – biohemija, mikrobiologija, radiologija, patologija, pokušava pratiti zahtjeve i potrebe ostalih klinika i službi ustanove.

Kadrovska osposobljenost, oprema i prostor omogućavaju edukaciju studenata Medicinskog fakulteta u Foči, koji je u sastavu Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Pored edukacije studenata postoji stalna edukacija specijalista, specijalizanata i srednjeg medicinskog kadra. Edukacija je obavezna i sprovodi se redovno kroz predavanja, seminare i praktične radionice. Uvode se nove procedure liječenja. To je razlog što se iz godine u godinu postižu sve bolji rezultati i povećava obim posla i usluga. Mladi ljudi, željni uspjeha i gladni znanja, svoje iskustvo stiču diljem svijeta. Ljekari Univerzitetske bolnice Foča svoje radove prezentuju na kongresima u zemlji i inostranstvu. Trude se da budu u toku najnovijih medicinskih zbivanja i da stečeno znanje primijene na svojim pacijentima. Svi s ponosom predstavljaju svoju ustanovu i svoju zemlju.

Univerzitetska bolnica u Foči je ustanova otvorena za svakoga u kojoj se neprestano radi na poboljšanju kvaliteta zdravstvene usluge. Dodatna ulaganja u bolnicu još više bi poboljšala postojeće kvalitete. Finansijska ograničenost uslovljava odlaske kadrova na usavršavanje, kao i mogućnost nabavke savremene opreme, što bi bilo u trendu s razvojem medicinske nauke i tehnologije. Profesionalnost, kvalitet usluge, timski rad, međusobno povjerenje i saradnja, poštovanje i uvažavanje ličnosti pacijenta, edukacija, samo su dio puta koji treba preći ka daljem uspjehu, a onda bi vizija prethodnika bila ispunjena... I kako reče pjesnik: „Na pejzažu ispod neba hercegovačkih strmina, Uspavana, tiha prostrla se Drina. Pa bistrinom otkriva istorijske tragove, ne bismo li za budućnost prepoznali znakove...“ Univerzitetska bolnica u Foči korača putem uspjeha... 17

Z D R A V S T V O

”НЕКА ТВОЈА ХРАНА БУДЕ ТВОЈ ЛИЈЕК, ТВОЈА РАНА БУДЕ ТВОЈ ХЛРАНА” ИЈЕК, А Т”НЕКА ВОЈ ЛИЈЕК НХЕКА БУДЕ ТВОЈА А ТВОЈ ЛИЈЕК НЕКА БУДЕ ТВОЈА ХРАНА” Хипократ Пише: Проф.др Драго Н. Недић Април, 2015. Хипократ Пише: Проф.др Драго Н. Недић Храна:

Храна:

Храна као лијек:

Стратешки фактор број 1

сваког друштва Стратешки фактор број 1 сваког друштва

Квалитетна, редовна и

Храна као ризик:

Храна као ризик: Микробиолошки

Микробиолошки Квалитетна, редовна иисхрана избалансирана Токсиколошки су предуслов за добро избалансирана исхрана Токсиколошки Хемијски здравље за добро су предуслов Хемијски И бројни други ризици здравље И бројни други ризици

Тровања узрокована употребом Тровања узрокована микробиолошки контаминираном храном употребом микробиолошки контаминираном храном Хигијенски нeиспрaвнa хрaнa прeдстaвљa прoблeм joш oд дaвних врeмeнa и мнoги прoблeми испрaвнoсти хрaнe, кojи и дaнaс пoстoje, нису нoви. Иaкo влaдe свих земаља брину и улaжу нaпoрe зa пoбoљшaњe испрaвнoсти хрaнe, пojaвa нбeиспрaвнa oлeсти кoje сe прeнoсe хрaнoм oстaje joш знaчajнo здрaвствeнo Здрaвствeнo хрaнa прeдстaвљa прoблeм oд дaвних врeмeнa и питaњe и у рaзвиjeним зeмљaмa, а поготово у зeмљaмa рaзвojу. мнoги прoблeми здрaвствeнe испрaвнoсти хрaнe, кojи и дуaнaс пoстoje, нису Прoциjeњeнo je дa свaкe гoдинe 1,8 милиoнa људи умирe oд пoсљeдицa нoви. Иaкo влaдe свих земаља рину ит уих лaжу нaпoрe мзoжe a пoбoљшaњe испрaвнoсти диjaрeaлних бoлeсти, a вбeћинa случajeвa да сe припише хрaнe, пojaвa бoлeсти кoje сe вподи. рeнoсe кoнтaминирaнoj хрaни или хрaнoм oстaje знaчajнo здрaвствeнo питaњe и уп ррипрeмa aзвиjeним зeмљaмa, у звeмљaмa рaзвojу. Прaвилнa хрaнe мoжe ад па оготово сприjeчи eћину буoлeсти кoje сe прeнoсe Прoциjeњeнo j e д a с вaкe г oдинe 1 ,8 м илиoнa љ уди у мирe o д п oсљeдицa хрaнoм, а то значи да стална едукација представља сталну потребу у систему диjaрeaлних бoлeсти, a вeћинa тих силучajeвa мoжe сe п”риписaти припреме, промета, складиштења употребе хране од њиве до трпезе!” кoнтaминирaнoj хрaни или води. Узрочници болести изазваних храном: Прaвилнa припрeмa хрaнe мoжe дп а оквареном сприjeчи вeћину бoлeсти кoje сe прeнoсe • Патогени икроорганизми (бактериjе) -‐ 95 % сталну потребу у систему хрaнoм, а то зм начи да стална едукација представља припреме, п ромета, с кладиштења и у потребе хране ”од њиве до трпезе!” • Паразити -‐ 1 % • Хемиjске штетне материjе -‐ 4 % Штa су микрooргaнизми? Према извjештаjу сСу вjетске здравствене Mикрooргaнизми jaкo мaли, живи организми кojи организациjе (WHO -‐ World Health Organisation) сe нe мoгу видjeти голим oкoм. Пoстoje т ри в рстe м икрooргaнизaмa: oбри, лoши и • 20-‐30 % свих болести код људи у д свиjету oпaсни. резултат су тровања микробиолошки Дoбри микрooргaнизми су кпoрисни. Oни хпраном oмaжу: контаминираном односно оквареном -‐ у прoизвoдњи хрaнe и винa (сир, joгурт, пивo и • У Европи -‐ 51 %, а у САД -‐14 % свих тровања изазвано је поквареном храном винo); -‐ у прoизвoдњи лиjeкoвa (нпр. пeницилин); -‐ у прoбaви хрaнe у цриjeвимa. Зa здрaвствeнo испрaвну хрaну: Лoши микрooргaнизми или квaрни микрooргaнизми oбичнo нe узрoкуjу ¥бoлeсти Oдржaвaти чaистoћу; лoш мирис, прoмиjeњeн укус и изглeд хрaнe. код људи, ли узрoкуjу ¥ Oпaсни Oдвojити с ирoвe н aмирницe oд готове рaнe; микрooргaнизми узрoкуjу бoлeсти људи хи мoгу дoвeсти дo трaгичнoг исхoдa. Н aзивajу с e „ пaтoгeнимa“. В eћинa т их м икрooргaнизaмa нe миjeњa ¥ Пoтпунo тeрмички oбрaдити хрaну; изглeд хрaнe.

¥ ¥

Чувaти хрaну при сигурним тeмпeрaтурaмa; Упoтрeбљaвaти здрaвствeнo испрaвну вoду и сирoвe нaмирнице

Глобални Глобални (садашњи (садашњи и будући) и будући) свјетски свјетски проблеми разлози проблема људске популације: људске популације:

Глад Глад Огроман број људи Огроман број људи оболијева и ли у мире због оболијева или умире због недостатка д овољне недостатка довољне количине хране или количине хране или неквалитетне исхране неквалитетне исхране Болести Бројне болести харају Болести планетом и п ријете људској Бројне болести харају популацији. Узрочници су и планетом и пријете људској стари и нови, а и непознати популацији. Узрочници су и стари и н ови, а и непознати Екоцид Свједоци смо драматичних промјена природне околине Екоцид са честим изумирањем или Свједоци смо драматичних миграцијом флоре и фауне промјена природне са појединих подручја околине са честим изумирањем или миграцијом флоре и фауне са појединих подручја

Наjчешћа обољења узрокована контаминираном храном (према лабораториjским истраживањима): 1. Salmoneloze, 2. Campylobacterioze, 3. Shigeloze, 4. Escherichioze, 5. Listerioze 6. Yersinioze, 7. Vibrioze

1 2

Z D R A V S T V O

Штa су микрooргaнизми? Mикрooргaнизми су jaкo мaли, живи организми кojи сe нe мoгу видjeти голим oкoм (бактерија је 1000 х мања од 1 милиметра, а вирус 1000 х мањи од бактерије).

Штa су хранљиве подлоге? Да би се лабораторијски провјерило постојање микроорганизама у храни врши се засијавање на подлоге које имају све неопходне услове за раст одређених микроорганизама. Израсле колоније се микроскопирају, боје, провјеравају биохемијске особине и Пoстoje три врстe микрooргaнизaмa везаних за храну: дoбри, лoши и oпaсни. други тестови за утврђивање врсте микроорганизма. Дoбри микрooргaнизми су кoрисни:

-‐ у прoизвoдњи хрaнe и винa (сир, joгурт, пивo и винo); -‐ у прoизвoдњи лиjeкoвa (нпр. пeницилин); -‐ у прoбaви хрaнe у цриjeвимa (1/3 цријевног садржаја људи чине бактерије).

Лoши микрooргaнизми или квaрни микрooргaнизми oбичнo нe узрoкуjу бoлeсти код људи, aли мијењају органолептичке особине хране (мирис, укус, изглeд, боју, конзистенцију). Oпaсни микрooргaнизми узрoкуjу бoлeсти људи и мoгу дoвeсти дo трaгичнoг исхoдa. Нaзивajу сe „пaтoгeнимa“. Вeћинa тих микрooргaнизaмa, који се нађу у храни нe миjeњa изглeд хрaнe па се и не могу примијетити без лабораторијске анализе.

Стафилококно тровање • Staphylococcus aureus , излучуjе термостабилне ентеротоксине. • подноси високе, али не и ниске температуре (замрзавање) те подноси повишени % NaCl (12 % или више). • Симптоми тровања: 3-‐6 сати након конзумирања / траjе 1-‐2 дана . • Извор: носна шупљина (50 % укупне микрофлоре), руке (до 30 %), ноге, лице, очи, грло и интестинални тракт • преноси се на храну, уситњено месо, свjеже кобасице, свjежи сир, кремасти колачи, сладолед. • Убиjање ћелиjа: при 660C/12 мин . • Обавезно: лична хигиjена, повишена температура припреме намирнице, брзо хлађење намирнице након припреме и правилно складиштење Тровање клостридиjама • Clostridium botulinum, неуротоксин ботулин. • термички неадекватно обрађено месо (свиње, говеда), сувомеснати производи, рибе, ракови, шкољкаши, мед, конзервисано месо и поврће. • Симптоми -‐ атрофиjа вратних мишића, гушење, акутни бол у абдомену, исцрпљеност, грозница, пролив, мучнина, срчани и плућни проблеми; 8 -‐ 12 сати након конзумациjе/ траjе око 1 дан. • Мjере заштите : 70-‐800C/60 мин. за свjеже месо; 1000C/20 мин. за конзервисано; лична хигиjена; брзо хлађење ; квалитетно загриjавање приjе конзумациjе. Escherichia coli • Индикатор фекалне контаминациjе, доминантан становник пробавног система • У ткиву изван пробавног система, узрокуjе ешерихиозу • Тровања -‐ посљедица конзумациjе сирове или слабо термички обрађене хране • Симптоми: након 24-‐72 сата (и до 10 дана)

• Инфекциjе: акутна болест бубрега, мокраћних путева, jетре, плућа • Добро подноси ниже температуре, угиба при температури од 600C или вишоj • Инфицирана особа годинама jе потенциjални клицоноша • Обавезно: лична хигиjена; пастеризациjа, хлађење; храну треба брзо конзумирати након припреме Listeria monocytogenes • Сирово, термички неприкладно обрађено м лиjеко, павлака, свjежи сир (проблем производње у домаћинствима), сладолед, сирово поврће, пилетина, рибе, сирови месни производи • Симптоми: код здравих особа jе попут грипа/ 1-‐7 дана након конзумациjе • Инфекциjа код трудница: побачаj и смрт дјетета; код одраслих: м енингитис, енцефалитис, ендокардитис, мононуклеоза, хепатитис, сепса • Расте при темпетатури фрижидера Ради спречавања листериозе: • намирницe не конзумирати у свjежем о блику; • добро опрати и пастеризовати при 62,50C/30 мин или кувати; • хигиjена простора и лична хигиjена; не миjешање хране. Salmonella enteritidis • Салмонелоза, након 8-‐42 сата • Симптоми: 2-‐3 дана. • Око 5 % обољелих остаjу стални носиоци салмонеле • Намирнице: jаjа, живина, месо живине и других животиња, колачи, креме, сладолед, млиjеко, зелена салата, воћни сокови, парадаjз • Мjере заштите: кување (пастеризациjа) при 720C/15 с, брзо хлађење при 3-‐40C или замрзавање, зрачење, не миjешање сирове-‐ свjеже хране са припремљеном, санитациjа, лична хигиjена, едукациjа особља

1 2

Z D R A V S T V O

-‐ афлатоксини Б 1 (АФБ 1), (АФМ 1) -‐ охратоксин А (ОТА); -‐ Т-‐2 токсин -‐ зеараленон (ЗЕА); -‐ патулин.

Јавна установа Ветеринарски Институт Републике Српске ”Др Васо Бутозан” Бања Лука

Campylobacter • Кампилобактериоза, након 2-‐5 дана • Симптоми: дијареја, грозница, повраћање, у столици може бити и крви • Трајање болести: 2-‐10 дана • Извори: свјежа или некувана пилетина, непастеризовано млијеко, контаминирана вода • Обавезно: кувати или добро пећи м есо, а посебно пилетину; пастеризовати млијеко; држати одбвојено сирову од готове хране Shigella • Шигелоза, након 1-‐7 дана (чешће 1 -‐3 дана) • Симптоми: дијареја, грозница, повраћање, у столици може бити и крви • Трајање болести: 2-‐7 дана • Извори: контаминирана храна и вода од инфицираних особа • Обавезно: термички третирати харну, опште мјере хигијене, правилно складиштење. Vibrio инфекције • Симптоми: дијареја, повраћање; инкубација 1-‐ 7 дана; болест 2-‐8 дана • Извор: сирове или недовољно куване шкољке Bacillus cereus • Бактерија производи два типа токсина • Инкубација: токсин који изазива воденасту дијареју 6-‐15 сати, који изазива мучнину и повраћање 0,5-‐6 сати. • Трајање болести: 24 сата • Извори: разна храна, посебно пиринач, сосови и храна која је дуго стајала на собној температури • Обавезно: храну термички третирати и складиштити у фрижидеру Norovirus (Norwalk Virus) • Узрокује вирусни гастроентеритис • Инфицирани људи преносе вирус директно на друге људе или преко хране Hepatitis A (Hepatitis A Virus) • Узрокује обољење јетре, а вирус се углавном преноси путем хране или воде загађене фецесом обољелих особа • Против ове болести може се провести вакцинација за дјецу старију од 12 мјесеци као и за туристе у ризичним земљама Токсикотворне плиjесни • На намирницама осим бактериjа -‐ расту различите плиjесни и производе микотоксине • обољења -‐ микотоксикозе • Наjчешће плиjесни: Aspergillus, Penicillium, Fusarium • Према штетном ефекту по здравље код људи и животиња:

Микотоксини – Опасност за потрошача је: • свакодневни унос микотоксина у м ањим дозама (директно или индиректно) • његова акумулациjа у организму (ткиву) у концентрациjи опасној по здравље људи • Потребно: превентивно дјеловати на р аст плиjесни и производњу микотоксина (од њиве до трпезе); поштовање прописа Trichinella spiralis • Jавноздравствени проблем -‐ трихинелоза, повезан са епидемиjама у домаћинству • У организам доспиjева преко конзумираног сировог, непотпуно куваног или печеног трихинелозног меса, наjчешће кобасица. • Болест се jавља између 2. и 7. дана. • Симптоми: повраћање, мучнина, пролив, зноjење и болови у желуцу те повишена тjелесна температура. • Након преласка паразита у мишићно ткиво (гдје се зачахури) развиjа се акутна упала мишића. Зачахурене личинке остаjу активне и живе од неколико мjесеци до више децениjа • Мjере заштите: термичка обрада при 600C или више; зрачење • Припрема намирнице (меса): сољење, замрзавање, димљење, микроталасни третман, -‐ не уништаваjу личинке. Обавезно: системска сарадња ветеринарске, санитарне, здравствене и инспекциjске службе.

ЈУ Ветеринарски институт Републике Српске ”Др Васо Бутозан” Бања Лука врши следеће лабораторијске анализе хране, хране за животиње и воде: -‐микробиолошка анализа хране, хране за животиње и воде, -‐ хемијске анализе хране и хране за животиње, -‐ анализа адитива у храни, -‐ анализа квалитета меда -‐ анализе сировог млијека, -‐ трихоноскопски преглед, -‐ BSE/TSE, -‐ утврђивање присуства микотоксина, хормона, антибиотика, хлорамфеникола, кленбутерола, токсина, тешких метала у храни ...

Z D R A V S T V O

injenica je da se kod nas u život ulazi s nepoznavanjem važnosti vježbanja. Tome je vjerovatno uzrok nedovoljno vrijeme potrebno za vježbanje tokom školovanja, pa mladi nerijetko odrastu i odu u život s manjkavim spoznajama o važnosti i navikama redovnog vježbanja. Smatramo pogrešnim mišljenje kako je važno naučiti samo ‘’zanat’’ nekog sporta, što je često sinonim za ukupno znanje o vježbanju. Tehnička znanja nekog sporta jesu važna, jer ako se želi iko baviti nekim sportom, mora usvojiti sklop specifičnih tehničkih znanja. Međutim, za vježbanje tokom čitavog života, koje bi potpomoglo očuvanju zdravlja i opštoj životnoj krepkosti, nije dovoljno važno i uvjerenje o potrebi vježbanja (na što se, nažalost, nedovoljno utiče) kao i znanje o tome kako sam programirati vlastito vježbanje i kontrolisati efekte rada. Upravo zbog toga čini se opravdanim u ovom tekstu posebnu pažnju obratiti na to pitanje, tj. kako nakon izbora aktivnosti i nakon što se utvrdi lično zdravstveno stanje, provoditi tu aktivnost da bi se došlo do poželjnih učinaka vježbanja. Već u ovom uvodu važno je definisati neka polazišta od kojih treba krenuti s redovnom primjenom vježbanja. Prvo, pod odraslim se stanovništvom za svrhe ovih preporuka podrazumijevaju se sve osobe starije od 18 ili 19 godina, dakle, osobe nakon završene srednje škole pa do duboke starosti. Riječ je, dakle, od onim grupama građana u kojih promjene brojnih ljudskih osobina i sposobnosti nisu više moguće ili se nalaze u završnoj fazi razvoja. Ali, mnoge osobine i tjelesne sposobnosti se mogu održavati na odgovarajućem nivou jer se vježbanjem sprečava njihovo prijevremeno propadanje. Osnovni zakon je: što su tokom rasta i razvoja organizma osobine i sposobnosti dostigle viši nivo, to će se duže na tom nivou zadržati, naravno, ako se redovno vježba. Nažalost, vrijedi i obrnuto, tj. osobine i sposobnosti koje se tokom rasta i razvoja nisu razvile do optimalnih mogućnosti zbog nedovoljnog vježbanja, prije će završiti svoj razvoj i početi ranije propadati. To, međutim, nije tema ovog teksta, nego problem školstva. Ovdje je riječ o odraslom stanovništvu i mogućem doprinosu vježbanja razvoju i održavanju nekih osobina i sposobnosti u odraslih ljudi. Kada je riječ o odraslom stanovništvu i porukama rekreativne struke, izuzetno je značajno imati u vidu da se u odraslih vježbanjem može bitno uticati na: repetitivne snage i na prilagođava22

Fizičko/tjelesno vježbanje – nasušna potreba svakog čovjeka

Rekreacija - ključ za zdravlje

Doc. dr Radomir Zrnić, Fakultet fizičkog vaspitanja i sporta Banja Luka

nje organizma te jačanje raznih funkcionalnih sposobnosti. Navedena obilježja su bitna za ljudsko zdravlje i o njima u velikoj mjeri zavisi stepen zdravlja. Na njih se vježbanjem može pozitivno uticati i tokom duboke starosti. Naime, kada bi ljudi vježbanjem, pravilnom zdravom prehranom i izbjegavanjem pušenja i alkohola, regulisali navedena obilježja, mogli bi otkloniti brojne tegobe i loše posljedice za zdravlje kojima bi se ta obilježja regulisala, pokušaće se objasniti odgovorima na sljedećih nekoliko pitanja:

vike vježbanja uglavnom su na niskom nivou. Zbog toga neće biti suvišno podsjetiti na neke važnije razloge zbog kojih bi ljudi trebalo da redovno i sistematski vježbaju tokom cijelog života. Najveći broj razloga utemeljen je na zakonitostima o funkcionisanju ljudskog organizma, naročito onaj: 1) po kojoj bez rada, odnosno funkcije, nema funkcionisanja i 2) na zakonitosti da su svi organi i organski sistemi višestruko međuzavisni. Šta sa vježbačkog aspekta znači prvi, a šta drugi zakon? Uopšteno to znači:

Zašto vježbati? Šta vježbati? Koliko vježbati? Kako vježbati? Na koji način kontrolisati efekte vježbanja?

da svaki organ živi zahvaljujući radu i to tako da ako radi ispod optimalnog nivoa – postepeno propada, a ako uopšte ne radi – odumire, kao što je slučaj, npr. s mišićima koji nisu u funkciji; da bez obzira na to što je svaki organ po izgledu, građi i funkciji specifičan u odnosu na druge organe, svi su oni međusobno višestruko zavisni i jedan bez drugog ne mogu opstati. To bi se moglo objasniti ovako: Ako mišići nisu u optimalnoj funkciji, neće doći samo do atrofije muskulature, nego je moguće očekivati i poremećaje lokomotornog sistema, pad motoričkih, funkcionalnih pa i drugih osobina i sposobnosti, a vrijedi i

ZAŠTO VJEŽBATI Odgovor na ovo pitanje može se dijelu odraslog stanovništva činiti suvišno, pa možda i uvredljivo, ako su imali sreću da do zrelosti spoznaju kakvo je značenje vježbanja za unapređenje i održavanje zdravlja. Kako, nažalost, znatan broj ljudi nije imao tu sreću – svijest o potrebi vježbanja, znanja i na-

Z D R A V S T V O

obrnuto. Stanje svih organa i organskih sistema, brojnih osobina i sposobnosti, pa i zdravlja uopšte, biće na višem nivou ako su mišići u optimalnoj funkciji. Mnogobrojni su naučni dokazi kojima se potvrđuju navedene radnje. Evo nekih uopštenih koji bi mogli biti zanimljivi odraslom stanovništvu. Nedovoljna mišićna aktivnost izaziva već naočigled negativne posljedice na lokomotornom ili zglobno-koštanom i mišićnom sistemu. Mnogi ljudi doslovno pate, npr. zbog ravnih stopala, naročito oni čije je zanimanje povezano s hodanjem i dugotrajnim stajanjem, a to se moglo izbjeći regulisanjem težine i vježbanjem – tj. jačanjem mišića stopala koji su jedini u stanju daga drže u normalnom položaju. Isto tako, mnogi ljudi imaju tegobe s kičmom, zapravo su invalidi, najčešće zato što ne vježbaju, ne jačaju leđnu muskulaturu, iako ona u znatnoj mjeri može spriječiti neka lakša iskrivljenja. Činjenica je da se dobar dio, čak i visoko obrazovanih ljudi, pored navedenog ponaša prema načelu: bolje liječiti, nego spriječiti, umjesto obrnuto. Dokaz za to je da se određen broj ljudi s bolovima u leđima nađe prije na hirurgiji nego u nekoj vježbaonici, čime se operacija mogla izbjeći, odnosno spriječiti. Prema mišljenju profesora fizičkog/kineziologa uzrok tome vjerovatno leži u neznanju o samome sebi, o zdravom načinu života i o važnosti vježbanja za unapređivanje i održavanje zdravlja. Ni škola, ni porodica, ni ukupna životna okolina ne utiču dovoljno na kulturu zdravog načina života, jer za zdrav način života nije dovoljna samo zdrava hrana, nego i svakodnenvo vježbanje. Drugi, jednako važan, razlog jeste da je vježbanje presudan činilac u regulisanju tjelesne težine. To se događa na način da se, uz pravilnu prehranu i vježbanje, najprirodnije može i mora povećavati mišićna masa i redukovati suvišno masno tkivo. Mi se ovom prilikom ograđujemo od brojnih pomodnih sistema brzog regulisanja tjelesne težine korištenjem raznih tvorevena, tzv. ‘’zdrave prehrane’’, koja se neupućenom stanovništvu servira kao ‘’čarobni štapić’’. Najčešće je zapravo riječ o obmanama sve brojnijih trgovaca i profitera. Profesori fizičkog se priklanjaju naučno utemeljenim spoznajama, a one otprilike glase: Valja u prehrani zastupiti dovoljnu količinu svih potrebnih sastojaka u pravilnim razmacima, primjereno godinama, u odgovarajućim količinama, ali pod uslovom da se nastala energija

potroši mišićnim radom. Višak energije koji se ne potroši mišićnim radom, prije ili kasnije deponovaće se u vidu potkožnog masnog tkiva. I tu nastaju tegobe svih onih koji u svoj život nisu ugradili sistem trošenja energije. Vježbanje je najprirodniji način ne samo da se spriječi gomilanje masnog tkiva, nego da se istovremeno reugilišu i druge osobine i sposobnosti. Naime, kada je riječ o regulisanju tjelesne težine, nije bitno vježbanjem samo sprečavati porast masnog tkiva, nego i povećavati mišićnu masu. Dobra tjelesna težina je ona koja ima veću mišićnu, a manju masnu masu (koja je idealna težina s obzirom na pol i dob te kako se izračunava, navešćemo u jednom od narednih tekstova). Dakle, regulisanje težine vježbanjem podrazumijeva, s jedne strane, smanjenje masnog tkiva, a s druge, povećanje mišićne mase. Vježbanjem se taj cilj uistinu može postići, a dokaza za tu tvrdnju ima puno. Zato je posebno važno upozoriti kako nisu u pravu oni koji tvrde da i bez vježbanja imaju idealnu težinu pa zašto da vježbaju, kada s težinom nemaju problema!? Tačno je takođe i to da, u pravilu, takvi ljudi nemaju ni odgovarajuću mišićnu masu, čega su rezultat brojni drugi poremećaji, pa je u vezi s time više riječ o lošim iznimkama, nego o pravilu kojega bi trebalo da se drži. Kod tih ljudi dovoljno bi bilo pogledati stanje lokomotornog sistema, naročito funkcionalnih sposobnosti, pa lako utvrditi da usprkos ‘’idealnoj’’ težini trpe od poremećaja. Sve u svemu, nije, dakle, problem samo smanjiti višak

Banjalučki rekreativci “Opstanak” (više od dvadeset godina druženja)

masnog tkiva, nego optimalno povećati mišićnu masu. Nije suvišno podsjetiti i na činjenicu da je tzv. pretilost ili povećanje masnog tkiva na račun mišićne mase primjetljiva karakteristika sve većeg broja ljudi savremenog svijeta zbog čega ti ljudi doslovno pate ne samo fizički, nego i psihički. Primjera radi, treba reći da pretili ljudi ili oni s prekomjernom težinom zbog masnog tkiva prije ili kasnije imaju tegobe s koštano-zglobnim sistemom, od naoko banalnih bolova donjih ekstremiteta do raznih oblika iskrivljenja kičme. S tim u vezi sve su učestalije psihičke tegobe, od običnih tenzija ili napetosti do stresnih situacija, što upućuje na zaključak da pretilost treba smatrati uzrocima brojnih drugih poremećaja u organskoj cjelini. Regulisanje masnog tkiva i mišićne mase samo po sebi bi bilo, dakle, dovoljan razlog da svaki čovjek vježba, pogotovo onaj čiji život i rad ne traže lična mišićna naprezanja, a takvih je u današnjem svijetu sve više. Kod odraslih ljudi vježbanje ima izuzetno veliko značenje i u povećanju pokretljivosti zglobova. U ljudi koji se ne kreću, odnosno ne vježbaju, pokretljivost se značajno smanjuje, što predstavlja ozbiljan problem u obavljanju i nekih elementarnih svakodnevnih motoričkih radnji. Dokazano je da se sistematskim vježbanjem odraslih ljudi može značajno pozitivno uticati na motoriku mišića te time olakšati kretanje i obavljanje brojnih dnevnih radnji. Gotovo je tužno vidjeti ponekad relativno mlade odrasle ljude koji nisu u stanju, 23

Z D R A V S T V O

npr. podignuti ruku iznad ramena i držati se u autobusu da ne padnu, ili se popeti stepenicama, odnosno sići niz stepenice, a sve to se može regulisati vrlo jednostavnim sistemom vježbanja. Jedan od najvažnijih razloga zbog koga bi trebalo da se vježba, odnosi se na funkcionalne sposobnosti, tj. na regulisanje srčano-krvožilnog, disajnog i drugih sistema. Te sposobnosti gotovo isključivo zavise od vježbanja: povećavaju se ako se vježba, a bitno se smanjuju ako se ne vježba. Riječ je, zapravo, o stvaranju i transportu energije kao bitnim činiocima života svake ćelije ljudskog organizma. Doprema kiseonika u svaku ćeliju izuzetno je važna za razmjenu materija, za sagorijevanje energije i izdašan život ćelija ljudskog organizma. Ljudi koji se kreću, jednostavno rečeno, osiguravaju viši nivo funkcionisanja svih unutrašnjih organa, ukupnu razmjenu materija, a to je bitna pretpostavka za produženje mladosti, odnosno sprečavanja ranijeg starenja, jako uočljiva karakteristika kod većine ljudi današnjice koji ne vježbaju. Često se u literaturi spominje kako su i 60-godišnjaci koji vježbaju po svojim funkiconalnim sposobnostima bolji od 20 godina mlađih koji ne vježbaju. S funkcionalnim sposobnostima često se povezuju mnogi poremećaji u unutrašnjoj organskoj cjelini od kojih se najvećim smatra oštećenje srčanožilnog sistema (srčani i moždani udari). Dokazano je da vježbanje predstavlja veoma djelotvornu preventivu da do takvog poremećaja ne dođe, pa bi i to samo po sebi moglo biti odlučujući razlog zbog kojega bi trebalo da se redovno vježba. Valja samo uzgred napomenuti kako zbog bolesti krvnih sudova, ateroskleroze i infarkta srca umiru doslovno milioni ljudi. Upravo to je bio razlog da su u naprednom svijetu počeli nicati različiti pokreti do zdravlja vježbanjem, što daje ohrabrenje i nadu kako će se vježbanje i u nas shvatiti kao veoma značajan činilac zdravlja. Predmet ovog teksta nije problematika uticaja vježbanja i na ostale osobine i sposobnosti, što ne znači da vježbanje i na njih nema djelotvornog uticaja kod odraslog stanovništva. Misli se prije svega na splet intelektualnih i na konativne faktore, odnosno dimenzije odgovorne za oblike ponašanja. U vezi s tim, treba reći da, iako se u odraslih na intelektualne funkcije ne može uticati u smislu razvoja, ipak i na te funkcije sistematsko vježbanje pozitivno utiče u smislu boljeg korišćenja dostignutih po24

ili bezizlaznih situacija s kojima se ljudi u današnje vrijeme susreću. Nadamo se da će čitaoci ovoga teksta prihvatiti bar jedan, ako ne i sve razloge, zbog kojih bi trebalo da rade vježbe i na taj način sebi učine život zdravijim, na dobrobit sebi, svojim bližnjima i društvu u cjelini. Evo i kratkog pregleda tvrdnji o korisnosti vježbanja (prema K. Štuki ‘’Osnove rekreacijske medicine’’), koje bi svakako valjalo upamtiti i prihvatiti kao neke od bitnih razloga za vježbanje: • pozitivno uticati na rast i razvoj, • jačati odbrambene snage organizma i time sprečavati bolesti, • pravilno usmjeravati i uticati na razvoj i održavanje antropometrijskih, motoričkih, funkcionalnih i adaptacionih sposobnosti te na prilagodljivost u sociološkom smislu, • sprečavati i efikasno uklanjati umor, • efikasno provoditi terapiju i rehabilitaciju kod nekih bolesti, • usporavati proces starenja, • povećavati stepen zdravlja u cjelini. Dosadašnja ispitivanja pokazuju da, ukoliko se tjelesno vježbanje sistematski i redovno provodi, dolazi do niza pozitivnih promjena u organizmu. Ovdje ćemo spomenuti rezultate samo nekih značajnih naučnih istraživanja o promjenama koje izaziva sistematsko vježbanje:

tencijala i njihovog dužeg zadržavanja na višem nivou i u kasnijim godinama života. Razlog je fiziološke prirode, jer obilnije stvaranje energije, izazvane i ubrzane vježbanjem i doprema hranjivih materija u ćelije mozga, omogućuje njihovo bolje funkcionisanje. Što se tiče mentalnog zdravlja, nema sumnje kako vježbanje protkano zadovoljstvom pozitivno utiče na smanjenje različitih oblika psihičke napetosti i lakše savladavanje raznih stresnih stanja iz životnog okruženja, kojima je izložen savremeni čovjek. Istovremeno, vježbanje otklanja razne oblike neurotskih i drugih simptoma jer se, ne bez razloga, smatra ‘’korisnom zavisnosti’’, za razliku od one negativne, kojoj mnogi 1. Poboljšanje rada srčanog mišića i u starijim godinama, što je dokazano nalaljudi pribjegavaju u bijegu iz konfliktnih

zima hipertrofije i povećanja volumena

Prikaz razlika između fizički aktivnih i neaktivnih osoba

Fizički neaktivne osobe Biofiziološka svojstva

Fizički aktivne osobe

mala

relativna količina mišića

velika

relativna količina masti

mala

mišićna sila

velika

mala

pokretljivost mišića

velika

250-300 g

težina srca

400-500g

70-90

frekvencija srca u mirovanju

40-60

veći

krvni pritisak

manji

male

koronarne rezerve

velike

cca 50 ml/kg

relativni vitalni kapacitet

cca 70 ml/kg

40 ml/kg

relativni aerobni kapacitet

50-80 ml/kg

mali

transportni kapacitet za O2

veliki

mala

maksimalna sposobnost srca

velika

simpatikotona

vegetativna regulacija

vagotona

male

adrenokortik. rezerve

velike

manja

izdržljivost za fizičke aktivnosti

veća

sporiji

oporavak nakon rada

brži

mali

adaptacijski kapaciteti

veliki

brža

dobna involucija

sporija

manja

radna sposobnost

veća

često

obolijevanje

rijetko

Z D R A V S T V O

srca u fizički aktivnih osoba; 2. Poboljšanje metaboličkih procesa u ljudi srednje dobi dokazano je već nakon šest mjeseci sportsko-rekreativnih aktivnosti; 3. Ustanovljeno je kako radna sposobnost ljudi koji se bave tjelesnim vježbanjem može biti jednaka kao u 10-20 godina mlađih ljudi koji nisu fizički aktivni; 4. Poboljšanje funkcije respiratornog sistema u ljudi različite dobi koji se bave tjelesnim vježbanjem ustanovili su mnogobrojni autori; 5. Poboljšanje funkcije centralnog nervnog sistema; 6. Povoljne biohemijske promjene u orgnizmu kao što su: povećanje količine glikogena u jetri i mišićima, povišenje aktivnosti velikog broja fermenata i hormona, pojačano stvaranje bjelančevina, povećanje količine hemoglobina kao i povećanje broja eritrocita. Dokazane su čak i pozitivne promjene u koštanom i zglobnom tkivu; 7. Odgađanje nastanka i smanjenje posljedica ateroskleroze, što je izazvano povećanjem elastičnosti zidova krvnih sudova i smanjenjem krvnog pritiska; 8. Povećava se zaštitna sposobnost organizma i otpornost na infekcije, jer se povećava fagocitarna sposobnost bijelih krvnih zrnaca; 9. Rjeđe obolijevanje od gripa i drugih infekcija respiracionih puteva, a ako se i razbole, bolest kraće traje i prolazi u blažoj formi; 10. Poboljšava se regulacija funkcija disanja i metabolizma; 11. Dolazi do povećanja mišićne mase; 12. Poboljšava se hormonalna regulacija funkcija organizma; 13. Poboljšava se raspodjela cirkulišuće krvi u organizmu; 14. Povećava se brzina nervno-mišićne reakcije; 15. Bolje se ekonomiše energijom pri izvršenju raznih zadataka; 16. Dolazi do smanjenja smetnji psihičkog i somatskog poretka organizma, kao što su razna depresivna stanja, senilne i presenilne psihoze, klimakterične tegobe i sl.

U narednom broju: ŠTA VJEŽBATI

REKREACIJA ZA ŽENE Programski sadržaji: • Aerobni trening • Strečing • Oblikovanje tijela, • Pilates vježbe snage • Joga utorkom i četvrtkom od 18,30 - 19,30h na Fakultetu fizičkog vaspoitanja i sporta Banja Luka (bivša kasarna Vrbas)

Javna tribina

“Autizam govori srcem”

omoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Milan Latinović učestvovavo je 1. aprila 2015. godine na javnoj tribini “Autizam govori srcem”, koju su u Banjaluci organizovali članovi Centra za edukaciju “Tvoja riječ”. Neke od tema o kojima se govorilo tokom tribine su inicijativa za regulisanje zakonskih okvira o položaju i pravima osoba sa autizmom, pružanje dodatne podrške osobama koje žive sa autizmom, kao i neophodnost osnivanja centara za ranu intervenciju. “Osnovna prepreka kod osnivanja centara za ranu intervenciju, kao i za svaku novu ustanovu i organizaciju, je to što zahtijeva ulaganja, što je u ovim okolnostima veliki problem. Tu nisu u pitanju samo finansije, nego i nedostatak ljudskih resursa. Ovaj problem će biti najlakše prevaziđen saradnjom i koordinacijom između nevladinog i vladinog sektora koja će sigurno dodatno unaprijediti rano otkrivanje ove bolesti što je od velikog značaja. Autizam je poremećaj u psihomotornom razvoju djeteta, čiji uzroci još nisu jasno definisani, a više značajnih faktora utiče na nastanak ove bolesti - od genetskih predispozicija, pa do uslova vezanih za život i uzrast djeteta. Terapijske mjere i procedure treba na vrijeme primijeniti, kako bi se uspjeli postići što bolji rezultati. U tom procesu jako su bitni profesionalci koji će raditi na ranom otkrivanju ovog zdravstvenog problema”, rekao je pomoćnik ministra Milan Latinović. Predsjednik Upravnog odbora i skupštine Centra za edukaciju “Tvoja riječ” Olivera Ratković istakla je da Centar ima podršku nadležnih ministarstava, ali da se na problemu u vezi s autizmom i podršci roditeljima koji imaju djecu sa autizmom mora još raditi.

Doc. dr Radomir Zrnić 065 54 24 74; Email: sportzasvebl@blic.net 25

Z D R A V S T V O

oda je od suštinske važnosti za ljudsko zdravlje, a sanitacija, lična higijena i redovno pranje ruku su jedan od najboljih primjera kako se uklanjanjem bakterija i pravilnom dispozicijom otpadnih materija može spriječiti nastanak i širenje zaraznih bolesti. Javno zdravstvo ističe da se dobrom praksom i do 4% globalnog tereta bolesti može spriječiti samo poboljšanjem vodosnabdijevanja, sanitacije i higijene. Državni zdravstveni sistemi ne mogu da zanemare ovakve vrste ušteda. Raste broj dokaza o tome kako je krajnji cilj poboljšanja kvaliteteta vode povećanje zdravstvene dobrobiti. Mjere i postupci za poboljšanje i zaštitu kvaliteta vode za piće se mogu ostvariti na nivou urbane zajednice, npr. kroz obezbjeđivanje izvora vode za piće i povećanjem dostupnosti jednostavnih i jeftinih tretmana očuvanih podzemnih zaliha vode. U Republici Srpskoj nadzor nad higijenskom ispravnošću vode za javno snabdijevanje stanovništva vrši zdravstveno-sanitarna inspekcija i ovlašćene ustanove, a u skladu sa zahtjevima propisanim Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće (‘’Sl.glasnik RS’’, br. 40/03) kojim se nalažu osnovni i periodični pregledi prema broju ekvivalentnih stanovnika (ES). Laboratorijske analize koje se odnose na javnozdravstvenu kontrolu vrše, na osnovu propisanih metoda, isključivo ustanove javnog zdravstva za koje je utvrđeno da ispunjavaju uslove u pogledu prostora, kadra i opreme, a koje je rješenjem odredilo nadležno ministarstvo. Procjenjuje se da 97,3% domaćinstava u Republici Srpskoj ima bezbjedne izvore vode za piće, a u najmanjem procentu stanovništvo na području regiona Trebinje (85,8%). Procentualno, preko polovina domaćinstava ima gradski vodovod kao glavni izvor vode za piće, na drugom mjestu su lokalni vodovodni sistemi, a tek na trećem mjestu je neka vrsta bunara. Upravo zato što javnozdravstvena kontrola vode iz lokalnih vodovoda nije zadovoljavajuća slijede preporuke za školsku djecu i škole koje se isključivo snabdijevaju vodom iz lokalnih vodovoda. 26

Javnozdravstvene preporuke u funkciji Svjetskog dana voda 2015. godine

Voda je zdravlje i čiste ruke mogu spasiti život! Pripremila: Mr sc. med. dr Dušanka Danojević, specijalista higijene i zdravstvene ekologije, nacionalni koordinator za zdravlje i životnu sredinu u Republici Srpskoj

nim izvorima prate se razlike u snabdijevanju i sanitaciji između urbanog i ruralnog područja. Ujedinjene nacije su Rezolucijom 58/217 od 9.2.2004. godine period 2005-2015. godine proglasile Internacionalnom dekadom vode WATER FOR LIFE – VODA ZA ŽIVOT. Obezbjeđenje odgovarajućeg kvaliteta vode za piće za školsku djecu i briga o njoj su ugrađeni u deklaraciji usvojenoj na Ministarskoj konferenciji za zdravlje i životnu sredinu Evrope 2004. godine u Budimpešti, a u Akcionom planu za zdravlje djece i životnu sredinu u Evropi - Children Environment Health Action Zdravlje djece u školama. Voda Plan of Europe (CEHAP) sigurna voda za za piće, dostupna u dovoljnoj količini i piće je prvi prioritetni cilj. sa zdravstvenog i higijenskog aspekta zadovoljavajućeg kvaliteta, jedan je od Prema rezultatima javnozdravstveosnovnih preduslova dobrog zdravlja nih analiza Instituta za javno zdravstvo školske djece. Za javno zdravstvo je Republike Srpske iz 2007. godine u Reznačajan podatak da iako preko 90% publici Srpskoj manje od 20% osnovnih populacije u evropskom regionu ima za- škola ima zadovoljavajući godišnji modovoljavajući pristup i snabdijevanje vo- nitoring u ocjeni higijenske ispravnosti dom za piće, čistu vodu je i dalje teško vode koju koriste za piće. Rezultati proobezbijediti za gotovo dva miliona lju- grama ‘’Zdrave škole’’ (2009) potvrdidi, a djeca žive izložena visokom riziku li su da od ukupnog broja, preko 80% obolijevanja od dijarealnih bolesti. Re- uključenih seoskih osnovnih škola ima dovno snabdijevanje čistom i sigurnom mikrobiološku neispravnost. Među ravodom za piće osnova je zaštite zdrav- zlozima higijenske neispravnosti su bile lja i smatra se ključnom komponentom bakterije – indikatori svježe i starije feza održivi razvoj. Svjetska zdravstvena kalne kontaminacije. Po izlasku na teren organizacija (SZO) zastupa “pravo na loše stanje je bilo utvrđeno na izvorizdravlje” i obezbjeđivanje zdravstveno štima vode, odnosno vodnim objektima bezbjedne vode za piće kao osnovno i školskim šahtovima. Sve ove seoske pravo svakog čovjeka. Pristup sigurnoj škole najčešće su bile priključene na vodi za piće u domaćinstvima proučava- lokalni vodovod, tako da se dešavalo ju SZO/UNICEF kao monitoring program da su istu higijenski neispravnu vodu kojim se prati napredak na globalnom djeca pila i u svojim domaćinstvima. U nivou u oblasti vodosnabdijevanja i sasvim ovim slučajevima utvrđena je nenitacije u kontekstu ostvarivanja mileni- dovoljna briga lokalne zajednice, škola i jumskih ciljeva (MDG). Pored utvrđivanja nadležnih institucija, jer ova djeca većidijela populacije koji ima pristup sigurnom i danas piju higijenski neispravnu

Z D R A V S T V O

vodu. Štetnim posljedicama po zdravlje djece se može dodati loše higijenskosanitarno stanje u školskom objektu i loša lična higijena djece i osoblja u školi. Stručnjaci Instituta izvršili su ocjenu higijenskog stanja u školskim zgradama i kuhinjama u ovim objektima i proveli edukacije, s obzirom na to da pranje, čišćenje i dezinfekcija u objektima nisu vršene u skladu sa higijenskim principima. Većina školskih objekata u seoskim područjima nema zadovoljavajući broj, izgled i stanje nužnika ili ih nema uopšte. Ukoliko se prethodno navedenom doda izostanak pravilne sanitacije u većini seoskih školskih objekata onda se može zaključiti da su djeca u školskoj sredini, gdje je trebalo da budu najzaštićenija, izložena višestrukim javnozdravstvenim problemima. Javnozdravstvene preporuke za snabdijevanje vodom u školama. Sve školske zgrade u naseljima sa vodovodom obavezno se moraju priključiti na vodovodnu mrežu i imati tekuću vodu na svim potrebnim mestima u hodnicima za piće, u nužničkom bloku za ispiranje i pranje ruku, u školskom kupatilu i školskoj kuhinji, u kabinetima, laboratorijama i radionicama. Sve škole u naseljima bez vodovoda trebalo bi da imaju svoj vodni objekt dovoljnog kapaciteta, građen po građevinsko-sanitarnim propisima, sa provjereno ispravnom kvalitetnom vodom koja se često kontroliše. Hidroforom vodu treba sprovesti u školske zgrade i razvesti do svih potrebnih mesta. Razumije se da ovo podrazumijeva i lokalni kanalizacioni sistem u školi, gdje treba obezbijediti dnevno 20 - 40 litara vode po učeniku i uređaje za vodu u hodnicima u obliku fontana. Time se eliminiše upotreba čaša ili drugih posuda, što je epidemiološki vanredno značajno. Broj fontana za vodu za piće u dvorištu je od 2 - 5, prema kapacitetu jedne smjene. Javnozdravstvena preporuke za nužnike u školama. Nužnici treba da budu prostrani, svijetli, dobro ventilisani i po mogućstvu zagrijani. U školskim zgradama sa vodovodom i kanalizacijom stavljaju se na krilima hodnika. Ako zgrada nema vodovod i kanalizaciju onda se obavezno smiještaju u poseban dio zgrade, povezan sa hodnikom pokrivenim prolazom. Izuzetno mogu biti i nepovezani sa zgradom, ali sa dobro popločanim stazama od zgrade do njih. Takvi nužnici se obavezno moraju graditi kao propisne septičke jame. Svaki školski nužnički prostor mora da ima predprostor radi dobre ventilacije ovog

sanitarnog čvora i smještaja umivaonika sa toplom i hladnom tekućom vodom, a kod nužnika za dječake i radi smještaja pisoara. Istraživanje Instituta za javno zdravstvo u Republici Srpskoj rezultiralo je zaljučcima: Vodosnabdijevanje i sanitacija U Republici Srpskoj priključak za vodu u kući/stanu ima 92,7% stanovništva. Potrebno vrijeme da se dođe do izvora vode za piće za one koji je nemaju u kući/stanu je 5,4 minuta. Većina domaćinstava (97,3%) i većina stanovništva (97,6%) koristi bezbjedne izvore vode za piće. Prekide u snabdijevanju vodom ima 37,1% domaćinstava. U Republici Srpskoj 92,6% odraslog stanovništva živi u domaćinstvima priključenim na kanalizacionu mrežu ili septičku jamu, a sopstveni nužnik ima 98,2% domaćinstava. U Republici Srpskoj dvije trećine domaćinstava (66,7%) uklanja čvrste otpadne materije (komunalni otpad) na higijenski način. Higijenske navike odraslog stanovništva Redovno pere ruke (po ulasku u kuću, prije jela i poslije upotrebe WC-a) 66,5% stanovnika Republike Srpske. Učestalost pranja ruku najviša je nakon upotrebe WC-a (91,3%), a najniža po ulasku u kuću (69,3%). Više od jednom dnevno zube pere 60,9% stanovnika. Značajno češće peru zube stanovnici sa višom i visokom školom (84,5%) u odnosu na stanovnike bez škole ili sa nepotpunom osnovnom školom (31,1%). Četiri i više puta nedjeljno se tušira/ kupa 52,7% odraslog stanovništva Republike Srpske. Značajno rjeđe u odnosu na prosjek redovno se kupa/tušira stanovniš-

tvo bez osnovne ili sa nepotpunom osnovnom školom (16,6%), a značajno češće stanovnici sa višom i visokom školom (75,6%). Prema analiziranim indikatorima osobe ženskog pola, osobe starosne grupe od 18 do 34 godine, stanovnici sa višim i visokim stepenom obrazovanja i osobe iz urbanih područja imaju bolje higijenske navike u odnosu na prosjek za Republiku Srpsku. Najveći procenat stanovništva Republike Srpske smatra zagađenje vode kao faktor rizika za njihovo zdravlje (14,6%). Zabrinjava da svega jedna petina stanovništva (20,0%) smatra da svojim ponašanjem i zdravstvenim ponašanjem rizikuje da oboli od neke bolesti. Voda je priroda. U ekosistemu se odvija kruženje vode koje obezbjeđuje dovoljne količine vode. Klimatske promjene i antropogene aktivnosti dovode do izmjena u procesu kruženja. Zbog negativnog uticaja klime na zdravlje više pažnje se poklanja bioprognozi i biometeorološkim karakteristikama klime jednog područja. Sve više se govori o porastu temperature, učestalim obilnim padavinama koje se smjenjuju sa sušnim periodima. Uticaj na ljudsko zdravlje je više nego primjetan, s obzirom na to da najveći broj ljudi obolijeva i umire od hroničnih bolesti koji snažne klimatske promjene teško podnosi. Pojedini regioni svijeta su ugroženi nekim od ekstremnih izmjena klime koje rezultiraju poplavama ili sušama. U našoj zemlji 2010. i 2014. godine poplave su uzrokovale značajne probleme za stanovništvo i materijalna dobra. Institut za javno zdravstvo RS je, zajedno sa domovima zdravlja i kriznim štabovima lokalnih zajednica, dao svoj doprinos u obezbjeđivanju zdravstveno ispravne vode za piće i smanjenja posljedica po zdravlje ugroženog stanovništva. Javnozdravstvena preporuka je da se voda obavezno laboratarijski ispituje, jer se pokazalo da su čak i vode arteških i subarteških bunara higijenski neispravne. Uz izmjenjenu boju, ukus, miris, povećane koncentracije željeza, mangana i dr. ponegdje su i rezidue pesticida ili teški metali bili dodatni rizik po zdravlje gdje se voda poplavom duže zadržala. Voda je urbanizacija. Globalno, prema procjenama, u gradovima živi dvije trećine stanovništva. Domaćinstva urbanih/periurbanih područja su priključena na sistem za centralno vodosnabdijevanje i kanalizacioni sistem 27

Z D R A V S T V O

za uklanjanje otpadnih voda. Nagla urbanizacija je uticala na održivi razvoj što potvrđuju indikatori koji se nacionalno prate u prikazivanju ekološkog otiska i zdravstvenih posljedica. Dobro je poznato da trošimo van granica održivosti planete. Pri izračunavanju ekološkog otiska u obzir se uzimaju parametri poput hrane, stanovanja, energije, transporta, otpada. Danas umjesto 1,8 hektara, koliko je potrebno da zadovoljimo sve svoje potrebe, svijet u prosjeku troši 2,2 hektara po stanovniku, što znači da je takvo trošenje izvan održivosti planete. Priroda reaguje na pretjerano trošenje resursa. Podaci The Living Planet Report 2014. definitivno su potvrdili da koristimo resurse brže nego što se oni mogu obnoviti pa su se tako prema najnovijim podacima pojedinačni ekološki otisci, odnosno naši uticaji na zemlju utrostručili od 1961. godine posmatrajući brzinu kojom trošimo prirodne resurse. Uz ovakav način života izvori će se iscrpiti i brže nego što bi to iko očekivao. Tako bismo ubrzo mogli ostati bez osnovnih elemenata za normalan život. Ova pesimistična predviđanja kažu da će sredinom ovog vijeka ljudi trošiti dvostruko više nego što Zemlja može nadoknaditi. Naravno, govorimo o resursima kao što su voda za piće i plodno zemljište. Javnozdravstvene preporuke: Dosta se može uraditi sa programima promocije zdravlja kroz ‘’Zdravi grad’’, ‘’Zdravo radno mjesto’’, ‘’Zdrava škola’’ i kroz senzibilizaciju javnosti na aktuelne ekološke probleme.i o mrežu ili va. Voda je industrija. Pojedine vrste industrije troše znatne količine vode, a otpadne vode, koje su rezultat tehnološkog procesa proizvodnje, moraju biti tretirane prije nego što budu ispuštene u površinski recipijent ili u kanalizaciju. Danas se promovišu prirodni procesi dekontaminacije voda ukoliko su to npr. otpadne vode sa visokim sadržajem organske materije, ali kada su u pitanju teški metali, mineralna ulja i slično neophodno je prikupljanje i dispozicija na higijenski način. Kod nas se otpadne vode ispuštaju bez prethodnog prečišćavanja. Za objekte koji su zagađivači u skladu sa zakonom se rade studije o uticaju na životnu sredinu radi uvoda nadzornih organa na nivou lokalne zajednice ili nadležnog Ministarstva za građevinarstvo, urbanizam i ekologiju. Pri dodjeli koncesija, koje su nekada i 30 godina duge, zahtijeva se izrada prethodne procjene i studije o uticaju na životnu sredinu. 28

Javnozdravstvena preporuka je uvesti adekvatan monitoring za zagađivače, jer za ovu oblast najveći nedostaci se ogledaju u malom broju parametara monitoringa za segmente životne sredine koji se zagađuju ili se odvija praćenje samo opštih pokazatelja bez dovoljnog broja specifičnih pokazatelja za zagađenje koje treba biti smanjeno na mjestu stvaranja, što je neophodno za izdavanje validne ekološke dozvole. Voda je energija = hrana = jednakost Iako su voda i energija nerazdvojni prijatelji, predviđa se da će ukupan broj ljudi do 2050. godine dostići 9,6 milijardi, a gotovo 11 milijardi do 2100. godine. Navedeno znači da će iznos biokapaciteta koji će biti na raspolaganju za svakog od nas dodatno biti smanjen i povećani troškovi energije. Najsiromašniji u svijetu su istovremeno i najugroženiji, a međusobna povezanost pitanja hrane, vode i energije će uticati na sve nas. Razlozi leže u činjenici da danas gotovo milijardu ljudi pati od gladi, 768 miliona živi bez sigurnog izvora čiste vode, a 2,7 milijardi zavisi od tradicionalnih izvora energije, kao što je drvo, za kuvanje i grijanje. Klimatske promjene i iscrpljivanje ekosistema i prirodnih resursa će dodatno pogoršati situaciju. Hrana, sigurnost vode i energija i zdravlje ekosistema su usko isprepleteni, a napori da se osigura jedan aspekt lako može destabilizovati druge. Npr. pokušaj povećanja poljoprivredne proizvodnje može dovesti do povećanja zahtjeva za vodu i energiju, uticati na biodiverzitet i ekosistem. Način na koji ostvarujemo naše zahtjeve utiče na zdravlje ekosistema, a zdravlje ekosistema utiče na našu sposobnost da osiguramo te zahtjeve. Najsiromašnije ruralne zajednice se često oslanjaju direktno na prirodu za svoju egzistenciju, a veliki svjetski gradovi su sve više ranjivi na prijetnje (poplave i zagađenja) kao rezultat degradacije životne sredine. Javnozdravstvena preporuka u ovoj oblasti je da su zaštita prirode i odgovorno iskorištavanje resursa preduslovi za ljudski razvoj i blagostanje, kao i za izgradnju zdrave zajednice. Zaključak Javnozdravstvena kontrola vode za piće je nezamjenjiva aktivnost u zaštiti zdravlja stanovništva, a obezbjeđenje dovoljnih količina zdravstveno ispravne vode za piće imperativ je 21. vijeka!

ikad nije pretjerano često da se citira ‘’Voda je život’’, jer je to jedna od suštinskih istina ljudskog postojanja. Mi koristimo vodu da uzgajamo našu hranu, pokrećemo industriju i, naravno, da je pijemo i održavamo higijenu. A voda, opet, dolazi iz prirodnih izvora. Uzimamo je iz jezera, rijeka, kanala, močvara i podzemnih rezervoara. Svi ovi vodeni eko-sistemi, osim što čine okosnicu za ljudsko zdravlje, takođe nam daju i hranu u vidu ribe, školjki, algi, zatim puteve za vodeni saobraćaj, rekreaciju, sportove i samim tim druga duhovna zadovoljstva. Da bi sve ove aktivnosti i u budućnosti bile nastavljene i moguće, od vitalne važnosti je očuvati zdrave vodene eko-sisteme. Ispuštanje otpadnih voda u prirodne recipijente (‘’primaoce’’: rijeke, jezera, mora) je, nažalost, neminovnost koja značajno komplikuje egzistenciju savremene industrije u razvijenim zemljama, a u zemljama u kojima je prečišćavanje voda na niskom nivou i direktno ugrožava ljudsko zdravlje. U razvijenim zemljama, mnoge od njih su u prošlosti naučile bolnu lekciju o važnosti prečišćavanja otpadnih voda. Brojni su slučajevi tragičnih nesreća izazvanih upravo ispuštanjem otpadа u vode poput izliva nafte u Meksički zaliv u aprilu 2010. (odnio 11 života), izliv cijanida iz rudne industrije u Rumuniji rijeke Somes i Tisa (preko 100 000 m3 sa visokim koncentracijma cijanida i metala), masivni pomor ribe i stotine ljudi liječeno od trovanja, zatim trovanje metil-živom koju je ispuštala fabrika ‘’Chisso’’ u Japanu 1932-1968. (zvanično preko 1700 mrtvih i preko 10 000 hendikepiranih ljudskih žrtava i nebrojeno mnogo životinja) i brojni drugi primjeri. Međutim, danas, u zemljama poput Japana, čak i najveći industrijski giganti, naročito prehrambenih industrija koje ispuštaju najveće organsko zagađenje (pivare, mesne industrije, industrije prerade ribe) postižu vrhunske rezultate u prečišćavanju otpadnih voda. Nerijetko se simbolično postave na ispustu otpadnih voda i bazeni sa zlatnim ribicama ‘’Kingyo’’ koje živahno plivaju u prečišćenoj vodi, kako bi se pokazalo do kog stepena je voda čista. Upravljanje otpadnim vodama u našoj zemlji je još, za razvijene zemlje, na nezamislivo niskom nivou. Čak su napori za prečišćavanje otpadnih voda bili mnogo prisutniji nekih 25-30 godina ranije. Tako često srećemo nedovršene bazene za biološko prečišćavanje

Z D R A V S T V O

ili jednostavno one koji nisu u funkciji, kod naših industrijskih postrojenja ili onih koja su to bila. Veoma česta slika je privatizovano industrijsko preduzeće sa uspješnim proizvodnim programom koji je donijela inostrana firma u našu zemlju, a sa neriješenim prečišćavanjem otpadnih voda. Uz to se uočava i trend u smislu da inostrane firme koje ulažu u našoj zemlji postavljaju zadovoljavanje ekoloških standarda naročito u pogledu sprečavanja zagađenja vode i vazduha te da zbog toga otežano dolazi do sklapanja ugovora. Laboratorija za otpadne vode Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske susrela se sa ovakvim primjerima kod svojih klijenata koji se bave prehrambenom, obućarskom ili industrijom namještaja. Osjeća se i povišena svijest samih zagađivača, bez obzira na to da li postoji mogućnost za napredak kroz strane investicije, da riješe problem otpadnih voda i ne zagađuju direktno rijeke. S obzirom na to da su i radnici tih fabrika i sami građani ove zemlje i krajnji korisnici voda, svjesni su da zagađenjem gotovo neposredno ugrožavaju i živote svojih porodica. S druge strane, u razvijenim zemljama u kojima se postojanje postrojenja za preradu otpadnih voda podrazumijeva, osnovni problem predstavljaju stalne neophodnosti za tim da se postigne visok kvalitet prečišćavanja otpadne vode uz stalno smanjenje troškova i emisionih gasova. Moderna, posljednjih godina izgrađena postrojenja uglavnom zadovoljavaju u visokoj mjeri ove zahtjeve, dok se postrojenja koja rade duži niz godina, ipak, suočavaju sa problemima u postizanju optimalne efikasnosti. Takođe, veoma važni su i zahtjevi za smanjenjem neprijatnih mirisa kao i samim vizuelnim izgledom postrojenja za prečišćavanje s obzirom na visoku gustinu naseljenosti u pojedinim razvijenim regionima svijeta. Rješenja za ove probleme ponekad mogu dodati značajne troškove, ali bez imalo uticaja na sam efluent. Iako su standardni problemi za većinu postrojenja nivoi fosfora ili azota, sve važnije postaju i tzv. prioritetne supstance. Tu se naročito naglašava važnost kontrole prioritetnih supstanci poput metala, farmaceutskih proizvoda kao i sredstava za higijenu prostora i tijela, kako ne bi dospijevali u površinske i podzemne vode. Kontrola, tretman odstranjivanja ili razgradnje, kao i monitoring ovih supstanci zahtijevaju sve više novih tehnologija. Međutim, i takva postrojenja imaju za osnovne

Ključ za zdravu ljudsku okolinu-sinergija konvencionalnih i nekonvencionalnih sistema za

Prečišćavanje vode Pregled najznačajnijih saznanja prezentovanih na 8. međunarodnoj konferenciji za upravljanje otpadnim vodama, Mančester, Ujedinjeno Kraljevstvo, 7-8. oktobra 2014. Pripremila: doc. dr Suzana Gotovac Atlagić, dipl. ing. tehnologije

zahtjeve postići što veću energetsku neutralnost (sami proizvesti energiju neophodnu za sopstveno izdržavanje) i, ako je moguće, iskoristiti otpadnu vodu kao resurs za iskorišćenje nutrijenata. Stručnjaci okupljeni u Mančesteru u oktobru 2014. prezentovali su i diskutovali na nekoliko od ovakvih ključnih tema kao što su: • Energetska efikasnost postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda • Otpadna voda kao resurs (Institut za javno zdravstvo Banjaluka je u ovoj oblasti prezentovao svoje eksperimentalne rezultate) • Prioritetne supstance • Proizvodnja nutrijenata iz otpadnih voda (đubriva za poljoprivredu) • Monitoring i kontrola procesa prečišćavanja otpadnih voda U nastavku je dat pregled najznačajnijih radova uz nagalasak na tehnologije koje su uz manja ulaganja izvodljive i u našoj zemlji. Nove - stare tehnologije Većina modernih tehnoloških rješenja za prečišćavanje otpadnih voda predstavlja unapređenje ili nadogradnju već postojećih tehnologija pa se tako, recimo, sistemi za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda sastoje i dalje obično od primarnih dijelova u kojima se obavlja fizički ili hemijski tretman, a zatim i biološki tretman otpadnih voda s ciljem da uklone organske materije u vidu nutrijenata i suspendovanih čvrstih materija. Kako te fizičke, hemijske i biološke interakcije često bivaju komplikovane različitim faktorima tako i najnovije tehnologije teže da uklanjaju jedan po jedan od tih problema. Kao što prikazuje Slika 1. otpadna voda dospijeva u sistem i biva podvrgnuta određenim mehaničkim filtracijama (pojednostavljeno prikazano rešetkom) gdje se odvajaju veoma krupne čvrste čestice. U slučaju komunalnih

Slika 1. Najčešći raspored elemenata u sistemu za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda

otpadnih voda to je najčešće toalet-papir ili njegovim raspadom nastale grudve celuloznog otpada, koje mogu biti spaljivane u svrhu dobijanja određene količine energije. Zatim voda dospijeva obično u taložnik u kome dolazi do odvajanja mulja prema taložniku za mulj, a u kome djeluju do određene mjere mikroorganizmi koji rade na njegovom razlaganju. U savremenim rješenjima, ovo je mjesto gdje dolazi do zahvatanja i usmjeravanja biogasa (metana) u korisne svrhe. Sam mulj se iz laguna u kojima može biti sušen ili iskorišćen čak u vlažnom stanju, veoma efikasno može iskoristiti u svrhu đubrenja u poljoprivredi. U zemljama u kojima još vlada stigma oko kvaliteta ovog mulja (averzija prema njegovom nehigijenskom porijeklu) odlična je preporuka i pokazalo se kao vrlo efikasno iskorišćavati ga u đubrenju pri pošumljavanju. Dekant, dakle bistri dio vode iz primarnog taložnika, se najčešće naziva ‘’liker’’ i neophodno mu je dodatno prečišćavanje koje se obično obavlja takođe aktivnim dejstvom mikroorganizama. Mikroogranizmi iskorišćavaju fosfor i azot iz otpadnog dijela vode, kao ‘’hranu’’ i voda poprima sve bistriji izgled i, naravno, sve bolji kvalitet približan prirodnim nezagađenim površin29

Z D R A V S T V O

skim vodama. Međutim, nova, veoma efikasna tehnologija koja uveliko povećava efikasnost dejstva mikroorganizama jeste korišćenje takozvanih nosača biofilma. U osnovi radi se jednostavno o elementima od plastičnih masa koji mogu biti pokretni ili naprotiv fiksni. Slika 2. prikazuje nekoliko modela takvih nosača. U gornjem dijelu slike su različiti oblici prisutni na tržištu, dok donji dio slike pokazuje izgled biofilma formiran na nosaču.

Slika 3. Zavisnost brzine kretanja mjehurića vazduha (ili kiseonika) od prečnika

Još neka od važnih poboljšanja koja se savremenim tehnologijama nadopunjuju na ove klasične sisteme jeste maksimalno poboljšanje aeracije. Naime, iako postoje i anaerobni sistemi, još su više prisutni aerobni sistemi u kojima je neophodno dozirati kiseonik ili vazdušnu mješavinu (azot/kiseonik) kako bi mikroorganizmi bili živi, aktivni i brzo se razmnožavali. Najbolja aeracija se postiže minimalizacijom veličine mjehurića uvedenog vazduha ili kiseonika zbog očigledne fizičke zavisnosti koje pokazuje Slika 3. Naime, očigledno se smanjenjem prečnika gasnog mjehurića usporava njegovo kretanje prema površini (aeracione pumpe su uvijek postavljene na dnu bazena za biološki tretman otpadne vode). Takvim usporavanjem opet povećava se vjerovatnoća da će kiseonik dospjeti do mikroorganizama koji obavljaju zadatak prečišćavanja vode, sudarati se s njima i tako uticati na njihov aktivan život. Stoga savremene tehnologije nude razne oblike tzv. džetova (jets) za izbacivanje vazduha koji mogu biti manjih, okruglih dimenzija ili, naprotiv, dugački uski elementi, ili čak plutajući elementi. Kao što prikazuje Slika 4. gore, džetovi se mogu postaviti gusto na dnu bazena. U donjem dijelu iste slike vidi

Slika 2. Pokretni nosači biofilmova u biološkim prečišćavanjima otpadnih voda

Hiljade ovakvih nosača se jednostavno ubacuju u bazen koji se dodatno aeriše i u vazdušnim pumpama nastaloj turbulentnoj masi vode, mikroogranizmi koji žive na ovakvim biofilmovima mnogo efektivnije dolaze do nutrijenata, hrane se njima i time poboljšavaju stepen prečišćenja vode. Na konferenciji su prikazani odlični rezultati koji se na ovaj način postižu. Međutim, vrlo je zanimljiva i dovitljivost u smislu da se ovi nosači prethodno kondicionišu nekoliko nedjelja kod samih proizvođača, jer za formiranje filma treba vremena, a zatim prevoze na lokaciju gdje treba da postignu poboljšanja. Poboljšanja se obično prate preko koncentracije amonijaka u sistemu. Pretpostavlja se da je osnovni razlog njihove efikasnosti u povećanju specifične površine, odnosno u činjenici da je veća vjerovatnoća da se nutrijenti adsorbuju na biofilm na kome su već i sami mikroorganizmi. Zbog toga vjerovatno dolazi i do lakše konzumacije. Konačno, prečišćene otpadne vode iz ovih sistema se mogu, zavisno od postignutog kvaliteta, ispuštati direktno u recipijente, koristiti veoma efikasno u navodnjavanju ili dodatno prečišćavati zavisno od buduće namjene. 30

Slika 4. Postavka duguljastih džetova za aeraciju na dnu bazena; džet okruglog prečnika i njegovi efekti

se efekat usitnjavanja vazdušnih mjehurića. Procenat uštede u energiji i količini kiseonika idu 20-70% zavisno od kombinovanih faktora. Kako bi postrojenja za tretman komunalnih otpadnih voda bila samoodrživa ili čak isplativa, postoje još dva veoma bitna elementa neophodnih poboljšanja u iskorišćenju. To su iskorišćenje hemijske i termalne energije. Potencijala za iskorišćenje hemijske energije iz komunalnih (i drugih organski zagađenih) otpadnih voda, je ogroman. Fondacija za istraživanje vodene sredine (Water Environment Research Foundation) navodi da komunalna otpadna voda sadrži i do deset puta više energije nego što je potrebno za sam njen tretman prečišćavanja. To podrazumijeva da bude iskorišćena njena hemijska, hidraulička i termalna energija. To predstavalja oko 5,5 - 6 MJ/m³ samo za hemijsku energiju. Šta podrazumijevamo pod hemijskom energijom? Najprostije govoreći, ljudski izmet koji završava na dnu bazena za primarni tretman u vidu mulja, odnosno suspendovanih materija može biti pretvoren u vrijednu energiju. Zagrijavanjem se postiže izdvajanje lipida (masnih materija), a zatim digestijom njihovo razlaganje do metana. Digestija se odvija odvajanjem ove mase u posebne komore, u anaerobnim uslovima (bez vazduha), jer upravo u takvim uslovima bakterije su prinuđene da koriste kiseonik iz sastava otpada, odnosno da razlože otpad kako bi došle do kiseonika. Ono što je zanimljivo je da same bakterije koje su već prisutne u samom izmetu obavljaju ovu digestiju, a na kraju digestije obično u potpunosti odumiru tako da se značajno smanjuje i broj ovih bakterija, a i često prisutnih patogenih koje bi inače dospjele u okolinu. I sami azot i fosfor, iako ne ulaze u sastav metana, ipak, potpomažu razlaganje celuloznih materija i masnih tvari do metana. Jasno da metan sam po sebi odlično gori tako da se može iskoristiti u kućnim uređajima, poput peći (gas za kuvanje) ili zagrijavanja vode za kupanje i pranje, ili se jednostavno energija od njegovog spaljivanja usmjerava u pokretanje generatora koji proizvode električnu struju. Spominje se da je korišćenje metana porijeklom iz izmeta životinja za zagrijavanje toplih kupki bilo poznato čak i starim Asircima u 10. vijeku p.n.e. S obzirom na to da je efekat na zagrijavanje planete (efekat staklene bašte) oko 21 puta više izražen kod metana nego kod CO2, jasno je da se skladištenjem metana i njegovim korišćenjem kao go-

Z D R A V S T V O

riva značajno doprinosi zaštiti atmosfere. Digestirane čvrste materije koje izlaze iz digestora mogu biti skoro čak i bez mirisa, mnogo prijatnijeg izgleda i konzistencije, ali i dalje sadrže značajan potencijal kao đubrivo za poljoprivredu, jer sadrže azot i fosfor. Ono što je značajno, savremeno saznanje koje naučnici ističu jeste vrlo jednostavan ali bitan detalj - što više čvrstih materija odvojiti u vidu mulja u primarnim bazenima za taloženje. Na ovaj način se postiže maksimalno iskorišćenje hemijske energije iz izmeta, a takođe i minimalizuju potrebe za energijom u daljim procesima prečišćavanja zaostalih nečistoća i tečnom dijelu vode koji odlazi na tretman.

Slika 5. Izgled postavljenih cijevi ispunjenih frigotečnošću za iskorišćenje toplote otpadnih voda duž kanala za odvod

prečišćavanje otpadnih voda u razvijenim zemljama ujedno radi i kao distributeri tople vode, jer su termalne pumpe postavljene cijelim sistemima gdje god se javlja temperatura iznad 10°C, neke pumpe čak rade i do granica od 5°C, a nepotrebno je spominjati visoku efektivnost na zonama gdje se temperature kreću oko 20°C što je uobičajena temperatura komunalnih otpadnih voda. Osim unapređenja ovakvih kombinovanih rješenja za prečišćavanje otpadnih voda na većem nivou, koji spadaju u konvencionalne metode (kombinacije taloženja, filtrisanja, biološkog prečišćavanja i raznih vrsta sekundarnih tretmana), postoje i nekonvencionalne metode prečišćavanja. Kao izuzetno efektivna, a i u našoj zemlji primjenljiva metoda, koju bi bilo važno promovisati, postoji metoda „konstruisanih močvara“. Ovo je toliko važna oblast i njen razvoj je toliko intenzivan da je na konferenciji u Mančesteru čitava zasebna sesija tekla na ovu temu gdje je prezentovan 21 stručni i naučni rad na ovu temu. O čemu se radi? Naime postoji čitav niz biljaka, uopšteno govoreći iz porodice vrba, koje imaju ogromnu moć apsorpcije fosfornih i azotnih jedinjenja. Neke od vrsta koje se mogu koristiti su recimo: Phragmites australis, Typha latifolia, Sparganium erectum, Iris pseudacorus, Carex riparia i mnoge druge. Prednosti ove metode su brojne, a najvažnije su: sposobnost samoprečišćavanja, postepeno kreiranje ekosistema u kome borave ptice, insekti, često veoma zadovoljavajući estetski izgled (Slika 6), niska potreba za energentima - skoro potpuno pasivno vođenje procesa i druge. Negativna strana se obično odnosi na nedovoljno planski sagrađenu močvaru, tako da dođe do brzog zasićenja. Zato je veoma važno sarađivati sa stručnjacima i prethodno detaljno popratiti kvalitet otpadne vode koja će biti prečišćavana pa s tim uskladiti površinu, protok, broj sadnica i druge elemente koji mogu biti predviđeni kod konstruisanih močvara.

Kad se tiče termalne energije otpadne vode, ona se nalazi posvuda i neophodno ju je maksimalno iskoristiti. Radi se o metodi kod koje se sistemi za iskorišćenje toplote postave duž cjevovoda kojima prolazi otpadna voda (Slika 5), koja sama po sebi ima nešto povišenu temperaturu ili se temperatura u vodi i prirodno povisi usljed procesa digestija koje se odvijaju. Sistemi liče na mreže koje se nalaze na poleđini kućnih frižidera, dakle mreža cjevčica sa velikom specifičnom površinom, kroz koju protiče neka od hemijskih tečnosti koja isparava na relativno niskim temperaturama. Dakle, kao što kućni frižider oduzima toplotu namirnica, a zatim je ispušta na poleđini u kućnu atmosferu, tako i ove pumpe oduzimaju toplotu od otpadnih voda kako bi tečnost unutar cjevčica isparila i pretvorila u paru, a zatim se pri kondenzaciji tečnosti toplota ponovo otpušta u čistu vodu koja može koristiti za higijenske potrebe ili za zagrijavanje prostorija sistemima centralnog grijanja. Činjenica da je za pokretanje tečnosti (pumpanje) unutar sistema neophodna električna energija, međutim, zavisno od postavke sistema, za svaki 1 Tipična procedura za izgradnju konkW upotrijebljene energije, profitira se u 3-4 kW nove energije (ušteđene) za za- struisanih močvara obuhvata: grijavanje vode. Ovakvi sistemi su do te 1. Skidanje gornjeg sloja zemlje mjere efikasni da većina postrojenja za 2. Skidanje donjeg sloja zemlje

3. Formiranje obale 4. Sabijanje (očvršćivanje) dna i obale prostiranje podloge (plastične mase) 5. Nanošenje namjenskog sloja hranljive podloge 6. Sprovođenje cijevi za dovod dodatnog kiseonika na dnu 7. Sađenje vrba ili biljnih vrsta koje će služiti kao ‘’živi filter’’ 8. Povezivanje cijevi 9. Povezivanje otpadne vode Kao što prikazuje Slika 7, uz dobro planiranje i konstrukciju, ove močvare se mogu uklopiti u samo naselje i predstavljati dio zelenila. Naročito se to odnosi na sakupljanje i prečišćavanje kanalizacije manjih naselja i sela. Slika 7. takođe pokazuje i kako izgleda sistem prije puštanja u rad. Slojevi koji su konkretno naneseni su: sloj plastike na dnu koji je odvojio močvaru od tla, granularni šljunak 10-20mmφ, a sama vrba je phragmites australis. Slika 7. Pripremna faza konstruisanja močvare i potpuno formirana vegetacija uklopljena u ambijent naselja

Slika 6. Estetski atraktivna konstruisana močvara za prečišćavanje otpadne vode iz poljoprivrede

Metoda prečišćavanja konstruisanim močvarama je naročito primjenljiva kod otpadnih voda sa farmi, jer poljoprivreda upravo predstavlja značajnog zagađivača po pitanju fosfora, nitrata, bakterijske kontaminacije obala površinskih voda i, naravno, pesticida. Čak se istražuju i mogućnosti da planskim sađenjem ovih vrsta vrba duž autoputeva, dolazi i do razgradnje poliaromatskih ugljiko-vodonika i drugih kontaminenata tipičnih za procjedne vode sa saobraćajnih površina. Velika je prednost konstruisanih močvara u tome, što je njihova konstrukcija reverzibilan proces, odnosno ukoliko je neophodno zemljište upotrijebiti u neku drugu svrhu, moguće je otkloniti kulturu vrba, eventualno iskoristiti je kao biomasu u energetske ili druge svrhe, izvući plastičnu podlogu i ponovnim nanošenjem 31

Z D R A V S T V O

potrebne količine zemljišta, osposobiti lokaciju za poljoprivredu ili eventualno neku namjensku gradnju. Konstruisane močvare su tipično prilično plitke (nešto više od oko 50cm dubine). Još jedna maštovita varijacija na ovu temu jesu plutajuće močvare popularno nazvane ‘’živi filteri’’. Naime, veliki rezervoari za preradu vode za piće se periodično susreću sa problemom ‘’cvjetanja fitoplanktona’’, naročito pojavom cijanobakterija. Fabrike vode se obično sučeljavaju sa ovim problemom kroz dodavanje novih faza prečišćavanja, obično dodatnim hemikalijama. Međutim, inovativna rješenja su ponuđena u vidu močvara uzgojenih na plutajućim podlogama (Slika 8). Kao što se vidi, na plutajućem ‘’živom filteru’’ uzgajaju se višestruke biljne vrste vrba gdje svaka ima svoju ulogu u prečišćavanju, voda biva zahvaćena pomoću poliamidnih ‘’zavjesa’’ koje vise prema dnu oko 2m i na taj način filtrisana kroz gustu mrežu korijenja biljaka koje plutaju na galvanizovanoj mreži. Na konferenciji u Mančesteru su prikazani rezultati protoka 40 – 90 x 103 m3 d-1 sa efikasnošću prečišćavanja i do 45% u jednom prolazu vode kroz ‘’živi filter’’. Zaključak Konstantnom edukacijom kadrova i razmjenom znanja sa svjetskim stručnjacima neophodno je pratiti inovacije u tehnologijama prečišćavanja otpadnih voda. Na taj način će se u nadolazećim obaveznim ulaganjima u sisteme za prečišćavanje kako industrijskih, poljoprivrednih, tako i komunalnih otpadnih voda sredstva usmjeravati na pravi način i izbjeći pogrešne investicije. Veliki potencijal za prečišćavanje otpadnih voda naročito iz poljoprivrede (farme, mljekare, prerada voća i povrća) leži i u nekonvencionalnim metodama poput

konstruisanih močvara. S obzirom na to da je visok procenat neiskorišćenog zemljišta u našim selima, ne bi trebalo da bude teško izdvojiti određene parcele za ove namjene i primijeniti ih za navedene svrhe, a naročito značajno otvoriti mogućnost da se otpadne vode sa farmi zatim usmjere u proces navodnjavanja jer ne predstavljaju opasnost po vodene izvore. Prečišćavanjem otpadnih voda, stvara se, ne samo ekološka i prijatnija okolina za turizam, već i značajno smanjuju konkretne opasnosti po ljudski život. Otpadne vode je neophodno ne samo prečistiti, već i iskoristiti kao snažan energent, pun termalne i hemijske energije. Time se ujedno mogu obezbijediti i uslovi da se očuvaju svi izvori i rezervoari pitkih voda ili, u idealnom slučaju, sve rijeke u našoj zemlji učine upotrebljivim za proizvodnju vode za piće cijelom dužinom svoga toka. Ne smijemo zaboraviti da spadamo u jednu od zemalja sa najvećim vodenim bogatstvom u svijetu (na ovako nisku gustinu stanovništva). Voda jeste najveće blago koje moramo sačuvati za budućnost novih generacija, ali sinergija vodovoda i kanalizacije i njihova uloga u proizvodnji energije je nešto što predstavlja ključ zaštite okoline, prije svega vodenih resursa. Razvijene zemlje poput Engleske, Japana, Švajcarske, Holandije i drugih su već to dokazale. Na našoj zemlji je samo da se edukuje i primijeni ova vrhunska saznanja u pravilne investicije. Literatura

Sve fotografije i podaci su iskorišćeni iz Zbornika radova „8th European Waste Water Management Conference & Exhibition”, 10th Annual Conference“ Constructed Wetlands for Water Management & Pollution Control”, održanih u Mančesteru, u Engleskoj.

Slika 8. ‘’Živi filteri’’, plutajuće močvare za prečišćavanje rezervoara vode za piće od suvišnog fitoplanktona

aboratorija Službe za sanitarnu hemiju Instituta za javno zdravstvo svakodnevno vrši kontrolu zdravstvene ispravnosti različitih uzoraka piva. Za sve ljubitelje ovog ‘’zlatnog napitka’’ evo nekoliko informacija. Prema definiciji datoj bavarskim Zakonom o čistoći proizvodnje piva (‘’Reinheitsgebot’’) iz 1516. godine, pivo je proizvod koji se mora dobijati samo iz sladovanog ječma, hmelja i vode, procesom fermentacije, uz upotrebu pivskog kvasca. Ječam je osnovna sirovina za proizvodnju piva. Njegova primjena počiva na velikom sadržaju skroba i na pljevici, koja zaostaje na zrnu nakon žetve i njegove prerade u slad. Prije prerade u pivari se ječam mora transformisati u slad koji se dobija klijanjem ječma u kontrolisanim uslovima (sladovanjem) s ciljem sintetisanja dovoljne količine enzima unutar zrna, neophodnih za razgradnju skroba i proteina. Hmelj konzerviše pivo, daje mu ugodan miris i gorak ukus, a voda služi kao rastvarač. Pivski kvasac izaziva alkoholnu fermentaciju u kojoj šećer prelazi u alkohol i ugljen-dioksid, pri čemu se mora upotrebljavati samo čista kultura pivskog kvasca Saccharomiyces uvarum za pivo donjeg vrenja i Saccharomiyces cerevisiae za pivo gornjeg vrenja. U zemljama u kojima se za proizvodnju piva ne primenjuje ‘’Reinheitsgebot’’, mogu se koristiti i nesladovane sirovine. One se koriste u industriji piva u sve većem obimu u cilju pojeftinjenja proizvodnje, prevladavanja nestašice slada u određenim okolnostima i povećanja kapaciteta varionice. Kao nesladovane sirovine mogu se upotrijebiti sve žitarice u kojima ima skroba, pod uslovom da ne sadrže sastojke koji mogu izazvati poteškoće prilikom proizvodnje piva, i to su: kukuruz, ječam, pšenica, pirinač, proso, sirak, kao i šećeri u raznim oblicima. Primjena nesladovanih sirovina se odražava kako na tip proizvedenog piva, tako i na tehnološke uslove rada u samoj varionici. Kao zamjena dijela slada u uvarku najviše se koristi kukuruz u nativnom obliku ili u obliku obezmašćene ili neobezmašćene kukuruzne krupice ili griza u količinama do 40%, odnosno 60% uz upotrebu komercijalnih enzima. Kada se govori o zakonskoj regulativi, pod kvalitetom piva se podrazumijevaju hemijski sastav, fizičko-hemijska i organoleptička svojstva piva,

Z D R A V S T V O

ukupno svojstvo proizvoda uslovljeno upotrijebljenim pivarskim sirovinama, tehnološkim postupcima u proizvodnji, dodatim supstancama, ambalažom za pakovanje, uslovima transporta, čuvanja i skladištenja, koji treba da zadovolje potrebe krajnjeg potrošača. Takođe, pivo mora da zadovoljava mikrobiološki kriterijum kako je definisano posebnim propisom o mikrobiološkim kriterijumima u hrani. U laboratoriji Instituta se vrše analize koje u pogledu kvaliteta mora da zadovolji pivo, a to su: organoleptička svojstva (boja, ukus, miris i pjenu-

šavost), sadržaj alkohola, ekstrakta, ugljen-dioksida, pH vrijednost, reakcija na skrob i sadržaj metala. U zemljama koje imaju dugogodišnju tradiciju, a i u prometu se mogu sresti različite grupe piva kao što su: pivo koje sadrži 5-13,5% ekstrakta u sladovini, specijalno pivo (3,5-16% ekstrakta u sladovini), jako pivo (sa najmanje 16% ekstrakta u sladovini), lako pivo koje sadrži najviše 3% vol. alkohola, bezalkoholno pivo koje sadrži najviše 0,5% vol. alkohola, pšenično pivo, napravljeno od najmanje 30% pšeničnog slada, pivo fermentisano sa mješavinom mikrobioloških kultura, pivo sa niskim sadržajem ugljenih hidrata koje sadrži najviše

Pivo – od tehnologije do užitka

Kako nastaje „zlatni napitak’’? Pripremila: mr sc. Anita Gašić, dipl.ing.tehnologije

7,5 g/l ugljenih hidrata, i mutno i/ili nefiltrirano pivo. U posljednjih nekoliko godina kod nas i u okruženju, posebnu pažnju privlače ‘’radleri’’ ili “piva s dodacima” , a to su mješavine piva sa voćnim prerađevinama, voćnim sokovima, prirodnim aromama, alkoholnim i osvježavajućim bezalkoholnim pićima i vitaminima, iako je njihova proizvodnja počela još krajem devetnaestog vijeka. Pivo može biti svijetle ili tamne boje, a na deklaraciji mora biti označeno kao svijetlo pivo, tamno pivo i crno pivo, a, zavisno od vrste glavnog vrenja, tipovi piva mogu se označavati kao “ale” ili “alt bier” za pivo gornjeg vrenja, “lager” za pivo donjeg vrenja i samovrenje. Oni malo stariji ljubitelji piva mogu da primijete da se u posljednje vrijeme, pored piva sa dodacima, proizvode piva s manjim sadržajem ekstrakta i sa manjom gorčinom, a sve u cilju dobijanja piva koja su pitkija i ‘’laganija’’, dok se u zimskom periodu piju ona malo ‘’teža’’ tamna ili crna piva. Za one koji izbjegavaju konzumiranje alkohola iz različitih razloga, dostupna su bezalkoholna piva, a oni koji vole nešto drugačije, dostupna su pšenična i ‘’ale’’ piva, kao i piva sa aromatičnim sortama hmelja i različitim sojevima kvasca koji daju posebnu aromu. Kupovina piva u prodavnicama više nije uslovljena nošenjem praznih teških flaša koje bi bile zamijenjene nošenjem opet teških, ali punih flaša od pola litra. Ljubitelji piva mogu da budu zadovoljniji jer se danas na policama nalaze raznobojne limenke i staklene boce, zelene i smeđe, u koje su upakovana piva različitih ukusa, vrsta, veličina, količina... U zdravlje! 33

Z D R A V S T V O

JZU Institut za javno zdravstvo RS

Centar za zaštitu od zračenja Pripremila: Jelena Marinković, načelnica Centra za zaštitu od zračenja u IZJZ

JZU Institut za javno zdravstvo 2009. godine formirana je služba Centar za zaštitu od zračenja. Aktivnosti u vezi sa zračenjem od 2002. godine provodile su se u okviru Službe za higijenu. Zbog povećanja aktivnosti, opreme i zaposlenih 2012. godine CZZZ preseljen je u veći prostor koji je za te namjene adaptiran. Centar obavlja aktivnosti u okviru svojih laboratorija: • Laboratorija za dozimetriju i kontrolu jonizujućeg zračenja, • Laboratorija za ličnu dozimetriju, • Laboratorija za radiohemiju i • Laboratorija za nejonizujuće zračenje Od 2011. godine CZZZ je Državna regulatorna komisija za radijacijsku i nuklearnu sigurnost licencirala za obavljanje poslova tehničkog servisa za sljedeće oblasti: 1. Konsultacije iz oblasti radijacione i nuklearne sigurnosti 2. Procjenu radijacione sigurnosti i projektovanje mjera zaštite od zračenja 3. Radijacioni monitoring radnog mjesta 4. Kontrolu kvaliteta izvora jonizujućeg zračenja u području dijagnostičke radiologije 5. Individualni monitoring profesionalno izloženih lica (TLD dozimetrija) 6. Radijacioni monitoring okoline 7. Kontrolu aktivnosti radionuklida 34

u uzorcima biološkog materijala 8. Kontrolu sigurnosti izvora jonizujućeg zračenja. CZZZ je licenciralo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske za vršenje poslova sistematskog ispitivanja nivoa nejonizujućeg zračenja u životnoj sredini, a takođe posjeduje i Rješenje o ispunjenosti uslova za ispitivanje nivoa nejonizujućih zračenja u životnoj sredini. Institut za akreditaciju Bosne i Hercegovine BATA, na osnovu BAS EN ISO/ IEC 17025:2006, akreditovao je sljedeće metode: Frekvencijski selektivno ispitivanje električnog polja u dalekoj zoni iz opsega visokih frekvencija nejonizujućeg zračenja: Svi radiokomunikacioni servisi, uključujući UMTS (WCDMA) prenos bez izdvajanja pilota, Vizuelna ispitivanja i ispitivanja funkcionalnosti RTG aparata za mamografiju, Napon RTG cijevi aparata za mamografiju, HVL aparata za mamografiju, Svjetlosni vizir, Ograničavanje polja RTG zračenja i poravnavanje snopa aparata za mamografiju, Radijacioni izlaz aparata za mamografiju, automatska kontrola ekspozicije aparata za mamografiju, Ponovljivost kerme u vazduhu aparata za mamografiju, Kontrola uređaja za kompresiju dojke aparata za mamografiju, Vizuelna ispitivanja i ispitivanja funkcionalnosti zubne RTG opreme, Napon RTG cijevi zubne RTG opreme, Ukupna filtracija zubne RTG opreme, Rastojanje fokus koža, Ponovljivost radijacionog izlaza. Provode se značajne aktivnosti u vezi sa učestvovanjem Centra u projektima tehničke kooperacije sa Međunarodnom agencijom za atomsku energiju i rad u stručnim komisijama. Provedeno je više projekata iz IPA ciklusa te projekata finansiranih od strane IAEA. Stalna aktivnost CZZZ je kontinuirana edukacija zaposlenih, stručno usavršavanje te objavljivanje naučnih radova i pregleda na kongresima u regionu.

ZU Institut za javno zdravstvo Centar za zdravstveni menadžment je u okviru Projekta jačanja sestrinstva u BiH realizovao usko fokusiran nastavni modul Standardne operativne procedure i unapređenje kvaliteta sestrinske njege u zdravstvenim ustanovama. Ukupan cilj Projekta je unapređenje zdravstvenih ishoda u Bosni i Hercegovini povećanjem kvaliteta i pristupa uslugama medicinskih sestara i tehničara. Projekat je razvio i sprovodi konzorcij sačinjen od bosanskohercegovačkih i međunarodnih partnera (Fondacija „Fami“, Univerzitetska bolnica u Ženevi, Institut sestrinskih nauka Univerziteta u Bazelu), a podržava i finansira Švajcarska agencija za razvoj i saradnju. Realizacija dijela ovog Projekta kroz izvođenje nastave na nastavnom modulu „Standardne operativne procedure i unapređenje kvaliteta sestrinske njege u zdravstvenim ustanovama“, na nivou Republike Srpske, rezultirala je izgrađenim kompetencijama manje grupe medicinskih sestara i tehničara iz oblasti unapređenja kvaliteta sestrinskog rada kroz izradu Standardnih operativnih procedura (SOP). Polaznici edukacije na ovom nastavnom modulu bili su: Gordana Danilović (DZ Mrkonjić Grad), Njegoslava Kaurin (DZ Šamac), Darija Rauš (DZ Srbac), Vesna Manojlović (DZ Gradiška), Vesna Kalajdžija (DZ Laktaši), Tatjana Perić (DZ Bijeljina), Sandra Kusonjić (DZ Prijedor), Jasna Borojević (DZ Kostajnica), Biljana Božić (DZ Banjaluka), Dragana Nedeljković (DZ Zvornik), Biljana Radišković (DZ Derventa), Nataša Radović (Bolnica Foča), Gorjana Pešević (Bolnica Prijedor), Bojana Kovačević (Bolnica Trebinje), Leonida Krminac (Zavod „Dr Miroslav Zotović“) i Katarina Golić (Zavod „Dr Miroslav Zotović“).

U fazi pripreme edukacije na nastavnom modulu „Standardne operativne procedure i unapređenje kvaliteta sestrinske njege u zdravstvenim ustanovama“ za polaznike iz zdravstvenih ustanova u Republici Srpskoj Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS, Fondacija „Fami“ i Centar za zdravstveni menadžment su definisali listu polaznika edukacije. Prilikom sastavljanja liste polaznika jedan od kriterijuma je bio da medicinske/tehničari sestre dolaze iz ustanova koje su ili završile ili su u finalnoj fazi procesa sertifikacije prema standardima Agencije za sertifikaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite (ASKVA). Razlog ovakvog odabira polaznika je taj što su zahtjevi za postojanjem sestrinskih SOP-ova u različitoj

Z D R A V S T V O

mjeri prisutni u obavezujućim (sertifikacionim) standardima za javne zdravstvene ustanove u Republici Srpskoj. U Vodiču kroz sertifikaciju i akreditaciju za bolnice sestrinstvu je posvećena određena podgrupa standarda, dok u Vodiču kroz sertifikaciju za domove zdravlja nije jasno odvojena grupa standarda za sestrinstvo, već je djelimično pokrivena različitim poglavljima standarda (npr. procesi sterilizacije, dekontaminacije, pranja ruku, upravljanja medicinskim otpadom). Takođe, od polaznika se očekivalo da već imaju izgrađene osnovne vještine rukovođenja, iskustvo iz upravljanja promjenama i poziciju unutar ustanove koja može omogućiti uvođenje novih standardnih operativnih procedura u primjenu. Metodološki pristup realizaciji edukacije, definisan Nastavnim planom i programom, podrazumijevao je direktan rad s polaznicima modula koji se sastojao od teoretskog i praktičnog dijela. Kroz edukaciju su obrađene teme koje su polaznicima dale adekvatnu polaznu osnovu za samostalnu izradu sestrinskih SOP-ova. Polaznicima su predočene osnove upravljanja sigurnošću i kvalitetom zdravstvene zaštite, iz perspektive medicinskih sestara/tehničara, kao i značaj timskog rada, komunikacije i sestrinske dokumentacije za upravljanje sigurnošću i kvalitetom sestrinske njege. Standardne operativne procedure koje su izrađene tokom edukacije su (1) Sestrinske intervencije kod novorođenčeta tokom kućnih posjeta, (2) Podrška dojenju, (3) Sestrinski postupci tokom kućnih posjeta u vezi s pravilnim korištenjem propisane terapije, (4) Uputstvo za promociju oralnog zdravlja i prevenciju oralnih bolesti, (5) Izvođenje grupne edukacije pacijenata, (6) Aplikacija parenteralne terapije u zdravstvenoj ustanovi (7) Obrada rane u kućnim uslovima, (8) Njega dijabetesnog stopala, (9) Njega ulcus crurisa, (10) Uputstvo za transport pacijenata i (11) Sestrinski postupci u zbrinjavanju hitnih stanja u porodičnoj ambulanti.

Realizacija Projekta jačanja sestrinstva u BiH kroz izvođenje edukacije na nastavnom modulu

Standardne operativne procedure i unapređenje kvaliteta sestrinske njege u ZU

jedloga SOP-ova, od kojih je za izradu odabrano 11. Polaznici edukacije su finalne verzije SOP-ova pustili u primjenu u svojim ustanovama. Metodologija i plan evaluacije sestrinskih SOP-ova je razrađena i definisana u okviru teoretskog dijela edukacije. Cilj evaluacije je da se izrađene verzije SOP-ova testiraju u praksi prije nego što se distribuiraju i drugim zdravstvenim ustanovama. Zadnji dan edukacije biće održan u junu 2015. godine, kada će biti predstavljeni rezultati evaluacije primjene SOP-ova. Polaznici će tokom zadnjeg

dana edukacije individualno prezentovati rezultate primjene i evaluaciju sestrinskih SOP-ova. Pored predstavnika Fondacije „Fami“ i Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite, na ove prezentacije biće pozvani i direktori ustanova iz kojih dolaze učesnice. Konačan rezultat realizacije edukacije na nastavnom modulu Standardne operativne procedure i unapređenje kvaliteta sestrinske njege u zdravstvenim ustanovama i ovog dijela Projekta jačanja sestrinstva u BiH biće 11 izrađenih SOP-ova spremnih za primjenu u svim domovima zdravlja u RS.

Individualni i grupni rad tokom izvođenja nastave podrazumijevao je primjenu stečenih teorijskih znanja u procesu izrade odabranih SOP-ova za ustanove iz kojih dolaze. Prijedloge za listu sestrinskih SOPova, koji bi bili izrađeni tokom edukacije, dali su polaznici edukacije. Dodatnu procjenu potreba za sestrinskim SOP-ovima izvršili su Fondacija „Fami“ i Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS, nakon čega je usaglašeno 15 pri35

Z D R A V S T V O

Značaj kliničkog testiranja funkcije autonomnog nervnog sistema

oš od davnina, od vremena stare istočnjačke medicine i kineske medicine znalo se da nema opšteg pravila i da je svaki pacijent priča za sebe. Stari Tibetanci su postavljali dijagnozu na osnovu merenja pulsa. Na osnovu pulsa su tačno znali koji je tip poremećaja u pitanju i u skladu s tim su određivali terapiju. Ono što je bitno jeste na koji način razviti personalnu medicinu, koje metode koristiti, na koji način vršiti selekciju pacijenata i odrediti koje lekove da koristi. U poslednjih nekoliko decenija je razvijen veći broj uglavnom neinvazivnih metoda za ispitivanje funkcije autonomnog nervnog sistema. Danas je jedino moguće direktno merenje aktivnosti eferentnih simpatičkih nerava metodom mikroneurorafije. Primena ove metode je limitirana zbog invazivnosti i zbog postojanja razlike između vaskularne i kardijalne simpatičke aktivnosti. Analiza promenljivosti srčane frekvencije (heart rate variability) odnosno statističke matematičke operacije sa RR intervalima (time domain analiza) i spektralna analiza (frequency domain analiza) se smatra najznačajnijom metodom u merenju kardijalne autonomne kontrole. U mnogim studijama do sada je dokazano da je smanjen RR varijabilitet jedan od najvažnijih prediktora iznenadne srčane smrti u bolesnika sa infarktom miokarda. Analizom RR varijabiliteta su se do sada uglavnom bavili kardiolozi u cilju rizik stratifikacije bolesnika sa infarktom miokarda. U poslednje vreme se sve više koriste nelinearne matematičke metode i teorija haosa. Kardiovaskularni refleks testovi koji se koriste u detekciji kardijalne autonomne neuropatije kod dijabetičara (Ewingova baterija testova) su relativno jednostavni i pružaju objektivnu sliku o autonomnom statusu. Oni se uglavnom koriste u dijagnostici metaboličkih i toksičnih autonomnih neuropatija i nisu našli veću primenu u rizik stratifikaciji postinfarktnih bolesnika, odnosno u detekciji ishemične autonomne denervacije. Neki od ovih testova se koriste decenijama u dijagnostici koronarne bolesti, vazospastične angine pektoris i funkcionalne sposobnosti kardiovaskularnog sistema, naročito cold pressure test, hiperventilacioni test i hand grip test. Respiratorna aritmija je fenomen koji se normalno javlja tokom respiracija i kontrolisan je uticajem vagusa. U slučaju pojave autonomne denervacije dolazi do njenog smanjenja ili iščezavanja.

Dijagnostika funkcije autonomnog nervnog sistema

Prof. Branislav Milovanović, predsednik Udruženja za neurokardiolgiju Srbije, šef Neurokardiološke laboratorije, KBC Bežanijska kosa

U zavisnosti za koji deo autonomnog nervnog sistema se koriste oni su podeljeni u dve grupe: Funkcija parasimpatikusa: se ispituje primenom tri testa za kardiovaskularne reflekse: Valsalva manevar,Test dubokog disanja i Test odgovora srčane frekvencije na ustajanje (odnos 30:15 RR intervala) Funkcija simpatikusa: se ispituje primenom dva testa za ispitivanje kardiovaskularnih refleksa:Test ortostatske hipotenzije, Hand grip test. Prema Ewingu rezultati testova mogu biti normalni, granični i patološki, pri čemu se primenjuje sistem skorovanja sa brojevima (0,1,2) prema već postojećim tablicama. U zavisnosti od skora, autonomna disfunkcija se deli u više stepeni: Bez autonomne disfunkcije (skor 0-1), blaga (3), umerena (4-6), teška

(7-10). Poslednjih godina su u upotrebi softveri koji omogućuju kompjutersku analizu podataka. Pored standardnih pet testova koriste se i drugi testovi, uglavnom za ispitivanje funkcije simpatikusa. Pošto se zasnivaju na provokaciji funkcije simpatikusa, izazivaju povećani mišićni rad i potrebu za kiseonikom, što omogućuje upotrebu u dijagnostici koronarne bolesti. Hiperventilacioni test, tokom forsiranih respiracija u trajanju od 4-6 minuta normalno dolazi do porasta srčane fre-

kvencije i pritiska što se ne javlja u vagusnoj disfunkciji ili denervaciji. Test na hladno (Cold pressure test) se takođe koristi u dijagnostici insuficijencije simpatikusa i izvodi se držanjem šake u hladnoj vodi. Mentalni stres test izaziva izrazitu aktivaciju simpatikusa i endokrinog sistema što se manifestuje porastom srčane frekvencije i krvnog pritiska, a u bolesnika sa koronarnom bolešću i pojavom aritmija. Koristi se u dijagnostici simpatičke disfunkcije, ali i u ispitivanju patogeneze hipertenzije i koronarne bolesti. Metodološki se izvodi tako što se pacijentu daje zadatak da računa. Head up tilt, ortostatski test, se koristi u diferencijalnoj dijagnostici sinkopa i detekciji autonomne disfunkcije. Odgovor na ovaj test može biti normalan, u vidu postojanja autonomne disfunkcije, vazovagalne sinkope i posturalno tahikardnog sindroma. Moguće je i određivanje barorefleksnog senzitiviteta što je veoma bitno u rizik stratifikaciji postinfarktnih bolesnika. Osnovna karakteristika standardnih testova po Ewingu i testova za ispitivanje funkcije simpatikusa je jednostavnost, ali veliki dijagnostički značaj u detekciji autonomne denervacije ali i disfunkcije kardiovaskularnog sistema, naročito kod testova sa statičkim naporom. Primenom ovih testova se može dijagnostifikovati trenutni autonomni status ali i funkcionalna sposobnost oštećenog miokarda, što im daje značaj u primeni kod rizik stratifikacije postinfarktnih bolesnika. Ukoliko se testiranje kardiovaskularnih refleksa izvodi u kombinaciji sa analizom heart rate variability i primenom drugih metoda može se dobiti kompletna slika o značajnosti svake metode u predikciji rizika od iznenadne srčane smrti. Pošto su do sada kardiovaskularni refleks testovi uglavnom korišćeni u detekciji autonomne neuropatije, ali i koronarne bolesti, što je veoma značajno,

Z D R A V S T V O

javlja se i nužnost ispitivanja značajnosti njihove primene u rizik stratifikaciji postinfarktnih bolesnika. Na osnovu svega iznetog može se zaključiti da određivanje aktivnosti i stepena ravnoteže simpatičkog i parasimpatičkog nervnog sistema može igrati veliku ulogu u razumevanju patofiziološke osnove naprasne smrti, ali takođe i veliki dijagnostički, terapeutski i prognostički značaj. Autonomni nervni sistem je dirigent u našem organizmu, da tako kažemo ili softver organizma genetski formulisan i determinisan. To znači da smo svi mi rođeni sa određenim tipom autonomnog nervnog sistema. Ono što je bitno jeste da je on konstantan, mi se rađamo sa tim autonomnim nervnim sistemom, on se menja kada nastane bolest, ali, u principu, bazični autonomni nervni sistem je isti. Našim sistemom analiziramo funkcije autonomnog nervnog sistema i matematičkim analizama skeniramo svaku osobu, radimo tzv. ANSA sken i onda procenimo koji je tip poremećaja u pitanju. Posle detekcije vrste poremećaja započinje se s terapijom. Kad procenimo tip poremećaja onda dajemo lek. Postoje dva tipa: simpatički tip, što znači da ste tip kod kojeg je veći pritisak, više lupa srce, više ste ambiciozniji, agresivniji i drugi tip, flegmatični, manje ambiciozni, mirniji, sa nižim pritiskom i međutipove između, tačnije, imamo jednu skalu sa dva ekstrema i svako od nas je na toj skali. Nema opšteg pravila, već jedan pacijent, jedna bolest, jedan lek, jedna doza leka. Imamo specijalni protokol za ispitivanje naših pacijenata. Metodologijom testiranja funkcije autonomnog nervnog sistema moguće je pokriti sve oblasti medicine. Sinkopa predstavlja tranzitorni, paroksizmalni gubitak svesti, izazvan glo-

balnom cerebralnom hipoperfuzijom, praćen gubitkom mišićnog tonusa kao i brzim, spontanim i potpunim oporavkom nakon dospevanja u ležeći položaj. U slučajevima gubitka svesti, veoma je važno da se otkrije da li je u pitanju epilepsija ili poremećaj krvnog pritiska. Jer, u ovim slučajevima su i lečenje i prognoza sasvim drugačiji. Veoma je važno da se pacijent ne tretira kao da ima epilepsiju, ako ona zaista ne postoji. Utvrditi i otkriti uzrok, na primer, gubitka svesti - najveća je »draž» u ovoj oblasti medicine, a tu nam pomaže matematička analiza biološkog signala. Iznenadna srčana smrt je veliki problem savremenog čovečanstva naročito zbog velike rasprostranjenosti i mortaliteta. S obzirom na to da do smrti dolazi nekoliko časova posle pojave tegoba postavlja se pitanje uzroka i mogućnosti predviđanja. S obzirom na to da u osnovi skoro svakog poremećaja u organizmu postoji disbalans između simpatikusa i vagusa kao dva ključna principa u funkcionisanju autonomnog nervnog sistema, postavlja se pitanje najbržeg načina da se otkrije ova disfunkcija i da se pronađe odgovarajuće rešenje u smislu uspostavljanja autonomnog balansa. Na ovom principu funkcionišu osnovni postulati istočnjačke medicine gde se lečenje zasniva na pojačavanju slabijeg principa. Postoje određena stanja i bolesti gde je ova disfunkcija prateća pojava denervacije koja je ishemička kao, na primer, u akutnom infarktu miokarda ili metabolička zbog mikroangioneuropatije u sklopu diabetesa mellitusa, uremijske neuropatije ili drugih oblika neuropatija. U svim ovim bolestima disfunkcija autonomnog nervnog sistema je praćena i pojavom većeg mortaliteta, uglavnom zbog kardiovaskularnog disbalansa. Pored toga, sam funkcionalni status autonomnog nervnog sistema može biti

poremećen spoljnim ili centralnim stresogenima. Visoki mortalitet i morbiditet kod osoba sa stalnim psihičkim stresom je izazvan disfunkcijom autonomnog nervnog sistema. Pojedini autori smatraju da u ovih bolesnika postoji izražena aktivnost simpatikusa koja može dovesti do pojave fibrilacije komora što se sreće kod mladih osoba i sportista. Međutim, pojedini autori veći značaj pridaju dejstvu vagusa kao, na primer, u slučajevima sinkope. Danas se veliki značaj pridaje hroničnom stresu u nastajanju fatalnih aritmija. Po ovom autoru u stresnim situacijama svaki ogranizam daje odgovor koji se odvija u tri faze: stadijum alarma, stadijum otpora i stadijum iscrpljenja odbrambenih mogućnosti. U ovom poslednjem stadijumu može doći do iznenadne srčane smrti. Organizam reaguje na dva načina, odnosno po tipu borbe ili bekstva. Pod uticajem stresogenog faktora dolazi do aktivacije autonomnog nervnog sistema, hipotalamusa i povećanog lučenja odgovarajućih hormona, najviše kortizola i kateholamina. Ukoliko su ove promene hronične dolazi do ispada iz funkcije odgovarajucih organa, odnosno do psihosomatskih bolesti. Odnosno, u osnovi kardiovaskularnih poremećaja je, ipak, autonomna disfunkcija uzrokovana hroničnim stresom, psihološkim karakteristikama ličnosti ili odgovarajućim psihološkim konfliktom stečenim u detinjstvu. U mnogim studijama se pridaje veliki značaj ulozi centralnog nervnog sistema i simpatičkih i parasimpatičkih refleksa u nastajanju fatalnih aritmija i pojavi naprasne smrti. Naime, veliki broj autora smatra da najveći značaj u kontroli autonomnog nervnog sistema upravo ima centralni nervni sistem. Smatra se da su kora velikog mozga, talamus, retikularna formacija i limbički sistem važni centri koji mogu igrati ulogu u patogenezi naprasne smrti, ali uglavnom preko autonomnog nervnog sistema. Spoljni stresori koji dovode do akutnog ili hroničnog stresa izazivaju odgovarajuće promene i u višoj nervnoj aktivnosti i posledičnu autonomnu disfunkciju. Veliki napredak u zdravstvenom sistemu Republike Srpske ostvaren je uvođenjem najsavremenijeg aparata za ispitivanje funkcija automnog nervnog sistema koji je smešten u Dijagnostičkom centru “Dr Arar” u Banjaluci, a pacijenti mogu pregled izvršiti na osnovu uputnice i odobrenja Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske. 37

Z D R A V S T V O

TESTIRANJE AUTONOMNOG NERVNOG SISTEMA – TILT TEST je jednostavna, neinvazivna metoda koja je prvi put opisana 1986. godine, a predstavlja visokosofisticiranu proceduru kojom pomoću specijalnih elektroda i programa ispitujemo funkcionisanje “softvera ljudskog organizma”. INDIKACIJE ZA TESTIRANJE: Tilt sto testiranje treba koristiti kod svih pacijenata sa znakovima ili simptomima ortostatske hipotenzije vazodepresorne ili vazovagalne sinkope, posturalne ortostatske tahikardije ili kad nismo uspjeli eliminisati ostale uzroke sinkopa te govorimo o sinkopama nepoznatog uzroka. U suštini tilt sto testiranje se koristi kod: nerazjašnjenje hipotenzije, tahikardije u stojećem položaju, prisutnog bljedila kod naglog ustajanja, ortostatskih palpitacija (lupanja srca), vrtoglavica (nerazjašnjenih), hladnih ekstremiteta (poremećaj cirkulacije), čestih nerazjašnjenih padova pacijenta, čestih epizoda nesvjestica ili gubitaka svijesti kod pacijenata. TEHNIKA IZVOĐENJA TILT TESTA: Tilt test podrazumijeva postavljanje pacijenta na za to posebno dizajniran sto koji ima potporu za noge kako bi pacijent mogao stajati, a zatim, nakon nekog vremena, podizanje stola iz horizontalnog ka vertikalnom položaju uz istovremeno praćenje pacijentovog krvnog pritiska i srčane radnje. Dakle u početku je pacijent u horizontalnom položaju sa rukama u supinaciji, a zatim se postepeno podiže do potpuno vertikalnog položaja. Tokom testiranja se prati krvni

Novi pristup tretmanu sinkopa i nesvjestica u Republici Srpskoj

TILT TEST - testiranje na nagibnom stolu

pritisak, srčana aktivnost, oksigenacija i srčani ritam sve do pojave eventualne nesvjestice koja onda govori u prilog pozitivnog tilt testa. UMJESTO ZAKLJUČKA:Testiranjem pacijenata na nagibnom stolu ostvaru-

srčanog mišića dokazano je da ova metoda ukazuje na iste i kad klasični konvencionalni kardiološki elektrofiziološki testovi zakažu te u tom smislu dajemo pacijentima više vremena za pravilnu terapiju i liječenje. Ako gledamo neurološke poremećaje kao što su nesvjestice, vrtoglavice, sindrom hroničnog umora, nerazjašnjeni česti padovi i sl. mnoge studije su pokazale da upravo testiranje na nagibnom stolu treba da bude dijagnostička metoda izbora a ne kao do sada da to budu skupe dijagnostičke pretrage tipa CT, MR, MRA, MR spektroskopija, EEG i sl. UPUTSTVA ZA SNIMANJE: Testiranje se radi u Dijagnostičkom centru “Dr Arar” u Banjaluci, Ulica Karađorđeva br. 2, telefon: +387 51 491-333, +387 51 219-777. Pregledi se obavlja-

jemo sigurno najveći benefit za pacijenta i za zdravstveni sistem u cjelini i ako gledamo finansijski efekat i komfor za pacijenta (metoda je neinvazivna, jeftina i pouzdana). Neosporan je značaj ove metode za dijagnostiku vazovagalne sinkope kod pacijenata koji nemaju znakove kardiovaskularne bolesti (visoka senzitivnost i specifičnost i praktično nemogućnost postavljanja dijagnoze bez ove metode) Kad govorimo o pacijentima koji imaju sinkope i uz to, recimo, strukturalne poremećaje

ju preko uputnica porodičnog ljekara. Za pregled je neophodno u regionalnu kancelariju FZO predati nalaz specijaliste neurologa, kardiologa ili ORL specijaliste koji preporučuje pregled. Za tri dana u istoj kancelariji treba podići rješenje FZO, a nakon toga sa rješenjem i uputnicom zakazati pregled na prethodno navedene telefone u ordinaciji Dijagnostičkog centra “Dr Arar”, pacijenti koji podliježu plaćanju participacije plaćaju iznos u visini od 50 KM.

Prof. dr Vlado Đajić, specijalista neurolog

Z D R A V S T V O

idrokolon terapija predstavlja postupak uvođenja putem specijalnog aparata prečišćene i dezinfikovane mlake vode ili drugih specijalnih rastvora u debelo crijevo. Ova tečnost, u količini od oko 40-50 litara po seansi plavi čitavo debelo crijevo, rastvara i ispira sve nataložene mase od samog početka debelog crijeva na prelazu iz tankog crijeva, zaključno sa impaktiranim, opstipatnim fecesom u donjim partijama. Postupak u jednoj seansi traje 45 minuta, potpuno je bezbolan i konforan i po pravilu ga izvodi doktor ili specijalno školovani terapeut. Svi dijelovi sistema koji dolaze u kontakt sa pacijentom su sterilni i za jednokratnu upotrebu. Potrebno je uraditi pet uzastopnih terapija, a obilna evakuacija događa se, po pravilu, u toku treće terapije i može se vizuelno pratiti preko specijalnog ekrana ili kroz transparentnu cijev pri odvođenju u kanalizaciju. Sistem je potpuno zatvoren, nema nikakvih mogućnosti zagađenja niti neprijatnih mirisa. Aparat ima mogućnost samočišćenja i samodezinfekcije, ozoniranja tečnosti za ispiranje, filtriranja i dezinfekcije tečnosti, precizne kontrole temperature i pritiska, uzimanja uzoraka za laboratorijsku analizu, i mnoge druge, prije svega u funkciji bezbjednosti pacijenta.

Hidrokolon terapija Pripremio: Vedran Vidačković, biolog

Najčešći uzroci nastajanja nefunkcionalnosti debelog crijeva su izmijenjene navike u ishrani, sa obiljem prečišćene brze hrane, sa puno mesa, masti, šećera, konzervansa, pesticida, nitrata, hormona i sa malo prirodnih nesvarljivih vlakana koja su od presudne važnosti za prirodno čišćenje debelog crijeva i stimulaciju peristaltike. Prva posljedica usporenja peristaltike je zastoj i sabijanje stolice u donjim partijama, prevelika dehidratacija stolice i opštepoznata pojava hronične opstipacije. Stolica je tamnosmeđe boje, prevelikih dimenzija sa pojavom nadutosti trbuha i puno gasova, otežane eliminacije. U uslovima takve nefunkcionalnosti debelog crijeva, na njegovim zidovima se vremenom talože obilne mase nesvarene hrane koja truli i produkuje veliku količinu štetnih materija, toksina, gljivica, virusa, sluzi, parazita i sl. Stvaraju se uslovi za poremećaj bakterijskog balansa, pa čak i za prevagu štetnih bakterija. To može dovesti i do stvaranja čak 22 vrste toksina, kao što su histidin, fenol, botulin, buterna kiselina, muscarin, indol, krezol, gomilaju se teški metali itd. Oni se resorbuju i izazivaju toksemiju organizma, preopterećujući drugu liniju toksikološke odbrane organizma, jetru, pluća, bubrege i kožu.

Lokalno se povećava rizik od stvaranja kancera koji je prema učestalosti kod nas i u zemljama zapadnog svijeta drugi ubica kod muškaraca, a treći kod žena. Količina godinama taloženih masa nesvarene hrane, slijepljene na zidovima debelog crijeva i u naborima i proširenjima zida crijeva, može iznositi od tri, pa čak i do nevjerovatnih deset kilograma. Debljina ovih masa (prema nalazima hirurga) može biti i do 1 cm. Koji su načini i postupci da se otkloni nefunkcionalnost debelog crijeva? Problem koji su uočili i naši preci, pa do više stotina godina unazad, rješavan je na razne načine. Kod starih Egipćana, prema medicinskim podacima iz tzv.’’Eber Papyrusa’’, upotrebljavana je klizma, takođe od vremena Hipokrata i Galena, preko indijske civilizacije, gde su dijete i svakodnevne klizme dio pročišćavanja tijela i duha, pa do naših dana. Izvjesne kratkotrajne i često neprijatne i bolne efekte može dati upotreba laksansa u vidu lijekova ili čajeva, čemu pribjegava većina ljudi sa problemom nezdravog debelog crijeva. Klizma, nešto bolje i konfornije, ali zbog svoje plitkosti djelimično otklanja probleme, uglavnom samo zastoj i impakciju stolice u završnim partijama debelog crijeva. Problemi nefunkcionalnosti kolona

Z D R A V S T V O

prouzrokovanih dugogodišnjim nagomilavanjem nesvarenih dijelova hrane mogu se otkloniti samo hidrokolon terapijom, metodom koja je postala moguća tek tehnološkim razvojem uređaja koji to čine bezbolno i sigurno u zemljama zapadnog svijeta nešto ranije, kod nas tek u začetku. Indikacije za hidrokolon terapiju: hronična opstipacija, proliv, infekcija crijevnim parazitima, atonično debelo crijevo, mukozni kolitis, povišena temperatura, groznica, trening crijeva kod para i kvadriplegija, velika količina gasova (nadutost), nezapaljeni, nekrvareći hemoroidi, crijevna intoksikacija, priprema za hirurgiju debelog crijeva, onkološku hirurgiju, oboljenja kože / seboreja, neurodermiti, psorijaza, prevencija kancera crijeva, divertikuloza crijeva, detoksikacija alkohola, droga i drugih otrova, priprema za barijumsko RTG snimanje, akutne i hronične alergije, astma nepoznatog porijekla, hronično stacionarno zapaljenje debelog crijeva, poremećaj bakterijske flore, stanja posle hemoterapije, depresija, migre- • Stimulacija crijevnog peritoneuma (trbušna maramica): posljedično ne, poremećaj spavanja, proširene vesmanjenje opstipacije; ne donjih ekstremiteta, otoci, oboljenja mokraćnog sistema, oboljenja hepato- • Trbušna mišićna relaksacija: kao bilijarnog sistema, higijenska procedura rezultat dejstva mlake vode i makod zdravih ljudi, bolovi u leđima, hrosaže tokom irigacije; nični lumbago, celulitis, gojaznost, re- • Izbacivanje parazita: Naizmjenično gulacija tjelesne težine. dejstvo tople i hladne vode, uvođenje terapijskih ljekovitih rastvora, ekstrakta bijelog luka, ozona i sl. Kontraindikacije za hidrokolon terapiju: ulcerativni kolitis (u aktivnoj • Gubitak težine, slabljenje: Eliminacija nataloženih masa sa zidova defazi), ozbiljna srčana oboljenja/nekonbelog crijeva i impaktirane stolice; trolisana hipertenzija, infarkt, trbušne kile, skorašnje operacije na debelom • Povećanje trbušnog tonusa; crijevu, bubrežna insuficijencija, jaka • Olakšavanje ginekoloških tegoba, dijareja, prisustvo infiltrata u trbuhu, cistitisa, ovaritisa ili dismenoreje zahvaljujući smanjenju crijevnog izostanak kontrole sfinktera različitog prolapsa; porijekla, teža psihička oboljenja, prolaps debelog crijeva, trbušne nekroze • Poboljšanje bubrežne funkcije zahvaljujući evakuaciji toksičnog saposlije zračne terapije, Kronova bolest, držaja; odmakla trudnoća (preko četiri mjeseca), aneurizme srca i velikih arterija, • Detoksikacioni i podmlađujući efekt nakon eliminacije toksičnih supjaka anemija, hemoragija ili perforacija stanci, organskih otrova i biološcrijeva, jako izraženi, krvareći hemoroidi, ciroza jetre, karcinom debelog crijekih agenasa; va, fistule debelog crijeva, menstruacija • Smanjenje postoperativnih kom(posebno u prva dva dana). plikacija jačanjem prirodnog imuniteta; Koristi koje se mogu očekivati od • Smanjenje tegoba i poremećaja crijevne funkcije nakon opšte anehidrokolon terapije stezije. • Osjećaj prijatnosti: Uklanjanje sluzi, nesvarene hrane, gasova, bakterija • Smanjenje mineralnih deficita; i drugih bioloških agenasa (proces • Prevencija oboljenja debelog crijeva (kancer i dr.); detoksikacije); • Osjećaj lakoće: Rezultat otklanjanja • Prevencija degenerativnih bolesti. pritiska crijeva na okolne organe; Prema istraživanjima, procjenjuje

se da je 70-90% današnjih bolesti povezano sa stresom. Stres je neizbježan dio današnjeg ubrzanog načina života. Dobar, poticajan stres je ravnoteža između uzbuđenja i opuštanja koja nam pomaže da se skoncentrišemo, usmjerimo i postignemo ono što želimo. Loš stres je neprestani stres i neprekidno uzbuđenje, nervoza, strah ili napetost. Kad loše njime upravljamo i ignorišemo ga, može biti ubica. Tako je prema istraživanjima, pet vodećih uzroka smrti u svijetu povezano sa stresom: bolesti srca, rak, plućne bolesti, ciroza jetre i samoubistvo. ‘’Wellmedic’’ d.o.o. iz Gradiške posjeduje instaliran uređaj u prostorijama PZU “SC Dunjić”, gdje se vrši demonstracija, obuka i sertifikovanje medicinskog kadra koji će raditi na ovom uređaju. Takođe se mogu zakazati terapeutske procedure. Zakažite tretman i uvjerite se u fantastičan efekat hidrokolon terapije još danas! Garantujemo da ćete se osjećati odlično!

Z D R A V S T V O

matra se da skoro polovina svjetske populacije ima neki venski poremećaj ali, ipak, hronična venska insuficijencija se ne razvije kod svih, a ako se i razvije, ona počinje postepeno i vremenom napreduje. Ukoliko je zastoj krvi duži i veći to dovodi do rastezanja venskog zida, a time valvularna funkcija slabi. Bolesti vena spadaju u najrasprostranjenija oboljenja savremenog čovjeka. Često im se ne poklanja dovoljno pažnje zbog čega negativno utiču na kvalitet života, veliki broj odsustvovanja s posla i procenat invaliditeta. Definicija Varikozne vene su proširene površinske vene, najčešće na nogama, u kojima su zalisci postali nedovoljno funkcionalni što može, zavisno o položaju nogu, usloviti da krvni protok može postati i obrnut. Kod ovih bolesnika porodična anamneza je često pozitivna.

Klasifikacija Prema porijeklu, proširene vene se dijele na: • varikozni sindrom primarnog ili urođenog porijekla i • sekundarnog porijekla (kao posljedica dugotrajnog sjedenja, stajanja, prekomjerne težine, povreda ili kao posljedica ranijih epizoda zapaljenja vene) Simptomi Prvi simptomi koji prate ove poremećaje su: • umorne, nemirne i teške noge • mali otoci koji u početku nestaju poslije kraćeg odmora ili noću • grčevi i bolovi u nogama Ovi simptomi su naročito izraženi tokom toplih ljetnih mjeseci. Promjene na venama mogu se podijeliti u šest stadijuma: • u početku promjene na venama ne moraju biti vidljive (0 stadijum) • proširene vene mogu biti vidljive (2. stadijum) • pojavljuju se otoci(3. stadijum) • promjena boje i kvaliteta (istanjena) kože (4. stadijum) 42

Hronična venska insuficijencija (proširene vene) • zarastao venski ulkus (5. stadijum) • aktivan venski ulkus (6. stadijum)

Prim. mr farm. Anđelka Damjanović, spec. farmaceutske informatike

Dijagnoza Dijagnoza se postavlja neinvazivnim pretragama, odnosno venografijom (prikaz protoka krvi kroz venu pomoću kontrasta). Ukoliko je tromboza zahvatila vene u preponama i zdjelici u dijagnozi se koristi dopler - ultrasonografija kojim se utvrđuje: uzročnik problema , nivo na kome se javlja i stepen oštećenja venske mreže. Na osnovu ovog pregleda vaskularni hirurg upoznaje pacijenta s problemom, prognozom bolesti i najboljim rješenjem za njegovo otklanjanje. Zavisno od intenziteta i ekstenziteta bolesti vena, vaskularni hirurg se odlučuje na: konzervativni tretman (savjeti tipa; odmor sa podignutim nogama, izbjegavanje dugotrajnog sjedenja ili stajanja, redukcija tjelesne mase, što više hodanja i plivanja, nošenje specijalnih kompresivnih čarapa, davanje venotonične terapije...) ili hirurški tretman (čitav niz različitih hirurških ili interventnih postupaka kojima se venska bolest liječi na najprikladniji način). Faktori rizika za nastajanje proširenih vena • genetska predispozicija • stojeći posao i dugotrajna putovanja • boravak u pregrijanim prostorijama • direktno izlaganje toploti • pol • prekomjerna tjelesna težina • pušenje

Liječenje Površinska tromboza i ne zahtijeva posebno liječenje, osim da budu olakšani simptomi. Najbolja samopomoć, dok ne bude konsultovan ljekar koji će preporučiti adekvatnu terapiju, je apsolutno mirovanje, podići oboljelu nogu i stavljanjem hladnih obloga preko zahvaćenih vena ili uzimanjem analgetika. Kod duboke venske tromboze bolesnik se odmah mora hospitalizovati kako bi se spriječila plućna embolija i hronična venska insuficijencija. Pacijentu se daju niskomolekularni heparini te poslije određenog vremena, kada se edem smanji, pacijent treba da nosi elastičnu čarapu pri hodu, kako bi se kontrolisao edem koji bi se mogao pojaviti tokom hodanja. Kod hronične venske bolesti kompresivna terapija je najvažniji način liječenja bilo da se koristi sama ili u kombinaciji s lijekovima. Kompresivna terapija mora biti pravilno odabrana i dozirana za svakog pacijenta, jer samo takva ima pozitivno djelovanje. Veoma je važno napomenuti da ukoliko je pacijent dijabetičar, ima hladne noge, čarape ne smije nositi prije nego što ga pregleda ljekar. Takođe, bandaža se ne smije nositi ukoliko postoji otok nogu zbog bolesti srca, bubrega, otoka zglobova nogu te akutnih kožnih oboljenja. Prevencija • rekreacija u svakoj prilici (vježbe, lagane do brze šetnje, masiranje nogu pred spavanje kako bi se podstakao venski protok) • izbjegavanje izlaganju toploti (sunčanje, klimu u automobilu, banjsku vodu topliju od 30 stepeni) • prestanak pušenja • smanjenje tjelesne težine • izbjegavati dugo stajanje, dugo sjedenje. • kod postojanja prošireni vena, provoditi elastičnu bandažu Liječenje venske bolesti nikada ne provoditi bez pregleda i savjeta ljekara.

arcinom dojke je najučestaliji karcinom kod ženske populacije u Evropi sa incidencom 455.560 novootkrivenih pacijenata u 2012. godini. Dva puta više je novootkrivenih karcinoma dojke godišnje nego novotkrivenih karcinoma bilo koje druge lokalizacije. Negdje oko 20-30% slučajeva karcinoma dojke se otkrije kod žena mlađih od 50 godina, 33% slučajeva karcinoma dojke u životnoj dobi između 50-64. godine te preostali slučajevi su kod pacijentkinja starosne dobi iznad 65 godina. Nažalost, prema ovim podacima karcinom dojke pogađa većinu žena tokom njihovih kreativnih godina posvećenih radu i podizanju porodice. Prosječno petogodišnje preživljavanje kod žena u Evropi kojima je dijagnostikovan karcinom dojke 1995-1999. je bilo 79,5%. Faktori rizika za nastanak karcinoma dojke mogu biti starija životna dob, porodična anamneza karcinoma dojke, rana menarha, kasna menopauza, starija životna dob prilikom prvog poroda, produžena hormonska suportivna terapija te genetske mutacije kao što su BRCA1/2. Približno 85-90% invazivnih karcinoma su duktalnog porijekla. Konceptualno, terapija lokalne bolesti se sprovodi primjenom hirurgije koja se često kombinuje sa postoperativnom radioterapijom dok se sistemsko liječenje sprovodi primjenom hemioterapije, endokrine terapije, biološke terapije ili njihovom kombinacijom. Izbor adekvatnog lokalnog ili sistemskog tretmana se vrši nakon uvida u prognostičke i prediktivne faktore. Radioterapija kao lokalni tretman bolesti ima važnu ulogu u tretmanu karcinoma dojke. Pacijentkinjama se nakon poštedne operacije dojke uvijek indikuje postoperativna zračna terapija, dok se nakon radikalne mastektomije, zavisno od prognostičkih parametara, radioterapija takođe često primjenjuje kao vid onkološkog liječenja. U radioterapiji se zračenje koristi kao lijek koji, osim terapijskog efekta, ima i štetne efekte na zdravo tkivo. Cilj savremene radioterapije je da se primjenom odgovarajućih tehnika zračenja na tzv. “ciljni volumen” (volumen koji sadrži tumorske ćelije) aplikuje homogeno distribuirana terapijska doza zračenja, uz maksimalnu poštedu okolnog zdravog tkiva. Zračna terapija karcinoma dojke, pored nesumnjivog efekta lokalne kontrole, može imati i neželjene efekte. Ka-

Z D R A V S T V O

Implementacija respiratorno sinhronizovane radioterapije u IMC centru za radioterapiju - Banjaluka

Korak naprijed u radioterapiji karcinoma dojke Pripremili: Dr Slavica Marić, radijacijski onkolog IMC Banjaluka, i Aleksandar Kostovski, glavni radiološki tehnolog IMC Banjaluka

Slika 1. Klinički prikaz na koji način tehnika deep inspiration breath hold redukuje dozu na organ od rizika

da je u pitanju plućni toksicitet – rani neželjeni efekat može biti pneumonitis, kasni neželjeni efekat može biti fibroza pluća. Na nastanak neželjenih efekata utiče radijaciona doza i volumen plućnog tkiva uključen u zračni volumen. Kada je u pitanju kardiovaskularni toksicitet, kasni neželjeni efekti mogu nastati 15-20 godina nakon tretmana. Na njihov nastanak utiče ukupna doza i volumen srca uključen u radijaciono polje, kao i ranije primijenjena hemioterapija i tzv. targeted ciljana terapija. Suština ove radioterapijske tehnike, sinhronizovane sa disanjem, je upravo u redukovanju doze na organe od rizika - pluća i srce, tako što se radijaciona doza isporučuje u disajnoj fazi u kojoj je anatomska pozicija organa od rizika optimalna. Respiratorni pokreti mogu biti nedostatak kao kod karcinoma pluća kada disajne ekskurzije dovode do značajnog odstupanja pozicije ciljnog volumena, ili mogu biti prednost kao u slučaju karcinoma dojke kada tokom dubokog inspirijuma dolazi do separa-

cije između ciljnog volumena i organa od rizika - srca i pluća. Prije same simulacije i planiranja radioterapijskog tretmana neophodno je obaviti pripremnu trening sesiju pacijenta. Prilikom prvog pregleda ljekar objasni pacijentu cilj i važnost treninga kao i benefite primjene ove tehnike. Obuka i pripreme moraju se izvesti bez puno stresa po pacijenta jer saradnja pacijenta u toku čitavog tretmana koji traje od 5-6 sedmica je od ključnog značaja kod ovakvih tehnika. U toku pripreme određuju se najprikladniji parameteri za pacijenta, mjere se i verifikuju torakalni pokreti te edukuje pacijent za optimalnu saradnju tokom tretmana. Kada pacijent bude potpuno pripremljen za implementaciju ove tehnike te na trening sesijama postigne odgovarajuće disajne parametre, pristupa se simulaciji i planiranju RT tretmana. Nakon završetka simulacije, medicinski fizičari su zaduženi za izradu terapijskog plana što podrazumijeva definisanje geometrije zračnih snopova i polja, kao i proračun optimalne distribucije doze koja se aplikuje na ciljni volumen. Tokom tretmana postoji audio i video veza sa pacijentom kako bi odgovorni tehnolog/tehničar komunicirao sa njim. Sam tretman, zavisno od saradnje pacijenta, traje od 10 do 20 minuta. Trening i priprema pacijenta za ovu proceduru uobičajeno podrazumijeva 12 pripremne sesije od kojih svaka traje 30-45 minuta, što je značajno više nego kod standardnih tehnika. Ovakav tretman zahtijeva više vremena i dodatni angažman osoblja - radoloških tehnologa, tehničara, fizičara i ljekara, te je neophodna adekvatna selekcija pacijenata kod kojih će se ovaj 43

Z D R A V S T V O Slika 2. Disajni parametri koji se registruju tokom pripremnih sesija

tretman indikovati i provesti. To su za sada pacijentkinje kod kojih je tumor lokalizovan u lijevoj dojci bez klinički pozitivnih limfnih čvorova axile, tačnije pacijentkinje kod kojih prognostički parametri ukazuju na dugogodišnje preživljavanje. Dozimetrijske studije koje su do sada urađene su pokazale prednost uglavnom kod pacijentkinja kod kojih je tumor lokalizovan u lijevoj dojci i to posebno benefit na redukciji doze na srce i lijevu descedentnu koronarnu arteriju, dok je signifikantna prednost dokazana i kod pacijentkinja kod kojih je tumor lokalizovan u desnoj dojci i to zbog redukovane doze na pluća. Imajući u vidu strategiju IMC Banjaluka koja znači stalno usavršavanje te napredak i implementaciju novih sofisticiranih radijacionih tehnika, naše pacijentkinje mogu sada računati na ovakav kvalitetan tretman. Moramo s ponosom naglasiti da smo jedini centar u regionu koji je tehnički opremljen i edukovan za ovakav tip tretmana.

Implementaciji ove tehnike je prethodila klinička edukacija tima Centra za radioterapiju IMC Banjaluka u sastavu doktor, fizičar i tehnolog. Praktična znanja u sprovođenju ovih tehnika su usvajali u Univerzitetskom kliničkom centru - Luven, Belgija. Tim fizičara i inženjera je bio zadužen za tehničku pripremu i stvaranje tehničkih preduslova za implementaciju ove tehnike. Radiološki tehnolozi i tehničari sprovode obuku i pripremu pacijenta, simulaciju tretmana, kao i svakodnevno praktično izvođenje tretmana. Ljekari indikuju tretman te delineiraju ciljne volumene, zajedno sa ostalim dijelom ekipe učestvuju u sprovođenju tretmana te redovno kontrolišu i prate pacijenta tokom tretmana. Samo kvalitetan i edukovan radioterapijski tim može dati kvalitetan radioterapijski tretman. Naravno, najvažniji rezultat ovakvoga rada su zadovoljni pacijenti s dugotrajnom kontrolom bolesti te potpunim oporavkom i kvalitetnim nastavkom života. Slika 3. IC marker za respiratornu sinhronizaciju

pasticitet je čest simptom mnogih oštećenja mozga i kičmene moždine. Utiče na vitalne životne funkcije kao što su disanje i spavanje. Često uzrokuje dodatne nekontrolisane kontrakcije mišića koje mogu biti jako bolne. Stoga ovo oboljenje vodi lošijem kvalitetu života i nemogućnosti pacijenata da obavljaju svakodnevne životne aktivnosti. Veoma važna terapijska strategija uključuje fizikalne mehanizme koji se primjenjuju dugo godina. Međutim, danas je mnogo funkcionalnija, za okupaciju ove bolesti i njenih posljedica, potkožno imlantirana programabilna pumpa, koja se još prema doziranom lijeku (Baklofenu) naziva i Baklofenska pumpa. Ovu medicinsku inovaciju 11. marta ove godine u poznatom Zavodu za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović” Banjaluka predstavili su zdravstveni stručnjaci iz Slovenije: dr Klemen Grabljevec, specijalist fizikalne i rehabilitacijske medicine sa Univerzitetskog instituta za rehabilitaciju “Soča” iz Ljubljane, i dr Mitja Benedičič, specijalist neurohirurg Univerzitetsko-kliničkog centra Ljubljana. Medici.com Dr. Grabljevec, u Sloveniji imate dugo iskustvo u vezi sa savremenimpristupom terapiji spasticiteta. Da. Učili smo od stručnjaka iz Austrije i danas smo potpuno relaksirani za primjenu, ali i obuku potencijalnih kandidata iz zdravstvenih ustanova čija je primarna djelatnost rehabilitacijska medicina i fizikalna terapija. S obzirom na to da je Zavod “Zotović” jedna takva liderska ustanova, ustručavam se reći, ne samo u BiH, naš izbor za demonstraciju ove metode je bio potpuno opravdan. Savremeni pristup terapiji spasticiteta, nezavisno od uzroka, podrazumijeva ugradnju infuzione pumpe ispod kože koja će određenu dozu lijeka aplicirati direktno u kičmenu moždinu. Time se obezbjeđuje stalni nivo lijeka u cerberospinalnoj tečnosti. Efekti su mnogo bolji, čak i kada se koriste manje doze lijeka, a uz to se izbjegavaju sistemski nus efekti. Intratekalna primjena antispastičnih lijekova (Baklofena) pomoću ovakve pumpe, indikovana je, ukoliko se spastičnost ne može kontrolisati oralnim uzimanjem lijekova. To su najčešće pacijenti koji imaju spastičnu plegiju ekstremiteta bilo koje distribucije (hemi-, para-m tetraplegiju) i ne mogu da hodaju, odnosno kada se ograničavajuća mišićna hiperaktivnost javlja u donjim ekstremitetima. Nakon

Zavod za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović” Banjaluka

Z D R A V S T V O

Predstavljena metoda za funkcionalno liječenje spasticiteta

Baklofenska pumpa u cerebrospinalnu tečnost oko kičmene moždine. U zavisnosti od modela pumpa otprilike ima 7cm u prečniku, debljine je od 2-3,5 cm i teška je svega dvije stotine grama. Može, zavisno od tipa, primi od 20 - 40 ml lijeka, koji se onda kontinuirano ispušta u tijelo. primijenjene terapije pomoću, kako je mi nazivamo još Baklofenske pumpe, kod pacijenata je uočeno značajno poboljšanje u smislu smanjenja spazma i posljedično lakše kretanje. Studije su pokazale da više od 30% slučajeva liječenih oralnim Baklofenom, neadekvatno smanjuje spazam, zbog toga što je zbog veličine molekule lijeku gotovo nemoguće da prodre kroz krvno-moždanu barijeru i uđe u cerebrospinalnu tečnost. Efikasnost pomoću Baklofenske pumpe je nekih stotinu puta veća u poređenju sa ovom oralnom terapijom, što znači da za isti ili bolji efekat treba aplicirati ovim putem puno manju dozu Baklofena. Davanjem lijeka direktno u cerebrospinalnu tečnost u okolini kičmene moždine postiže se njegova veća koncentracija na ciljnom mjestu, tj. na receptorima za lijek koji se nalaze na površini kičmene moždine sa manjim dozama nego nakon oralnog davanja, čime se izbjegavaju neželjeni efekti vezani za centralni nervni sistem.

Medici.com Pitamo dr Mitju Benedičiča iz Univerzitetsko-kliničkog centra u Ljubljani koja je njegova uloga kao neurohirurga? Ugradnja Baklofenske pumpe ne spada u komplikovane neurohirurške procedure. Implantira se u opštoj anesteziji, subkutano u abdominalni zid, a onda se spinalni kateter hirurški provodi i postavlja u subarahnodalnom prostoru kičmene moždine između 7. i 12. torokalnog pršljena. Obično se ona puni tokom operacije i odmah počinje da djeluje. Operacija ne traje duže od jednog sata. Nakon nje nosi se zavoj na mjestu incizije sve dok rana ne zaraste. Specijalno edukovani ljekar (neurolog ili neurohirurg) je jedini koji može da izvrši dopunu rezervoara. Važno je slijediti upustvo za dopunu koju propisuje prozvođač. Najvažnija stvar je upotreba apsolutno sterilne tehnike, odnosno ko-

rištenje seta za dopunu koji je originalno zapakovan i obezbijeđen od strane proizvođača. U Sloveniji je primjenu ovog najsavremenijeg načina liječenja spasticiteta zdravstvenim osiguranicima besplatno omogućio Fond zdravstvenog osiguranja. Osim ovog oboljenja, u toku je multicentrična studija koja bi sugerisala mogućnosti primjene Baklofenske pumpe u terapiji i nekih drugih. Univerzitetski institut za rehabilitaciju “Soča” iz Ljubljane, takođe je uključen u pomenutu studiju, tim prije što je Slovenija po broju moždanih udara na prvom mjestu u Evropi, a, kako kaže dr Grabljevec, pomoću infuzione pumpe mogle bi se liječiti i posljedice moždanog udara, koje se često manifestuju u vidu oduzetosti ili samanjene pokretljivosti gornjih i donjih ekstremiteta. On je, još jednom naglasio, da Zavod “Zotović” iz Banjaluke ima kadrovske i ostale infrastrukturne potencijale da u skorijoj praksi uvede ovu metodu, za čiju primjenu prema prelimanarnoj selekciji ima potencijalnih pacijenata. Oni su raspoloženi da budu edukatori i asistenti u početnim koracima. Anđa S. Ilić

Medici.com Kako funkcioniše ova pumpa? Ona se postavlja u abdominalni zid, sa hirurškim kateterom koji se provodi do subarahnodalnog prostora. Prema potrebi se puni, obično jednom mjesečno, transkutanom injekcijom. Pumpa je izrađena od titanijuma, biokompatibilnog materijala, okruglog je oblika i ima dva mala otvora na površini koji se još nazivaju i septumi. Jedan se nalazi u samom centru pumpe i ima silikonsku membranu. On služi za inicijalno punjenje pumpe lijekom, kao za svaku narednu dopunu. Za te svrhe se koristi posebna igla koja ne može da odšteti slikonsku membranu. Iz rezervoara unutar pumpe lijek se kroz mali uski kateter obložen žicom od titanijuma distribuira 45

Z D R A V S T V O

kularni herpes je uzrokovan tipom 1 virusa herpes simpleksa i predstavlja ponavljajuću infekciju koja zahvata oči. Virus se prenosi preko bliskog kontakta sa inficiranom osobom tokom aktivne infekcije. Najčešći oblici okularnog herpesa su: Herpetički keratitis koji predstavlja najuobičajeniji oblik okularnog herpesa. Obično je zahvaćen samo površni dio rožnjače i stanje često prođe bez posljedica. Stromalni keratitis nastaje kada se infekcija ispolji u dubljim slojevima rožnjače, što može dovesti do stvaranja ožiljaka, smanjenja vida i nekada do sljepila. Smatra se da stomalni keratitis nastaje zbog kasnog imunog odgovora na originalnu infekciju. Iridociklitis je teški oblik okularnog herpes, gdje dolazi do zapaljenja irisa i okolnih struktura oka, dovodeći do izražene fotofobije, zamagljenog vida, bola i crvenog oka. Ako se infekcija javi na retini, onda se to stanje zove herpetički retinitis i obično se javlja kod imunokompromitovanih pacijenata. Simptomi i znaci infekcije oka herpesom Postoje različiti simptomi i znaci vezani za herpetičku infekciju oka. Na primjer,

Herpes oka

Dr Milan Preradović, spec. oftalmolog

može se javiti zapaljenje rožnjače, što ima za posljedicu iritaciju ili teški i intenzivni bol oka. Nekada se rožnjača može zamutiti, što dovodi do zamagljenja vida. Drugi simptomi herpesa su osjećaj stranog tijela, suzenje, pečenje i fotofobija. Zbog ovako neodređenih simptoma, nekada je nemoguće odmah prepoznati okularni herpes u ranoj fazi bolesti. Herpes oka se prenosi kontaktno sa druge osobe koja ima aktivnu herpetičku bolest, ili ličnim kontaktom, recimo, sa infekcije usne. Virus ulazi u tijelo preko sluznica i putuje u nerve, gdje dugo vremene može biti inaktivan. Nekada, virus može ostati tako uspavan godinama i da se nikada ne ispolji. Razlog aktiviranja bolesti nije jasan, mada postoji jasna povezanost sa stresom, oslabljenim imunitetom, sunčanicom, drugim hirurškim intervencijama i povredama.

epitelu rožnjače, stromi rožnjače, irisu, retini itd. Ako se radi samo o površnoj infekciji, ona se obično tretira korišćenjem antivirusnih kapi i masti, ili uzimanjem antivirusnih lijekova oralno. Obično se daje lokalno aciklovir ili ganciklovir mast pet puta dnevno dok ne zaraste kornealna lezija. Dok se daju ovi lijekovi ne bi smjela da se nose kontaktna sočiva. Nekada je potrebno odstraniti inficirani kornealni epitel tako što će se debridman inficiranog epitela. Steroidne kapi su od pomoći da se smanji zapaljenje i spriječi ožiljavanje kada se infekcija javlja u dubokim slojevima rožnjače. Steroidi se najbolje koriste ako se u isto vrijeme uključi terapija protiv virusa. Hirurgija je neophodna kada dođe do zamućenja rožnjače i kada je potrebno uraditi transplantaciju rožnjače da bi se vratila transparentnost očTretman očnog herpesa Tretman zavisi od toga gdje je smje- nih medija. štena infekcija unutar oka, tj. da li je u

Z D R A V S T V O

istamin je biogeni amin koji je uključen u lokalni imuni odgovor, kao i regulisanje fizioloških funkcija crijeva, a ima i ulogu transmitera. On aktivira upalnu reakciju. Kao dio imunološkog odgovora na strane patogene, histamin proizvode ćelije, bazofili i mastociti koji se nalaze u okolnom vezivnom tkivu. Histamin povećava propusnost kapilara za leukocite i druge proteine kako bi se mogli uključiti u borbu protiv stranih tijela. Histamin je pronađen u gotovo svim animalnim ćelijama. Histamin stvara bezbojan higroskopan kristal koji se topi na 84°C i lako se otapa u vodi ili etanolu, ali ne i u eteru. U vodenoj otopini histamin postoji u dva oblika tautomera, Nπ-H-histamin i Nτ-H-histamin. Histamin ima dva bazna centra, alifatska aminoskupina i bilo koji azotov atom imidazolnog prstena koji već nema proton. Pod određenim fiziološkim uslovima alifatskoj aminoskupini će biti dodan proton, dok je drugi atom azota iz imidazolnog prstena neće. Isto tako, za histamin je normalno da mu proton predaje kation sa samo jednim nabojem. Histamin se derivira dekarboksilacijom iz aminokiseline histida u reakciji koju katalizuje enzim L-histidin dekarboksilaza. To je hidrofilni vazoaktivni amin. Kada jednom nastane, histamin se ili skladišti ili se brzo deaktivira. Histamin koji se otpusti u sinapse se razlaže pod uticajem acetaldehid-dehidrogenaze. Ono što aktivira alergijsku reakciju je nedostatak ovog enzima, zbog čega se histamin nakupi u sinapsama. Histamin razlažu histamin-N-metiltransferaze i diamin oksidaza. Neke vrste bolesti prenosivih hranom su uzrokovane pretvaranjem histidina u histamin u pokvarenoj hrani. Većinu histamina u tijelu stvaraju granule u mastocitima ili u bijelim krvnim ćelijama koje se nazivaju bazofili. Mastociti su posebno brojni na mjestima mogućh povreda: u nosu, ustima, na stopalima i krvnim žilama. Histamin koji nije stvoren u mastocitima se nalazi u nekoliko tkiva, kao sto je u mozgu, gdje djeluje kao neurotransmiter. Još jedno važno mjesto spremanja i otpuštanja histamina je enterohromafina ćelija u želucu. Najvažniji patofiziološki mehanizam u kojem mastociti i bazofili otpuštaju histamin je imunološki. Ove ćelije, ako su na njih djelovali IgE imunoglobulini i spojili se s njihovim membranama, degranulišu kada 48

Histamin i njegova svojstva

Prof. dr Bogdan Zrnić, spec. dermatovenerolog, šef Katedre za dermatovenerologiju, Medicinski fakultet Banjaluka

dođu u kontakt s antigenom. Određeni amini i alkaloidi, uključujući droge poput morfijuma, mogu uzrokovati otpuštanje histamina. Takođe, i određeni antibiotici mogu imati isto djelovanje. Histamin djeluje spajajući se na određene ćelijske histaminske receptore. Četiri histaminska receptora su otkrivena i nazivaju se imenima od H1 do H4. Histamin je neurotransmiter. Neuroni koji oslobađaju histamin nalaze se u zadnjem dijelu hipotalamusa. Histamin djeluje na spavanje, pa antihistamini (antagonisti H1 histaminskih receptora) pojačavaju potrebu za

H3 receptora pojačavaju budno stanje. Pokazalo se da su ćelije koje proizvode histamin najaktivnije u procesu buđenja od svih ostalih neuroloških ćelija. Najaktivnije su za vrijeme buđenja, uspore se za vrijeme odmora ili umora, i potpuno prestanu otpuštati histamin za vrijeme REM i non-REM faze sna. Pojedini autori navode da histamin ima stimulatorni efekt na neuronima, isto tako, destimuliše one koji štite od konvulzija, preosjetljivosti živaca, stresa i droge. Takođe, istraživanja pokazuju da histamin kontroliše mehanizme preko kojih se sjećanja, znanje i vještine zaboravljaju.

Vrsta

Lokacija

Funkcija

Pronađen je u glatkim Uzrokuje vazodilataciju, bronhokonstrikciju, kontrakcije glatkih mišića mišićima, endotelu, i tkivu bronhija, razdvajanje endotelnih ćelija (uzrokuje uritkariju), bol i svrbež centralnog nervnog sistema zbog uboda insekata; primarni receptori su uključeni u simptome peludne groznice i alergijskog rinitisa te bolesti putovanja.

Pronađen je u parijetalnim Primarno služi za stimulaciju lučenja želudačne kiseline ćelijama

Pronađen je u tkivu centralnog i perifernog nervnog sistema

Smanjuje otpuštanje neurotransmitera: histamina, acetilholina, adrenalina i serotonina.

Pronađen je u bazofilima i koštanoj srži Takođe je pronađen na timusu, u slezeni, i crijevima

Ima ulogu u hemotaksiji.

Neki autori takođe navode da gubispavanjem. Uništavanje neurona koji proizvode histamin, ili supresija hista- tak libida i erektilna disfunkcija mogu minske sinteze dovodi do poteškoća s uslijediti nakon uzimanja antagonista koncentracijom, a, isto tako, antagonisti H2 receptora.

elja svake trudnice je da rodi zdravo dete i da trudnoća prođe bez komplikacija, međutim, kod trudnica postoji povećan rizik od nastanka različitih virusnih i bakterijskih infekcija. Upravo iz tog razloga treba da se pristupi sa dodatnim oprezom prevenciji, dijagnostici i eventualnom lečenju jer mogu dovesti do različitih kongenitalnih malformacija ili čak smrti ploda. Savremeni način života sve više nameće sam proces planiranja trudnoće u sklopu kog se preporučuju različiti laboratorijski testovi u cilju prevencije infekcija koje bi mogle dovesti do eventualnih kongenitalnih malformacija. Jedan od tih testova je i TORCH screening. TORCH test se koristi za skrining trudnica, novorođenčeta ili budućih trudnica na antitela infektivnih bolesti koje obuhvata Torch panel. On pokazuje da li je pacijent imao ranije infekciju (IgG), da li ima svežu infekciju (IgM) ili da nije bio izložen ovim infektivnim agensima. Naziv TORCH predstavlja akronim za grupu infekcija koje mogu dovesti do kongenitalnih defekata, pa čak i fetalne smrti ukoliko se trudnica inficira u prvim mesecima trudnoće. Analize koje obuhvata TORCH screening su sledeće: • Toxoplasma gondii • Ostale infekcije: sifilis, HBV, VZV,

Z D R A V S T V O

TORCH screening EBV, Coxackie virus i humani parvovirus • Rubella • Cytomegalovirus (CMV) • Herpes simplex virus (HSV) Kod imunokompetentnih osoba ove infekcije su najčešće bezazlene i prođu bez posledica, međutim, u trudnoći su posledice teške i ishod infekcije zavisi od broja i virulentnosti mikroorganizama, imunog odgovora trudnice, puteva širenja infekcije kao i gestacijskoj dobi, tj. nedelji trudnoće, jer ukoliko infekcija nastupi u prvih 12 nedelja trudnoće dolazi do embriopatija. Toxoplasma gondii - je protozoa koja izaziva antropozoonozu toksoplazmozu. Razvojni ciklus parazita odvija se najčešće u epitelnim ćelijama tankog creva mačke. Do infekcije dolazi putem kontaminirane vode i hrane ili nedovoljno termički obrađenog mesa. Infekcija trudnice u toku prvih meseci trudnoće može dovesti do teških oštećenja ploda ili njegovog uginuća, a često dolazi i do prekida trudnoće. Pored ovoga,

Mr ph. Danijela Lukić, med. biohemičar

toksoplazmoza ploda može imati teške posledice za novorođenče, najčešće su to horioretinitis, oštećenje vida, lezije kranijalnih nerava, endokranijalne kalcifikacije i uporedo hronični encefalitis. Rubella - uzročnik je Rubella virus iz porodice Togaviridae. Kongenitalni rubela sindrom nastaje kod infekcije trudnice u prva tri meseca trudnoće i javlja se kod oko 90% novorođenčadi. Ako se trudnica inficira u prvih 20 nedelja trudnoće u 20% slučajeva je moguć spontani pobačaj, a verovatnoća nas-

tanka oštećenja fetusa je čak 80%. U drugom trimestru rizik od oštećenja je manji, oko 25% jer je već prošao proces

Z D R A V S T V O

organogeneze. Ako se trudnica inficira u prva tri meseca trudnoće, treba joj predložiti prekid trudnoće jer adekvatna antivirusna terapija ne postoji . Jedina efikasna zaštita je vakcinacija majki pre trudnoće, ali je kontraindikovana u trudnoći jer se koristi živa vakcina. Na kongenitalnu rubelu ukazuju sledeći nalazi kod novorođenčeta: trombocitopenija sa purpurom, hepatosplenomegalija, mikrocefalija, srčane mane, mala telesna težina, katarakta, miokarditis, pneumonija. Cytomegalovirus - pripada porodici Herpesviridae i obično izaziva asimptomatsku infekciju posle koje ostaje latentno prisutan u organizmu. Ovo je najčešća kongenitalna infekcija. Rizik za plod postoji kod primarne infekcije majke kod koje trudnoća može proteći bez poremećaja. Virus prolazi kroz placentu u oko 40% slučajeva, plod ima asimptomatsku infekciju, a u oko 10% postoje sekvele. Najčešće posledice infekcije ploda koje se zapažaju na rođenju su: smanjenje sluha, petehije po koži, trombocitopenija, povišen bilirubin, hepatosplenomegalija, horioretinitis, mikrocefalija, zaostajanje u razvoju, znaci meningitisa. Dijagnoza kod novorođenčadi se potvrđuje izolacijom virusa iz urina. Herpes simplex virus - HSV tip 1 i 2 pripadaju porodici Herpesviridae i dovode do infekcija koje mogu varirati od srednjeg stomatitisa do diseminovane i fatalne bolesti. Klinička stanja udružena sa HSV-om uključuju: gingivostomatitis, keratitis, encefalitis, vezikularne kožne promene, aseptični meningitis, neonatalni herpes, infekcije genitalnog trakta. Ako se utvrdi genitalna infekcija herpes simplex virusom pred porođaj, on se završava carskim rezom. Kod novorođenčeta se mogu razviti razni oblici od lokalizovane do generalizovane infekcije. Generalizovana infekcija novorođenčeta ima ozbiljnu prognozu. Rezultati Torch screeninga se izdaju kao pozitivni ili negativni ukazujući na prisustvo IgG i IgM antitela za svaki infektivni agens obuhvaćen ovim panelom. Normalan rezultat predstavlja nalaz negativnih IgM antitela u krvi majke ili novorođenčeta. Majčina IgM antitela ne prolaze placentalnu barijeru tako da pozitivan nalaz IgM antitela kod novorođenčeta ukazuju na postojanje infekcije. Prisustvo IgG i nepostojanje IgM antitela u krvi novorođenčeta predstavljaju pasivni transfer majčinih IgG antitela i ukazuju na nepostojanje infekcije. 50

Programom „Korak-po-korak“ do smanjenja stope dijabetesnih amputacija

Diabetes mellitus - komplikacije na donjim ekstremitetima

D Dr Snježana NovakovićBursać, specijalista fizikalne medicine i rehabilitacije

Logo kursa „Trening trenera za dijabetesno stopalo”

kus na stopalu i amputacije se najmanje dvostruko češće javljaju kod dijabetičara u poređenju sa ostalom populacijom. Termin „dijabetesno stopalo“ označava sindrom koji uključuje infekciju, ulkus ili destrukcju dubljih tkiva na stopalu, udruženu sa neuropatijom i/ili perifernom arterijskom bolešću na donjim ekstremitetima kod ljudi oboljelih od dijabetesa. Bolesti donjih ekstremiteta su najskuplje komplikacije i najčešći razlog hospitalizacije ljudi koji boluju od dijabetesa, a na njihov tretman se u zemljama u razvoju troši oko 40% sredstava namijenjenih za dijabetes. Najteža i za zdravstveni sistem najskuplja komplikacija dijabetesa na donjim ekstremitetima je amputacija koja je 10 do 30 puta češća kod dijabetičara nego u opštoj populaciji i izvede se u 8 od 10 slučajeva netraumatskih amputacija. Smatra se da se svakih 20 sekundi negdje u svijetu amputira ekstremitet ili njegov dio kao posljedica dijabetesa. Prema podacima iz Zavoda za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav ZoPovišen nivo šećera u krvi ili hipergli- tović“ Banjaluka, 70% pacijenata upukemija je osnovna karakteristika nekon- ćenih na protetisanje u ovu ustanovu su trolisanog dijabetesa i pokretački faktor pacijenti sa dijabetesnom amputacijom. oštećenja različitih tkiva i organa koja se klinički prepoznaju kao komplikacije. Međunarodna radnu grupa za Rastuća prevalencija dijabetesa je pradijebetesno stopalo (IWGDF) Suočena sa globalno narastajućim ćena porastom broja dijabetesnih komplikacija, uključujući i one na stopalu. U problemom komplikacija dijabetesa na većini razvijenih zemalja DM je vodeći stopalu i pokušavajući da pruži adekvatan uzrok kardiovaskularnih oboljenja, slje- jedinstveni stručni stav, grupa eksperata iz pila, bubrežne insuficijencije i amputa- različitih zemalja je 1999. godine osnovala Međunarodnu radnu grupu za dijabetecija donjih ekstremiteta. Taj problem je naročito izražen u ze- sno stopalo (IWGDF) koja je 2000. godine mljama u razvoju, gdje se procenat sta- postala savjetodavno tijelo Međunarodne novništva sa dijabetesom uvećava brže federacije za dijabetes (IDF). IWGDF je neprofitna i nezavisna organizacija koja ima nego u razvijenim zemljama. Bolesti donjih ekstremiteta u koje za cilj prevenciju i poboljšanje tretmana spadaju: periferna simetrična polineu- dijabetesnog stopala kao i povećanje sviropatija, periferna arterijska bolest, ul- jesti o ovom problemu. ijabetes melitus (DM) predstavlja globalnu epidemijsku bolest 21. vijeka, a trenutno je u većini razvijenh zemalja četvrti po redu uzrok smrtnosti. Interesantan je podatak da je prevalencija DM-a oko četiri puta veća nego incidencija svih karcinoma zajedno i da nastavlja da raste. U ovom trenutku širom svijeta sa DM-om živi oko 382 miliona ljudi ili oko 8,3% svjetske populacije. Procjenjuje se da je DM uzrokovao 5,1 miliom smrtnih ishoda tokom 2013. godine, a da je koštao zdravstvene sisteme širom svijeta i do 558 milijardi dolara, što je 11% ukupnih troškova za zdravstvo.

Z D R A V S T V O

IWGDF je prvi put 1999. godine objavila Međunarodni konsenzus o dijabetesnom stopalu i Praktične smjernice za liječenje i prevenciju dijabetičkog stopala. Do danas su ove publikacije prevedene na 26 jezika, a više od 80.000 primjeraka je podijeljeno širom svijeta. Posljednje, važeće smjernice i konsenzus su objavljeni u maju 2011. godine a kontinuirane aktivnosti na planu donošenja i usvajanja novih dokumenata odvijaju se tokom četvorogodišnjeg perioda pod nadzorom Uređivačkog odbora IWGDF-a. U maju 2015. godine, očekuje se objavljivanje ovih dokumenata za naredni četvorogodišnji period. Program „Korak-po-korak“ (Step-by-step, SbS) IWGDF je u saradnji sa stučnim udruženjima iz Indije i Tanzanije 2003. godine pokrenula projekt s ciljem poboljšanja tretmana dijabetesnog stopala pod nazivom Korak-po-korak unapređenje tretmana dijabetesnog stopala u zemljama u razvoju. “Korak-po-korak” je dvogodišnji program koji ima za cilj da se timovima sastavljenim od ljekara i medicinske sestre poboljšaju vještine za edukaciju pacijenata i vještine tretmana dijabetesnog stopala kroz osnovni i napredni kurs. Predavanja i praktične radionice vode iskusni domaći i međunarodni eksperti. Uključivanjem lokalnih timova u dalji proces obuke nastoji se stvoriti efekat kaskade i održivost programa u određenoj regiji ili državi. Ovaj program je prvi put uspješno proveden 2004. godine i do decembra 2012. godine je u primjeni u preko desetak zemalja. Do sada publikovni podaci su pokazali da dobro provedeni programi „Korak-pokorak“ za rezultat imaju značajno smanjenje stope amputacija. Trening trenera za dijabetesno stopalo (TtFT) Zbog postignutih uspjeha programa „Korak-po-korak“ ali i zbog narastajućih problema u vidu povećanja broja paci-

Logo kursa „Korak-pokorak“

jenata sa dijabetesnim stopalom, brzo je nastala velika potražnja za ovim programima u zemljama širom svijeta. Kao rezultat te potražnje javila se potreba za usvajanjem novog modela jer je postojeći bio zahtjevan po pitanju finansijskih sredstava i ljudskih resursa. Grupa za razvoj i istraživanje projekta „Korakpo-korak“ (SSDRG) koja djeluje u sklopu IWGFD-a, pokrenula je krajem 2010. godine ideju o programu “Trening trenera za dijabetesno stopalo: kako uspostaviti program ‘Korak-po-korak’” (TtFT), čiji je cilj da se u što više regiona i u što kraćem periodu odgovori na zahtjeve na efikasan način. Prvi pilot projekt TtFT je održan za region Južne i Srednje Amerike (SACA region) 2012. godine. TfFT kurs se sastoji od četiri glavna dijela: 1) Opšta razmatranja istorijata, pozadine problema, pregled značajnih uspjeha SbS projekata u smanjenju broja amputacija u cijelom svijetu, stavovi i motivacija; 2) Sadržaj i procedure za postavku osnovnog kursa SbS programa u vlastitoj zemlji; 3) Sadržaj i procedure za postavku naprednog kursa SbS programa u vlastitoj zemlji; 4) Uspješno provođenje SbS programa, njegova održivost, prikupljanje podataka, regionalna saradnja, odnosi sa javnošću i podizanje javne svijesti o problemu. Danas se može zaključiti da je postignut dobar uspjeh programa TtFT jer je 13 od 14 uključenih zemalja SACA regiona razvilo sopstveni program realizacije za naredne 2, 5 godine. Neki od njih su već započeli sa osnovnim kursom, a svi imaju potpuni plan akcije. Do sada je više od 1000 zdravstvenih radnika u ovom dijelu svijeta prošlo obuku TtFT. Zavod kao resursni centar za tretman dijabetesnog stopala Prvi evropski kurs “Trening trenera za dijabetesno stopalo” je održan od 1721. februara 2015. godine na Bledu, Slovenija, a bio je namijenjen za učesnike iz Jugoistočne Evrope. Među predstavnicima iz 27 zemalja, treningu je prisustvovao i stručni tim doktora specijalista i dipl. medicinskih sestara iz Zavoda „Dr Miroslav Zotović“. Održavanje TtFt-a su podržale najznačajnije organizacije koje djeluju u ovoj oblasti što predstavlja dobre izglede za povoljan ishod i održivost programa. Postoji težnja da se razvije adekvatna umreženost resursa širom Evrope s ciljem dobrog tretmana dijabetesnog stopala, smanjenja stope amputacija i poboljšanja kvaliteta života pacijenata sa ovim komplikacijama. Trening su podržale i odobrile sljedeće

organizacije: EASD (European Association for Study Diabetes), DFSG (Diabetic Foot Study Group), DESG (Diabetes Education Study), FEND (Foundation of European Nurses in Diabetese), UNMF (Université Numérique Francophone), EVMA (The European Wound Management Association), IDF (International Diabetes Federation Eur). Tokom treninga, tim iz Zavoda je imao priliku da rukovodstvu IWGDF-a i drugim kolegama predstavi postignuća i nivoe sveobuhvatnih usluga koje timovi Zavoda pružaju pacijentima sa komplikacijama dijabetesa na stopalu – od edukacije pacijenata, prevencije, dijagnostike, te brojnih terapijskih modaliteta iz domena fizikalne medicine, protetičke rehabilitacije, male hirurgije i baromedicine. Sveobuhvatnost usluge, kvalitet i dostignuti nivo omogućili su da se Zavod nađe na evropskoj mapi resursnih centara za tretman dijabetesnog stopala i protetičku rehabilitaciju. Dr Snježana Novaković-Bursać je izabrana kao predstavnik BiH u Međunarodnu radnu grupu za dijabetesno stopalo (IWGDF) što omogućuje praćenje savremenih evropskih smjernica i kontinuiranu edukaciju stručnih timova za tretman dijabetesnog stopala. Prevencija dijabetesnih amputacija Imajući na umu težinu posljedica koje komplikacije dijabetesa na donjim ekstremitetima ostavljaju na ličnom i društvenom planu, neminovno se nameće pitanje šta je moguće preduzeti kako bi se one umanjile. Smatra se da je moguće prevenirati između 49% i 85% dijabetesnih amputacija. Sa ekonomskog aspekta, dokazano je da su programi koji obezbjeđuju adekvatne preventivne mjere svim dijabetičarima koji su pod povećanim rizikom za nastanak ulkusa ili amputacija ne samo isplativi, nego čine i određene uštede. Kako amputaciji ekstremiteta u 85% slučajeva prethodi pojava ulkusa, može se pretpostaviti da će bilo koji uspjeh u smanjenju stope incidencije ulkusa rezultovati i smanjenjem broja amputacija. Navedeni podaci morali bi da potaknu zdravstvene radnike, kreatore zdravstvenog sistema, organizacije koje okupljanju ljude oboljele od dijabetesa i same bolesnike da preduzmu konkretne akcije kako bi se na organizovan i svrsishodan način unaprijedila njega i tretman stopala kod dijabetičara na najefikasniji mogući način koji pružaju lokalni resursi. 51

erapijsko dejstvo niskim temperaturama odavno je poznato, ali tek napretkom hemije i izradom savremenih aparata i instrumenata, pogodnih za kriogenu destrukciju, krioterapija svoju širu primjenu u praksi doživljava krajem 19, odnosno 20. vijeka. Krioterapija predstavlja lokalno zamrzavanje oboljelog tkiva. U pravilu je bezbolna i ne zahtijeva anesteziju što se objašnjava ranim isključenjem senzitivnih vlakana pri zamrzavanju. Krionekroza dešava se u strogo određenoj zoni i praćena je minimalnom perifokalnom reakcijom. Metoda je vrlo efikasna, sigurna, brza (traje 4 min) i jeftina. Metoda je bezbolna i beskrvna, jednostavna i za pacijenta i za doktora i omogućuje ambulantnu primjenu. Polja krionekroze brzo zarastaju, ne stvaraju ožiljke i “daju dobar kozmetički izgled“. Zamrzavanje ne remeti fiziološke osobine sekreta kanala grlića materice, koji ima vrlo važnu ulogu u fertilitetu žene i održavanju pravilne funkcije njenih genitalnih organa.

Z D R A V S T V O

Krioterapija u ginekologiji

Dr Jelena Čolović, spec. gin. i akušerstva

ti normalni kiseli sastav, odnosno pH vagine, i smanjuje njenu odbrambenu moć prema ascendirajućim patogenim mikroorganizmima. Bez obzira na mogućnost pojave indirektne metaplazije (tj.prepokrivanja cilindričnog epitela pločasto-slojevitim) ove benigne promjene predstavljaju: - dugogodišnje latentno žarište infekcije - dovode do znatnih deformacija grlića - povećavaju dispoziciju za razvoj

patoloških epitela, a samim tim i Ca grlića materice. Zbog toga, kod liječenja ektopija i cervicitisa ne treba se zadovoljiti sa izlječenjem leukoreje, već nastojati efikasno sanirati ove promjene, jer jedino ono predstavlja u pravom smislu profilaktičku terapiju i prevenciju pojave patoloških epitela, a samim tim i Ca grlića materice. Naravno, ovo su iskustva dvadesetogodišnjeg rada ginekološke ambulante u ZU „Dr Ristić“ u radu sa krioterapijom.

Krioterapija izvodi se uz pomoć kriosonde, putem koje se dovodi gas (CO2, tečni azot, azot-oksidul...) na oboljeli dio grlića. Pri tome se stvara bijela ledena lopta, koja odgovara obliku primijenjene sonde. Postepena epitelizacija traje 6-8 nedjelja. Smatra se da se izlječenje postiže u 85% slučajeva, izvodi se jedanput, a u vrlo rijetkim slučajevima može se ponoviti nakon određenog vremena. Smatra se da su benigna oboljenja vaginalnog dijela grlića materice, posebno oboljenja sluzokože grlića materice, najčešća ginekološka oboljenja. Prema nekim autorima, frekvencija ovih oboljenja se kreće od 40-70%. Kao posljedica svih zapaljenja pod dejstvom infekcije, pločasto-slojeviti epitel grlića materice se razara, a cilindrični epitel iz cervikalnog kanala ga potiskuje, pri čemu nastaju ektopije na vaginalnom dijelu grlića materice. Cilindrični epitel luči alkalnu sluz, što reme53

Z D R A V S T V O

IATROPOLIS PROFILE IATROPOLIS Medical Group, Atina Tel: 211 996 9000 Fax:2119969099 Email: info@magnitiki.gr http://iatropoli.gr

ATROPOLIS Medical Group iz Atine je jedinstveni privatni medicinski centar koji spaja neinvazivnu modernu metodu lečenja raka koristeći vrhunsku tehnologiju. Medicinski centar je osnovan 1986. godine u Atini gde je po prvi put uvedena upotreba MRI skenera koji je mnogo godina bio jedan-jedini u Atini. Medicinski centar IATROPOLIS Medical Group koristi najnovije metode lečenja radijacijom kao što su: Tomoterapija (TomoTherapy) predstavlja novu tehnologiju u zbrinjavanju pacijenata. TomoTherapy sistem omogućuje da se, kao nikada do sada, precizno „gađaju“ obolela tkiva i da se količina zračenja koja dopire do zdravih delova smanji na minimum. U uređaju je iskombinavano više postojećih tehnologija kako bi se omogućilo da tehničari koji obavljaju zračenje mogu precizno da odrede položaj tumora i da u realnom vremenu na monitoru imaju njegovu sliku. Sistem „sočiva“ za usmeravanje zračenja je tako projektovan da se zraci mogu vrlo precizno usmeravati, ali i određivati njihov intenzitet. Cyber nož (Cyberknife) je prvi i jedini robotički radiohirurški sistem, dizajniran za lečenje raka u celom telu, sa milimetarskom preciznošću. Zahvaljujući ovom sistemu, kancerogene oblasti 54

u mozgu i širom tela mogu biti lečene visokim dozama zračenja. Normalno tkivo je sačuvano na maksimalnom nivou od efekta radijacije. Pri tretmanu se koristi kompjuterski kontrolisani robot koji okreće uređaje oko pacijenta kao da plešu i obavlja lečenje primenom zračenja iz stotine uglova. Cyber nož se sastoji od podsistema koji su prethodnica mnogim naprednim visokim tehnologijama. Cyber nož, koji je u stanju da odredi mesto tumora pod vođstvom sistema snimanja, je veoma precizan kompjuterski kontrolisan sistem robota i moderan sistem robotskog pozicioniranja pacijenta. Svi ovi sistemi olakšavaju lečenje tumora visokom preciznošću. Medicinski centar IATROPOLIS Medical Group je jedini u Grčkoj koji koristi najnoviji model Cyber noža kompanije ACCURAY. Naša klinika nudi najbolje uslove za lečenje pacijenata kao i najpristupačnije cene. Naša misija je da dosledno i uporno radimo na postizanju rezultata. Cilj nam je da budemo referentna grupa medicinskih kompanija u dijagnozi, a neinvazivni tretman lečenja raka u Grčkoj je jedan od najboljih u svetu. Ovo se može postići pomoću stalne edukacije i obuke našeg kliničkog osoblja i zdravstvenih radnika koji se stalno stručno usavršavaju.

yber nož je prvi i jedini robotički radiohirurški system, dizajniran za lečenje raka u celom telu sa milimetarskom preciznošću. Zahvaljujući ovom sistemu, kancerogene oblasti u mozgu i širom tela mogu biti lečene visokim dozama zračenja. Normalno tkivo je sačuvano na maksimalnom nivou od efekta radijacije. Pri tretmanu se koristi kompjuterski kontrolisani robot koji okreće uređaje oko pacijenta kao da plešu i obavlja lečenje primenom zračenja iz stotine uglova. Cyber nož se sastoji od podsistema koji su prethodnica mnogim naprednim visokim tehnologijama. Cyber nož, koji je u stanju da odredi mesto tumora pod vođstvom sistema snimanja, je veoma precizan kompjuterski kontrolisan sistem robota i moderan sistem robotskog pozicioniranja pacijenta. Svi ovi sistemi olakšavaju lečenje tumora s visokom preciznošću. Koji su uslovi lečenja? Cyber nož je odobren od strane FDA za lečenje tumora i lezija bilo gde u telu kada je terapija zračenja prikladna. Kako bilo, pacijenti treba da se konsultuju sa svojim lekarom da li je ovaj pristup lečenju pravi za njih. Uslovi u kojima se može lečiti Cyber nožem uključuju: • Primarni i metastazirani tumori mozga • Rak kičme • Tumori kičmene moždine • Tumori mekog tkiva (pluća, bubrega, jetre, pankreasa) • Akustički neuromi • Meningiomi i lobanja – osnovni tumori • Tumori hipofize • Periodični i rezidualni tumori • Areteriovenske malformacije (AVMs) • Funkcionalni poremećaji, kao što su neuralgije trigeminusa Koje su prednosti Cyber noža? ■■ Bezbolno lečenje Nema bola sa lečenjem Cyber nožem radiohirurškog sistema. ■■ Bez okvira Sposobnost Cyber noža da ispravi kretanje pacijenta i u toku tretmana eliminiše bol i neugodnosti povezane sa krutim okvirom za glavu, korišćenim sa drugim stereotaktičkim tehnikama. ■■ Puna sposobnost tela Jedinstveni dizajn Cyber noža

Z D R A V S T V O

omogućava lečenje tumora ili lezija u celom telu, i potpuno je novi pristup za radiohirurgiju. Lečenje zračenjem se može usmeriti na meka tkiva kao što su pluća, jetra, bubrezi i drugi organi, kao i mozak i kičma. ■■ Lečenje vanbolničkih pacijenata Lečenjem Cyber nožem u velikoj meri smanjuje rizik od komplikacija i dužeg vremena oporavka povezanih sa tradicionalnom operacijom. Cyber nož takođe može da obavlja „organizovanu“ radiohirurgiju – gde je ukupna doza zračenja podeljena u dve do pet manjih doza tokom nekoliko dana. Ovo je posebno korisno za lečenje velikih tumora ili onih blizu osetljivim oblastima, obezbeđujući bolje onkološko zračenje na okolna tkiva. Posle tretmana, većina pacijenata može da se vrati kući i nastavi sa svojim redovnim aktivnostima. Tehnike koje se koriste u primeni onkološkog zračenja: SRT / SRS: Stereotaktička radiohirurgija (SRS), koja se može objasniti kao lečenje određenog cilja pomoću koordinata, odnosi se na potpuno uništenje tumora u jednoj sesiji pomoću visokih doza zračenja nakon određivanja 3D koordinata cilja. Kada se ova terapija primenjuje u više od jedne sesije (obično 3 – 5 sesija), imenuje se kao steS.K. reotaktička radioterapija (SRT).

CYBER NOŽ

Z D R A V S T V O

azumijevanje je naše najsuptilnije, najuzvišenije i najtajanstvenije psihičko stanje, ono nam omogućuje da postanemo svijesni svijeta kakav jest i sebe onakvih kakvi jesmo i da tako postanemo ono najviše što nam priroda omogućuje. Riječ razumijevanje često upotrebljavamo, ali rijetko ko se zapita: šta je to razumijevanje? Oni koji su pokušali da odgovore na ovo pitanje obično kažu da je to proces shvatanja značenja nekog događaja ili psihičkog stanja. I, to izgleda kao korektna definicija, ali time smo samo zavarali sami sebe da znamo šta je to proces razumijevanja, zaštitili smo se od doživljaja neznanja. U stvari, mi ne znamo prirodu procesa razumijevanja. Ono što ne razumijemo za nas je čudo, a nakon što ga razumijemo ono prestaje da bude čudo, tako da postoji samo jedno vječno čudo, a to je razumijevanje. Sve je sadržano u Svetom trojstvu: Primarnoj svijesti, Riječi i Svetom duhu. Bilo je, tokom istorije čovječanstva, osoba koje su, živeći na poseban način, postizale krajnji mir – unutrašnju tišinu i u tom stanju čule Glas Božji, primale Sveznanje i spoznale Red Božji i Zakone Božje. Ta iskustva navode na misao da je Duh sveti, u stvari, razumijevanje. Kada neka osoba postigne najdublje razumijevanje, kada čuje Glas Božji, ona tada prevazilazi doživljaj svijeta u kome vladaju suprotnosti - koje su uzrok patnje, ona doživljava svijet kao Jedinstvo i živi u stanju blaženstva. Put do tog stanja je dug i namijenjen je samo rijetkima. Svi nemiri, neravnoteža i nesreća u pojedinačnim životima i životima grupa, naroda i čovječanstva u cjelini su posljedica nerazumijevanja ili pogrešnog razumijevanja. Zašto ljudi tako često ne razumiju ili pogrešno razumiju? Nerazumijevanje i pogrešno razumijevanje nisu greška Stvoritelja, ono je sadržano u sjemenu čovjeka, to tako treba da bude. Ne možemo zamisliti kakav bi svijet izgledao kada bi sva ljudska bića postigla potpuno razumijevanje. Vjerovatno bi to bio svijet u kome ne bi bilo revolucija, protesta niti pobuna, među pojedinačnim osobama ne bi bilo nesporazuma, ne bi bilo patnje. Takav svijet bio bi smrt svijeta kojeg poznajemo. Nerazumijevanje je posljedica toga što se tokom života sposobnost razumijevanja razvija, potpuno razumijevanje moguće je kada je sposobnost razumijevanja potpuno razvijena. Osim toga, kao što se sve stvari mogu zaprljati, tako se i moć razumijevanja može zapr56

Duh razumijevanja Sve je jedno drugom potrebno, ništa nije samodovoljno. Autor nepoznat

Mladen D. Marković, klinički psiholog

ljati, razumijevanje može biti lažno, kao što je slika u prljavom ogledalu lažna. Svijet u kome živimo je beskrajan i za našu inteligenciju neobjašnjiv. On je bogat kao najbogatija trpeza i svo to bogatstvo rasprostrto je pred svim ljudima. Tvorac je čovjeka obdario s prebogatim sposobnostima i talentima koje mu omogućuju da spozna svu tu raskoš i doživi radost življenja, ali tako što je svakom ljudskom biću dao sposobnosti koje mu omogućuju samo opstanak, ali je dao i svakoj pojedinačnoj osobi mogućnost da vlastitim naporom razvije bezbrojne i čudesne sposobnosti. Granice čovjekovih sposobnosti su nevidljive. Čovjek je rođenjem nedovršen i nesavršen, ali on ima mogućnosti da se sam dovrši i usavrši. Svaka osoba je na različitom stepenu razvijenosti. Razumjeti ljude, razumjeti njihove postupke, znači biti svjestan stepena ostvarenosti kao ljudskog bića svake pojedinačne osobe. Na primjer, zlo uvijek čine nesvjesne osobe, a dobro svjesne. Sve prepreke i patnje su samo prilike za povećanje svjesnosti, za povećanje razumijevanja, za probuđenje. Samo veoma mali broj osoba postigne krajnji mogući stepen razvijenosti. Čovjek lovac kad vidi srnu poželi da je ubije i pojede, a uzvišeni čovjek, kad vidi

tu istu srnu, je očaran ljepotom njenih pokreta i ushićen doživljajem prostora, a što lovac nikad ne doživljava. Budući da su ljudi zavedeni težnjom za zadovoljstvom, uživanjem i izbjegavanjem napora većina čovječanstva ne razvije sposobnosti koje su iznad osnovnih sposobnosti neophodnih za opstanak, pa prema tome ne postiže ni razumijevanje koje čovjek može postići. Za koliki dio života u svakom pojedinačnom danu možete tvrditi da ste ga zaista bili svjesni? Za neznatan dio. Mase koje čine čovječanstvo izvršavaju svoje obaveze poput mjesečara, one čitav život provode u snu, samo izgledaju da su budne, a u stvarnosti se nikad ne bude. Ja osoba koje čine obično čovječanstvo se mijenja iz časa u čas, njima upravljaju spoljašnji uticaji - one su mašine, a imaju iluziju da su slobodne i da mogu da čine po svojoj volji. Iz tih osobina čovjeka proizlazi najveći dio nerazumijevanja u svijetu. Istina ima moć, ona pokreće djelovanje, ali isto tako sve ono što nije istina, a prihvatimo da je istina, ima moć da određuje naše djelovanje. Kako je čovjek dolazio do sve više i više znanja potrebnih za opstanak, tako je sve više postajao svjestan svog ogromnog neznanja. Znamo da što je čovjek primitivniji, što manje razumije, više izražava čuđenje u odnosu prema onom što se dešava oko njega, a čuđenje je, u stvari, strašan osjećaj neznanja. Doživljaj neznanja za čovjeka je nepodnošljiv i zato u tim situacijama on mora da dođe do nekog rješenja, a ta rješenja su ono što zovemo sujevjerja, zablude, predrasude i laži. Ta lažna rješenja imaju istu snagu kao i rješenja koja su posljedica razumijevanja, odnosno istinitog viđenja. Najviše laži čovjek je izmislio o samom sebi, o svojim moćima i nemoćima, o pameti, poštenju, dobronamjernosti, miroljubivosti i drugom. Sve ono što koristimo kao znanje, a stvarno nije znanje, sprečava nas da postanemo svjesni vlastitog nerazumijevanja. Sva djelovanja koja činimo u stanju nerazumijevanja vode neuspjehu, stresu, a to izaziva negativne emocio-

Z D R A V S T V O

nalne reakcije koje paralizuju sposobnost razumijevanja. Dakle, nedovoljna razvijenost sposobnosti razumijevanja, djelovanja koja su pokrenuta lažnim znanjima i mehanička djelovanja bez razumijevanja vode neuspjesima, nezadovoljstvu i negativnim emocionalnim stanjima i u tome su svi uzroci nerazumijevanja, nemira i sukoba. Pitanje je: kako povećati razumijevanje? Umijeće življenja sastoji se u tome da živimo na način koji će nam omogućiti da nam se sposobnosti razviju što je više moguće i da sebe pročistimo od svega što onemogućava njihovo prirodno ispoljavanje, što nas ometa da svijet vidimo onakav kakav jeste, jer je to uslov da ga pravilno razumijemo. Iz naše prirode proizlazi da što manje poznajemo sebe to više patimo, a što više poznajemo sebe to više osjećamo sreću. Ako poznajemo sebe tada nas ništa ne može povrijediti, čak i ako nam je tijelo bolesno, ili ako nas drugi ismijavaju i progone u svim vrtlozima života uvijek ćemo biti usredišteni u blaženstvu života. Učinak inteligencije istog nivoa je različit kod osobe čiji život određuje neznanje, osobe čiji život određuju strasti i one koja živi u vrlini. Koliko će neka osoba napredovati, koliko će sve više postajati čovjek, zavisi od njenog iskustva, od toga koliko će njena nova iskustva izazivati promjene u njenoj svijesti i biću. Biće osobe određuje stepen njene svjesnosti – koliko živi u svjesnosti a koliko u snu, odnosno od toga koliko je probuđena, od toga koliko je njeno ja postojano, koliko je podijeljena ili cjelovita, zatim vrijednosti za koje je više ili manje zainteresovana, koliko laže – kako se odnosi prema vlastitoj laži, od toga koliko je dosljedna, koliko je svjesna vlastite mehaničnosti, od toga koliko ima sukoba, koliko je u negativnim osjećanjima, od toga koliko su joj djelovanja protivrječna. Stanje bića određuje koja znanja neka osoba može

primiti. Određena osoba može da primi samo onoliko znanja koliko dopušta njeno biće – ništa više, a usvojeno znanje omogućuje dalje promjene u biću i povećanje svjesnosti. Biće, znanje, svjesnost i razumijevanje uslovljavaju jedni drugo. Razumijevanje je moguće samo među ljudima koji su budni. U običnom životu sve je beznadežna zbrka; ljudi nisu stvoreni da se međusobno razumiju u običnom životu. Nerazumijevanje među ljudima je zakon. Niži ne može razumjeti višeg. Mi ne možemo razumjeti Tvorca ovoga svijeta. Razumijevanje je relativno. U svakom trenutku svako razumije određenu stvar na svoj sopstveni način. Ono može da bude šire i šire i dublje i dublje, a što zavisi od bića, znanja i svjesnosti. Razumijevanje većine čovječanstva je razumijevanje niskog stepena. Logika ne omogućuje da razumijemo ljudsko ponašanje, ona nam pomaže da razumijemo određene nivoe materijalnog svijeta, ali za razumijevanje cjeline neohodno je prevazići logiku. Kaže se da je logika štaka za hromog, teret za brzonogog, a još veći teret za krilatog. Posmatranje i proučavanje sebe i drugih osoba vodi povećanju svjesnosti. Povećanje vlastitih sposobnosti i razumijevanja je uvijek posljedica povećanja

svjesnosti. Da bismo unaprijedili sebe jedno od starih pravila je da u govoru što manje upotrebljavamo riječ ja. Od toga kakvo nam je ja zavisi kakve će biti sve naše tvorevine, možemo stvoriti samo ono što je već u vama. Na primjer, mađioničar ima čarobni štap, ali može stvoriti samo ono što je već u njemu. Riječi koje šaljemo će nam se vraćati, Ja je izvor iz koga sva naša djela potiču. Kakva nam je svijest takvo nam je ja. Kakvo je naše ja takav nam je svijet. Ako je ja jasno i prozračno i svijet će biti jasan i prozračan. Ako je ja mutno i nesigurno tada su nam riječi samo uzrok nesporazuma i bola Ako je ja postojano i istrajno, bićemo moćniji od vremena i prostora. Ako je ja prolazno i promjenjljivo, tada će i naš svijet biti prolazan i promjenljiv. Ako je ja jedno i naš svijet biće jedan. Razumijevanje čini misli i riječi jasnim i poželjnim za druge, ono je nespojivo sa suđenjem. Onaj ko najmanje zna i najmanje razumije najviše sudi. Kada se sposobnost razumijevanja prekrije strastima i negativnim osjećanjima, tada život gubi ravnotežu. Jedino razumijevanje može povratiti životnu ravnotežu, ukloniti bol i povratiti mir i spokojstvo. Život je plovidba koja je izložena iznenadnim udarima talasa. Tijelo je plovilo, ja je kapetan, a nad plovidbom lebdi volja i razumijevanje kapetana. Jedino za što je vrijedno moliti se to je moliti se: Bože povećaj mi razumijevanje. Ako postignemo razumijevanje, postigli smo sve – viđenje svijeta onakvog kakav jeste, a time mir i radost života. Kada postignemo najveću svjesnost tada smo sposobni za najdublje razumijevanje, a to donosi najdublji mir, čak i uslovima ratom potresenog svijeta, tada možemo i nesreću da doživimo kao sreću. Jer kad jednom razumijem nesreću, ona se vrlo brzo pretvara u sreću, dok se pogrešno protumačena sreća brzo pretvara u nesreću. Za neke čitaoce ovaj tekst će biti samo puke riječi, prazno naklapanje, kod drugih će možda ostaviti sjeme koje će izniknuti u energiju koja će ih pokrenuti ka promjenama, ka buđenju, a oni koji imaju doživljaj o promjenama u vlastitom znanju, razumijevanju i svijesti imaće osjećanje da znaju da je ovo jedno od najvrednijih znanja. KONTAKT: Telefon: + 387 51/ 252 - 011 E-mail: psychostudio@blic.net Web site: psihostudio.com Praksa: psihotest, savjetovanje, psihoterapija.

Z D R A V S T V O

Zavodu za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović” u radu sa svim pacijentima njeguje se timski pristup te su vrlo često uključeni i članovi Službe za psihosocijalnu podršku (psiholog, socijalni radnik, logoped, somatoped). Na Reumatološkom odjeljenju, lociranom u Slatini, ljekari su razvili izuzetan senzibilitet za prepoznavanje psiholoških reakcija koje prate postraumatska i postoperativna stanja, kao i oboljenja sa hroničnim bolom. Upućivanje ovakvih pacijenata psihologu dovelo je do bolje adaptiranosti na samu bolest kod oboljelih, unapređenja mentalnog zdravlja, te usvajanja novih psihoterapijskih pristupa u svakodnevnim aktivnostima života. Osim psihološke procjene ličnosti pacijenta i aktuelnog kognitivnog stanja, psiholog sprovodi individualne i grupne psihološke tretmane. Individualni tretmani podrazumijevaju primjenu savjetodavnog rada, emotivno-suportivnog tretmana, kao i primjenu psihoterapijskog pristupa iz oblasti kognitivno-bihejvioralnih principa i tehnika te transakciono-analitičkog pristupa. U skladu sa svjetskim trendovima, na Odjeljenju u Slatini se sprovodi nekoliko vidova psihoterapijskih pristupa, među kojima su racionalno-emotivno-bihejvioralna terapija, ACT terapija, transakciona analiza te primjena grupnih tretmana psihofizičke relaksacije. Racionalno-emotivno-bihejvioralna terapija (REBT) je sveobuhvatan pristup pomaganja ljudima da promijene svoje disfunkcionalne emocije i ponašanja, pokazujući im kako da postanu svjesni svojih uvjerenja i stavova koji stvaraju ova neželjena psihička stanja, te način kako da ih promijene. Proces promjene je edukativan tako da omogućava pacijentima da pomažu sami sebi, čak i kada je formalna terapija završena. Ovaj samopomažući aspekt REBT-a predstavlja jednu od najvećih snaga terapije usklađene sa zahtjevima savremenog društva. REBT se uspješno primjenjuje za pomaganje ljudima sa veoma različitim kliničkim i nekli-

Timski pristup u rehabilitaciji odraslih pacijenata

Uloga psihologa ničkim problemima: depresija, anksioznost, stres, PTSP, bijes, poremećaj kontrole impulsa, problemi separacije (razvod, smrt bliske osobe), te brojne psihološke reakcije koje prate postoperativna i postraumatska stanja, kao i oboljenja sa hroničnim bolom. Terapija prihvatanjem i posvećenošću (eng. Acceptance and Commitment Therapy - ACT) predstavlja inovativnu terapiju ponašanja koja je kreirana s ciljem da pomogne pojedincima da smanje nepotrebnu patnju i da krenu naprijed sa građenjem onakvog života kakvog smatraju vrijednim življenja. ACT je revolucionaran ne samo zbog specifičnih tehnika ili strategija koje inkorporira u tretman, već i zbog toga što sa egzistencijalnim i iskustvenim senzibilitetom kombinuje pragmatične principe kontekstualne perspektive. Transakciona analiza (TA) je teorija ličnosti i sistematska pshoterapija čiji je cilj lični razvoj i promjena. U oblastima praktične primjene, TA nam nudi sistem psihoterapije koji može da se koristi u liječenju svih tipova psiholoških poremećaja. Ovaj sistem može biti korišten u individualnoj, grupnoj, porodičnoj terapiji i terapiji parova. U zdravstvu se TA koristi i kao teorija ličnosti (koja objašnjava potencijalne uzroke pojedinih somatskih bolesti i analizu ego-stanja koja dominiraju kod pojedinih tipova somatskih bolesnika) ali i u terapijske svrhe u procesu adaptacije na bolest i edukaciji emocionalne pismenosti. TA se može koristiti u svakoj oblasti gdje postoji potreba za razumijevanjem pojedinaca, njihovih odnosa i komunikacije.

Tamara Ivanović, dipl. psiholog, REBT & ACT psihoterapeut pod supervizijom

Upotreba tehnika psihofizičke relaksacije naročito se praktikuje kod tretiranja stanja sa hroničnim bolom i u okviru programa za rješavanje problema sa spavanjem. Cilj ovih vježbi jeste da pacijent nauči da se relaksira i da naučene metode kasnije primjenjuje samostalno u svom domu svakodnevno ili kada se za to ukaže potreba. Ova vrsta tretmana može se sprovoditi grupno (u grupama do osam pacijenata) ili individualno (rad sa jednim pacijentom). Strukturisani program relaksacije se sastoji iz nekoliko elemenata kao što su: učenje novih strategija prevladavanja stresa, vježbe tjelesne svjesnosti, ovladavanje vještinama disanja, progresivna mišićna relaksacija te vođena fantazija uz primjenu auditivnih metoda za proizvođenje stanja lagane i dublje relaksacije. Prateći svjetske trendove, na osnovu superviziranog psihoterapijskog rada sa pacijenatima koji se nalaze na rehabilitaciji na Odjeljenju Zavoda u Slatini, Tamara Ivanović, dipl. psiholog, dospjela je na listu preporučenih KBT terapeuta u Bosni i Hercegovini (BHUKBT), kao i na listu svjetske asocijacije kognitivnobihejvioralnih nauka (ACBS). Dipl. psiholog Tanja Družić takođe u svom radu primjenjuje savjetodavne terapijske intervencije iz oblasti racionalno-emotivno-bihejvioralne terapije. U duhu sve veće potražnje za raznolikošću psihoterapijskih pristupa u radu sa pacijentima, dipl. psiholog-master Dragana Đurašinović pohađa supervizijski nivo edukacije za primjenu transakciono-analitičke terapije, čime je upotpunjen holistički pristup u radu sa našim pacijentima. Imajući u vidu pozitivne terapijske rezultate, kao i sve veću potrebu za uključivanjem psihologa u okviru timskog pristupa u rehabilitaciji na Odjeljenju u Slatini, stručni tim Službe za psihosocijalnu podršku u Zavodu “Dr Miroslav Zotović” namjerava da nastavi sa usavršavanjem u ovim oblastima kako bi se unaprijedio tretman pacijenata u okviru postoperativnih i postraumatskih stanja, kao i oboljenja sa hroničnim bolom te generalno osvijestio trend ka unapređenju mentalnog zdravlja kod naših pacijenata.

vuči li vam poznato? Dan mi je prekratak i nikako da stignem obaviti najvažnije poslove. Ne mogu naći vrijeme za sebe! Ne znam šta ću prije!Vrijeme je količinski ograničeno ( 24 h/ 1 dan) i nenadoknadivo. Svi imamo na raspolaganju isti broj sati dnevno, ali rezultati rada i zadovoljstvo životom mogu biti potpuno različiti. Zašto je to tako? Na početku, najvažnije je shvatiti da vrijeme prolazi i da ne možemo upravljajti vremenom, nego sobom u vremenu koje prolazi. Kako upravljati sobom u vremenu koje prolazi? Prošlost ne možemo izmijeniti, budućnost je neizvjesna, a sadašnjost je dar i vrijeme koje smo dobili na poklon. Šta možemo uraditi danas? Koji su to koraci i aktivnosti koje ćemo preduzeti upravo danas ‘’ovdje i sada’’ ?

‘’Proljećno spremanje’’

Upravljanje sobom i sopstvenim vremenom

Vida Lazarević, dipl. psiholog

Kako iskoristiti vrijeme? Tri koraka u upravljnju sobom u vremenu koje prolazi su: 1. Postavljanje životnih prioriteta i definisanje ciljeva 2. Planiranje vremena i identifikovanje ‘’kradljivaca vremena’’. Gdje i na šta rasipamo naše vrijeme? 3. Ispunjavanje plana - kontrola i praćenje da li smo na dobrom putu. Postavljanje prioriteta u životu i definisanje ciljeva Ukoliko želite postići balans života i rada važno je postaviti prioritete. Vjerovatno ste čuli ili pročitali priču o profesoru filozofije koji je došao na svoj čas i ispred sebe na stolu poredao: kutije sa kamenjem, šljunkom, pijeskom i praznu teglu. Teglu je prvo napunio kamenjem veličine oko 5 centimetara u prečniku. Nakon toga pitao je studente da li je tegla puna. Svi su se složili da jeste. Tada je profesor uzeo kutiju sa šljunkom, koju je sipao u teglu, a zatim je teglu lagano protresao. Šljunak je naravno popunio prazna mjesta između kamenja. Profesor je ponovo zapitao studente da li je tegla puna. Složili su se da jeste. Profesor je onda uzeo kutiju sa sitnim pijeskom i sipao u

Z D R A V S T V O

‘’Najbolje vrijeme da zasadite drvo bilo je prije dvadeset godina. Najbolje drugo vrijeme je sada’’

kineska poslovica

teglu. Naravno, pijesak je popunio ostale prazne prostore u tegli. Tada je zapitao još jednom da li je tegla puna. Studenti su odgovorili jednoglasno ‘’da’’.’’E sad,’’ reče profesor, ‘’želim da vi prepoznate da ova tegla predstavlja vaš život. Kamenje su bitne stvari u njemu – vaša porodica, vaš partner, vaše zdravlje,vaša djeca – stvari koje ako sve drugo bude izgubljeno, a samo one ostanu, vaš život će i dalje biti ispunjen. Šljunak predstavlja druge stvari koje su važne – kao, na primer, tvoj posao, tvoja kuća, tvoj auto. Pijesak je sve ostalo: male stvari, druženja, putovanja, provod itd.’’ ‘’Ako staviš prvo pijesak u teglu,’’ nastavlja on, ‘’neće biti mjesta za šljunak ili kamenje. Isto važi i za tvoj život. Ako utrošiš svo svoje vrijeme i energiju na male stvari, nikad nećeš imati prostora za stvari koje su najvažnije. Obrati pažnju na stvari koje su presudne za tvoju sreću. Igraj se sa svojom djecom, posveti vrijeme porodici.Uvijek će biti vremena za čišćenje kuće i sl.’’ ‘’Pobrini se za kamenje prvo stvari koje su zaista važne. Postavite svoje prioritete. Sve ostalo je samo pijesak.’’ Određivanje prioriteta je preduslov za adekvatno korišćenje vremena. Ljudi često daju prednost onome što je hitno, a ne onome što je važno. Ukoliko se to dogodi i vama, zapitajte se: ‘’Da li me to vodi mom cilju?’’ Ono što treba da imate na umu je da je hitno rijetko važno. Identifikujte rasipnike vremena gdje gubite vrijeme? Tri ključna pitanja? 1. Za koje rasipnike vremena sam ja lično odgovoran? 2. Koji su generisani od strane spoljašnjih događaja ili drugih ljudi? 3. Iz grupe faktora koji su generisani od strane drugih ljudi/spoljašnih događaja zapitajte se: Koje mogu da kontrolišem? Da upravljam efektnije? Ili jednostavno eliminišem? Neorganizovanost, neprestano odlaganje, nedostatak rokova, previše planova, strah od neuspjeha/uspjeha, perfekcionizam, mijenjanje prioriteta, nes-

posobnost da se kaže NE su sve faktori koje sami generišete i koje možete da kontrolišete. S druge strane, posjetioci, drugi ljudi... opterećenost ljudima koji nameću svoje teme i probleme. Telefonski pozivi - email, pošta, čekanje da neko završi nešto, sastanci koji troše vrijeme i sl. su eksterni faktori, generisani od strane drugih ljudi, ali svakako neke od njih možete da kontrolišete ili jednostavno eliminišete. Razmislite koliko sopstvenog, korisnog vremena trošite na nabrojane aktivnosti koje se ne uklapaju u vaše ciljeve i prioritete? Ispunjavanje plana - kontrola i praćenje da li ste na dobrom putu Dobar psiholog, kao i dobar pisac, psihijatar, duhovnik ne žure, ne nameću gotova rješenja i recepte jer znaju da svako dolazi do spoznaje i samospoznaje tempom i na način koji njemu najviše odgovara. Svaki dan dovršiti većinu planiranih poslova i zadataka te planirajte dio dana ‘’za sebe’’. Ne prihvaćajte radije manje važne poslove umjesto značajnih (težih). Važno je postaviti kratkoročne i dugoročne ciljeve. Ne dozvolite da zbog nepogodnosti i kratkoročnih ciljeva izgubite svoje dugoročne ciljeve. Nešto što nije važno primite kao drugi životni kvalitet i nasmiješite se, kasnije ćete se toga sjećati s nostalgijom. Da li ste svoje odluke i ciljeve zapisali? Vjerujem da većina nije, ali važno je staviti na papir odluke koje ste donijeli i koje vas vode do vaših ciljeva. Kada nešto zapišete tada imate osjećaj kontrole da idete u željenom pravcu do cilja. Sada je pravo vrijeme da počnete sa ‘’proljećnim spremanjem’’. Vi ste odgovorni za sebe i svoj život. Svoj život u svoje ruke! 59

druženje za pomoć u duševnoj nevolji „Sonata“, u Trebinju, je u proteklom periodu ostvarilo mnogo planiranih aktivnosti. Možemo se pohvaliti svakodnevnim druženjem, radom, međusobnim pomaganjem i razumijevanjem. U protekla dva mjeseca pristupio nam je veliki broj i volontera i članova, koji su prepoznali našu misiju i kvalitetan rad te odlučili da svojim znanjima i vještinama pomognu da budemo još bolji i uspješniji.

Pored redovnih radionica, kreativnih, dekupaž, slikanja na staklu, možemo se pohvaliti da smo otpočeli i sa još jednom - radionicom šivenja. Edukator radionice je naša članica, koja obučava sve članove i korisnike udruženja, koji imaju volju i želju da nauče ovu vještinu. Zamišljena je tako da nakon završenog kursa korisnici i članovi mogu sami, bez nadzora edukatora, vršiti prepravke i šiti nove odjevne predmete. To će, koliko-toliko, popraviti njihov budžet i učiniti da se osjećaju vrijedno i korisno, a ujedno ta radionica spada u grupu radnookupacione terapije. Organizovali smo i nekoliko edukativnih radionica za članove, ali i za sugrađane, koje je vodilo stručno osoblje, a sve u cilju upoznavanja ljudi sa potrebama, sposobnostima, kao i postignućima koje mogu da ostvare osobe koje se najčešće nalaze na margini društva - mentalno oboljele osobe. U februaru, tačnije 19. februara, „Sonata“ je proslavila 15 godina rada i postojanja. Povodom toga, dječja igraonica „Ciciban“, iz našega grada, je za sve korisnike, članove i volontere „Sonate“, pripremila prigodan program. Mali cicibanovci su svojom predstavom izmamili najveći i najiskreniji osmijeh na lice svih prisutnih i uspjeli, svojom dječjom iskrenošću, probuditi dijete u svakome od nas. To nam je dalo i volju i motivaciju da se potrudimo da opsta-

Z D R A V S T V O

Jubilej -15 godina rada i postojanja

Udruženje „Sonata“ sinonim za humanizam Pripremila: Anđela Drašković, dipl. psiholog

nemo narednih 15 godina i da budemo tu za naše sugrađane. Svih 15 godina rada udruženje se trudilo da izađe u susret svim osobama koje su pokucale na naša vrata, da pomogne i pruži ruku podrške, čemu mogu posvjedočiti mnoge zahvalnice koje je udruženje dobilo za svoj nesebičan i kvalitetan rad. Svakodnevno se trudimo da svakoga dočekamo sa otvorenim srcem, pružimo i damo od sebe sve što možemo, jer smo svjedoci da se svaki dan povećava broj osoba kojima je potrebna psihosocijalna pomoć ili, jednostavno, neko sa kim mogu da pričaju, provedu vrijeme i shvate da nisu sami. Kako svakodnevno radimo, u lokalnoj zajednici smo prepoznati i po nesebičnosti, profesionalnosti i volonterizmu, sve prisutniji smo i u društvenoj zajednici, pa su i lokalni mediji više puta

izrazili želju, došli u posjetu i napravili priloge o našim volonterima, čalnovima, našem radu i udruženju. Sada, nakon toliko godina rada, s ponosom možemo reći da je Udruženje „Sonata“ sinonim za nesebični humanizam. Dana 8. marta, organizovana je akcija dobrovoljnog davanja krvi u Trebinju, a povodom toga, Udruženje „Sonata“ je organizovalo prodajnu izlozbu za svoje sugrađane, ali i za goste koji su se odazvali akciji dobrovoljnog davanja krvi. Na izložbi smo ponudili unikatne predmete ručne izrade, koje su napravili korisnici, članovi i volonteri, a koji se prodaju po simboličnim cijenama. Izložba je prošla veoma zapaženo, gdje smo veliki broj ljudi upoznali sa našom misijom i ostvarili zapaženu prodaju. Na taj način stvorili smo sebi mogućnost

da nabavimo repro- materijal, koji će nam poslužiti za izradu novih predmeta i njihovu prodaju, jer su nam prodajne izložbe najosnovniji način prikupljanja sredstava za rad našeg udruženja. Od neki dan, udruženje je bogatije i za namještaj koji nam je bio neophodan u lakšem realizovanju radionica. „Sberbank“, filijala Trebinje, se više puta uvjerila u naš kvalitetan rad te je odlučila da nam pomogne na taj način i učini dobro svim ljudima koji ovdje redovno dolaze. Donacija nam je dobrodošla, jer se na mjesečnom nivou značajno povećava broj volontera, članova i korisnika. 61

Z D R A V S T V O

Udruženje Djeca, Roditelji i Porodilje (DRIP)

Sloboda rađanju

rudnoća, najlepši dar prirode i jedini magični i neponovljivi period u životu žene. Bol koju majka proživljava tokom porađanja nije ništa drugo do pripremanje nje same za najzahtevniju ulogu koja joj predstoji - ulogu majke. Upravo iz tog razloga je neophodno da sam dolazak bebe bude isprepleten sa najdivnijom, božanstvenom emocijom, da to neponovljivo iskustvo zauvek ostane urezano u srcu svake majke. To je trenutak kada je po prvi put ugledala, kada je po prvi put zagrlila i upoznala biće koje je punih devet meseci raslo u njoj i bilo jedno telo i jedna duša. Porađanjem, žena ne samo da rađa to svoje malo čedo, rađa se i nova ONA. Posle punih devet meseci odvajaju se i postaju dva tela, ali uvek i zauvek jedna duša. Jedinstveno i čudesno iskustvo porođaja za svaku ženu može da bude još intenzivnije i potpuno ispunjavajuće ako se porađa prirodno, odnosno na način koji je samo i isključivo njen izbor. Poražavajući su podaci da se veliki broj žena ovde kod nas, pa i u regionu, nakon prvog poroda ne usuđuje na rađanje drugog deteta. Tragovi straha, poniženja, nesigurnosti prilikom prvog porođaja ostaju duboko urezani u srcu jedne majke i oni nikada ne iščezavaju. To za posledicu ima katastrofalni učinak ne samo na tu osobu i njenu porodicu, već i na celo društvo što se reflektuje apsolutnim smanjnjem prirodnog priraštaja. Naša dužnost je da takvo stanje što je moguće više promenimo, a tu obavezu na sebe je preuzeo i DRIP. DRIP – Djeca, Roditelji i Porodilje, predstavlja udruženje građana koje se bavi reproduktivnim pravima i reproduktivnim zdravljem žena u Banjaluci, Republici Srpskoj, Bosni i Hercegovini. Reproduktivna prava žena ovde kod nas su ugrožena, građani o njima nisu dovoljno informisani te je ta prava teško ostvariti. Zbog toga je cilj DRIP-a da potakne javnu raspravu o ovoj temi i utiče na unapređenje reproduktivnih prava i zdravlja žena. Pored toga, Udruženje je osnovano s ciljem uticanja na kreiranje društva 62

Pripremila: Jelena Broćilović

odgovornog prema svim svojim članovima, a posebno prema porodiljama, deci, roditeljima, budućim roditeljima i porodicama – informisanjem, edukovanjem, aktivnim zagovaranjem i učestvovanjem u procesima promene, kao i poticanjem svih društvenih grupa na preispitivanje postojećeg stanja i učestvovanje u njima. Naziv grupe DRIP predstavlja simbol kontrole institucija nad ženama kad je reč o ostvarivanju njihovih reproduktivnih prava, ovo udruženje želi da promeni takvo stanje. Drip je medicinski postupak koji se koristi za indukciju, to jest ubrzanje poroda koji spadaju u grupu rizičnih, ali se na Kliničkom centru u Banjaluci rutinski koristi čak i kod trudnoća koje su sasvim uredne. U skladu sa svim planiranim aktivnostima, DRIP se početkom marta pridružio i akciji “Sloboda rađanju” – regionalnoj inicijativi koju je pokrenula grupa aktivistkinja i organizacija iz zemalja zapadnog Balkana. Cilj inicijative bio je skrenuti pažnju javnosti na tretman žena i njihova prava na porođaju, kao i ukazati na neophodnost dobre komunikacije između osoblja i porodilja tokom porođaja. Dugoročni cilj ove inicijative je pretvaranje porodilišta u prijatelje majki, po preporukama Međunarodnog porođajnog pokreta “Majka i dete”. U okviru osam dana akcije, od 1. do 8. marta, organizacije iz Slovenije

(Društvo Porodna Hiša), Hrvatske (Udruga RODA – Roditelji u akciji), Bosne i Hercegovine (iz Republike Srpske: DRIP – Djeca, roditelji i porodilje i portal Iskustvo porođaja u Banjaluci, iz Federacije BiH Magna – Udruženje za podršku i edukaciju žena, Centar za majku i dijete Feniks i portal Prirodan porod), Srbije (Centar za mame, Udruženje babica Srbije, Dule Srbije i inicijative Tvoj porođaj i Udruženje Mati), Crne Gore (Udruženje Roditelji) i Makedonije (Centar za integralnu jogu Darma i Udruženje Nova iskra), organizovale su različite događaje koji se bave ovom tematikom, ali i brojne druge aktivnosti fokusirane na prava žena za vreme porođaja. U Banjaluci je u organizaciji DRIPa ispraćena ova inicijativa brojnim dešavanjima. Počelo se 1. marta predavanjem “Režimi materinstva – osnovni pojmovi” Ane Vilenice u Muzičkom paviljonu “Staklenac”, gde je pričano o nevidljivom radu koje (kapitalističko) društvo ne prepoznaje, a to je materinski rad. Projekcija filma “Sloboda porodu” održana je 5. marta u Domu omladine. Nakon projekcije učesnici su ispisavali čestitke na kojima su pisali kako žele da se porađaju i kako bi naša porodilišta mogla izgledati sa malo ili nimalo finansijskog ulaganja. DRIP je imao učešće i na konferenciji “Žene sa invaliditetom u globalnom ženskom

Z D R A V S T V O

pokretu u BiH”, održanom 6. marta u Hotelu “Bosna”. DRIP je predstavljen i na Ženskoj političkoj akademiji u organizaciji Helsinškog parlamenta građana Banjaluka održanoj u Laktašima 7. marta. Aktivnosti su završene Osmomatrovskim maršom “Sloboda rađanju” organizovanim na ulicama Banjaluke. Marš je organizovalo Udruženje “Oštra nula”, a pored DRIP-a učestvovao je Helsinški parlament građana Banjaluke i Centar za mlade “Kvart” iz Prijedora. Transparenti su prikazivali rezultate istraživanja “Sloboda rađanju – Istraživanje o iskustvima žena prilikom porođaja u Republici Srpskoj”. Kroz aktivnosti DRIP-a, a u okviru akcije “Sloboda rađanju”, sprovedena je i neformalna anketa - istraživanje o iskustvima žena prilikom porođaja u Republici Srpskoj u periodu 18 - 28.2.2015. godine. Korištena metoda ispitivanja je bila google on-line anketa, koju su prethodno usaglasile organizacije koje su uzele učešća u akciji. Anketu je popunilo 539 žena iz Republike Srpske, od kojih njih 21 (4%) nije rodila u Republici Srpskoj. Ostale su birale između 13 državnih i jednog privatnog porodilišta. Najveći broj ispitanica (njih 77%) se porodilo na Klinici za ginekologiju i akušerstvo Univerzitetske bolnice Kliničkog centra Banjaluka. U Opštoj bolnici Doboj se porodilo 6%, a u Opštoj bolnici Prijedor 3% ispitanica. Neke od zabrinjavajućih brojki koje su dobijene u istraživanju govore da se zaista veliki broj žena nije osećalo sigurno, da su sve vreme nepomično ležale, da je medicinsko osoblje intervenisalo fizičkim pritiskom da bi izguralo bebu napolje (u 34% slučaja medicinsko osoblje je koristilo laktove, 23% beba je izgurano rukama svom snagom, a u 19% slučajeva su dve osobe polegnule svom snagom na stomak da bi izgurale bebu), da su bile žedne, gladne, a da je samo 4% žena bila ponuđena voda. Tokom ove ankete je ogroman broj žena, čak 83%, zamerio što ih medicinsko osoblje nije pre svakog medicinskog postupka upoznalo s razlogom intervenisanja sa istim, kao i njegovim tokom. U odlučivanju o načinu porođaja nije učestvovalo 79% žena, a njih 78% nije učestvovalo u odlukama o zahvatima koji su nad njima vršeni, 74% ih se izjasnilo da njihovo mišljenje tokom porođaja nije poštovano. Samo 7% žena je imalo osećaj da može da utiče na događaje u porođajnoj sali, a njih 59%

je odgovorilo da ukoliko bi mogle birati ne bi ponovo rodile u istom porodilištu. Ovo su samo neki od rezultata sprovedene ankete. Osnivanjem DRIP-a, a posebno aktivnosti koje su sproveli u sklopu regionalne inicijative “Sloboda rađanju”, pokrenule su interesovanje nadležnih institucija i medija o pitanjima reproduktivnog zdravlja i reproduktivnih prava žena, što je svakako značajan napredak, jer je to problematika koja je na ovim prostorima bila zapostavljena. Pohvalno je što su nadležne institucije već nakon prvih aktivnosti ovog udruženja reagovale izuzetno pozitivno. Tako je Služba za odnose sa javnošću Kliničkog centra Banjaluka uputila pismo Udruženju DRIP da se više ne naplaćuje prisustvo oca na porođaju, koje je donedavno iznosilo 500,00 KM, stoga su samo pojedinci to zadovoljstvo mogli sebi priuštiti. Dalje, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS je takođe izuzetno pozitivno odreagovalo te takođe uputilo saopštenje za medije u kojem navodi da se odnos prema pacijentima u porodilištima mora promeniti. Time su zvanične institucije pokazale dobru volju za saradnju. Iz Udruženja DRIP se nadaju da će u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite i rukovodstvima porodilišta u Republici Srpskoj popraviti uslove u porodilištima, budući da tretman žena nije na zadovoljavajućem nivou i da ima prostora za napredak. Ne govore o skupoj opremi, već samo o pristupu porodiljama i osnovnim potrebama. Osnovna poruka članica Udruženja DRIP je da žene nisu objekti, već da treba aktivno da učestvuju u svom porodu. Njihov cilj je da upoznaju i edukuju žene - buduće majke, ali i medicinsko osoblje, kako bi se se svi, zajedničkim snagama, maksimalno angažovali da porod prođe što ugodnije. Reklo bi se “Ima li čega prirodnijeg od porođaja?” i pitate se kako to za porođaj vezujemo termin “pri-

rodan”. U današnje vreme većina ne živi u skladu sa prirodom i prirodnim zakonima. Ne slušamo više svoje instinkte, povinujemo se kojekakvim nametnutim pravilima i propisima i slepo ih pratimo. I sve ovo se dešava već od samog rođenja. Svetski poznati ginekolog dr Mišel Oden (Michael Odent) je utvrdio tokom svoje bogate prakse da je u porođaju najvažnije poštovati potrebe porodilje, a to su pre svega potrebe da ne bude posmatrana i da se oseća sigurno. On takođe smatra da je neophodno stvoriti određene uslove u kojima će žena biti potpuno opuštena i samim tim u mogućnosti da sluša svoje telo, da se oslobodi straha (koji je najveći “neprijatelj” u svim životnim situacijama pa i u porođaju) i da se tokom porođaja pre svega osloni sama na sebe, na svoj unutrašnji glas, svoje snage, svoje instinkte. Osim toga, doktor Oden je zaslužan za uvođenje porođaja u vodi, za uvođenje kućne atmosfere u porodilišta i podoja u prvom satu po rođenju. Godinama je doktor Oden radio na tome da sazna šta doprinosi tome da se žene što više opuste, da uživaju u svom porođaju i da ga pamte kao jedinstveno i neponovljivo iskustvo. Došao je do zaključka da je neophodno da okruženje u kom se žena porađa bude prijateljsko, da prostorija bude topla i zamračena, da žena tokom trudova može slobodno da se kreće, a što manje da leži, da se porađa u čučećem položaju i da se nakon porođaja majka i beba ne razdvajaju. Ovo su tako male promene koje je ne zahtevaju velika finansijska ulaganja, već samo malo više sluha i dobre volje svih nas. U godinama kada naša zemlja beleži značajan pad nataliteta i kada mlade žene odlažu materinstvo često i do poznih tridesetih godina, svaki vid podsticaja na rađanje je izuzetno dragocen. Naša osnovna dužnost je da maksimalno utičemo na svaki vid poboljšanja unapređenja uslova rađanja, kako bi ovom našom zemljom u budućnosti sve više hodalo novih, malih bića.

F A R M A C I J A

kskarbazepin - Exmal® prema ATC klasifikaciji pripada grupi lijekova sa djelovanjem na nervni sistem; Antiepileptici; Derivati karboksamida sa pratećim ATC kodom N03AF02. Okskarbazepin je indikovan za liječenje parcijalnih napada s ili bez sekundarno generaliziranih toničko-kloničkih napada u monoterapiji ili u kombinovanoj terapiji kod odraslih i djece starije od 6 godina. Farmakološka aktivnost okskarbazepina se primarno odvija preko aktivnog metabolita, 10-monohidroksi derivat (MHD). Mehanizam djelovanja okskarbazepina i MHD-a se uglavnom temelji na blokadi voltažnih natrijevih kanala, što rezultira stabilizacijom hiperekscitiranih neuronskih membrana, inhibicijom ponavljanih izbijanja neurona i smanjenjem sinaptičkog širenja impulsa. U odnosu na karbamazepin koji se u BiH najčešće koristi u terapiji epilepsije, okskarbazepin (Exmal®) posjeduje nekoliko važnih prednosti. Pored iste efikasnosti u terapiji epilepsija, te prednosti u primjeni u odnosu na karbamazepin, mogućnost brzog prelaska sa karbamazepina na okskarbazepin („overnight switch“) i brzog stavljanja epileptičnih napada pod kontrolu predstavlja veliki benefit i prednost ovog lijeka za sve pacijente koji su na terapiji ovim lijekom. Okskarbazepin se primarno metabolizira procesom redukcije čime se zaobilazi oksidacijski put kojem podliježe karbamazepin, što predstavlja značajnu razliku obzirom da je oksidativni metabolit karbamazepina (epoksid) odgovoran za neke od neželjenih efekata karbamazepina. Učestalost neželjenih efekata kao što su naročito alergijske neželjene reakcije, ozbiljni hematološki, bubrežni i jetreni neželjeni efekti su značajno niži kod okskarbazepina. Također, postoji značajno niži rizik kardiotoksičnosti ili neurotoksičnosti kod okskarbazepina, kod kojeg nisu zabilježeni niti slučajevi agranulocitoze ili aplastične anemije. Pored toga, u odnosu na karbamazepin, bolji metabolički profil okskarbazepina reducira frekvenciju metaboličkih abnormalnosti tireoidnih i spolnih hormona, patoloških nalaza lipida. Nakon oralne primjene, okskarbazepin se potpuno apsorbuje za razliku od karbamazepina. Hrana ne utiče na apsorpciju. Za optimizaciju terapije okskarbazepinom nije potrebno praćenje koncentracija lijeka u plazmi, za razliku od karbamazepina gdje se to preporučuje (npr. kod uvođenja terapije, nakon promjene doziranja, dodavanja drugog lijeka, nakon promjena u funkcijama jetre, srca ili 64

EXMAL® – značaj primjene u terapiji epileptičnih napada GI trakta, nakon pojave napada, u slučaju suspektne dozno-ovisne toksičnosti lijeka ili suspektne nesaradnje pacijenata). Zbog navedenih pretraga liječenje karbamazepinom u odnosu na okskarbazepin uveliko poskupljuje cjelokupni tretman pacijenata s epilepsijom. Uzimajući u obzir dokazanu terapijsku djelotvornost okskarbazepina (Exmal®) u liječenju pacijenata s epilepsijom te činjenicu da se okskarbazepin smatra optimalnim izborom u liječenju pacijenata s refrakternom epilepsijom, kao i kliničke dokaze koji potvrđuju odličan sigurnosni profil okskarbazepina, visok stepen podnošljivosti od strane pacijenta, nizak potencijal interakcija sa drugim antiepilepticima kao i drugim grupama lijekova, može se zaključiti da je od posebne važnosti za sve pacijente kojima je neophodan ovaj vid terapije, da je ovaj lijek sada dostupan na A listi FZO RS.

Literatura:

Shorvon S. Handbook of Epilepsy Treatment. . Blackwell Publishing 2005. Ann Warner,et al. Standards of laboratory practice: antiepileptic drug monitoring. Clinical Chemistry May 1998 Vol. 44 No. 5, 1085-1095. Kalis MM, Huff NA., Oxcarbazepine, an antiepileptic agent. Clin Ther. 2001 May;23(5):680-700; discussion 645. Horga de la Parte JF, Horga A., Oxcarbazepine in the treatment of epilepsy. A review and update, Rev Neurol. 2006 Jan 16-31;42(2):95-113. Schmidt D, Elger CE, What is the evidence that oxcarbazepine and carbamazepine are distinctly different antiepileptic drugs? Epilepsy Behav. 2004 Oct;5(5):627-35. Homberg V , Kowalik A, Schulze-Bonhage A. Ad-hoc Umstellung von Carbamazepin zu Oxcarbazepin. Effizienz und Verträglichkeit. Eine retropsektive Analyse. Nervenarzt2001;72:918–23. Beyenburg, et al. New drugs for the treatment of epilepsy: a practical approach. Postgrad Med J2004;80:581-587 doi:10.1136/ pgmj.2004.019976. Arroyo S., Oxcarbazepine. Neurologia. 2001 Oct;16(8):370-5. Stručni tim za medicinsku podršku “Bosnalijek” d.d.

42. Sekcija neurologa RS Redovno okupljanje neurologa Republike Srpske, 42. po redu desilo se na Jahorini od 13. do 15. marta 2015. godine, u prelijepom ambijentu hotela Lavina. Kompanija Bosnalijek d.d. je i ove godine, povtrđujući uspješnu dugogodišnju saradnju sa Udruženjem neurologa Republike Srpske, kao jedan od sponzora podržala Sekciju Udruženja neurologa RS-a. U vrijeme trajanja Sekcije koja je bila posvećena epilepsijama, na A listu FZO RS je došao i antiepileptik Bosnalijeka Exmal®/okskarbazepin/. Pored terapije epilepsije pacijenti Exmal® mogu dobiti na A recept i u svim ostalim terapijskim indikacijama u kojima se primjenjuje, kao što su neuropatska bol i kao stabilizator bipolarnog poremećaja.

F A R M A C I J A

azlozi za propisivanje nisu se promijenili, ali stručni stavovi o postkoitalnoj kontracepciji supstancijalno jesu Neposredno potaknut nedavnom objavom Izjave o hitnoj kontracepciji Međunarodnog udruženja ginekoloških endokrinologa (ISEG), uočio sam potrebu za pisanjem kratkog članaka o hitnoj (postkoitalnoj) kontracepciji s ciljem jasnog i nedvosmislenog artikulisanja svih do danas dostupnih, naučno utemeljenih stručnih stavova o ključnim aspektima hitne kontracepcije. Neplanirane trudnoće su važan i trajan problem širom svijeta. Usprkos širokoj dostupnosti efikasnih kontraceptivnih metoda, gotovo polovina svih trudnoća je neplanirana, od kojih približno pola završi pobačajem (1). Hitna kontracepcija (HK) je metoda sprečavanja neplanirane trudnoće koja se primjenjuje nakon nezaštićenog odnosa ili zatajenja kontraceptivne metode (2). HK značajno smanjuje rizik od trudnoće (3,4,5). Metode hitne kontracepcije: druga prilika za izbjegavanje posljedica neplanirane trudnoće U savremenoj praksi koristi se nekoliko metoda hitne kontracepcije. Primjena kombinovanih hormonskih preparata (tzv. Yuzpe metoda) u dozi od 200 mcg etinil estradiola i 1000 mg levonorgestrela, podijeljenih u dvije doze, napuštena je u evropskoj praksi. Hitna kontracepcija levonorgestrelom (LNGHK) je od Yuzpe metode značajno efikasnija (RR 0,54; 95% CI 0,36-0,80) (5). U zemljama EU LNG-HK je dostupan od 1999, a u Bosni i Hercegovini je interventno uvožen više godina, da bi pod fabričkim imenom Vikela bio i registrovan u Bosni i Hercegovini 2012. LNG-HK treba primijeniti što prije nakon odnosa (ali unutar 72h), u jednoj (1,5 mg) ili dvije doze (0,75mg) u razmaku 12 24 h. Metaanaliza triju randomiziranih kliničkih ispitivanja nije pokazala statistički značajne razlike u sprečavanju trudnoće u odnosu na način doziranja LNG (RR 0,84, 95% CI 0,53-1.339 (5). Ulipristal acetat (UPA-HK) je selektivni modulator progesteronskih receptora, ciljano razvijen za primjenu u HK. Pod fabričkim imenom ellaOne u EU je u primjeni od 2009. godine, a u Bosni i Hercegovini je odobren za upotrebu 2011. godine. Bakreni intrauterini uložak se takođe koristi u HK te pruža trajnu i visokodjelotvornu kontracepcijsku zaštitu. UPA-HK je djelotvorniji od LNG-HK u svakom posmatranom periodu: unu66

Epidemija neplaniranih trudnoća

Šta je potrebno znati o postkoitalnoj kontracepciji?

Prim. mr sc. dr Vladimir Perendija, Klinika za ginekologiju i akušerstvo, UB KC Banjaluka

tar 24, 72, i 120 sati od nezaštićenog (11). Evidentno je kako nema dokaza koji bi potvrdili kako učinak na endopolnog odnosa (27). metrijum doprinosi djelotvornosti LNG Mehanizam djelovanja hitnih i UPA u hitnoj kontracepciji. kontraceptiva: utrka s ovulacijom Dokazano je da kombinovani oralni Brojni senzacionalistički napisi, ali i hitni kontraceptivi, primijenjeni u indiozbiljne etičke nedoumice koje se vežu kaciji hitne kontracepcije (Yuzpe metouz temu hitne kontracepcije, često proi- da) mogu spriječiti ili odgoditi ovulaciju zlaze iz predrasuda vezanih uz mehani- (12,13,14), čime se objašnjava njihozam djelovanja hitnih kontraceptiva, tj. va efikasnost kada se primijene tokom njihovog djelovanja na sluznicu materi- prve polovine menstruacionog ciklusa. ce i posebno mogućeg abortivnog dje- Studije starijeg datuma ukazivale su na lovanja nakon što do začeća već dođe. moguće histološke i biohemijske proNa temelju brojnih dostupnih doka- mjene endometrijuma, sugerišući kako za, danas više nema nikakvih naučnih bi ova metoda mogla uticati na receptivdilema oko činjenice da tablete za hitnu nost endometrijuma i implantaciju oplokontracepciju nisu abortivi (3,4,5,6,7), đene jajne ćelije (13,14,15). Međutim, odnosno da tablete za hitnu kontracep- novije studije nisu potvrdile tezu kliničciju nisu djelotvorne ako je do trudnoće ki relevantnog učinka Yuzpe preparata na niovu endometrijuma (15,16,17,18). već došlo (3,4,5,6,7). Mehanizam djelovanja LNG-HK i U razmatranju učinaka HK na implantaciju polazi se od činjenice da je UPA-HK utvrđen je nizom biomedicinuspješna implantacija rezultat komplek- skih istraživanja tokom kojih su oralni sne molekularne interakcije hormon- hitni kontraceptivi primjenjivani u zdraski pripremljenog endometrijuma i zrele vih dobrovoljaca u različitim fazama blastociste. Brojni faktori su razmatrani menstruacionog ciklusa uz ultrazvučkao mogući biljezi implantacijskog po- no praćenje razvoja folikula. Utvrđetencijala endometrijuma. Primjena LNG no je kako i LNG-HK i UPA-HK djeluna dan LH -2 nije uticala na implanta- ju mehanizmom sprečavanja ovulacije, cione proteine niti na morfologiju en- kao i da je za djelotvornost metode od dometrijuma tokom sredine luteinske presudnog značenja vrijeme primjene faze ciklusa, tj. u doba očekvane im- u odnosu na proces ovulacije (19,20). plantacije (8,9). Postovulacijska primje- Vjerovatno najelegantnija od tih stuna LNG izazvala je minimalne promje- dija pratila je djelotvornost primjene ne u profilisanju genske ekspresije to- OHK kod zdravih dobrovoljaca u razlikom receptivnog razdoblja (10). Obim čitim fazama sazrijevanja jajnog folikula i priroda tih minimalnih promjena ne određujući vrijednosti hormona jajnika podržavaju tezu da LNG ima uticaj na i ultrazvučno prateći promjer folikula receptivnost endometrijuma. Efikasnost i vrijeme ovulacije. Pokazano je kako ulipristal-acetata na endometrijum za- obje metode (LNG-HK i UPA-HK) djeluvisan je od doze. U visokim dozama ju sprečavanjem ovulacije. Ukoliko je (100mg) ulipristal-acetat može inhibi- metoda primijenjena prije početka LH rati regulaciju progesteronskih recep- vala, UPA je odgodio ovulaciju na najtora, smanjiti debljinu endometrijuma i manje pet dana (razdoblje preživljaodgoditi njegovo histološko sazrijevanje, vanja spermatozoida) u 100% ciklusa dok je učinak niskih doza ekvivalentnih dok je LNG ovluaciju na najmanje pet onima koje se koriste za hitnu kontra- dana odgodio u 25% ciklusa. Ukoliko cepciju (30mg) usporediv s placebom je metoda primijenjena nakon početka

F A R M A C I J A

LH vala, tj. u periovulacionom razdoblju prije postizanja adekvatne koncentracije LH vala UPA je odgodio ovulaciju u 79% ciklusa, a LNG u samo 14% ciklusa (uporedivo s placebom). Ukoliko je metoda primijenjena nakon postizanja adekvatnih koncentracija LH, nijedna od njih nije bila djelotvorna u sprečavanju ovluacije (21). Rizik trudnoće najveći je dva dana prije i na sam dan ovulacije. Bakreni unutarmaterični uložak u hitnoj kontracepciji primarno djeluje mehanizmom sprečavanja oplodnje. Iznimno visoka djelotvornost metode, potvrđena i recentnom revizijom ranijh studija, sugeriše moguće postfertilizaciono dejstvo(3,22,23,24). Efikasnost pojedinih hitnih kontraceptiva se značajno razlikuje Za razliku od mnogih drugih preventivnih metoda kojima se u randomizovanim kliničkim studijama djelotvornost uspoređuje s placebom, djelotvornost hitne kontracepcije nije moguće uspoređivati s placebom iz etičkih razloga. Djelotvornost metoda hitne kontracepcije mjeri se upoređivanjem vjerovatnoće trudnoće, uz terapiju s vjerovatnoćom trudnoće bez terapije, temeljem prikupljenih podataka o danu menstruacionog ciklusa za svaku ženu u isptivanoj kohorti i poznatog rizika trudnoće za svaki pojedini dan ciklusa (25). Način proračuna vjerovatnoće trudnoće bez terapije razlikuje se među autorima, a ukupna procjena rizika trudnoće smanjuje se s vremenom, što otežava usporednu interpretaciju različitih studija. Djelotvornost LNG utvrdila je WHO nizom randomizovanih ispitivanja u kojima je LNG uspoređivan s drugim metodama (5) koje su pokazale da je LNG spriječio do 89% trudnoća (26). U novijoj randomizovanoj studiji koja je uspoređivala djelotvornost UPA s LNG, UPA je spriječio 67%, a LNG 52% (27). Kombinovanjem tih rezultata s rezultatima ranije objavljene studije (28) pokazano je da UPA ima dvostruko veću vjerovatnost sprečavanja trudnoće u usporedbi s LNG kod primjene unutar 72h, odnosno 120h nakon nezaštićenog snošaja. Ukoliko je hitna kontracepcija primijenjena unutar prva 24h nakon snošaja, žene koje su primile UPA imale su gotovo trostruko manji rizik trudnoće u poređenju s grupom koja je primila LNG (27). U apsolutnim brojevima izrečeno, na približno 600 žena koje prime UPAHK ili LNG-HK, unutar prva 24 sata od nezaštićenog snošaja, biće pet trudnoća na UPA-HK, odnosno 15 trudnoća na

LNG-HK. Broj trudnoća opaženih uz terapiju raste s vremenom pa je u grupi od približno 1.600 žena koje su primile pojedinu hitnu kontracepciju, opaženo 22 trudnoće na UPA-HK, odnosno 35 trudnoća na LNG-HK. Iz navedenog proizlazi preporuka svih regulatora i stručnih udruženja kako hitnu kontracepciu treba primijeniti što prije nakon nezaštićenog polnog odnosa. Bezbjednost primjene i nuspojave: hitni kontraceptivi sigurni su za primjenu LNG se u kontracepciji primjenjuje unazad više decenija u različitim dozama i oblicima (tablete, implantati, unutarmaterični ulošci) te su dostupni značajni tačni i netačni podaci o sigurnosti primjene. U većini zemalja EU LNG-HK je odlukom nacionalnih agencija za lijekove dostupan u bezreceptnom režimu izdavanja, a njegova primjena se pokazala kao sigurna. UPA je novija molekula za koju je dostupno manje podataka o sigurnosti primjene i koja je u svim evropskim zemljama u receptnom režimu izdavanja. S druge strane, UPA je ciljano razvijen za hitnu kontracepciju pa su svi dostupni podaci o sigurnosti direktno relevantni za indikaciju. Praćenje sigurnosti primjene lijeka na 1,3 miliona ciklusa/žena koje su koristile UPA-EC do kraja 2013. godine nije pokazalo razlog za zabrinutost vezano uz sigurnost primjene lijeka niti je ukazalo na moguće rizike vezano uz tok i ishode trudnoća izloženih lijeku (29). Nedavno, na osnovu opsežne analize dostupnih podataka o djelotvornosti lijeka i sigurnosti primjene, Evropska agencija za lijekove je preporučila promjenu režima izdavanja iz receptnog u bezreceptni (30). Profil nuspojava koje se javljaju uz primjenu levonorgestrela i ulipristala vrlo je sličan, a učestalost javljanja nuspojava tokom kliničkih ispitivanja nije pokazala statistički značajne razlike (27,28). U najvećem uporednom kliničkom ispitivanju LNG-EC i UPA-EC učestalost javljanja nuspojava bila je identična, a najčešće uočene nuspojave bile su glavobolja i (15-20%), zatim mučnina i dismenoreja tokom sljedeće menstruacije (10-15%), zatim umor, vrtoglavica i bol u trbuhu (5%) te bol u leđima u manje od 5% žena (27). Od ozbiljnih nuspojava, jedna je žena u grupi UPA-HK imala vrtoglavicu koja je spontano nestala unutar 24h nakon primjene, a jedna žena koja je primila LNG-HK imala je molarnu trudnoću. U sklopu svih studija o hitnoj kon-

tracepciji uočeno je kako vrijeme javljanja menstruacije nakon primjene oralnih hitnih kontraceptiva može značajno varirati u odnosu na uobičajenu dužinu ciklusa. U najvećem uporednom istraživanju (27) krvarenje se u žena koje su primile UPA-HK javilo u prosjeku 2,1 dan (SD 8,2), a u žena koje su primile LNG-HK 1,2 (SD 7,9) prije očekivane menstruacije. Ukupno, u 76% žena koje su primile UPA-HK i 71% žena koje su primile LNG-HK sljedeće krvarenje se javilo unutar sedam dana od dana očekivane menstruacije. Mogućnost nenamjernog izlaganja trudnoće lijeku u indikaciji hitne kontracepcije nije zanemariva, a podatke o teratogenosti nije jednostavno prikupiti imajući na umu da će se velika većina žena koje zanesu usprkos primjeni HK odlučiti za pobačaj, kao i činjenicu da se nekomplikovane trudnoće nakon primjene HK najčešće ne prijavljuju. UPA je novija molekula te su dostupni podaci, iako svi relevantni, ograničeniji od podataka koji se odnose na LNG-HK. Do danas je prijavljeno 376 trudnoća nakon primjene UPA-HK, od kojih su 282 prijavljene u programu nadzora sigurnosti primjene lijeka, a 94 tokom kliničkih istraživanja. Ishod trudnoće poznat je za 232 slučaja. Nisu uočeni rizici za tok i ishode trudnoća. Opažena učestalost vanmaterične trudnoće usporediva je s incidencijom u opštoj populaciji, a spontani pobačaji su se u grupi žena koje su zanijele nakon izlaganja UPA-HR javili rjeđe nego u općoj populaciji (29). Mogući nepovoljni uticaj hitne kontracepcije na polno ponašanje i kontracepcione navike korisnica dugo je zabrinjavao javnost i struku. Rezultati čak 15 različitih populacionih studija otklanjaju strah da će dostupnost hitne kontracepcije povećati učestalost rizičnih polnih ponašanja (30), dok je samo jedna ponovna analiza jedne od studija pokazala da je dostupnost hitne kontracepcije povećala učestalost polnih odnosa te smanjila sklonost primjeni drugih metoda kontracepcije. Hitna kontracepcija u našim uslovima Korišćenje savremene i efikasne kontracepcije kao i hitne kontracepcije u našim uslovima je na nezavidnom nivou. Prema našim istraživanjima samo 9 -14 % žena koristi savremenu i efikasnu kontracepciju, čaki ovaj mali procenat žena kontracepciju koristi neredovno ili redovno, ali samo u nekom ograničenom periodu. Stav že67

F A R M A C I J A

na na ovim prostorima prema kontracepciji i uopšte prema reproduktivnom zdravlju karakteriše neinformisanost, neodgovornost, nezainteresovanost te nedostatak podrške koju bi trebalo da im daju porodica, škola i zdravstveni sistem (31,32). Zaključak Hitna kontracepcija efikasno sprečava trudnoću ukoliko se primijeni nakon nezaštićenog odnosa. Hitna kontracepcija djeluje mehanizmom odgađanja ovulacije, a ne sprečava implantaciju niti ima abortivno djelotvanje. Sigurna je za primjenu. Kliničke studije pokazuju kako je UPA-EC značajno djelotvorniji od LNG-EC u odgađanju ovulacije u periovulatornoj fazi ciklusa kad je rizik od trudnoće najveći. Obje metode imaju veće šanse za uspješno sprečavanje ovulacije ukoliko se primijene u kraćem roku od nezaštićenog odnosa jer se odgađanjem primjene povećava vjerojatnost da će korisnice ući u fazu ciklusa u kojoj metode više neće biti efikasne. Hitnu kontracepciju iz navedenog razloga treba primijeniti u najkraćem mogućem roku nakon nezaštićenog polnog odnosa. Neophodno je preduzeti sve aktivnosti na pravilnoj edukaciji mladih ljudi o značaju planiranja porodice i upotrebe efikasnih kontraceptiva. Time će se svakako smanjiti broj neželjenih trudnoća koje po pravilu završavaju abortusom. Literatura 1. Finer LB, Henshaw SK. Disparities in rateefikasnih kontraceptivas of unintended pregnancy in the United ... Perspect Sex Reprod Health 2006;38:90–96. 3 2. Consensus statement of emergency contraception. Consortium for emergency contraception. Contraception. 1995; 52:211-3. 4 3. Trussel, J, Bimla Schwarz, MD. Emergency contraception. In: Hatcher, RA., Trussel, J., Nelson, AL., Cates, W., Kowal, D., Policar, M. Contaceptive Technology 2011: 113-149. 5 4. FIGO. International Consortium for emergency contraception 2012. Emergency contraceptive pills. Medical services and delivery guidelines. http://www.cecinfo.org/publications/PDFs/ resources/Medical_and_Service_Delivery_Guidelines_Eng_2012.pdf 5. Cheng, L, Che, Y, Gulmezoglu, AM. Cochrane Summaries 2012. Methods of emergency contraception. Preuzeto 27.12.2012. http://summaries.cochrane.org/CD001324/ methods-of-emergency-contraception 6. International Federation of Gynecology & Obstetrics (FIGO). Statement on Mechanism of Action (October 2008). How do levonorgestrel-only emergency contraceptive pills (LNG ECPs) prevent pregnancy Preuzeto

26.12.2012. http://www.cecinfo.org/PDF/ICEC_ MOA_10_14.pdf 7. WHO. Fact sheet on the safety of levonorgestrel-alone emergency contraceptive pills (LNG ECPs). Preuzeto 26.12.2012.http://whqlibdoc.who.int/hq/2010/WHO_RHR_HRP_10.06_ eng.pdf 8. Giudice LC. Potential biochemical markers of uterine receptivity. Hum Reprod 1999;14(Suppl2):3-6. 9. Palomino WA, Kohen P, Devoto L. A single midcycle dose of levonorgestrel similar to emergency contraceptive does not alter the expression of the l-selectin ligand or molecular markers of endometrial receptivity. Fertil Steril 2010;94:1589-94. 10. Meng CX, Marions L, Bystrom B, Gemzell Danielsson K. Effects of oral and vaginal administration of levonorgestrel emergency contraception on markers of endometrial receptivity. Fertil Steril 2010; 25:874-83. 11. Straton, P., Hartog, B., Hajizadeh, N. et al. Endometrial effects of a single early luteal dose of the selective progesterone receptor modulator CDB-2914. Hum Reprod 200;15:1002-9. 12. Ling, WJ., Robichaud, A, Zayid, I. et al. Mode of action of di-norgestrel and ethinyl estradiol combination in postcoital contraception. Fertil Steril 1979;32:297-302. 13. Croxatto, HB., Fuentalba, B., Brache, V. et al. Effects of the Yuzpe regimen given during the follicular phaseon ovarian function. Contraception 2002;65:121-8. 14. Kubba, AA., White, JO., Guillebaud, J. et al. The biochemistry of of human endometrium after two regimens of postcoital contraception: a di-norgestrel/ethinylestradiol combination or danazol. Fertil Steril 1986;45:512-6. 15. Yuzpe, AA., Thurlow, HJ., Ramzy, I. et al. Postcoital contraception – a pilot study. J Reprod Med 1974;13:53-8. 16. Cleland, K., Zhu, H., Goldstuck, N., Cheng, L. et al. The efficacy of intrauterine devices for emergency contraception: a systematic review of 35 years of experience. Hum Reprod 2012; doi:10.1093/humrep/des140 http://humrep. oxfordjournals.org/content/early/2012/05/02/ humrep.des140.abstract 17. Taskin, O., Brown, RW., Young, DC. et al. High doses of oral contraceptives do not alter endometrial a1 and anb3 integrins in the late implantation window. Fertil Steril 1994;61:850-5. 18. Raymond, EG., Lovely, LP., Chen-Mok, M. et al. Effect of the Yuzpe regimen of emergency contraception on markers of endometrial receptivity. Hum Reprod 200;15:2351-5. 19. Croxato HB, Brache V, Pavez M et al. Pituitary ovarian function following the standard levonorgestrel emergency contraceptive dose or a single 0.75mg dose given on the days preceeding ovulation. Contraception 70(6):44250. 2004. 20. Brache V, Cochon L, Jesam C et al. Immediate pre-ovulatory administration of 30 mg ulipristal acetate significantly delays follicular rupture. Hum Reprod 2010. 258(9):2256-2263. 21. Brache V, Cochon L, Deniaud M, Croxato HB. Ulipristal acetate prevents ovulation more

effectively than levonorgestrel: analysis of pooled data from three randomized trials fo emergency contraception regimens. Contraception 2013;88:611-18. 22. Trussell, J., Ellertson, E. Efficacy of emergency contraception. Fertility Control Reviews 1995;4:8-11. 23. Cheng, L., Gulmezgolu, AM., Piaggio GGP. et al. Interventions for emergency contraception.Cochrane Db Syst Rev 2008; Issue 2. Art No CD001324. DOI:10.1002/14651858. CD001324.pub3. 24. Cleland, K., Zhu, H., Goldstuck, N., Cheng, L. et al. The efficacy of intrauterine devices for emergency contraception: a systematic review of 35 years of experience. Hum Reprod 2012; doi:10.1093/humrep/des140 http://humrep. oxfordjournals.org/content/early/2012/05/02/ humrep.des140.abstract 25. Trussel J, Ellertson C, Von Hertzen H et al. Estimating the effectiveness of emergency contraceptive pills. Contraception 2003;67:259-65. 26. Van Hertzen H, Piaggio G, Ding J et al. Low dose mifepistrone and two regimens of levonorgestrel for emergency contraception. Lancet 2002;360:1803-10. 27. Glasier, AF., Cameron, ST., Fine, PM. et al. Ulipristal acetate versus levonorgestrel for emergency contraception: non inferiority trials and meta analysis. Lancet 2010;375:555-62. 28. Crenin, MD., Schlaff, W., Archer, DF. et al. Progesterone receptor modulator for emergency contraception: a randomized controlled trial. Obstet Gynecol 2006;108:1089-97. 29. Levy Dp, Jager M, Kapp N, Abithol JL. Ulpristal acetate for emergency contraception: postmarketing experience after use by more than 1 million women. Contraception 2014;89.431-3. 30. EMA recommends availability of ellaOne emergency contraceptive without prescription http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/ document_library/Press_release/2014/11/ WC500177649.pdf 31. Perendija V, Babić V. N, Sibinčić S, Lukić D. Namjerni prekid trudnoće. U: Zbornik radova ECPD Međunaodna škola reproduktivnog zdravlja. Beograd. 2012; s 31-56 32. Perendija V, Vilendečić R, Jovanić J, Kapur Hebibović A, Tubić Banović M. Adolescenti i kontracepcija. Knjiga sažetaka, II Kongres ginekologa i perinatologa u Bosni i Hercegovini; Sarajevo, 01-03.10.2009 s. 117 – 8

F A R M A C I J A

Prva međunarodna regulatorna konferencija u organizaciji Agencije za lijekove i medicinska sredstva BiH

Pet godina ALMBiH, perspektive

gencija za lijekove i medicinska sredstva BiH, pod pokroviteljstvom Ministarstva civilnih poslova BiH, organizovala je u periodu od 19-21. marta 2015. godine, na Jahorini u hotelu ‘’Termag’’, Prvu međunarodnu regulatornu konferenciju pod nazivom „Pet godina ALMBiH, perspektive“. Konferencija je svečano otvorena obraćanjem ministra civilnih poslova BiH gospodina Sredoja Novića, pomoćnika ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske gospođe Vande Marković-Peković, predstavnika Udruženja stranih proizvođača, Udruženja inovativnih proizvođača te direktorice Agencije za lijekove i medicinska sredstva BiH gospođe Nataše Grubiše. Predstavnici Ministarstva zdravstva Federacije BiH bili su opravdano odsutni. Posebna čast i zadovoljstvo bila nam je ugostiti predstavnike regula-

tornih tijela iz oblasti lijekova i medicinskih sredstava iz regiona, predstavnike Svjetske zdravstvene orgaizacije, Evropskog direktorata za kvalitet lijekova (EDQM-a), uvažene eminentne stručnjake iz zemlje i okruženja iz oblasti regulative lijekova, kontrole kvaliteta lijekova, zdravstvenih tehnologija i primjene informacionih tehnologija.

Konferenciji je prisustvovalo oko 160 učesnika, predstavnika proizvođača lijekova, veleprometnika lijekova i medicinskih sredstava, regulatornih tijela nadležnih za oblast lijekova i medicinskih sredstava, predstavnika ministarstava zdravlja i fondova zdravstvenog osiguranja. Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH predstavila je svoj dosa-

F A R M A C I J A

ISPOR Bosna i Hercegovina čini farmakoekonomiku dostupnijom

Učenje na daljinu Mr. ph. Nataša Grubiša

dašnji rad i rezultate tokom petogodišnjeg perioda postojanja koji je iza nas, ali i perspektive i izazove koji nas čekaju u budućnosti i sa kojima ćemo se hrabro nositi kako bismo ponosno išli u korak sa savremenim trendovima i zahtjevima na polju regulative lijekova i medicinskih sredstava. Tokom konferencije obrađeno je i predstavljeno nekoliko tematskih cjelina: • Prezentacije regulatornih tijela iz oblasti regulative i kontrole kvaliteta lijekova • Specifične oblasti u fokusu regionalnih regulatornih tijela u oblasti lijekova • Regulativa lijekova i mogućnost primjene zdravstvenih tehnologija u zdravstvenom sistemu • Primjena informacionih tehnologija u regulativi lijekova • Specifične oblasti u fokusu ALMBiH. Pored navedenog, održana je radionica „NeeS BiH“, za nosioce dozvola za stavljanje lijeka u promet i tom prilikom su predstavljene opšte informacije, ali i praktični primjeri te najčešće dileme i pitanja iz ove oblasti. Održan je i okrugli sto sa Svjetskom zdravstvenom organizacijom na temu dosadašnjeg rada Agencije, postignutih rezultata te neophodnosti izmjena važećeg Zakona o lijekovima i medicinskim sredstvima BiH, u cilju efikasnog praćenja i dalje implementacije EU direktiva iz oblasti lijekova i medicinskih sredstava. U prelijepom ambijentu snježne kraljice Jahorine imali smo priliku razmijeniti naučna i stručna iskustva i znanja iz oblasti regulative lijekova i medicinskih sredstava, te na taj način učiniti još jedan korak naprijed u smjeru unapređenja ove oblasti u BiH.

druženje za farmakoekonomiku i istraživanje ishoda u BiH - ISPOR BH kao krovna bosanskohercegovačka asocijacija koja okuplja stručnjake iz oblasti procjene i finansiranja lijekova te procjena zdravstvenih tehnologija, u okviru svojih aktivnosti kao primarni cilj ima edukaciju iz ove oblasti, obzirom da se kao i većina zemalja u razvoju, susrećemo sa deficitom stručnih kadrova koji bi mogli implementirati farmakoekonomske principe u praksi. Dostupna literatura je uglavnom na engleskom jeziku te zainteresovane strane često imaju problem sa takvim izvorima informacija. Pored toga, zdravstvenim stručnjacima i ostalim obrazovnim profilima koji su uključeni u proces nedostaje edukacija iz ove oblasti, prije svega u formalnom dijelu dodiplomskog i postdiplomskog obrazovanja. Pohađanje kurseva često iziskuje visoka finansijska sredstva, ali i niz drugih troškova poput puta i smještaja. ISPOR BH je pored ISPOR Knjige termina koja je prevedena na jezike naroda BiH, učinio i korak dalje te prvi u regionu osigurao prijevod prvog seta on-line modula za učenje na daljinu koje je razvila organizacija ISPOR. Trenutno je dostupno pet ISPOR modula za učenje na daljinu i to: Uvod u istraživanje ishoda Uvod u farmakoekonomiku Analiza koštanja bolesti/procjene troškova (COI/CE) Analiza troškovne efektivnosti (CEA) i Analiza troškovne ???(CUA) Kvalitet života povezan sa (HRQOL)

PRIČAJMO FARAMAKOEKONOMSKI ISPOR knjigu termina možete naručiti putem e maila: info@farmakoekonomika.ba

– Osnove Svaki od modula za polaznike iz Bosne i Hercegovine je besplatan, a omogućava detaljan pregled odabranih tematskih cjelina sa nizom praktičnih primjera, kako bi se stekao što bolji uvid u problematiku koju obrađuje. Modulima se može pristupiti putem internet stranice www.farmakoekonomika.ba. Nakon prijave i popunjavanja ulaznog obrasca za odabrani modul, polaznici imaju mogućnost preuzeti teorijski dio, odslušati online predavanje, nakon čega dobivaju potvrdu (certifikat) o odslušanom modulu kojeg izdaje ISPOR. Na internet stranici ISPOR BH moguće je preuzeti detaljnu instrukciju za pohađanje modula.

F A R M A C I J A

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

amforovac je zimzelena drvenasta biljka koja dostiže visinu i do 30m. Listovi su sjajni sa voštanom prevlakom. Kada se usitnjavaju oslobađa se miris kamfora i koriste se kao sirovina za ekstrakciju etarskog ulja. Zavisno od hemijskog sastava ulja postoji šest hemotipova kamforovca: camphor, linalool, 1,8-cineol, nerolidol, safrol i borneol. Etarsko ulje kamforovca, poreklom sa Madagaskara, se naziva ravensara/ravintsara što je unelo pometnju pa proizvođači često greškom navode vrstu Ravensara aromatica kao biljku iz koje je ekstahovano ulje ravensara. Prirodno stanište kamforovca je azijski kontinent, a pre oko 200 godina je prenet na Madagaskar pri čemu je došlo do promene metabolizma biljke i sastava etarskog ulja.Umesto kamfora najvećim delom je zastupljen 1,8-cineol i terpineol tako da je izuzetno blago i ne izaziva iritacije. Ulje ravensare ispoljava snažno antivirusno dejstvo pa se može primenjivati kod najčešćih virusnih oboljenja kao što su: • Grip • Herpes • Infekcije humanim papiloma virusom HPV • Virusne infekcije disajnih puteva • Virusne infekcije digestivnog trakta

1,8-cineol

Za tretman herpesa obično se koristi smesa 10ml ulja kantariona,tamanua ili maslinovog ulja sa 20 kapi ravensare. Dobijeno ulje se nanosi u tankom sloju na područja zahvaćena herpesom i izaziva poboljšanje simptoma već nakon 24h. Može se kombinovati sa antivirusnim mastima. Smesa sa tamanua uljem je posebno efikasna kod bradavica izazvanih HPV-om. Kod gripa i virusnih infekcija disajnih puteva se ulje ravensare koristi za inhalaciju jer deluje antivirusno, a ne iritira sluznicu i ne pojačava kašalj. U 600ml vode zagrejane do ključanja se ukapa 1 kap ulja ravensare i zatim inhalira 1 minut, pa se postupak ponovi. Ulje se može koristiti i u difuzerima u prostorijama za spavanje. Kod infekcija disajnih puteva preporučuje se i lokalno utrljavanje smese od 30 kapi ravensare i 20ml baznog ulja. 74

Kamforovac

(Cinnamomum camphora, Lauraceae)

Primena ravensare je značajna za tretman infekcija humanim papiloma virusom s obzirom na njihovu učestalost. Smatra se da je oko 60% žena u toku života inficirano nekim od poznatih tipova HPV-a, dok je u muškoj populaciji prevalenca niža i sama prisutnost virusa teže dokaziva. Neki tipovi HPVa mogu izazvati nastanak bradavica u anogenitalnoj regiji.

Primena ulja ravensare se zasniva na antivirusnom efektu i stimulaciji imunog sistema. Za tretman bradavica (kondiloma) se koristi gel ili mast sa

Mr ph. Anica Crkvenčić

uljem ravensare koji se dobro podnosi i ne iritira sluznicu. Ukoliko je došlo do određenih promena na grliću materice uzrokovanih HPV-om preporučuje se primena vagitorija sa uljem ravensare u prvom ciklusu 2x dnevno pa nakon deset dana 1x dnevno. Obično se u ovim preparatima uz ravensaru kombinuju kantarion, ulje čajevca, ekstrakt zelenog čaja uz paralelnu primenu ehinacee, si-

birskog žen-šena, beta glukana ili nekog drugog imunostimulatora.

Profesionalni OmniBlender V modeli TM-800A

rži b j na

Noževi sa šest izuzetno oštrih sječiva izrađenih od nerđajućeg čelika Snažan, brz ali ekonomičan motor od 3 konjske snage - 3HP , potrošnje do 950W - najtiši u klasi. OmniBlender V, za desetak sekundi, sa lakoćom seče, melje, drobi led, pravi ukusne napitke od voća i povrća, tople supe, soseve, sladolede od smrznutog voća, piree, melje žitarice i semenke i pravi brašno, koktele, sprema najzdraviju bebi hranu, čorbe i dr. Efikasno kida čak i ćelijsku stukturu voća, povrća i zeleniša i tako u potunosti oslobađa sve hranljive sastojke - vitamine, minerale, enzime, amino kiseline itd. OmniBlender V je po mnogo čemu superioran u odnosu na mnogo skuplje blendere i sigurno je daleko najbolja kupovina na tržištu visoko profesionalnih blendera.

si a l uk

brzinom blendiranja do

38.000

450,00 KM sa PDV-om

obrtaja u minuti



sa posudama

1.5l

Hurom sokovnik HE-DBE04 (HU-500)



542,00 KM sa PDV-om

HUROM je zasigurno svjetski broj 1 u izradi sokovnika za hladno cijeđenje što su potvrdili milioni zadovoljnih korisnika širom svijeta.

Sve informacije na broj : +387 65 591 337; E-mail: jelena.brocilovic@yahoo.com

ZDRAVSTVO - SRBIJA

Београд, 2. март 2015. године

Обележен Дан Војномедицинске академије

оводом 171 годину постојања Војномедицинске академије, у Дому Војске одржана je свечаност и додела признања којој су присуствовали председник Републике Србије Томислав Николић, министар одбране Братислав Гашић, министар здравља Златибор Лончар и начелник Генералштаба Војске Србије генерал Љубиша Диковић, као и бројни пријатељи тог војномедицинског центра. Честитајући празник запосленима на ВМА, министар Гашић је истакао да је та кућа, која је створена марљивим радом, великим знањем али и одрицањем људи који су јој посветили живот, одувек била понос војног санитета па због тога и не треба да чуди што је стекла велики углед како у земљи, тако и у свету. - Рационалним приступом и добрим, домаћинским руковођењем, успели смо да очувамо све сегменте рада ВМА како здравствени, који је најважнији, тако и научноистраживачки и образовни. Бригом о здрављу наших припадника, али и грађана, радите још једну важну ствар испуњавате основни задатак ваше струке - нагласио је министар одбране додајући да резултати рада потврђују да су током протекле године запослени на ВМА великом посвећеношћу у збрињавању војних и цивилних осигураника, 76

показали како се ради у интересу грађана, војске и друштва. Гашић је посебно истакао и Медицински факултет ВМА, који је јединствен у земљи и региону, јер обједињује медицински и војни позив. - Ове године имамо привилегију коју има ретко који систем одбране у свету. Наиме, 2015. година остаће упамћена и по томе што ћемо промовисати прву класу санитетских потпоручника. Ове године они завршавају шестогодишње базичне студије медицине и почињу да службују у војном санитету нагласио је министар одбране истичући и међународну сарадњу ВМА, због тога што је то значајан сегмент спољне одбрамбене по-

литике, као и учешће припадника ВМА у оквиру санитетских тимова у мировним мисијама УН и ЕУ. Према његовим речима, задатак Министарства одбране је да и даље подржава ВМА у сваком сегменту у којем је то неопходно, а запослених на ВМА да и убудуће поштују Хипократову заклетву. Како је истакао заступник начелника Војномедицинске академије пуковник проф. др Зоран Шегрт ВМА је стварана и развијана заједно са српском државом и војском, прошла је с њом све ратове и страдања и постала и остала нераскидиви део наше националне историје. - Кључну заслугу за то имају наши професори - учитељи који

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Дан Медицинског факултета ВМА Заступник начелника ВМА пуковник проф. др Зоран Шегрт честитао је Дан МФ ВМА и рекао да није случајно што се он обележава када и Дан ВМА. Медицински факултет је нераздвојив део ВМА, настао на њој, физички је део ВМА, наставничка и научноистраживачка база факултета је на ВМА, а најбољи од кадета наставиће своје каријере управо у овој кући. Похвалио је што се већ трећу годину за редом, на дан ове образовне установе, организују предавања најбољих кадета и специјализаната који су представили радове објављене у стручним часописима у земљи и иностранству или на стручним скуповима током 2014. године. Пуковник Шегрт посебно се захвалио на раду досадашњем декану Медицинског факултета ВМА бригадном генералу у пензији академику проф. др Миодрагу Чолићу, који је уједно био први декан и један од оснивача, а свакако најзаслужнији за репутацију коју овај Факултет, иако млад по годинама, већ ужива у земљи и иностранству. Такође, захвалио се и за велику помоћ и подршку коју су тој образовној установи пружили генерал-потпуковник у пензији проф. др Миодраг Јефтић, бивши начелник ВМА и први ректор Универзитета одбране у Београду, као и бригадни генерал у пензији проф. др Маријан Новаковић, бивши начелник ВМА. су визионарски планирали кад су од једне војне болнице стварали и створили заокружену целину - под једним кровом, лечење, образовање и научноистраживачки рад. У медицини, у којој је често сваки минут драгоцен, а понекад и ненадокнадив, Војномедицинска академија је место на коме је могуће за десетак минута оформити конзилијум лекара и донети најбољу одлуку с циљем да се болесник излечи или његова патња умањи истакао је пуковник Шегрт. Говорећи о оствареним резултатима, Шегрт је истакао да је током претходне 2014. године, у Специјалистичкој поликлиници ВМА амбулантно прегледано више од 300.000 пацијената, хоспитализовано више од 34.000 оних којима су били неопходни сложенија дијагностика и лечење, урађено око 27.000 хируршких интервенција, а у Институту за трансфузиологију је током прошле године прикупљено више од 9.000 литара крви, која је, након обраде по највишим стандардима, употребљена за лечење како пацијената ВМА, тако и пацијената у бројним здравственим установама широм државе. У наставку свечаности, традиционално су уручена и признања најбољем хирургу, најбољем аутору и рецензенту ‘’Војносанитетског прегледа’’, као и најбољој организационој јединици ВМА по избору колега.

Добитници медаља др Владан Ђорђевић за најбољег хирурга су директор Ортопедско-трауматолошке клинике Клиничког центра Ниш проф. др Милорад Б. Митковић и проф. др Горан Кроња, дугогодишњи члан колектива ВМА. Најбољи аутор ‘’Војносанитетског прегледа’’ за 2014. годину је доц. др Татјана Чутовић са Клинике за стоматологију ВМА, а награду за рецензента године добио је проф. др Љубомир Тодоровић. Клиници за гастроентерологију и хепатологију ВМА припа-

лo је признање за најбољу организациону јединицу ВМА за 2014. годину. Поводом празника, пуковник Шегрт је доделио плакету Војномедицинске академије Војсци Србије, коју је примио начелник Генералштаба Војске Србије генерал Љубиша Диковић. Свечаности је претходио традиционални пријем за бивше начелнике ВМА, а представници Управе ВМА положили су венац на спомен-плочу испред улаза у зграду Војномедицинске академије. 77

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Nova rešenja, nove dileme

Melanom

urs pod nazivom „Melanom: nova rešenja, nove dileme“ u organizaciji Intersekcijskog odbora za melanom Srpskog lekarskog društva i Akademije medicinskih nauka Srpskog lekarskog društva i Klinike za plastičnu hirurgiju i opekotine VMA održan je na Vojnomedicinskoj akademiji. Zastupnik načelnika VMA pukovnik prof. dr Zoran Šegrt pozdravio je okupljene na kursu koji se treći put po redu održava na VMA i istakao da je ovakav interdisciplinarni pristup oboljenju odličan primer kako se u medicini postižu najbolji rezultati. Rekao je da je Vojnomedicinska akademija, najviše zahvaljujući prof. dr Marijanu Novakoviću, koji je predsednik Intersekcijskog odbora za melanom Srpskog lekarskog društva i Akademije medicinskih nauka Srpskog lekarskog društva, organizaciono i stručno dala na važnosti lečenju melanoma. Pohvalio je napore Odbora da se usaglase stavovi po pitanju lečenja pacijenata sa melanomom, napiše nacionalni vodič dobre lekarske prakse, sačini nacionalni registar i objavi monografija na ovu te-

kreditovani međunarodni kurs prve kategorije pod nazivom „Savremeni pristup u hirurškom lečenju oboljenja srednjeg uva“ u organizaciji Klinike za otorinolaringologiju Vojnomedicinske akademije, a u saradnji sa Akademskim udruženjem ORL klinika severozapadne Švajcarske i Udruženjem otorinolaringologa ORL BAL International, održan je 30. marta 2015. godine na VMA. Zastupnik načelnika Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Zoran Šegrt u uvodnoj reči istakao je da je VMA često domaćin stručnim okupljanjima sa međunarodnim učešćem i da je to od neprocenjivog značaja za održavanje i unapređivanje kvaliteta lečenja. Rekao je da je razvoj savremene tehnologije, posebno tokom poslednje tri decenije, otvorio velike mogućnosti u hirurškom lečenju oboljenja srednjeg i unutrašnjeg uva. To je omogućilo uspostavljanje novih standarda u otohirurgiji tako sada vi78

mu, a veliki doprinos tim naporima je i održavanje današnjeg kursa koji okuplja oko 300 učesnika različitih specijalizacija. Permanentno usavršavanje i prihvatanje primene svih novina koje će doprineti boljoj dijagnostici i lečenju neophodni su svim lekarima koji su uključeni u proces zaštite zdravlja u ovoj oblasti, a na zadovoljstvo i korist pacijenata i lekara. Dodao je i da je prevencija jedan od najuspešnijih preduslova svakog lečenja i izrazio zadovoljstvo što se među okupljenima nalazi veliki broj epidemiologa, dermatologa, hirurga plastičara, patologa i medikalnih onkologa iz svih medicinskih centara u Srbiji, koji su podjednako važni u lečenju ove raširene i podmukle bolesti. Plenarnim predavanjima, u nastavku sastanka, obuhvaćene su teme od značaja za ovaj maligni tumor koji je na desetom mestu od svih tumora po učestalosti obolevanja. Izneti su postojeći dokazi za skrining i njegove epidemiološke karakteristike u cilju pravovremenog otkrivanja eventualnog potencijalnog rizika kod osoba u određenim starosnim dobima, kao i preporuke i

ograničenja prema sagledanim parametrima kliničkih studija i međunarodnih istraživanja o uspešnosti skrininga. Bilo je reči o dermoskopskim karakteristikama melanoma i dermoskopiji čija se uloga ogleda upravo u ranom otkrivanju zloćudnih promena i smanjenju broja hirurških ekscizija. Govorilo se o imunohistohemiji, odnosno prognostičko-dijagnostičkim markerima i dijagnostici melanocitnih lezija, a prisutni su imali priliku da čuju i više o standardima u biopsiji limfnog čvora stražara - minimalno invazivnoj dijagnostičkoj proceduri i postojećim dilemama po pitanju terapijskog efekta i uticaja na ukupno preživljavanje pacijenata. Predavanjima u drugom delu sastanka bile su obuhvaćene novine iz oblasti adjuvantnih metoda lečenja ovog maligniteta, uslovi za BRAF testiranje u metastatskom melanomu, kao i inovativne terapije i njihova dostupnost, a osim predavanja za polaznike kursa bile su organizovane i radionice u vidu serije prikaza slučajeva koji obrađuju određene kliničke probleme.

Edukacija specijalizanata i mladih specijalista

Otohirurgija

ronhološka radionica sa međunarodnim učešćem u organizaciji Pneumoftiziološke sekcije Srpskog lekarskog društva i Klinike za pulmologiju Vojnomedicinske akademije održana je 27. marta 2015. godine u VMA. Uvodnu reč održao je zastupnik načelnika VMA pukovnik prof. dr Zoran Šegrt i naglasio značaj koji pulmologija ima u dijagnostici i lečenju zbog činjenice da se respiratorna oboljenja ubrajaju u četiri vodeća zdravstvena problema u svetskoj populaciji, a da se pneumonije i hronična opstruktivna bolest pluća nalaze među prvih 10 bolesti po smrtnosti. Istakao je, takođe, da su veliki izazovi ispred lekara respiratorne medicine u vremenu koje dolazi jer bronhoskopija predstavlja centralni dijagnostički

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Bronhološka radionica

Novine u bronhoskopiji postupak u pulmologiji, što je ujedno i tema današnjeg skupa, a da poslednjih godina interventna pulmologija zauzima sve značajnije mesto u terapijskim postupcima kako kod karcinoma bronha, tako i u hroničnoj opstrukcijskoj bolesti pluća. Zbog toga je, u cilju pripreme lekara za ovaj odgovoran posao, neophodno kontinuirano slediti novine u medicini i primenjivati ih u okvirima realnih mogućnosti.

Nakon uvodnog predavanja načelnika Klinike za pulmologiju VMA pukovnika mr sc. med. Slobodana Aćimovića o interventnoj bronhoskopiji i praktičnim iskustvima pulmologa VMA, usledio je niz predavanja o novinama u ovoj grani medicine, ilustrovanih pokaznim postupcima, a učesnici su imali priliku da čuju i iskustva profesora dr Stefana Gasparinija (Stefano Gasparini) direktora Odseka za pulmologiju regionalne bolnice u Ankoni, Italija. še nije prioritet samo otklanjanje bolesti već i očuvanje funkcionalnosti struktura spoljašnjeg, srednjeg i unutrašnjeg uva. Time se značajno poboljšava kvalitet života pacijenta i dodaje nova dimenzija humanosti u proces lečenja što je od velikog značaja ne samo za njega, već i za njegovu porodicu. Zastupnik načelnika Klinike za ORL pukovnik asist. dr Milanko Milojević pozdravio je predavače iz Univerzitetske bolnice u Cirihu profesora Probsta i profesora Hubera, kao i profesora dr Mi-

haela Podvineca predsednika Udruženja ORL BAL International iz Bazela, koji je ujedno bio i moderator kursa. Pored njih, gostujući predavači na kursu bili su i profesorka dr Dragoslava Đerić iz Klinike za otorinolaringologiju i maksilofacijlanu hirurgiju Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, profesor dr Milan Stanković sa ORL klinike Medicinskog fakulteta Univerziteta u Nišu, kao i predsednik Programskog odbora kursa profesor dr Dragan Dankuc sa Klinike za otorinolaringologiju

Medicinskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. U toku ovog dvodnevnog kursa polaznici su imali priliku da se upoznaju sa indikacijama za ovu vrstu hirurgije, neophodnom radiološkom preoperativnom pripremom, opremom koja se koristi, hirurškim tehnikama, komplikacijama koje se mogu javiti i načinima njihovog lečenja, kao i novinama u ovoj vrsti hirurgije. Izvedena je i hirurgija uživo tokom koje su prikazane tri različite operacije kojima se na savremen način hirurški leče oboljenja srednjeg uva. Jedna prikazana je prvi put u Srbiji - operacija stapedotomije koja se izvodi sa specijalnom protezom. Kursu, koji je prvenstveno namenjen edukaciji specijalizanata i mladih specijalista koji žele da se bave otohirurgijom, ali je od koristi i iskusnim otohirurzima, prisustvovao je veliki broj otorinolaringologa iz Srbije, Slovenije, Hrvatske, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. 79

Vesti iz VMA

Z D R AV S T V O - S R B I J A

VMA, 18. februar 2015.

O transplantaciji Povodom održavanja TAIEX radionice na kojoj će eksperti razgovarati o uspostavljanju nacionalnog sistema u oblasti donacije i transplantacije organa, a koja će biti održana u organizaciji Uprave za biomedicinu, Vojnomedicinsku akademiju su posetili ekspert za pitanja transplantacije i nacionalni koordinator za transplantaciju u Republici Hrvatskoj dr Mirela Pušić i vršilac dužnosti direktora Uprave za biomedicinu dr Nenad Milojičić. Sastanak je vodio zastupnik načelnika Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Zoran Šegrt sa saradnicima iz transplantacionih timova VMA.

Tokom sastanka detaljno je razmotrena situacija vezano za razvoj transplantacionog programa, istaknuta uloga VMA kao donorske bolnice, Centra za transplantaciju solidnih organa VMA, njenih mobilnih ekipa za eksplantaciju organa, kao i za transplantaciju istih. Razgovarano je o evropskim direktivama za unapređenje transplantacionog programa koje se odnose kako na kvalitet, tako i na bezbednost celog procesa. Istaknut je značaj ažuriranja nacionalnih lista za transplantaciju kako bi se u svakom trenutku mogao odabrati najbolji primalac ćelija i tkiva. Rečeno je da je neophodno nastaviti sa kontinuiranom edukacijom medicinskog osoblja, raditi na ispunjenju uslova za pristupanje “Eurotransplantu” (Eurotransplant), kao i na informisanju javnosti o postupku zaveštanja organa.

O borbi protiv epidemije ebole

Američki predavači

U okviru bilateralne vojne saradnje sa Sjedinjenim Američkim Državama, a u saradnji sa Kancelarijom za saradnju sa SAD Ambasade SAD u Beogradu, specijalista javnog zdravlja i opšte medicine potpukovnik Džeri Majkl Klajn i infektolog major Elizabet En Rini na Vojnome80

dicinskoj akademiji održali su dvodnevni kurs na temu razmene znanja u borbi protiv ebole. Teme predavanja bile su vezane za iskustva u dijagnostikovanju bolesti, organizaciju izolacije i prostorija za lečenje slučajeva obolelih od ebole, analizu prethodnog kretanja obolelih lica, uspostavljanje komunikacije i koordinacije sa drugim relevantnim ustanovama, lokalnim, regionalnim i svetskim (Svetska zdravstvena organizacija), saradnju sa medijima, medijsku kampanju i sl. Na kursu su učestvovali, pored pripadnika Ministarstva odbrane, predstavnici Ministarstva zdravlja, Instituta za javno zdravlje ‘’Batut’’, Kliničkog centra Srbije, Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i drugih srodnih institucija.

Teme iz pedijatrije Kurs kontinuirane medicinske edukacije u organizaciji Sekcije za pedijatriju, perinatologiju i dečju hirurgiju Srpskog lekarskog društva i Dečjeg dispanzera Specijalističke poliklinike Vojnomedicinske akademije održan je 21. februara 2015. godine na VMA. Zastupnik načelnika Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Zoran Šegrt u ime kolektiva VMA pozdravio je prisutne i rekao da je za VMA čast što tradicionalno godišnje okuplja najbolje pedijatre u Srbiji. Pohvalio je rad Dečjeg dispanzera koji se svakodnevno brine za

oko 6.000 mališana, koliko ima zdravstvenih kartona dece vojnih osiguranika, kao i za sve druge male pacijente koji po raznim osnovama dolaze na VMA da se leče, a njihovi roditelji savetuju kako da najbolje i najzdravije podižu i vaspitavaju svoju decu. Zahvalio se na odličnoj saradnji Dečjoj univerzitetskoj klinici u Tiršovoj, Institutu za zdravstvenu zaštitu majke i deteta ‘’Dr Vukan Čupić’’ i svim drugim zdravstvenim institucijama sa kojima VMA sarađuje u cilju unapređenja kvaliteta lečenja. Teme današnje sekcije bile su personalizovana medicina u postgenomskoj eri, tretman kriptorhizma u Srbiji, promena pulzatilnog indeksa u arteriji cerebri medija fetusa nakon spoljašnje zvučne stimulacije, vitamin D u trudnoći i laktaciji, a diskutovalo se na sve aktuelne teme vezane za pedijatriju u Srbiji i svetu. Pedijatrijska sekcija, koja se od 2002. godine redovno održava na VMA i ove godine je okupila veliki broj pedijatara i zdravstvenih radnika iz cele Srbije.

Specijalizantima i subspecijalizantima na VMA

Svečano uručenje diploma

Povodom Dana Vojnomedicinske akademije i Dana Medicinskog fakulteta Vojnomedicinske akademije, održana je svečana dodela diploma licima koja su u periodu između dva jubileja uspešno završila specijalizaciju ili subspecijalizaciju na VMA. Ukupno je dodeljeno 56 diploma od čega je 50 specijalističkih i šest uže specijalističkih. Diplome je uručio načelnik Sektora za školovanje i naučnoistraživački rad potpukovnik dr Miroslav Broćić, a svečanosti su prisustvovali načelnici sektora, grupa klinika i instituta, načelnici klinika i instituta, nastavnici i mentori specijalista i užih specijalista, kao i članovi njihovih porodica i prijatelji.

Delegacija Tunisa Petočlana delegacija Ministarstva odbrane Republike Tunis, predvođena starijim pukovnikom Abdelkaderom Adounijem (Abdelkader Adouni), koja boravi u radnoj poseti Ministarstvu odbrane i Vojsci Srbije, posetila je Vojnomedicinsku akademiju. Delegaciju Tunisa primio je zastupnik načelnika Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Zoran Šegrt koji ih je upoznao sa osnovnim pokazateljima rada VMA, kao i smernicama budućeg razvoja.

S obzirom na izraženu nameru obe strane da što skorije bude zaključen bilateralni sporazum o saradnji u oblasti odbrane, čime bi bio stvoren pravni okvir za buduću saradnju u svim oblastima od zajedničkog interesa, od kojih je oblast vojnog zdravstva definisana kao jedna od prioritetnih, na sastanku je bilo razgovora o detaljima buduće saradnje. Tuniška strana je izrazila interesovanje za usavršavanje u vojnoj hirurgiji, programu transplantacije, kao i za učestvovanje na kursevima Trening centra sanitetske službe Sektora za školovanje i naučnoistraživački rad VMA.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Promocija knjige

Adaptacija na ekstremne uslove Autor: prof. dr Sonja Radaković Izdavač: Univerzitet odbrane i Medija centar „Odbrana“ u Beogradu

Domu Vojske Srbije predstavljeni su udžbenik Medicinskog fakulteta Vojnomedicinske akademije Adaptacija na ekstremne uslove, autorke prof. dr Sonje Radaković, profesorke na Medicinskom fakultetu VMA i na Vojnoj akademiji Univerziteta odbrane, načelnice Sektora za preventivnu medicinu; i dokumentarno-nastavni film Prevencija prirodnožarišnih infekcija u Vojsci Srbije, za koji je scenario napisao pukovnik prof. dr Radovan Čekanac, pomoćnik načelnika VMA. O knjizi „Adaptacija na ekstremne uslove“ prof. dr Sonje Radaković govorili su recenzenti prof. dr Vladimir Jakovljević sa Fakulteta medicinskih nauka Univerziteta u Kragujevcu, prof. dr Milica Ninković sa Medicinskog fakulteta VMA Univerziteta odbrane i dr Zoran Jevtić, profesor Fakulteta bezbednosti u Beogradu. Ističući da je udžbenik „Adaptacija na ekstremne uslove“ hvale vredno naučno delo koje, između ostalog, obrađuje i borbu protiv ambijentalnog stresa, nerazdvojnog pratioca vojne profesije i nekomfornih uslova u kojima se obavljaju vojni zadaci, dr Ninković je knjigu preporučila široj javnosti kao štivo koje, zanimljivim sadržajem i neuobičajenom prezentacijom, zaslužuje pažnju čitalaca. Adaptacija ljudskog organizma na ekstremne uslove spoljašnje sredine predstavlja oblast od velikog vojnomedicinskog značaja. Stoga se predmet „Adaptacija na ekstremne uslove“ izučava na Medicinskom fakultetu VMA Univerziteta odbrane, gde kadetima treće godine otvara mogućnost da nadograde svoja prethodno stečena znanja iz fiziologije i postave ih u kontekst funkcionalne sposobnosti vojnika. Ova knjiga je 2014. godine odobrena kao osnovni udžbenik za realizaciju nastave na Medicinskom fakultetu VMA Univerziteta odbrane. Ovo je prvi udžbenik na našem jeziku koji se bavi ovom tematikom. Naime, fenomen adaptacije je prvi fenomen koji

je uopšte istraživan u primenjenoj nauci, ali njemu u prethodnih nekoliko decenija nije pridavana tolika pažnja. Međutim, adaptacija na ekstremne uslove je i te kako bitna i prisutna svakodnevno, a da toga nismo ni svesni. Ona ima posebni značaj za obrazovanje lekara koji će raditi bar jedan deo karijere kao vojni lekari, jer će se sa problemima adaptacije sretati veoma često, u smislu adekvatne prevencije i terapije mogućih oštećenja zdravlja izazvanih ekstremnim ambijetalnim uslovima. Udžbenik je bogato ilustrovan, na 143 stranice ima 50 slika i nekoliko tabela, što ga čini zanimljivim i lakim za praćenje, čak i onima koji nisu lekari, ni studenti medicine, već su zainteresovani za mehanizme adaptacije na ekstremne uslove. Udžbenik u svojih sedam poglavlja obrađuje najpre pojam ambijentalnog stresa, a zatim adaptaciju na sve ekstremne situacije u uslovima spoljašnje sredine: toplotu, hladnoću, povišeni i sniženi barometarski pritisak, ubrzanje i bestežinsko stanje. Na taj način su pokrivene sve situacije u kojima se čovek može naći, na bilo kojem delu Zemljine kugle, pa čak i van nje. Drugim rečima, razmatra se adaptacija organizma čoveka koji se nađe u Sahari, na Antarktiku, na Himalajima, na najvećim morskim dubinama, u vazduhu pa čak i u

svemiru. Negde se aklimatizacijom može postići potpuno normalno funkcionisanje kao, na primer, u uslovima toplote ili velike nadmorske visine, a negde će čovek morati da se osloni na opremu i tehniku (ronjenje, letenje, putovanje u kosmos). Autorka se u udžbeniku oslanja, pre svega, na savremena naučna i sručna dostignuća, ali ne zaboravlja ni istorijat razvoja koncepta adaptacije na različite uslove spoljašnje sredine. Takođe, daje kratke osvrte na značajne događaje vezane za predmet proučavanja: rekord u dubini zaranjanja na dah, rekord u spuštanju na najveću dubinu podmornicom, rekord u padobranskom skoku... Autorka, pre svega, primere traži i nalazi u sopstvenom iskustvu, stečenom dugogodišnjim naučnoistraživačkim i stručnim radom u ovoj oblasti, zatim u iskustvima svojih kolega, kao i u iskustvima iz naše vojne istorije. Materija je izložena akademskim stilom, ali sa mnoštvom primera iz prakse, koji na veoma ilustrativan način potkrepljuju činjenice iznete u tekstu. Na taj način, materija će biti veoma pristupačna studentima za lako savladavanje gradiva, ali i široj naučnoj javnosti za sveobuhvatno sagledavanje fenomena, koji na ovakav način nije sažet ni u jednoj dostupnoj literaturi. 81

ompanija ’’Merck Sharp & Dohme’’ je za predstavnike Sedme sile organizovala radni doručak na temu: „Dijabetes, rastući problem u Srbiji“. Ovim povodom, novinari su imali priliku da na temu dijabetesa razgovaraju sa prof. dr Nebojšom Lalićem, predsednikom Republičke stručne komisije za prevenciju i kontrolu šećerne bolesti, i prim. dr Mirjanom Lapčević, specijalistom opšte medicine iz Doma zdravlja Voždovac. Događaju su prisustvovali i predstavnici Udruženja pacijenata obolelih od dijabetesa, koji su omogućili merenje nivoa šećera u krvi svim okupljenim gostima. Događaj je imao za cilj da upozna javnost o rastućem javnozdravstvenom problemu koji dijabetes predstavlja u Srbiji. Nedovoljna kontrola oboljenja kod pacijenata sa dijabetesom, koja povećava zdravstvene komplikacije koje bolest prouzrokuje, kao i veća upotreba inovativne terapije u kontroli bolesti, samo su neke od tema o kojima je bilo reči na radnom doručku. Dijabetes je jedan od vodećih zdravstvenih i razvojnih izazova XXI veka. Istraživanje Međunarodne dijabetes fondacije govori da u svetu trenutno ima 285 miliona obolelih od dijabetesa, a u sledećih dvadeset godina procenjuje se dalji porast obolelih na 438 miliona. Šećerna bolest je takođe značajan razlog preuranjene smrti stanovništva. Procenjuje se da je dijabetes peti vodeći uzrok smrti u svetu, da oboleli žive pet do deset godina kraće nego osobe bez šećerne bolesti. U Srbiji, dijabetes je peti vodeći uzrok umiranja i peti vodeći uzrok opterećenja bolestima. Institut za javno zdravlje RS procenjuje da oko 670.000 odraslog stanovništva Srbije ima dijabetes, pri čemu polovinu obolelih čini radno sposobno stanovništvo starosti od 40 do 59 godina. Ovom prilikom, prof. dr Nebojša Lalić, predsednik Republičke stručne komisije za prevenciju i kontrolu šećerne bolesti, izjavio je: „Dijabetes je ozbiljna i podmukla bolest od koje oboleva sve više ljudi i u svetu i kod nas. Samo intenzivnivnim pristupom, koristeći brojna sredstva koja treba da nam budu dostupna, možemo se izboriti sa ovom bolešću“. Tip 2 čini 90 odsto svih slučajeva dijabetesa, a prema podacima Registra za dijabetes u Srbiji, gotovo trećina novodijagnostikovanih, obolelih od ovog tipa dijabetesa, već ima jednu ili više kasnih komplikacija dijabetesa kao što su bolesti srca i krvnih sudova, bubrega, nervnog sistema, oštećenje vida i sl. Usled dijagnostike ovih zdravstvenih problema, komplikacije dijabetesa, veoma su

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Beograd, 25. februar 2015. godine

Dijabetes, rastući problem u Srbiji Pripremila: Milica Bajković, Public Affairs Consalting, PR menadžer

česti slučajevi hospitalizacije pacijenata u Srbiji a samim tim su i troškovi lečenja viši u odnosu na te troškove u EU. Prema iskustvima zapadnih zemalja EU, uvođenje besplatne edukacije, savremenog lečenja i učestale kontrole pacijenata smanjuje se stopa smrtnosti za do 25 odsto, broj moždanog udara za do 40 odsto, a troškovi lečenja pacijenata na godišnjem nivou smanjuju za 5 odsto. Potreba za stvaranjem međukoraka između standardne terapije i insulina dovela je do uvođenja nove klase lekova tipa DPP4 2006. godine. “Ova grupa oralnih lekova predstavlja zlatni standard u svetu od 2006. godine, jer se pokazalo da sprečava komplikacije bolesti i značajno smanjuje rizik pojave hipoglikemije kod pacijenata”, izjavila je tom prilikom prim. dr Lapčević. U Republici Srbiji prvi lek iz klase DPP4 inhibitora registrovan je 2007. godine, ali do današnjeg dana ovaj vid ne-

ophodne terapije nije dostupan pacijentima preko liste lekova Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje. Uprkos tome, ovi lekovi se nalaze u farmakoterapijskom protokolu za lečenje šećerne bolesti dostupnom na internet prezentaciji RFZO, uz procenu stručne komisije da oko 10.000 pacijenata sa dijabetesom Tipa 2 čeka na ovu vrstu terapije. Srbija je poslednja zemlja u regionu koja ne omogućava svojim pacijentima obolelim od dijabetesa Tipa 2 pristup DPP4 terapiji. Do sada su to učinile Hrvatska, Slovenija, Bugarska, Rumunija, Bosna i Hercegovina, Albanija i Crna Gora. Činjenica da su i države koje izdvajaju manje budžetskih sredstava za zdravstvo po glavi stanovnika od Srbije prepoznale značaj uvođenja ove klase lekova kao standard terapije dijabetesa Tipa 2 ukazuje na nedvosmislenu farmakoekonomsku opravdanost ove terapijske klase.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ifting lica, ili stručno ritidektomija, je jedna od najpopularnijih estetskih operacija kojom se koža pacijenta zateže, podiže i fiksira na željeno (neophodno) mesto. Cilj svakog hirurga treba da bude fizičko (estetsko) poboljšanje izgleda lica, funkcionalno, ali i psihološko stanje pacijenta. Kao i kod svih ostalih estetskih operacija skladnost deli mesto sa funkcionalnošću, stoga je veoma bitno ko i kako vam radi čuveni, fejs lifting. Preterana estetska rekonstrukcija, u ovom smislu, može da doprinese veštačkom i „preoperisanom“ izgledu lica te time oda nesklad. Period zatezanja lica od 1900-1970. Prvih sedamdeset godina 20. veka proces zatezanja lica se ogledao u fizičkom zatezanju lica, odstranjivanju viška kože i fiksiranju novozategnute kože. Zvanično, Eugen Holander je prva osoba koja se usudila da uradi zatezanje kože 1901. godine u Berlinu. Cela ideja je došla od starije aristokratkinje koja je tražila od njega da joj „podigne obraze i krajeve usana“. Nedugo potom, nastaje prva knjiga o facijalnoj estetskoj hirurgiji, čiji je autor Čarls Miler, a poznata je kao The correction of featural imperfections. Godinama, interesovanje za ovaj vid hirurgije je raslo, tako je za vreme Prvog svetskog rata holandski hirurg Johanes Eser otkrio novu, tačnije prvu, tehniku presađivanja kože. Iako je ovo otkriće kasnije pripisano drugom hirurgu, činjenica je da je bilo veoma uspešno. Od 1920. estetska hirurgija u opštem smislu je počela da se razvija, istovremeno prvi ženski hirurg Suzan Noel dala je ogromnu kontribuciju današnjoj savremenoj hirurgiji. Zatezanje lica od 1970-1980. (SMAS) Uvodi se koncept supfacijalna disekcija, stoga se omogućava odvajanje dubljeg dela kože, za razliku od ranijeg oslanjanja samo na zategnutost kože. Nedugo potom razjašnjava se postojanje i pozicija nerava kože lica, tj. površnog mišićnog sistema. Ovo otkriće ubrzo postaje standard kao tehnika podizanja lica i predstavlja prvu inovativnu promenu u operaciji zatezanja lica u tada proteklih 50 godina! Lifting lica osamdesetih godina prošlog veka Tesier pravi dodatne korake u liftingu lica, demonstrirajući zasecanje 84

Periodi i tehnike zatezanja lica

Lifting lica

(ritidektomija)

određenih delova kože lica (koje ranije nije rađeno) i time podižući obrve i meko tkivo oko njih, naravno, sa dodatnim ciljem poboljšanja mladalačkog izgleda pacijenta. Ovo je drastično izmenilo pristup i mogućnosti u hirurgiji zatezanja kože lica. Prof. dr Milan Jovanović

Volumetrički period liftinga lica (1991- danas) Početak ovog perioda odlikuje razmišljanje i pronalaženje adekvatnijih pristupa u zatezanju kože. Zatezanju koje će ostaviti minimalne moguće ožiljke. Za ovaj period je tipično kranijalno zatezanje kože, umesto ranijeg posteriornog. Današnji lifting lica se ogleda u korišćenju savremenih tehnika zatezanja lica sa minimalnim ožiljcima. Iako savremena medicina nudi nekoliko tehnika fejsliftinga, tri osnovne komponente operacije su neizbežno važne za postizanje optimalnih rezultata. 1. Lifting lica uklanjanjem masnog tkiva Nestanak jasne definicije donje vili-

PRE

POSLE

PRE

POSLE

PRE

POSLE

ce predstavlja veoma čest znak starenja lica. Ovo je prouzrokovano padom tonusa mišića lica i stvaranja znatne količine masnog tkiva na vratu i ispod donje vilice. Ova tehnika liftinga lica obavezno podrazumeva upotrebu specijalno napravljenih kanila koje se koriste pri odstranjivanju masnog tkiva s ciljem naglašavanja kontura donje vilice. 2. Zatezanje mišića lica Postoji više naziva za ovaj postupak, ali svakako da je proces rada isti bez obzira na naziv postupka. Zatezanje mišića podrazumeva preparisanje jednog sloja mišića lica i zatezanje istog po vertikali, naviše. Ovim se koriguju konture jagodične regije. Zatezanje naniže popravlja obraze i vrat takođe. Zatezanje mišića lica se vrši plikaturama, uvijanjima i blagom resekcijom tkiva lica koje se zove smas. Neki hirurzi ovo postižu upotrebom posebnih flamenata pomoću kojih se ovaj sloj fiksira za fasciju slepoočnog mišića, na primer. 3. Repozicioniranje i zatezanje kože lica Zatezanjem vrata i srednje trećine lica, višak kože koji se pojavi nakon zatezanja i učvršćavanja se uklanja. Nevidljivost ožiljaka je u fokusu nakon ove faze i oni bivaju napravljeni u kosi, iza ušne školjke ili oko nje. Cilj je da, uz malo posvećene pažnje kosi, prikrijete ove ožiljke. Zatezanje celog lica Opšti termin liftinga lica se ne opravdava celokupnim zatezanjem kože celog lica i vrata. U obzir najčešće dolazi srednja trećina lica, obrazi i nazolabijalne brazde, kao i vrat i deo kože kod donje vilice. Drugi deo lica se obično koriguje aplikovanjem botoksa i filera. Često se preporučuje korekcija kapaka kao dodatno rešenje u estetskoj korekciji izgleda, istovremeno sa standardnim liftingom lica koji ne može da koriguje ovu regiju. Savetujte se sa našim hirurzima za više detalja i mogućnosti personalne korekcije lica.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

U terapiji sportskih povreda i primena u drugim oblastima medicine

Hidrogel tehnologija

Gradskom centru za fizičku kulturu, Beograd 11. marta 2015. godine održana je radionica na kojoj je predstavljena upotreba hidrogel tehnologije u terapiji sportskih povreda i drugih bolnih stanja. Rukovodilac sportskih programa oporavka i rehabilitacije Gradskog centra za fizičku kulturu Ivana Jovičić rekla je da je primetan porast broja povreda i stanja koja zahtevaju oporavak, naročito kod ljudi koji se rekreativno bave sportom. “Ljudi postaju svesni značaja bavljenja fizičkom aktivnošću i često se bez pokretljivost, prethodne povrede, stanadzora bave nekom vrstom sporta ili nje opšte kondicije, senzibilitet i slično. rekreacije. To s jedne strane jeste ko- Takođe, stručni nadzor je preporučljiv

naročito u početnim fazama bavljenja fizičkom aktivnošću, kada je potrebno usvojiti preporuke i savete za bezbedno vežbanje. “Stari DIF nudi raznovrsne programe - od kalinetiksa, pilatesa, balerobika, joge, preko zumba fitnessa, vežbanja u trim kabinetu i dečje programe. U našoj ponudi su i brojni programi produžene rehabilitacije, odnosno zdravstvenog fitnesa, a najveću pažnju privlače masaže i korektivni programi koje obavljaju naši iskusni fizioterapeuti”, rekla je Ivana Jovičić. Govoreći o široj upotrebi rashladnih flastera, doktor medicine Aleksandar Petrov rekao je da se oni mogu upotrebljavati za ublažavanje tegoba kod glavobolje, migrene i toplotnog udara. Preporučuju se i kod povišene telesne temperature, ali samo kao dodatna mera, uz lečenje osnovnog uzroka. “Upotreba hidrogela u medicinske svrhe u svetu je zastupljena niz godina, a sada su i na našem tržištu dostupni rashladni flasteri. Oni su bezbedni za upotrebu i mogu ih koristiti odrasli i deca”, objasnio je dr Petrov i dodao da su njihove najveće prednosti lakoća i jednostavnost upotrebe, kao i produženo rashladno dejstvo. www.fevokool.rs M.C.

risno, ali povećava mogućnost povređivanja, pre svega, zbog neadekvatne pripreme”, naglasila je Ivana Jovičić. Ona je objasnila da su najčešće povrede one izazvane udarcima i padovima te istegnuće i uganuće mišića: “U takvim slučajevima prva pomoć jeste neka vrsta hladne obloge, koja će smiriti povredu. Veoma praktično rešenje koje svaki rekreativac ili profesionalni sportista može da ima kod sebe jeste rashladni flaster na bazi hidrogela. Jednostavno apliciranje, lakoća upotrebe i produženo rashladno dejstvo su prednosti ovog pomoćnog medicinskog sredstva.” Fizičku aktivnost treba odabrati imajući u vidu brojne faktore - godine, 85

Z D R AV S T V O - S R B I J A

specijalističkoj ordinaciji za hiperbaričnu medicinu “Intermedic-HBO” Niš se sprovodi metoda hiperbarične oksigenenoterapije (HBOT). Osnovana je avgusta 2008. godine s ciljem da pokrene razvoj hiperbarične medicine na jugu Srbije i pacijentima ponudi ovaj oblik terapije. U adekvatno opremljenim prostorijama, koje ispunjavaju sve građevinskotehničke uslove, sa kadrom školovanim na VMA i VMI, usluge hiperbarične oksigenacije pruža sa dve hiperbarične jednomesne komore ruske proizvodnje, tip BLKS 301 i tip BLKS 301 M.

Specijalistička ordinacija za hiperbaričnu medicinu INTERMEDICHBO Niš

Hiperbarična medicina Pripremili: Dr med. Dušan Velevski, spec. vazduhoplovne medicine Dr med. Slobodan Andrejić, spec. vazduhoplovne medicine i dr med. Dejan Ristić

Hiperbarična medicina je klinička disciplina koja se zasniva na terapijskom leku, 100% kiseoniku, koji se udiše pod pritiskom većim od atmosferskog, a provodi se u specijalnim uređajima, hiperbaričnim komorama. Postoje dve osnovne vrste hiperbaričnih komora, jednomesne i višemesne. Jednomesne hiperbarične komore namenjene su za lečenje jedne osobe u ležećem, polusedećem ili sedećem položaju. Sastoje se od tela komore i prateće opreme (kiseoničke instalacije, komandnog pulta, monitoringa za praćenje vitalnih prametara bolesnika i fizičkih parametara sredine u komori i barosali). Unutrašnju sredinu komore čini 100% kiseonik pod povišenim pritiskom. Lekar prati bolesnika izvan komore i sa njim komunicira vizuelno preko staklenih površina i interfonske veze. U ovim komorama lečenje se obavlja na pritisku sredine do 3 bara. Višemesne hiperbarične komore namenjene su za istovremeno lečenje dve ili više osoba. Unutrašnju sredinu ovih komora ispunjava vazduh pod povišenim pritiskom, a pacijent 100% kiseonik pod povišenim pritiskom dobija preko kiseoničke maske za lice ili specijalnog skafandera. U toku lečenja u ovim komorama uz bolesnika je obavezno prisutan lekar ili medicinski tehničar. U ovim komorama lečenje se obavlja na pritisku sredine do 6 bara. Hiperbarična oksigenoterapija (HBO) koristi se kao osnovna terapija ili kao dodatna terapija u svim slučajevima kada je došlo do deficita transporta kiseonika do ćelija kao krajnjih korisnika. 86

Dejstvo HBO-a: - Difuzno povećava količinu kiseonika u ćelijama na račun rastvorenog kiseonika u plazmi, čime se koriguje hipoksija i smanjuje zapaljenjska reakcija tkiva;

- Poboljšava cirkulaciju krvi, poboljšanjem reologijskih svojstava (smanjuje viskoznost plazme, povećava elastičnost membrane eritrocita, smanjuje agregaciju trombocita i leukocita) i ubrzanjem neoangiogeneze (stvaranje

Z D R AV S T V O - S R B I J A

novih mreža krvnih kapilara); - Dovodi do smanjenja obima i brže rastvorljivosti, a time i bržeg odstranjenja gasnih mehurića iz organizma (što je od izuzetne važnosti kod dekompresione bolesti ronilaca i gasne embolije); - Povećava odbrambene sposobnosti organizma (povećava fagocitnu sposobnost leukocita) i ima direktno bakteriostatsko i baktericidno delovanje, najviše izraženo kod anaeroba; - Potencira delovanje određenih antibiotika, hemoterapeutika, diuretika, antiaritmika i citostatika; - Podiže nivo antioksidacijske obrane organizma, čime usporava procese starenja ćelija; - Ima snažan antiedematozni učinak, normalizuje energetske i metaboličke procese u ćeliji; - Povećava osetljivost malignih ćelija na jonizujuće zračenje i smanjuje “nus“ efekte zračenja; - Aktivira hipoksijom narušene biosintetske i regeneracijske procese te tako omogućava zarastanje hroničnih rana;

- Ubrzava regeneraciju nervnog tkiva, poboljšava nervnu provodljivost i smanjuje spazam; - Poboljšava psihofizičku kondiciju, oslobađa od hroničnog zamora i deluje antistresno. Indikacije za HBO Hitna stanja: Ronilačka bolest (dekompresiona vazdušna embolija), trovanje ugljen-monoksidom, dimom i parama, kraš-sindrom i blast-povrede, infekcije mekih tkiva i anaerobne infekcije, naglo nastala gluvoća i slepilo i Belova pareza. Hirurške bolesti: Gasna gangrena, masivni gubitak krvi, teške povrede sa poremećajem cirkulacije, Burgerova bolest, Raynaudova bolest, sporozarastajuće rane, ugroženi kožni režnjevi, opekotine, promrzline i smrzotine, aseptična nekroza kuka, nezarastajući prelomi kostiju, radijacijom izazvana oštećenja tkiva, venski i arterijski ulkusi, akutno i hronično gnojenje kostiju. Internističke bolesti: Akutno reumatsko zapaljenje zglobova, srčani in-

farkt nakon akutne faze, čir na želucu i dvanaestopalačnom crevu, Kronova bolest, ulcerozni kolitis, šećerna bolest sa komplikacijama, dijabetesno stopalo i dijabetesna gangrena, vaskularni sterilitet i impotencija, hepatitis i ciroza jetre, staračka demencija, herpes simpleks i herpes zoster. Neurološke bolesti: Vrtoglavice, glavobolje, migrene, polineuropatije, sindrom kranijalnih nerava (n. Trigeminus i n. Facialis), moždani infarkt nakon akutne faze, multipla skleroza, moždana paraliza i mehaničke povrede mozga i kičmene moždine, moždani apscesi, Parcinsonova bolest, autizam. ORL bolesti: Neuralgija trigeminusa, vestibularni poremećaji i iznenadna gluvoća. Očne bolesti: Začepljenje i tromboza centralne vene mrežnjače, dijabetična retinopatija, iznenadno slepilo i glaukom otvorenog ugla. Kožne bolesti: Akutna psorijaza. Kontraindikacije za HBO su retke i dele se na apsolutne i relativne. Apsolutne kontraindikacije su: nelečeni pneumotoraks, nelečeni metastatski malignitet, kardiogeni šok, bolesti pluća (kaverna, apsces), anamnestički podaci o preosetljivosti na kiseonik i o komplikacijama u toku ranijeg lečenja HBO-a, urođena sferocitoza, upotreba određenih lekova. Relativne kontraindikacije su: strah od zatvorenog prostora, epilepsija, teži oblici hipertenzivne bolesti, infekcije gornjeg respiratornog trakta, teži oblici narušene prohodljivosti Eustahijeve tube, nosnih kanala i sinusa, opstruktivne bolesti pluća, stanja posle operativnih zahvata na grudnom košu, trudnoća starija od tri meseca, maligne bolesti.

SPECIJALISTIČKA ORDINACIJA ZA HIPERBARIČNU MEDICINU “INTERMEDIC-HBO” NIŠ Kej Mike Paligorića 20, 18000 Niš tel. 018 290 999, 064 613 72 79 e-mail: info@intermedic-hbo.rs

Z D R AV S T V O - S R B I J A

rva civilna bolnica u Pomoravlju osnovana je u Ćupriji davne 1881. godine, a okružna 1906. U to vreme to je bila najmodernija i najsavremenija bolnica. Tradicionalno, Ćuprija je poznata kao grad zdravstva. Opšta bolnica Ćuprija se kroz svoje postojanje razvijala kao ustanova koja svoje usluge pruža korisnicima iz svih delova Pomoravskog okruga, ali neretko korisnici usluga ćuprijske bolnice bili su i žitelji drugih okruga Srbije. Danas ćuprijska bolnica, u okviru zdravstvene delatnosti, pruža preventive i socijalnomedicinske, dijagnostičke, terapijske i rehabilitacione usluge u obimu koji odgovara potrebama i zahtevima populacije. Takođe se obavljaju obrazovno-nastavni i istraživački radovi. U sastavu Opšte bolnice Ćuprija nalazi se Odsek neurohirurgije. Odsek neurohirurgije Opšte bolnice Ćuprija u ovom trenutku je kadrovski i tehnički opremljen tako da može zbrinuti sva hitna stanja u neurohirurgiji. Stalno su zaposlena dva lekara neurohirurga. Osim šefa, prim. dr sc. med. Momira Jovanovića tu je i dr Vesna Simić, koja je na poslediplomskim (doktorskim) studijama, a planira se odobrenje za zaposlenje još jednog lekara. Odsek ima osam stalno zaposlenih medicinskih sestara i tri instrumentara. Na broju i raznovrsnosti operacija, Odseku neurohirurgije mogli bi pozavideti mnogi veći centri. Osim trauma glave i mozga, rade se i brojne elektivne operacije. Godišnje se u operacionoj sali neurohirugije operiše preko 100 bolesnika, a oko 500 bude lečeno na Odeljenju neurohirurgije i obavi se između 3500 i 4000 ambulantnih pregleda. Što se tiče dijagnosike u ovom trenutku Ćuprijska bolnica poseduje savremnu rtg. dijagnostiku, dva skenera, od kojih je jedan 16-slajsni , NMR - aparat koji je trenutno van funkcije zbog kvara. Raspoložive dijagnostičke mogućnosti na raspolaganju su 24h. Multidisciplinarni pristup i timski rad osnova su u zbrinjavanju politraumatizovanih bolesnika. Na jednom mestu o povređenima brinu anesteziolozi, hirurzi, ortopedi, maksilofacijalni hirurzi, vaskularni hirurzi i dečji hirurzi. Treba napomenuti da za najteže bolesnike, kojima je neophodno intenzivno lečenje, sve ovo posebno dolazi do izražaja. Nije bez značaja podatak da je tehnička opremljenost Odeljenja hirurške intenzivne nege i reanimacije (ICU) odlična. Kao ilustracija poslužiće podatak o dostupnosti i korišćenju aparata za monitoring intrakranijalnog 88

Opšta bolnica Ćuprija

Odsek neurohirurgije Prim. dr sc. med. Momir Jovanović, spec. neurohirurgije, šef Odseka neurohirurgije

pritiska (ICP). Jedna od operacionih sala na raspolaganju je za neurohirurške intervencije 24h. Ono što treba posebno naglasiti je da zbog dobrih komunikacija većina teških bolesnika bude zbrinuta u prvom „zlatnom satu “, pa su rezultati u lečenju kranicerebralnih povreda odlični. Populacija koju zbrinjava Odsek neurohirurgije u Ćupriji pripada Pomoravskom okrugu i obodnim područjima susednih okruga, tako da se na odsek oslanja oko 350 000 ljudi. Značaj odseka se može posmatrati i sa aspekta sve većeg saobraćajnog traumatizma i traumatizma uopšte, s obzirom na to da se nalazi na koridoru E 10, na polovini puta između Beograda i Niša. Takođe su u blizini vojni poligon „Rasuljanske livade“ i rudnici preduzeća „Rembas“. Neurohirurški odsek ćuprijske bolnice ima i izuzetnu saradnju sa Neurohirurškom klinikom KCS Beograd.

Učešće na naučnim skupovima Lekari ovog odeljenja učestvovali su na više domaćih i međunarodnih kongresa: VIII kongres neurohirurga Jugoslavije sa međunarodnim učešćem u Beogradu 1998, I kongres neuronauka na Zlatiboru 2000, IX kongres neurohirurga Srbije i Crne Gore na Tari 2001, X kongres neurohirurga Srbije i Crne Gore sa međunarodnim učešćem u Novom Sadu 2005, X evropski kongres neurohirurga u Berlinu 1995, XI evropski kongres neurohirurga u Kopenhagenu 1999, XI svetski kongres neurohirurga u Amsterdamu 1997, XIII evropski kongres u Glazgovu 2007, XI kongres neurohirurga Srbije sa međunarodnim učešćem u Nišu 2008, Dani srpske medicinske dijaspore 2010. u Beogradu, XIV evropski kongres neurohirurga 2011. u Rimu, Dani srpske medicinske dijaspore 2011. u Vrnjačkoj Banji, SEENS 2013. god. u Beogradu, 15 evropski kongres neurohirurga, Prag 2014. Takođe, pohađali su simpozijume kontinuirane medicinske edukacije (spinalne hirurgije i instrumentacije, neurostimulacije) i redovni su posetioci i organizatori (2006, 2008, 2010) sastanaka i seminara u organizaciji Udruženja neurohirurga Srbije. Dr Momir Jovanović je 2014. odbranio doktorsku disertaciju na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu pod nazivom: „Prognostički značaj praćenja intrakranijumskog pritiska kod pacijenata sa teškom kraniocerebralnom traumom” - mentor prof. dr Ljiljana Vujotić, Medicinski fakultet u Beogradu. R.K.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

a predsednika Srpske akademije Beograd, 7.4.2015. nauka i umetnosti (SANU) izabran je akademik Vladimir Kostić. Zahvaljujući na poverenju koje mu je ukazano, Kostić je rekao da je vršenje javne funkcije danas monumentalni mazohizam pa je stoga izrazio zadovoljstvo što dolazi iza ljudi koji su pre njega vodili akademiju, a od kojih će moći da traži savet i uči na tom „via dolorosa” putu, koji nas je sve pratio poslednjih godina. – Jedini osećaj koji u ovom trenutku imam jeste preplavljenost strahom. Strahom od sopstvene pretencioznosti, što sam pomislio da sam baš ja taj koji može da sedne na stolicu u kojoj su sedeli džinovi pre mene. Strah me je od mogućeg razočaranja onih koji su mi dali podršku. Strah me je od moguće potvrde onih koji su znali da ne bi trebalo da glasaju za mene. Strah me je značaja i veličine ove institucije, zlovolje koja je okružuje i optužbi za nerad, jer mi se čini da je ona danas u bespućima u kojima se i kao kolektivitet i kao država nalazimo, ali da je potrebna gotovo jednako kao u godinama kada je osnivana. Strah me je od civilizacije u kojoj živimo i koja kod svake pristojne ličnosti izaziva gađenje i strah, o kojem sve vreme govorim. Da bih to prevazišao, biću slobodan da vas bestidno molim za pomoć u svakom trenutku i molim vas da mi u tome izađete u susret – dodao je Kostić. Ocenjujući da će se potruditi da sa timom koji će voditi SANU doprinese promenama koje su neophodne i da u društvu koje se oseća prevarenim artikuliše neku meru pristojnosti, stručnosti, pameti i, ako ništa drugo, bar osnovnog etičkog postupanja, novi predsednik SANU napomenuo je da će biti veoma važno prevazići podele u SANU kojih ima u šta će uložiti svu svoju energiju. Kostić je istakao da su akademici „samo kao celina zabrinutih i odgovornih Na tajnom glasanju akademici ljudi potrebni narodu i ovoj državi, a da su izabrali novo rukovodstvo i no- van toga nisu potrebni nikome”. vog predsednika – Vladimira Kostića (1953), neurologa, aktuelnog direkRedak poznavalac nacionalnih tora Klinike za neurologiju Kliničkog vrednosti Vladimir Kostić rođen je 18. oktobra centra Srbije i najmlađeg kandidata od trojice, koliko ih je bilo predlože- 1953. u Beogradu. Medicinski fakultet no. Od 122 akademika, koliko je pre- Univerziteta u Beogradu završio je 1978. ma pravilima SANU juče imalo pra- godine, doktorirao je 1986. Oblast njevo glasa, 63 se odlučilo za Kostića, govog rada je neurologija, a specijalista dok su njegove kolege iz Odeljenja je neuropsihijatrije. Od 1980. radi na medicinskih nauka – Ljubisav Rakić Klinici za neurologiju Kliničkog centra (1931) i Jovan Hadžiđokić (1944) Srbije, čiji je dugogodišnji direktor i nadobili 19, odnosno 38 glasova. Dva čelnik Odeljenja za degenerativne bolistića bila su nevažeća. lesti. Redovni je profesor Medicinskog fakulteta u Beogradu, a gostujući na

Vladimir Kostić - novi predsednik SANU univerzitetima u Novom Sadu i Skoplju. Dopisni član Odeljenja medicinskih nauka SANU postao je 26. oktobra 2000, a redovni član je od 2. novembra 2006. Autor je nekoliko stotina naučnih radova i članaka, kao i knjiga i desetina poglavlja u stranim i našim monografijama i udžbenicima, urednik publikacija i časopisa. Slovi za jednog od naših najcitiranijih naučnika u stručnim časopisima. Usavršavao se u vrhunskim međunarodnim centrima i laboratorijima, a njegov ključni naučni doprinos odnosi se na rasvetljavanje etiopatogenetskih mehanizama neurodegenerativnih bolesti mozga. Mentor je u brojnim odbranjenim magistarskim tezama i doktorskim disertacijama, a bio je i izvestilac u izborima nastavnika ili član komisija u odbranama teza i projekata na Kolumbija univerzitetu u Njujorku, Medicinskom fakultetu u Haifi, Univerzitetu u Alborgu, Izraelskoj fondaciji za nauku i mnogim drugim prestižnim institucijama. Rukovodilac je u nekoliko međunarodnih naučnih projekata. Član je, između ostalog, Medicinske akademije Srpskog lekarskog društva, Naučnog društva Srbije, Svetske neurološke federacije, Američke neurološke akademije, Kraljevskog medicinskog društva (Velika Britanija), Internacionalnog društva za poremećaje motorike, Internacionalne neuropsihijatrijske asocijacije. Dobitnik je Oktobarske nagrade grada Beograda za 1988. i 1994. i Godišnje nagrade Srpskog lekarskog društva za naučnoistraživački rad, koju je zaslužio 1997. Udruženje univerzitetskih profesora i naučnika Srbije 2010. dodelilo mu je nagradu „Prof. dr Vojislav Stojanović”. Prvi je laureat nagrade za sveukupni naučni doprinos, koju je Medicinski fakultet ustanovio 2011, a zatim 2013. godine i nagrade „Laza Lazarević” Društva neurologa Srbije. M.C.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ародни ансамбл игара и песама Србије ‘’Коло’’ траје 67. годину. До сада је одржао више од 10.000 концерата у земљи, али и на свим меридијанима света. Започео је рад под руководством госпође Сковран, Олге Сковран (1908 − 1995) како су је из поштовања чланови ансамбла звали, а била је прва директорка, педагог и кореограф. Њен рад је одликовала особина да изворне народне игре прилагођавала захтевима сцене. Ова жена посебне енергије која је успела да сакупи и ризницу народних ношњи у којима чланови ансамбла на концертима играју, учинила је да њене кореографије (одликује их лакоћа играња) постану и особит покретни музеј ношњи на отвореном, на сцени. У знак захвалности и сећања ‘’Коло’’ је марта 2015. у Великој сали Задужбине Илије Коларца одржало омаж Олги Сковран. Извођењем њених кореографија уз упоредне црнобеле филмске записе, али и снимак саме госпође Сковран, ансамбл је достојно обележио двадесет година од њене смрти. Ансамбл ‘’Коло’’ је у њено време постао својеврсни амбасадор наше културе и традиције, а то је остао до данашњих дана. Ово је потврдило и велико интересовање публике која је испунила не само сва места, већ и буквално сваки делић простора сале чувеног ‘’Коларца’’ (нарочито на балкону) на којем се могло стајати. ‘’Коло’’ је осмислило ове 2015. године серију концерата у Београду под слоганом Коло у Београду, Београд у колу, већ је организовало веома успешна гостовања (такође у марту) у Брчком, Градишки и Тузли, а наставља са серијом гостовања. Средином маја обележиће на свечаном концерту и годишњицу свог оснивања у сали Народног позоришта у Београду. Задржали бисмо се овог пута на посебности концерта одржаног 3. априла ове године у Београду, због чињенице да је био посвећен Светском дану аутизма. Започео је речима потпредседнице Савеза Аутизам Србије госпође Наталије Лазић, а текст је прочитала глумица Дара Џокић. Позадина позорнице у Установи културе Палилула, сцена ‘’Стаменковић’’ у Београду све време концерта била је (због 90

Припремила: др сц. мед. Славица Жижић-Борјановић

Поводом Светскоg данa аутизма, Национални ансамбл „Коло’’

Амбасадор наше културе и традиције

Аутизам може да се деси свавезивања концерта са овим даном) кој породици, и неколико пута је под плавим светлом. учесталији код дечака него код Концертом против незнања и девојчица. Пошто лек за аутидискриминације зам још није пронађен, деца са Према Резолуцији Уједињених аутизмом одрастају у особе са нација која је донета 18. децембра аутизмом. Особама са аутизмом 2007. године 2. април проглашен потребна је подршка током целог живота. Циљ информисања је за Светски дан аутизма. Аутизам, стоп дискримина- о проблему аутизма је превасходцији! је овогодишњи слоган који но тежња да се широј заједници прати обележавање Светског да- приближи и појасни постојање на аутизма, а креирала га је Ор- аутизма у нашој средини, да се ганизација Аутизам Европе, чија истакну проблеми који га прате, статистика каже да се на 100 но- да се анимирају грађани и повежу ворођене деце роди једно које има постојећи ресурси локалне заједнеки облик поремећаја из аутис- нице, како би удруженим снагама помогли особама са аутизмом и тичног спектра. Аутизам је сложен развојни њиховим породицама. поремећај који се обично јавља Већ неколико година уназад током прве три године живота. Савез Аутизам Србија подржава Испољава се кроз проблеме у чул- глобалну кампању поводом овог ном опажању, говору, мишљењу дана под називом Light it up blue. и разумевању социјалних ситу- Тог дана су све значајније инстиација. туције у многим светским метрополама обојене у плаво. Овакве и сличне акције утичу на подизање свести о аутизму на виши, глобални ниво и доприносе да особе са аутизмом лакше нађу своје место у друштву. То је пут ка инклузивном друштву у коме ће особе са аутизмом имати исте могућности као и сви остали чланови друштва, без обзира на различитост. Вечерас се и Ансамбл ‘’Коло’’ прикључује овој акцији дајући на свој начин подршку својим другарима, рођацима, комшијама, пријатељима и суграђанима.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Програм ове посебне концертне вечери био је овако осмишљен: Лазарице, приказ дела Лазаричког обичаја из Горње Пчиње; Игре из Горње Пчиње; Игре са Старе планине; Игре из источне Херцеговине. Сплет игара из Срема; Игре из Шумадије; Тројно, чобанско надигравање, источна Србија; песма Цвати ружо, Врањанска свита, Сплет народних мелодија у извођењу Народног оркестра ансамбла ‘’Коло’’ и на крају Дубочке краљице, игре из Дубоког, источна Србија. Ансамбл ‘’Коло’’ је и ове вечери пружио игром и песмом свој максимум не штедећи се, што је публика осетила и награђивала извођаче дугим и здушним аплаузима. Професионализам чланова ансамбла и игра и песма из дубине срца, бивају увек препознати јер они дирају срце публике. Посебно нам је драго што је вече било посвећено Светском дану аутизма којим се национални ансамбл игара и песама Србије на свој начин придружио овој акцији и повезао у једно коло игру и песму са овим ентитетом, раширеним у целом свету. Зато и пишемо о догађају и ансамблу у часопису ‘’Medici.com’’ који је особит мозаик медицинске комуникације. Ансамбл ‘’Коло’’ за све ове године постојања сачувао је аутентичност, висок уметнички ниво извођења народних игара и песама у драгоценим народним ношњама из разних крајева ширег географског подручја које у мраку позорнице сијају правим и уверљивим сјајем, па остали сценски ефекти нису потребни. Праве вредности увек се лако препознају, памте и заволе. Зато и ансамбл ‘’Коло’’ на позорницама у земљи, окружењу, али и далеким меридијанима, на подједнак начин мами громке и искрене аплаузе. Мноштво младих на концертима доказује да је ‘’Коло’’ успело да лепоту уметности народне игре и песме пренесе и на оне који долазе иза нас. ‘’Коло’’ успева да нађе пут до многих срца, одолева искушењима времена, истрајавајући да докаже непролазност правих вредности. Успева да добро комуницира са публиком на било ком географском простору па га зато с правом називамо амбасадором народне културе и традиције.

Autizam - osnove

Dr Mirjana Pavlović, MD, PhD, Research and Adjunct Professor, Florida Atlantic University

utism Spectrum Disorder (ASD) je kompleksni poremećaj u razvoju nervnog sistema koji pogađa značajan postotak populacije širom sveta. Karakteriše se poremećenim socijalnim razvojem i umanjenim komunikacionim sposobnostima, suženim interesovanjem i repetitivnim ponašanjem. Oboljenje se manifestuje u spektru koji se kreće od klasičnog autizma (najozbiljnija i najčešća forma) preko Aspergerovog sindroma (AS) kao blaže forme ugroženosti, do spektra udruženih manifestacija, poznatih kao pervazivno razvojno oboljenje koje nije drugačije specifikovano (PDD-NOS) [1]. Osnove i značaj Prema podacima dobijenim iz centara za kontrolu i prevenciju oboljenja - Centers for Disease Control and Prevention (CDC) Marta 29, 2012, jedno od svakih 88-oro dece u SAD ima neku formu ASD-a [2]. Bazirano na analiziranim podacima 2008. godine, očigledno je 26-postotno povećanje u odnosu na 2006, a 71-postotno u odnosu na 2002 [3], što je zastrašujuće. Iako nije poznato koliko je povećanje zavisno od poboljšanja detekcije i dijagnoze oboljenja, jasno je da oboljenje predstavlja uvećan izazov za one koji brinu o zdravlju ugrožene dece. Dijagnostički pravci i pravci istraživanja Još se ne zna šta je to što dovodi do toga da dete koje izgleda normalno u početku, postaje obeleženo znacima koji odražavaju autistični nivo svesti i ponašanja. Simptomi i znaci ASD-a počinju da se javljaju generalno u prve dve godine života deteta. Deca sa ASD-om zahtevaju specijalnu brigu i negu, bez kojih bi simptomi poremećaja vodili ka daljem oštećenju same dece ili čak škodili okolini. Dijagnoza se postavlja na osnovu poremećaja u funkciji socijalnog ponašanja, govora, neuspostavljanja vizuelnog kontakta, a ponekad potpune nesposobnosti verbalnog izraza. Pojedinci imaju izvanredan uspeh u specifičnim oblastima intelektualnog života, što je poznato pod nazivom Autistic savant ili Aspergerov sindrom. Iako veoma funkcionalni i kreativni u jednoj sferi (obično umetnost) ipak se oslanjaju na nekog u ličnom životu do kraja. S obzirom na uzrok, ASD se smatra multifaktorijalnim oboljenjem, koje može nastati iz niza različitih uzroka, ili udruženim dejstvom više uzroka. Raznolikost faktora koji se pove-

zuju s ASD-om je širokog spektra: geni (kruži u familijama, ali se ne nasleđuje direktno) metabolički poremećaji, razlike u mitohondrijalnoj DNK, vakcine (vrlo kontroverzno i danas) poremećeni imuni mehanizmi, i drugo. Rana dijagnoza se postavlja na osnovu simptoma i znaka, kao i funkcionalnim i strukturnim MRI podacima. Još neistraženo i nedokazano polje uzroka autizma se istražuje od vidljivih manifestacija do molekularnog nivoa.

Zaključci Iako ne postoji univerzalno prihvaćeno lečenje, postoji nekoliko metoda tretmana i intervencija sa različitim posledičnim uspehom. Neki roditelji i medicinski praktičari su saopštili da su neki od pacijenata kompletno izlečeni, dok drugi imaju i opisuju umeren stepen uspeha. Za mnogu autističnu decu tretman se sastoji u smanjenju ozbiljnosti simptoma i njihovoj pripremi za život odrasle osobe sa oboljenjem. Neki odrasli su sposobni da dosegnu izvestan nivo nezavisnosti i obavljaju posao [1], ali će mnogi nastaviti da zahtevaju kontinuitet u pomoći i podršci do kraja života. Literatura:

[1] National Institute of Neurological Disorders and Stroke, “Autism Fact Sheet,” 20 March 2012. [Online]. Available: http://www.ninds.nih.gov/disorders/autism/detail_autism. htm#189063082. [Accessed 22 March 2012]. [2] Centers for Disease Control and Prevention (CDC), “CDC estimates 1 in 88 children in United States has been identified as having autism spectrum disorder,” 29 March 2012. [Online]. Available: http://www.cdc.gov/media/releases/2012/ p0329_autism_disorder.html. [Accessed 2 April 2012]. [3] Centers for Disease Control and Prevention (CDC), “Autism Spectrum Disorders (ASDs),” 14 November 2011. [Online]. Available: http://www.cdc.gov/ncbddd/autism/index.html. Corresponding author: Dr Mirjana Pavlovic, MD,PhD Research and Adjunct Professor, Florida Atlantic University Department of Computer and Electrical Engineering and Computer Science Room 515 Florida Atlantic University 777 Glades Rd, Boca Raton, 33431 Tel: 561-297-2348 E-mail: mpavlovi@fau.edu, pmirjana@aol.com Website:http://faculty.eng.fau.edu/mpavlovi/

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Medicina i pravo

Dužnosti i prava pacijenata

rema Zakonu o pravima pacijenata Republike Srbije iz 2013. godine („Službeni glasnik Republike Srbije“, broj 45/13), pacijentom se smatra lice, bolesno ili zdravo, koje zatraži ili kome se pruža zdravstvena usluga radi očuvanja i unapređenja zdravlja, sprečavanja, suzbijanja i ranog otkrivanja bolesti, povreda i drugih poremećaja zdravlja i blagovremenog i efikasnog lečenja i rehabilitacije. Odatle, pacijent ima pravo na sve vrste informacija o stanju svoga zdravlja, zdravstvenoj službi i načinu kako je koristi, na sve informacije koje su na osnovu naučnih istraživanja i tehnoloških inovacija dostupne, kao i da te informacije dobije blagovremeno i na način koji je u njegovom najboljem interesu. Kada pacijent zatraži od lekara medicinsku uslugu i lekar pristane

Ljubiša Živadinović, advokat

da mu je pruži među njima se uspostavlja određeni odnos. Ovaj odnos, povodom pružanja - dobijanja medicinske usluge, je pravno-ugovorni odnos. Za ovaj pravno-ugovorni odnos u najčešćem broju slučajeva nije potrebna neka posebna forma, dovoljna je prosta saglasnost volja njegovih strana. Ugovor nastaje kada lekar pokaže svoju spremnost da pacijenta koji mu se obratio primi, da ga pregleda, da savet i sl. Kao i svaki ugovor i ovaj ima međusobna prava i obaveze – dužnosti. U ovom radu ćemo se baviti dužnostima pacijenata, dok ćemo u sledećem broju časopisa pažnju posvetiti pravima pacijenata.

d.o.o, privredno društvo za poslovne usluge i konsalting, Beograd

Dužnosti pacijenta Dužnosti pacijenata odnose se na odgovornost za lično zdravlje, odgovornost prema drugim korisnicima zdravstvenih usluga, odgovornost prema zdravstvenim radnicima, odnosno zdravstvenim saradnicima, kao i drugim zaposlenima u zdravstvenoj ustanovi i privatnoj praksi. U ostvarivanju zdravstvene zaštite, pacijent je dužan da se pridržava opštih akata zdravstvene ustanove, privatne prakse, organizacione jedinice visokoškolske ustanove zdravstvene struke koja obavlja zdravstvenu delatnost, uslova boravka i ponašanja u njima i da plati nagradu za rad (ukoliko se ona ne podmiruje zdravstvenim osiguranjem).

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Odgovornost pacijenta za lično zdravlje Pacijent je dužan da aktivno učestvuje u zaštiti, očuvanju i unapređenju svog zdravlja, da u potpunosti i istinito informiše nadležnog zdravstvenog radnika, odnosno zdravstvenog saradnika o svom zdravstvenom stanju i da se pridržava uputstava i preduzima mere propisane od strane nadležnog zdravstvenog radnika, odnosno zdravstvenog saradnika. Odgovornost pacijenta prema drugim korisnicima zdravstvenih usluga Pacijent je dužan da poštuje prava drugih pacijenata koji ostvaruju zdravstvenu zaštitu u zdravstvenoj ustanovi, privatnoj praksi, organizacionoj jedinici visokoškolske ustanove zdravstvene struke koja obavlja zdravstvenu delatnost i drugim pravnim licima koja obavljaju određene poslove iz zdravstvene delatnosti. Odgovornost pacijenata prema zdravstvenim radnicima, odnosno zdravstvenim saradnicima Pacijent je dužan da se, u postupku ostvarivanja zdravstvene zaštite prema zdravstvenom radniku, odnosno zdravstvenom saradniku, odnosi sa poštovanjem i uvažavanjem. Zabranjeno je ometanje zdravstvenih radnika, odnosno zdravstvenih saradnika, prilikom pružanja zdravstvene zaštite. Ako se pacijent ne pridržava pomenutih dužnosti, nadležni zdravstveni radnik, odnosno zdravstveni saradnik, posle prethodnog upozorenja, može otkazati pružanje dalje zdravstvene zaštite pacijentu, izuzev hitne medicinske pomoći, o čemu je dužan da pismeno obavesti direktora zdravstvene ustanove, kao i da u medicinsku dokumentaciju pacijenta unese razloge za odbijanje pružanja zdravstvene zaštite. Međutim, zdravstvena ustanova, privatna praksa, organizaciona jedinica visokoškolske ustanove zdravstvene struke koja obavlja zdravstvenu delatnost i druga pravna lica koja obavljaju određene poslove iz zdravstvene delatnosti dužni su da pacijentu obezbede dalje pružanje odgovarajuće zdravstvene zaštite. Pacijent je dužan da blagovremeno informiše pružaoca zdravstve usluge o otkazivanju termina za zakazane preglede i medicinske postupke, kao i o promeni adrese i telefonskog broja.

Iz sudske prakse „Na osnovu utvrđenog činjeničnog stanja, primenom navedene zakonske odredbe, sud je našao da je tužbeni zahtev tužilje u celosti osnovan. Na nesumnjiv način u toku postupka je utvrđeno da je u toku medicinske intervencije - vađenja spirale iz materične duplje, tužilja zadobila povredu u obliku proboja prednjeg materičnog zida, utisnuća delova fragmentirane spirale u trbušnu duplju, oštećenja donjih delova velike opornjače, te krvarenje, da su povrede učinjene usled stručnih propusta lekara tuženog, a u toku intervencije, koji su se sastojali u nedovoljnoj pažnji i oprezu, zbog neutvrđivanja položaja tela materice u odnosu na njen grlić pre početka intervencije, te u datom slučaju neadekvatnom izabranom instrumentu za vađenje spirale. Tužilja je nakon toga hitno podvrgnuta hirurškoj intervenciji, kojom prilikom su joj odstranjeni materica, desni jajovod i jajnik, a dana 12.6.1997. godine i drugoj hitnoj intervenciji kada je odstranjen deo debelog i tankog creva. Navedena druga hirurška intervencija je u neposrednoj uzročno-posledičnoj vezi sa prethodnom - jatrogenom povredom koju je tužilja zadobila u toku vađenja spirale iz materične duplje. Sud nalazi da je tužena shodno čl. 170. i 171. ZOO, odgovorna za nastalu štetu, koju je tužilja pretrpela usled stručnih propusta lekara tužene, a u vidu pretrpljenih fizičkih bolova, pretrpljenog straha, naruženosti i umanjenja OŽA, koji su konstatovali u nalazu komisije veštaka Sudsko-medicinskog odbora Medicinskog fakulteta u Nišu. Prilikom donošenja odluke sud je cenio i prigovor podeljene odgovornosti, odnosno doprinos tužilje nastanku štete na koje se u toku postupka pozivala tužena, tvrdeći da je do štetnog događaja došlo zbog dugog nošenja predmetne spirale i svih posledica koje izaziva isto pa je našao, a na osnovu nalaza i mišljenja Sudsko-medicinskog odbora Medicinskog fakulteta u Nišu, da ne postoji doprinos tužilje u nastanku štetnog događaja - probijanja materičnog zida tužilje pri vađenju spirale, s obzirom na to da je stručnim medicinskim veštačenjem utvrđeno da je do povrede došlo usled stručnih propusta lekara, a ne zbog dužine vremena nošenja spirale“.

Služba hitne pomoći

Obnovljen vozni park

inistar zdravlja, Ass. dr Zlatibor Lončar 27. marta ove godine uručio je ključeve 34 specijalozovana vozila za službe hitne medicinske pomoći predstvanicima 24 doma zdravlja i Gradskom zavodu za hitnu medicinsku pomoć grada Beograda. Ministarstvo zdravlja je u cilju unapređenja kvaliteta zdravstvene zaštite za građane Srbije, uz finansijsku podršku Svetske banke, obezbedilo ukupno 64 vozila za hitnu medicinsku pomoć, kompletno opremljena pratećom medicinskom opremom, u vrednosti od 3,4 miliona evra. Ova nabavka je realizovana u okviru projekta „Pružanje unapređenih usluga na lokalniom nivou” - DILS. Svečanoj primopredaji prisustvovao je šef Kancelarije Svetske banke za Srbiju gospodin Toni Verheijen, šefica Projekta DILS dr Ana Holt, direktori i predstavnici domova zdravlja i Gradskog zavoda za hitnu medicinsku pomoć grada Beograda. Sanitetska vozila su dodeljena Gradskom zavodu za hitnu medicinsku pomoć grada Beograda (10 vozila), i službama hitne pomoći domova zdravlja u: Ćupriji, Gornjem Milanovcu, Vrbasu, Požegi, Priboju, Petrovcu na Mlavi, Lazarevcu, Senti, Somboru, Ubu, Obrenovcu, Rumi, Bačkoj Topoli, Bujanovcu, Novom Pazaru, Kuršumliji, Vlasotincu, Kruševcu, Aranđelovcu, Užicu, Topoli, Kraljevu i Smederevskoj Palanci. Vozila su dodeljena ustanovama koje su imale oštećenja vozila, nastala u majskim poplavama, a takođe i na osnovu iskazanih potreba zdravstvenih ustanova za sanitetskim vozilima, njihovoj starosti u postojećem voznom parku u službama hitne pomoći, broju stanovnika i razuđenosti opštine kojoj pripada zdravstvena ustanova. U oktobru 2014. godine, dodeljeno je 30 vozila. Za pet meseci korišćenja, širom Srbije ekipe hitne pomoći su novim vozilima prevezle oko 11 000 pacijenata, često životno ugroženih, prešavši više od 450 000 km.

(Presuda Prvog osnovnog suda u Beogradu, P. br. 13071/2010 od 28.5.2010. godine)

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Прим. мр сц. др Драгољуб Иванковић специјалиста опште медицине, породични лекар

1932 - 2015 Председник Секције опште медицине од 1986 - 1991. год. Почасни члан Председништва Секције опште медицине Српског лекарског друштва Члан Уредништва часописа ‘’Општа медицина’’ од његовог оснивања 1995.год. Својим радом и изузетним људским особинама које су га красиле, допринео је унапређењу односа међу лекарима како у Републици Србији, тако и у међународним оквирима. Свима који су га познавали и имали част да раде са њим остаће у сећању као изузетан професионалац, заљубљен у општу-породичну медицину за коју се борио до последњег дана. Један је од идејних вођа у оснивању Асоцијације лекара опште/породичне медицине југоисточне Европе и члан њеног Извршног одбора. Био је савременик и сарадник многих изузетних учитеља и практичара српске медицинске науке, али и сведок започетих реформи у примарној здравственој заштити у Републици Србији. Никада није престао да верује да ће једнога дана лекари опште медицине, специјалисти опште медицине, добити заслужено место у нашем друштву. Помагао је колегама и својим знањем и својим примером, јер је волео оно што ради. Уградио је своје знање у темеље Секције опште медицине, али и у медицинску науку. Као аутор већег броја стручних дела (аутор 236 радова и коаутор 47 приручника, уџбеника и монографија), помогао је при едукацији велики број младих лекара, био предавач на Катедри опште медицине Медицинског факултета у Београду на последипломским студијама и председник Комисије за полагање стручних испита за лекаре од 1984 - 2002. год. Био је омиљен међу колегама свих генерација. Последњи дани живота били су му испуњени сазнањем да су његове колеге, лекари опште медицине, специјалисти опште медицине, доследно наставили пут напретка своје специјалности и професионализма у општој медицини. Нека му је вечна слава!

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ZD ZR DARVAS V TV SO T V- O C R-N SA RGBOI RJ A

Prof. dr Budimir Šegrt

Novi ministar zdravlja Skupština CG je 18.marta 2015. godine izabrala prof. dr Budimira Šegrta za ministra zdravlja u 40. Vladi Crne Gore.

Prof. dr Budimir Šegrt rođen je 19.11.1956. godine u Trebinju, Bosna i Hercegovina. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Nikšiću. Upisao Medicinski fakultet u Beogradu 1975, a završio 1980. godine. U Domu zdravlja u Nikšiću zaposlio se 18. 2. 1981. godine. Specijalistički staž završio u Kliničkom centru Ljubljana, gde je položio specijalistički ispit iz ortopedije 1.3.1989. U periodu od juna 1992. do jula 1996. obavljao funkciju direktora JZU Opšta bolnica Nikšić. Od 1.8.1996. do juna 1997. medicinski direktor Kliničko bolničkog centra Crne Gore, a od 21.6.1997. do oktobra 1999. Bio je generalni direktor Kliničko bolničkog centra Crne Gore u Podgorici. Od 2010. goddine direktor je bolnice u Meljinama. Postdiplomske studije upisao je 1992. na Medicinskom fakultetu u Beogradu. Odbranio magistarsku tezu pod naslovom: Rješavanje stabilnosti potkoljenice kod strijelnih povreda. Dana 28. 12.1998. Na Univerzitetu u Novom Sadu prijavio doktorat u aprilu 1999. i odbranio doktorsku disertaciju na Medicinskom fakultetu u Novom Sadu dana 5.7.2002. god. pod naslovom: Vrijednosti hemiartoplastike kuka u zbrinjavanju preloma vrata butne kosti. Odlukom Nastavnonaučnog vijeća Univerziteta Crne Gore 1994. izabran u zvanje asistenta za predmet hirurgija, oblast ortopedija na Medicinskom fakultetu u Podgorici. Na sjednici Univerziteta Crne Gore 2007. godine donešena je odluka o njegovom izboru u zvanje docenta, a na sjednici 19.12.2013. donosi se Odluka o izboru u zvanje vanrednog profesora Univerziteta Crne Gore za predmet hirurgija (oblast: Ortopedija i traumatologija) na Medicinskom fakultetu. Autor je ili koautor u 34 rada, saopštenim na domaćim i međunarodnim skupovima, štampanim u časopisima i zbornicima sa recenzijom. Član je domaćih i međunarodnih udruženja.

Posjeta ministra Šegrta

ZC na sjeveru CG Ministar zdravlja Budimir Šegrt i direktor Fonda za zdravstveno osiguranje dr Kenan Hrapović, sa saradnicima, posjetili su 8.4.2015. 96

godine zdravstvene ustanove u Pljevljima, Žabljaku, Šavniku i Plužinama, u sklopu redovnog obilska zdravstvenih ustanova u Crnoj Gori. “Tokom obilaska Doma zdravlja i Opšte bolnice Pljevlja jedinice Zavoda za hitnu medicinsku pomoć i razgovora sa menadžmentima, ministar Šegrt je ocijenio da su ove zdravstvene ustanove primjer dobrog funkcionisanja i koordinacije primarnog i sekundarnog nivoa zdravstvene zaštite i hitne medicinske pomoći i da je u prilično lošim prostornim uslovima, zahvaljujući dobroj organizaciji kvalitet pružanja zdravstvenih usluga građanima Pljevalja na visokom nivou”, saopšteno je iz Ministarstva zdravlja. Zdravstvene stanice Žabljak i Šavnik, kako je ocijenjeno nakon posjete, takođe su prostorno, kadrovski i tehnološki opremljene da mogu da odgovore potrebama stanovnika i pruže zdravstvene usluge na primarnom nivou zdravstvne zaštite mještanima i u najudaljenim područjima opština.

ustanovama i punktovima u Beranama, Andrijevici, Plavu, Rožajama, Gusinju i Petnjici, ministar je istakao da su uslovi za sigurno pružanje zdravstvene zaštite na visokom nivou. “Najveća vrijednost je zapravo stručan kadar, ljekari koji su posvećeni i predani svom poslu. Uslovi u beranskoj bolnici, koja je referentna za sve opštine u okruženju i koja daje i organizacionu i stručnu podršku, takođe su fantastični. Svakako da postoji potreba za usavršavanjem, ali ukupan utisak današnje posjete je zadovoljavajući”, saopštio je ministar zdravlja. Kako je naveo direktor Fonda za zdravstveno osiguranje Kenan Hrapović posjeta sjevernim opštinama Crne Gore pokazala je da je zdravstvena zaštita na visokom nivou.

Lider u prometu medicinskih sredstava

“URION” DOO Podgorica – Crnogorski lider

Porodilišta bezbjedna, ljekari posvećeni Sva porodilišta u Crnoj Gori su bezbjedna, a uslovi za sigurno pružanje zdravstvene zaštite su na visokom nivou, saopštio je ministar zdravlja Budimir Šegrt nakon što je obišao zdravstvene ustanove u Beranama, Andrijevici, Plavu, Rožajama, Gusinju i Petnjici.

Ministar Budimir Šegrt i direktor Fonda za zdravstveno osiguranje Kenan Hrapović u Beranama su razgovarali sa predsjednikom Opštine Dragoslavom Šćekićem, potpredsjednicima Zoranom Marsenićem i Dragutinom Joksimovićem. Oni su obišli Dom zdravlja i Opštu bolnicu “Nika Labović”. U okviru radne posjete svim medicinskim

Već punih petnaest godina kompanija “Urion” bilježi konstantan rast i razvoj na crnogorskom tržištu. Sa puno volje i entuzijazma 1999. godine kompanija “Urion” počela je sa radom u Podgorici. Osnovana je kao preduzeće za promet medicinskih sredstava, ali je zbog konstantnog povećanja obima posla, izvršena doregistracija i proširena djelatnost i na promet lijekovima. Kompanija “Urion” je ekskluzivni distributer renomiranih svjetskih proizvođača kao što su: Gambro, Johnson & Johnson, Drager, Aesculap, Olympus, Lohmann & Rauscher, Toshiba, Siemens, Agfa, Hawo, Gima, Vivostat i GVB Belimed. Svjetski poznate kompanije, čije proizvode “Urion” plasira na naše tržište s pravom mu daju epitet lidera u oblasti prometa medicinskih sredstava. Kroz dugogodišnji uspješan rad “Urion” je ostvario odličnu saradnju sa svim javnim i privatnim zdravstvenim ustanovama u Crnoj Gori. Da je kvalitet usluga i posvećenost klijentima na visokom nivou potvrđuje uvođenje sistema upravljanja kvalitetom ISO9001:2008 standarda u poslovanje kompanije.

Registracija

Do 31. 12. 2014.

Do 31. 3. 2015.

Od 1. 4. 2015.

100 €

125 €

150 €

GODINA VII BROJ 62. APRIL 2015.

N M K

uvenilni idiopatski artritis (JIA) je hronična bolest, koju karakteriše neprekidno zapaljenje jednog ili više zglobova. To je najčešće zapaljenjsko, reumatsko oboljenje dečjeg uzrasta. Osnovna odlika zapaljenja zgloba – artritisa je: bol, otok, toplota i ograničen pokret. “Idiopatski” znači da ne znamo tačno kako i zašto zapaljenje nastaje, a “juvenilni” u ovom slučaju označava da se simptomi bolesti javljaju pre navršene 16. godine. Koji su uzroci nastanka bolesti? Imunski sistem nas štiti od infekcija koje izazivaju virusi i bakterije. Pri tome on nije u stanju da razlikuje “strano” i potencijalno opasno po organizam, što treba da bude uništeno, od onoga što je urođeno i “sopstveno”. Smatra se da je hronični artritis posledica poremećenog odgovora našeg imunog sistema. Usled nepoznatih uzroka, imuni sistem delimično gubi sposobnost da razlikuje “strano” od “sopstvenog” i zato reaguje protiv sopstvenih tkiva, u ovom slučaju zglobova. Zbog toga se bolesti kao JIA zovu i “autoimunske”. Precizni mehanizmi koji dovode do pojave JIA, što važi i za većinu drugih hroničnih zapaljenjskih bolesti, nisu poznati. Da bi se bolest ispoljila potrebna je udruženost više faktora: genetske sklonosti i različitih faktora unutrašnje i spoljne sredine kao što su hormonski faktori, virusi i bakterije, klimatski faktori, trauma, stres (smrt u porodici, razvod roditelja, rođenje brata ili sestre, preseljenje u novu sredinu, i dr.) Da li je ova bolest nasledna? JIA nije nasledna bolest, a to znači da se ne prenosi sa roditelja na decu, kao i da bolesna deca jednog dana mogu imati zdrave potomke. Međutim, postoje neki nasledni faktori, delom još neotkriveni, koji osobu čine podložnom bolesti. Naučnici se slažu da je bolest multifaktorska, odnosno da mnogi faktori učestvuju u njenom pokretanju. Čak i kada postoji genetska sklonost, retko se dešava da u istoj porodici dvoje dece oboli od JIA. Nastanak bolesti ne može se ni predvideti ni sprečiti. Koliko je bolest česta i u kom uzrastu se javlja? JIA nije česta bolest. Smatra se da otprilike 1/1000 zdrave dece boluje od hroničnog zapaljenja zglobova. Bolest se može javiti u najranijem detinjstvu (tokom prve godine života) pa sve do l6. rođendana. Kako se bolest ispoljava? Glavno obeležje bolesti je zapaljenje jednog ili više zglobova koje se ispoljava otokom i bolom u zapaljenom zglobu, ograničenom pokretljivošću, ukočenošću posebno u jutarnjim časovima, poremećajem hoda, 100

Juvenilni idiopatski artritis - šta je to?? Dr Gordana Sušić, dečji reumatolog, Institut za reumatologiju Kliničkog centra Srbije

malaksalošću, umorom, slabim apetitom. Bol nije karakterističan simptom na početku bolesti, naročito kod mlađe dece. Roditelji najčešće zapaze da dete hramlje, posebno u jutarnjim časovima kada je primetno neraspoloženo i/ili razdražljivo, da ima izmenjenu šemu hoda (antalgičan ili poštedni hod), da se brže zamara ili odbija da hoda. Otok, prva jasna manifestacija artritisa koju roditelji primete, često se pripisuje povredi, koja u ovom uzrastu nije retka i koja se sa etiopatogenetskog aspekta može smatrati okidačem bolesti. Simptomi zavise od vrste i broja zapaljenih zglobova. Ako je zapaljenjem zahvaćen zglob kuka, dete ima bolove u preponi. Kod neke dece javljaju se promene na koži, ubrzan rad srca, otežano disanje, povišena temperatura. U retkim slučajevima može da bude ugrožen život deteta. Da li se bolest kod sve dece ispoljava na isti način? Postoji nekoliko oblika JIA koji se uglavnom razlikuju na osnovu prisustva ili odsustva opštih znakova bolesti kao što su: povišena temperatura, ospa, zapaljenje unutrašnjih organa. Druga razlika je prema broju zglobova zahvaćenih zapaljenjem. Kod oligoartikulnog oblika su zahvaćena najviše četiri zgloba. Kod poliartikulnog oblika artritis zahvata pet i više zglobova. Dogovoreno je da se pojedini oblici JIA određuju na osnovu simptoma koji su prisutni tokom prvih šest meseci trajanja bolesti. 1. Sistemski oblik JIA se karakteriše, pored artritisa, opštim znacima bolesti. Pojam “sistemski” znači da zapaljenjem mogu biti zahvaćeni različiti organi. Bolest se može javiti u bilo kom uzrastu. Sistemski oblik JIA čini manje od 10% svih bolesnika, tipičan je za period detinjstva i retko se sreće kod odraslih. Glavno obeležje bolesti je visoka telesna temperatura, preko 39 stepeni C, koju prati pojava bledoružičaste ospe na koži (Slika 1). Povišena temperatura se obično javlja jednom dnevno, obično u večernjim časovima, može da traje i više nedelja.

Slika 1. Makulozna bledoružičasta ospa na unutrašnjoj strani podlaktice i nadlaktice

Osim toga mogu se javiti bolovi u mišićima, uvećanje jetre, slezine i limfnih žlezda, zapaljenje srčane maramice (perikarditis), plućne maramice (pleuritis). Artritis, koji je obično zahvatio veći broj zglobova, može da bude prisutan na početku bolesti, ili da se javi kasnije. Otprilike polovina bolesnika ima samo opšte znake bolesti, malaksalost, umor, neraspoloženje. Kod tih bolesnika dugotrajna prognoza je najbolja. Kod preostale polovine opšti znaci vremenom se povuku, a zapaljenje zglobova ostaje glavni problem. Često je vrlo teško na početku postaviti dijagnozu, jer bolest može da liči na mnoge druge bolesti (infektivne, leukemije, maligne bolesti idr.) Ospa koja liči na male boginje javlja se na unutrašnim stranama podlakitca, nadlaktica, na grudnom košu u unutrašnjim stranama butina. Obično prati povišenu temperaturu i kada se ona normalizuje, ospa nestane. Zato se često dešava da se ospa previdi. 2. Poliartikularni oblik JIA. Tokom prvih šest meseci trajanja artritis je prisutan na pet i više zglobova, pri tome opšti znaci prethodno spomenuti, nisu prisutni. Prisustvo ili odsustvo antitela u krvi, koje se zove reumatoidni faktor (RF), pomaže da se razlikuju dve podgrupe poliartikularnog oblika JIA: a) RF pozitivni poliartikularni oblik JIA se retko javlja, kod 5-10% od ukupnog broja obolelih. Smatra se da je to ista bolest kao i reumatoidni artritis kod odraslih. Često su zahvaćeni simetrični, uglavnom mali zglobovi šaka i stopala, a kasnije se artritis proširi i na druge zglobove (Slika 2). Mnogo je češći kod devojčica nego kod dečaka. Obično počinje posle 10. godine života i predstavlja teži oblik JIA.

N M K

Kod određenog broja dece javlja se ozbiljna komplikacija na oku, zapaljenje prednjeg dela oka, sudovnjače (prednji uveitis). Sudovnjača ili uvea je jedan od omotača oka koji sadrži krvne sudove koji snabdevaju oko krvlju. Pošto prednji deo sudovnjače čini dužica (iris) i staklasto (cilijarno) telo, ova komplikacija je nazvana hronični prednji uveitis ili hronični iridociklitis. Slika 2. Artritis je prisutan na oba ručja i malim zglobovima šaka b) RF negativni poliartikularni oblik JIAje zastupljen kod 15-20% dece od ukupnog broja obolelih. Može da se javi u bilo kom uzrastu. Ima sličnu kliničku sliku, ali je prognoza mnogo povoljnija u odnosu na RF pozitivan JIA (Slika 3).

Slika 3. Otok ručja i vretenasti izgled prstiju šaka zbog zapaljenja malih zglobova prstiju 3. Oligoartikularni oblik JIA. Ovo je najčešći oblik JIA (kod 50% bolesnika). Tokom prvih šest meseci trajanja bolesti, artritisom su zahvaćena najviše četiri zgloba. Artritis je asimetričan i zahvaćeni su uglavnom veliki zglobovi, najčešće kolena, skočni zglobovi, ređe laktovi, ručja (slike 4. i 5). Kod nekih bolesnika nakon šest meseci trajanja, artritis može da se proširi na više zglobova. Taj oblik se zove “prošireni oligoartritis”, ili oligoartritis koji je prešao u poliartritis. Obično počinje pre 6. godine, češći je kod devojčica. Uz primenu odgovarajućeg lečenja prognoza je dobra, ukoliko je bolest ostala ograničena na nekoliko zglobova.

Slika 4. Otok oba kolena kod 3-godišnje devojčice

Slika 5. Otok desnog skočnog zgloba kod 2-godišnjeg dečaka 4. Psorijazni artritis. Kod ovog oblika bolesti uz artritis su prisutne i promene na koži koje odgovaraju psorijazi. Psorijaza je oboljenje koje karakterišu pečataste promene na koži koje se ljušte. Obično se promene nalaze u predelu laktova i kolena, ponekad i na koži poglavine i na nokatnim pločama. Kožne promene mogu da prethode ili da se jave posle početka artritisa. Artritis je češće lokalizovan na više zglobova. Jedan od karakterističnih znakova bolesti je “kobasičast prst” (Slika 6).

Slika 6. Otok II i IV prsta desnog stopala “kobasičast prst”, kod devojčice uzrasta 18 meseci 5. Artritis udružen sa entezitisom. Najčešći znak bolesti je zapaljenje do četiri zgloba prevashodno na donjim ekastremitetima i entezitis. Entezitis je zapaljenje pripoja tetiva, ligamenata i zglobne kapsule za kost. Najčešće mesto bola je na stopalu, iza ili ispod pete. Ponekad kod ovih bolesnika može da se javi akutni prednji uveitis. To je oboljenje oka koje se razlikuje od prethodnog, hroničnog iridociklitisa po tome što su znaci zapaljenja oka vidljivi. Oko je crveno, bolno, pojačano suzi, osetljivo je na svetlost. Većina bolesnika ima pozitivan laboratorijski test koji se zove HLA B27. Bolest se javlja kod

dečaka i obično počinje nakon 7- 8. godine, najčešće u adolescenciji. Kod neke dece bolest se zaustavi, dok se kod drugih proširi i na zglobove kičmenog stuba, najpre na predeo krsno-slabinskih zglobova (donji deo leđa). Ovaj oblik JIA pripada grupi bolesti koje su češće kod odraslih i zovu se spondiloartropatije, pošto zapaljenje može da zahvati i kičmeni stub. Šta se dešava u zglobovima? Sinovijska membrana je unutrašnji omotač zgloba i u normalnim okolnostima vrlo je tanka. U toku zapaljenja zadebljava, jer se u njoj nakupljaju ćelije koje uglavnom dolaze iz krvi i učestvuju u procesu zapaljenja. U isto vreme se povećava i količina zglobne tečnosti. To dovodi do otoka zgloba i mekih tkiva oko njega, do pojave bola na dodir i pri pokretima, te pokreti zgloba postaju ograničeni. Karakteristični znaci zapaljenja zgloba su ukočenost, koja se javlja nakon produženog odmora i posebno u jutarnjim časovima. Dete često pokušava da smanji bol, zato drži zglob u položaju između potpuno opruženog i zgrčenog položaja, tj. između fleksije i ekstenzije. Taj položaj se zove “antalgičan” i to je položaj u kome se bol najmanje oseća. Ako se bolest ne leči na odgovarajući način, zapaljenje može da dovede do oštećenja zgloba na dva načina: a) sinovijska membrana i dalje zadebljava i stvara tkivo koje se zove sinovijski panus. U toku procesa zapaljenja oslobađaju se velike količine različitih supstanci koje oštećuju zglobnu hrskavicu i kost; b) održavanje zgloba u antalgičnom položaju dovodi do gubitka mišićne mase - atrofije, istezanja ili skraćenja mišića i mekih tkiva te se zglob na kraju zgrči i deformiše, odnosno dođe do kontrakture. Zašto je važno da dete pregleda i oftalmolog? Kod određenog broja dece, posebno devojčica mlađih od pet godina, javlja se zapaljenje prednjeg dela oka, hronični prednji uveitis ili hronični iridociklitis. Ako se bolest ne otkrije na vreme i ne započne s lečenjem, zapaljenje napreduje i može da dovede do ozbiljnog oštećenja oka, katarakte i u krajnjem slučaju – slepila (Slika 10). Prednji uveitis nije uočljivo oboljenje. Dete nema poremećaj sa vidom (zamagljen vid), niti se na oku primećuju promene (crvenilo) te roditelji ne mogu da otkriju bolest na početku. Zato je blagovremeno postavljanje dijagnoze od izuzetne važnosti te je neophodno da deca kod koje postoji opasnost da dobiju iridociklitis, svaka tri meseca odlaze na pregled kod očnog lekara. Oftalmolog posebnim aparatom koji se zove špalt-lampa, može da otkrije zapaljenjski proces na oku. Dešava se da roditelji odvedu dete kod očnog lekara tek 101

N M K

kada primete da je zenica nepravilnog oblika i da je pobelela, što su znaci uznapredovalog oštećenja struktura oka. Razlozi koji povezuju zapaljenje oka sa artritisom nisu poznati. Važno je zapamtiti da zapaljenje zgloba i zapaljenje oka mogu da teku nezavisno jedno od drugog. Koje vrste laboratorijskih ispitivanja su potrebne za dijagnozu? Da bi se postavila dijagnoza i jasno odredio oblik JIA, potrebne su određene laboratorijske analize. Na osnovu njih može da se proceni da li postoji rizik za nastanak komplikacija kao što je hronični iridociklitis, ili da li će bolest imati nepovoljniji tok. Reumatoidni faktor (RF) je autoantitelo koje je stalno prisutno u visokoj koncentraciji jedino u poliartikulnom, tzv. seropozitivnom obliku JIA. Autoantitela su specifični molekuli koji se nalaze u krvi i zglobnoj tečnosti i proizvod su poremećenog odgovora autoimunskog sistema. Ona reaguju sa sopstvenim tkivima, u ovom slučaju sa strukturama zglobova. Antinukleusna antitela (ANA) su takođe proizvod poremećenog imunološkog odogovora i njihovo prisutvo kod dece mlađeg uzrasta sa oligoartritisom, ukazuje da postoji povećan rizik za nastanak hroničnog iridociklitisa. HLA B27 je molekul koji spada u grupu ćelijskih markera, obeleživača, deo je lične karte naših gena. Njegovo prisustvo na ćelijama u organizmu se potvrđuje posebnim analizama krvi. Kod zdravih osoba sreće se u oko 5-8%, dok se kod dece koja uz artritis imaju i entenzitis, sreće i do 80% slučajeva. Druge analize, kao što su brzina sedimentacije eritrocita (SE) i reaktivni protein -C (CRP) određuju stepen zapaljenja. Često je prisutna snižena vrednost hemoglobina i smanjen broj eritrocita kao znak hronične anemije zbog zapaljenjskog procesa. Ove analize su korisne za praćenje efekta lečenja, mada veći značaj ima klinički nalaz na zglobovima. U zavisnosti od vrste leka, potrebna je periodična kontrola laboratorijskih analiza (krvna slika, enzimi jetre, pregled mokraće idr.) da bi se blagovremeno otkrio eventualni toksični efekat lekova. Laboratorijske analize se u početku lečenja rade češće, kasnije obično na tri meseca. Kakav je tok bolesti? Karakteristika hroničnih zapaljenja kod dece je da se smenjuju periodi poboljšanja (remisije) sa periodima pogoršanja. Cilj lečenja je da se periodi poboljšanja što više produže, a da se smanji dužina i broj pogoršanja. Trajanje i vreme javljanja ovih perioda ne mogu se predvideti unapred. Ozbiljnije infekcije, stres, prekomerno opterećenje zglobova i naročito prekid lečenja mogu dovesti do pogoršanja bolesti. 102

U skoro polovine bolesnika bolest ima povoljan tok (smiri se bez značajnih promena na zglobovima), kod jednog broja bolesnika lečenje mora traje više godina, a određeni broj dece boluje i u odraslom dobu. Da li je bolest izlečiva? 1. Juvenilni artritis nije gnojno zapaljenje i bolest nije zarazna. Po tome se ova vrsta zapaljenja zglobova razlikuje od npr. angine, zapaljenja pluća ili slepog creva, čiji se uzročnik može otkriti te odgovarajuće lečenje antibioticima dovodi do potpunog izlečenja. Kod ove vrste artritisa uzročno lečenje nije moguće, jer se uzrok bolesti ne zna. Ali,ukoliko se s lečenjem započne ranije, ono je uspešno kod većine bolesnika. Što je vremenski period između pojave prvih simptoma i početka lečenja kraći, to je prognoza povoljnija. Nelečena bolest dovodi do oštećenja zglobova i invalidnosti. Pošto je bolest veoma raznolika po načinu ispoljavanja, težini i toku, lekar će nakon pregleda i laboratorijskih analiza, napraviti plan lečenja deteta. Kako se bolest leči? Osnovni cilj lečenja je da se detetu omogući da vodi normalan život i da se spreči oštećenje zglobova i drugih organa koji mogu da budu zahvaćeni zapaljenjem. Lečenje se zasniva na primeni lekova koji smiruju upalu, fizikalnih procedura koje imaju cilj da održe funkciju zgloba i spreče nastanak deformiteta. Lečenje je veoma složeno i zahteva saradnju različitih specijalista. Od momenta kada se bolest prepozna, odnosno postavi dijagnoza, lečenje se započinje nesteroidnim antireumatskim ili antiinflamacijskim lekovima (NSAIL) – antireumaticima, koji se zovu simptomatskim lekovima, jer deluju na znake bolesti, ali ne mogu potpuno da zaustave proces zapaljenja, odnosno da dovedu do remisije bolesti. To su lekovi koji smanjuju bol, snižavaju povišenu telesnu temperaturu, smanjuju otok zglobova te pomažu da se dete bolje oseća, da bude pokretljivije i da ukočenost u jutarnjim časovima, koja je karakteristična za zapaljenje zglobova, bude što manje izražena. Najčešće se koriste ibuprofen i naproksen. Ovi lekovi se dobro podnose. Aspirin, iako je efikasan i jeftiniji, danas se uglavnom NE primenjuje za lečenje ove bolesti, zbog visokog rizika od toksičnih efekata. Da bi se poboljšanje osetilo potrebno je da se antireumatici uzimaju bar četiri nedelje u dozi koju je lekar odredio. Tu je najveći problem, jer se roditeljima čini da je to dug period te samoinicijativno prekidaju lečenje, vrlo često po nagovoru okoline. Istovremena primena dva ili više NSAIL se ne preoručuje, jer se povećava mogućnost pojave neželjenih efekata. Nekad može povoljno da deluje zamena jednog

antireumatika drugim. Šta je to '' punkcija zgloba'' ? Zapaljenje zglobova dovodi do pojačanog stvaranja i nakupljanja tečnosti u zglobnoj šupljini. To izaziva bol, dovodi do otoka, ograničava pokrete i smanjuje funkciju zgloba. Na početku bolesti, ako je zapaljenjem zahvaćen samo jedan zglob, lekar će morati da izvadi iz njega tečnost, koju treba da pošalje u laboratoriju na analizu u cilju postavljanja dijagnoze. Ako je bolest već dijagnostikovana, punkcija se vrši u terapijske svrhe. Lekar će iglom i špricem da izvadi taj višak tečnosti iz zgloba, a zatim da ubrizga lek. Ovaj način lečenja je vrlo efikasan, jer se lek daje direktno u zglobnu šupljinu, tačno na mesto zapaljenja. Intervencija se može dati u lokalnoj (kod veće) ili u opštoj anesteziji kod manje dece, vrlo često uz pomoć ultrazvučnog aparata. Koji se još lekovi koriste u lečenju artritisa? Lekove druge linije ili lekove koji menjaju tok bolesti (LMB) neophodno je primeniti kod dece kod koje poliartritis napreduje i pored primene odgovarajućih antireumatika i injekcija datih u zglobove. Oni se mogu kombinovati sa antireumaticima. Pun terapijski efekat ovih lekova postaje očigledan nakon nekoliko nedelja ili meseci neprekidnog lečenja. Obično se prvo primenjuje metotreksat. On se daje u malim dozama, jednom nedeljno, pre doručka. Efikasan je kod većine bolesnika. Smiruje zapaljenje, a kod nekih bolesnika može, za sada nepoznatim mehanizmom, da dovede i do potpunog zaustavljanja bolesti. Deca ga uglavnom dobro podnose. Potencijalno toksično dejstvo zahteva periodične laboratorijske analize. Sulfasalazin ili salazopirin je takođe pokazao efikasnost u lečenju JIA, posebno kod dece koja imaju entezitis i artritis. Glikokortikoidi (GK) su najmoćniji lekovi u suzbiljanju bilo kakvog zapaljenjskog procesa u organizmu. Međutim, njihova upotreba treba da bude vremenski ograničena, jer duža primena može da dovede do neželjenih efekata. GK su izuzetno efikasni lekovi za lečenje sistemskog artritisa, koji ne reaguje na druge lekove i komplikacija koje ozbiljno ugrožavaju život. U početnoj fazi zapaljenjskog procesa, ovi lekovi se primenjuju s ciljem da brzo smire ovaj proces i služe “za premošćavanje”, dok se ne ispolji efekat lekova druge linije. GK u obliku kapi primenjuju se kao lokalna terapija za lečenje iridociklitisa. U težim slučajevima oftalmolog će GK primeniti u obliku lokalnih injekcija u oko. Šta su biološki lekovi? Poslednjih nekoliko godina otvorene su nove perspektive u lečenju JIA primenom

N M K

lekova koji blokiraju dejstvo faktora nekroze tumora (anti-TNF lekovi). Faktor nekroze tumora je molekul - važan posrednik u procesu zapaljenja. Ovi lekovi se koriste sami, ili u kombinaciji sa metotreksatom i efikasni su kod većine bolesnika. Njihov efekat se prilično brzo ispoljava, a bezbednost primene se pokazala dobrom. Da bi se procenili potencijalni, dugoročni, neželjeni efekti potrebno je duže praćenje bolesnika. Zato bolesnici koji se leče ovim lekovima, što se odnosi i na ostale LMB-ove, moraju biti pod strogim lekarskim nadzorom. Lečenje anti-TNF lekovima je veoma skupo, ali se i u našoj zemlji primenjuje duži niz godina. Koji su najčešći neželjeni efekti lekova? Lekovi koji se koriste za lečenje JIA se obično dobro podnose. Stomačna nepodnošljivost koja je najčešći neželjeni efekat antireumatika kod odraslih, kod dece se ređe sreće. Ipak se preporučuje da se ovi lekovi uzimaju za vreme ili nakon obroka. Antireumatici mogu da dovedu po porasta nivoa nekih enzima jetre u krvi, mada se to ređe dešava, osim u slučaju primene aspirina. Metotreksat se dobro podnosi. Neželjeni efekti kao što su muka i povraćanje obično se javlju kod starije dece. Kombinacija ovog leka sa folnom kiselinom (vitaminom), može da smanji rizik od pojave neželjenih efekata. Da bi se blagovremeno uočili znaci toksičnosti, neophodno je da se periodično rade laboratorijske analize (krvna slika, enzimi jetre, procena bubrežne funkcije, pregled mokraće i drugo). Najčešće izmenjen laboratorijski nalaz je povećanje jetrinih enzima iznad gornje granice, koji se normalizuju s prestankom uzimanja leka ili smanjenjem doze. Najčešća neželjena dejstva sulfasalazina su ospa na koži, stomačne smetnje, povišenje jetrinih enzima, smanjenje broja leukocita koje može da poveća sklonost infekcijama. Anti-TNF lekovi se uglavnom dobro podnose. Bolesnike treba pažljivo pratiti zbog mogućnosti pojave ozbiljnih infekcija, pre svega tuberkuloze. Dugotrajna primena GK u većoj dozi dovodi do pojave značajnih neželjenih efekata, kao što su osteoporoza i zaustavljanje rasta. Velike doze leka i produžena primena pojačavaju apetit, koji može dovesti do gojaznosti. Zato je važno savetovati roditelje i posebno adolescente, o pravilnoj ishrani koja će zadovoljiti apetit bez povećanog unosa kalorija. Koliko dugo treba da traje lečenje? Lekar će proceniti kada treba dozu leka smanjiti, odnosno prorediti uzimanje leka. Kada se zapaljenje zgloba potpuno smiri i dete nema bolove i jutarnju ukočenost, treba nastaviti uzimanje lekova još najmanje šest

meseci, pri čemu se doza postepeno smanjuje i na kraju lek potpuno obustavi. Koje su komplikacije bolesti? Artritis je dugotrajno oboljenje koje zahvata kosti i zglobove deteta u fazi rasta. Ukoliko se blagovremeno ne započne s lečenjem, bolest neminovno dovodi do ozbiljnog oštećenja na zglobovima. Zglobna hrskavica se istanjuje i propada, a zglob gubi svoju funkciju i na kraju postaje ukočen, deformisan, često u nepovoljnom položaju. Ponekad, ukoliko je zahvaćen samo jedan zglob, npr. koleno, dešava se da je ta noga postane duža, te dete drži nogu sa upaljenim zglobom u stranu. To je posledica bržeg rasta noge gde se nalazi oboleli zglob, ali kada se bolest smiri dužina nogu se izjednači. Kao i kod drugih hroničnih bolesti u dečjem uzrastu, u aktivnim fazama rast se zaustavlja. Zaostajanje u rastu i razvoju (bolesno dete je niže od vršnjaka, kasnije ulazi u pubertet) posebno je izraženo ukoliko se za lečenje koriste kortikosteroidi. Obolela deca su podložnija infekcijama, naročito ako se leče imunosupresivnom terapijom, pa ih treba od njih čuvati. Infekcije se moraju lečiti antibioticima pod kontrolom pedijatra. Smanjenje čvrstoće kostiju (osteoporoza) je takođe komplikacija artritisa, naročito ako je dete slabo pokretno. Kosti postaju krhke i sklone prelomu. Da bi se ovo sprečilo preporučuje se ishrana bogata kalcijumom i vitamin D, a naročito fizička aktivnost, odnosno vežbe i uvek vežbe, jer je kontrakcija mišića najbolji stimulans za kost da se izgrađuje i postane čvršća. Zašto je važna fizikalna terapija? Fizikalna terapija je sastavni deo lečenja obolelih od zapaljenja zglobova od samog početka bolesti. Ovaj oblik lečenja ima cilj da: smanji bol i smiri upalu, smanji ukočenost koja detetu posebno smeta u jutarnjim časovima, ojača mišiće, ispravi zgrčen zglob (kontrakturu), popravi funkciju i omogući da dete samostalno obavlja svakodnevne aktivnosti. Program fizikalne terapije će odrediti lekar-fizijatar, a on će se sprovoditi pod nadzorom fizioterapeuta. Najvažniji deo fizikalne terapije koji može i kod kuće da se sprovodi su vežbe medicinska gimnastika. Da li pomaže banjsko lečenje? Ovo pitanje roditelji često postavljaju lekaru kada se detetu postavi dijagnoza hroničnog oboljenja zglobova. U banjama se sprovodi fizikalna terapija pod stručnim nadzorom lekara i fizioterapeuta. Koriste se različiti oblici fizikalne terapije: lekovito blato, terapija u bazenu, tj. u vodi, elektroterapija i dr.

Banjsko lečenje, osim neposrednog efekta koji fizikalna terapija ispoljava na zapaljenje zglobova, utiče da dete popravi opštu fizičku kondiciju, da popravi apetit čemu posebno doprinose klimatski uslovi banjskog lečilišta. Ovaj vid lečenja je dozvoljen kada je bolest smirena. Ne treba zaboraviti da banjsko lečenje ne može zameniti lekove koje dete i u banji treba redovno da uzima. Kako porodica treba da se ponaša prema obolelom detetu? „Upoznaj svog neprijatelja da bi znao protiv koga se boriš.“ Roditelj mora da bude upoznat sa prirodom bolesti kako bi mogao aktivno da učestvuje u procesu lečenja. Te informacije će pružiti lekar koji leči dete. Roditelj sa svoje strane treba nastojati da stalno bodri svoje dete u svemu što radi, da ga osposobi da bude što je moguće samostalnije pri obavljanju svakodnevnih aktivnosti. Kad je bolest aktivna, kada su zglobovi otečeni i prisutna bol, pomoć roditelja će mu biti veoma potrebna, posebno ujutru kada je ukočenost izražena, ali kada je bolest mirna dete treba podsticati da bude samostalno. Kao i drugo ili druga deca u porodici, treba da ima odgovarajuće obaveze u kući u zavisnosti od svog uzrasta i fizičke snage. Dete će se tako osećati korisnim, a razvijaće i radne navike i samostalnost. Da li dete sme da radi fiskulturu? Određene vežbe, odnosno medicinska gimnastika sastavni su deo lečenja zapaljenja zglobova. Kad god je to moguće, deca treba da učestvuju na časovima fiskulture u granicama svojih fizičkih mogućnosti. Zato dete ne sme da bude potpuno oslobođeno fiskulture, osim u izuzetnim slučajevima kada je teško pokretno. Važno je da za vreme časova fiskulture dete ne sedi na klupi, ili pak odlazi kući sa dubokim nezadovoljstvom u sebi, s uverenjem da se razlikuje od svojih vršnjaka. Važno je da se učitelj (razredni starešina) upozori, a on pak na prigodan način upozna ostalu decu iz odeljenja, sa prirodom bolesti. Time se razvija drugarstvo i prisnost među vršnjacima, kao i podstrek detetu da se dokazuje na intelektualnom planu, ukoliko je slabije pokretljivo. Da li dete može da se bavi sportom? Bavljenje sportom je važan deo svakodnevnog života svakog deteta. Jedan od važnih ciljeva lečenja JIA je da se oboleloj deci omogući koliko god je moguće da vode normalan život. Ne treba dozvoliti da deca osećaju kompleks niže vrednosti jer se razlikuju od svojih vršnjaka. Ovaj izbor je deo opšteg stava koji ima cilj da dete psihološki ohrabri da bude samostalno i sposobno da 103

N M K

se samo suoči sa ograničenjima koje bolest nameće. Vrhunski sport zahteva izuzetan napor i intenzivne treninge koje dete sa obolelim zglobovima, čak i ako se prethodno bavilo nekim sportom, neće moći da izdrži. Dozvoljene su samo rekreativno, određene aktivnosti kao što su vožnja bicikla, za manje dete tricikl ili trotinet (posebno preporučljivo za decu čiji su kukovi zahvaćeni zapaljenjem), zatim stoni tenis, badmington, kao i sve aktivnosti u vodi. U svakom slučaju, dete treba da bude što češće u prirodi na čistom vazduhu. Kakva se ishrana preporučuje? Deca koja boluju od neke dugotrajne (hronične) bolesti često imaju slab apetit. To je posledica uzimanja lekova, slabije fizičke aktivnosti, ali i neraspoloženja, odnosno posebnog psihičkog stanja koje bolest izaziva. Ne postoji posebna dijeta za lečenje ove bolesti. Dete treba, kao i zdrava deca, da ima tri obroka i dve užine, uvek u isto vreme. Ishrana treba da bude raznovrsna sa dosta proteina i ugljenih hidrata da bi se obezbedio normalan rast i razvoj. Takođe su važni vitamini koje treba da uzima u obliku svežeg voća ili povrća, naročito vitamini C i D. Kako dete profesionalno da se usmeri? Školovanju deteta se mora posvetiti posebna pažnja. Ukoliko je bolest češće aktivna, utoliko će i dete češće izostajati iz škole, ali treba nastojati da savlada nastavni program. Nakon završetka osnovnog obrazovanja treba konsultovati stručnjaka za profesionalnu orijentaciju da bi dete odabralo odgovarajuću srednju školu i buduće zanimanje u skladu sa svojim fizičkim mogućnostima. RODITELJI, NEGUJTE ZDRAVE PORODIČNE ODNOSE, PRUŽITE RAZUMEVANJE, LJUBAV I PODRŠKU SVOM DETETU DA UPRKOS BOLESTI IZGRADI SVOJU LIČNOST I NAĐE MESTO POD SUNCEM.

104

N M K

Giht

•

Dr Biljana Tuševljak, spec. reumatolog, Bolnica Kasnido

o definiciji giht je oboljenje nastalo kao posljedica inflamacijskog odgovora organizma na kristale mono natrijum urat monohidrata koji se formira kod ljudi sa hiperurikemijom. Oboljenje je opisano samo kod ljudi. U pitanju je grupa patoloških promjena koje se mogu pojaviti u različitim kombinacijama: 1. Povišena koncentracija mokraćne kiseline u serumu bolesnika 2. Recidivi akutnog artritisa u kojima se kristali mononatrijum urat monohidrat nalaze u leukocitima sinovijske tečnosti 3. Nakupljanje kristala mononatrijum urat monohidrat u i oko zgloba i u potkožnom tkivu, što dovodi do hronične uratne artropatije 4. Oboljenje bubrega –uratna i urična artropatija 5. Urična urolitijaza zbog prisustva kristala mokraćne kiseline u mokraćnim putevima. Giht je najčešće opisivana bolest ljudi i najstariji opis kliničke slike je Hipokratov iz 5.vijeka p.n.e. Od ove bolesti obolijeva 1-2 % odraslih u razvijenom svijetu. Češća je u muškaraca nego žena i odnos muškarac žena je 4:1 do 9:1.Incidenca gihta raste sa godinama. Giht je bolest kraljeva, kralj bolesti. Faktori rizika su 1. NEPROMJENLJIVI - godine, muškarci, rasa, genetski faktor, hronična bubrežna 2. PROMJENLJIVI - hiperurikemija, visokopurinska dijeta, konzumacija alkohola, debljina i duretici

Obično monoartikularni (~90% prvih napada) ali mogu biti poliartikularni kod visokorizičnih pacijenata (alkoholičari, žena u menopauzi) i tokom progresije bolesti

Dijagnoza Postavljanje dijagnoze gihta može biti i bez aspiracije sinovijalne tekućine, ako pacijent ima: – Tipično prisustvo kostobolje – Istorija giht-napada ili hiperuricemia – Druge dodatne informacije – Mjerenje mokraćne kiseline 2-3 sedmice nakon napada – Fizikalni pregled – X-ray/scan bolnog zgloba sMK mjerenje – sMKA mjerenje samo za sebe nije dijagnostika – sMK koncentracija tokom napada gihta može biti normalna u ~50% slučajeva Najbolje vrijeme za mjerenje sMK: 2 sedmice nakon napada – Visok nivo sMK između napada može biti prediktivan za buduće napade Česti komorbiditeti sa gihtom su: • Bolest bubrega • KV bolesti • Metabolički sindrom – Debljina – Dislipidemija – Hipertenzija – Tip 2 dijabetesa Terapija Akutni napadi: – Brzo se osloboditi boli i smanjiti zapaljenje • Dugoročna terapija (giht se liječi otapanjem svih kristala i sprečavanjem nastanka novih): – Prevencija napada – Prevencija oštećenja zglobova – Eliminacija tofa Dugotrajna terapija ima za cilj: Razmotriti isključivanje lijekova koji uzrokuju hiperurikemiju • Promjena u načinu života • Uključivanje lijekova koji snižavaju sMK

Početak bolesti je između 4. i 6. decenije i kod 90% oboljelih je akutan u vidu monaratritisa i najčešće na nožnom palcu . Zapaljenje često počinje noću ili rano ujutro, razvije se u toku 24 sata i traje nekoliko dana i obično prestaje unutar 7-10 dana bez specifične terapije. Druga, uobičajena mjesta su stoplo, gležanj, koljeno, prst, zglob i lakat.

Akutni giht

Hronični giht

Dijeta – Smanjiti konzumaciju purina ( crveno meso/ red meat, iznutrice / jetra i bubreg, morske plodove i mahunarke) – Smanjiti konzumaciju pića sa fruktozom – Uključiti obrano mlijeko, light jogurt, povrće sa proteinima • Smanjiti upotrebu alkohola (posebno pivo) • Smanjiti tjelesnu težinu – 1 kg/mjesec (izbjegavati brze dijete) – Izbjegavati visokoproteinske dijete • Pacijente sa nefrolitijazom treba ohrabriti da konzumiraju >2 l vode na dan • Umjerena tjelesna aktivnost Promjene u načinu života imaju samo skroman učinak na sMK (npr. 10-15% pridržavanjem niskopurinske dijete), stoga je terapija lijekovima obično potrebna Cilj je smanjiti sMK ispod tačke zasićenja kako bi se spriječilo formiranje i unaprijedilo otapanje kristala 105

N M K

• Inhibitori xanthin oxidaze – Redukcija stvaranje mokraćne kiseline – Alopurinol • Uricosuric lijekovi – Povećavaju ekskreciju mokraćne kiseline – Sulphinpirazon može biti alternativa za pacijente s normalnom bubrežnom funkcijom (100 mg-800 mg dnevno) – Probenecid može biti alternativa alopurinolu kod pacijenata s normalnom funkcijom bubrega , ali vjerovatno manje efikasan od alopurinola – Benzbromarone može se upotrebljavati kod pacijenata sa bubrežnim popuštanjem, ali postoji rizik od oštećeneja jetre i nije registovan u svim zemljama • Colhicin nije lijek koji snižava sMK i nije pogodan za dugoročnu terapiju Terapija koja se koristi za terapiju akutnog gihta tretira samo simptome, ali ne i osnovno stanje • Lijekovi za sniženje sMK na nivo <6 mg/dl (<0,36 mmol/l) sprečavaju buduće napade i dugoročne komplikacije [1] • Sniženjem sMK na niže vrijednosti u slučaju prisustva tofa dovodi do redukcije tofa i kliničkih benefita • Efikasnost, jednostavnost korištenja i podnošljivosti aktuelnih tretmana za giht su ograničene ADENURIC® (febuxostat): veliki korak naprijed u terapiji gihta Febuxostat je ne purinski, selektivni inhibitor xantine oxidaze (XO)

•

Jednom dnevno u hroničnoj terapiji hiperurikemije kod pacijenata sa gihtom • 80 mg tablete • Opsežna klinička ispitivanja: – Faza 3 III studije: APEX, FACT, CONFIRMS – 2 open-label produžene studije: EXCEL, FOCUS – Preko 4000 osoba koje su primile najmanje jednu dozu febuxostata (10-300 mg/day) EU SmPC U in vitro studijama dokazano je da je febuxostat: • Potentniji od alopurinola • Inhibira obje, oxidovanu i redukovanu formu enzima xantine oxidaze • U terapijskoj dozi ne inhibira druge enzime uključene u metabolizam purina i pirimidina Febuxostat se brzo i kompletno apsorbuje (najmanje 84%) kao jednokratna i višekratna doza od ukupno 80 i 120 mg/dan 1 – Cmax: ~2,8-3,2 μg/ml (80 mg), 5,0-5,3 μg/ml (120 mg) – Tmax: 1,0-1,5 sat – srednja vrijednost poluživota eliminacije (t1/2): ~5-8 hours • Ustaljeni nivo sMK generalno se postiže u prvoj sedmici terapije 1 – omogućeno mjerenje sMK 2 sedmice nakon uvođenje terapije • Uzima se bez obzira na hranu 1,2 • Nema kontraindikaciju sa antacidima1,2 Distribucija –vezanje za proteine plazme ~99,2% (uglavnom za albumine) • Metabolizam –metabilizuje se u velikoj mjeri u jetri preko UGT enzimskog sistema i oksidacijom putem citohroma P450 (CYP) • Ekskrecija – se uglavnom odvija putem jetre i bubrega Nije potrebno prilagođavanje doze kod: – Starijih – Pacijenata sa blagom insuficijencijom jetre (preporučena doza 80 mg) – Pacijenata sa blagom i umjerenom insuficijencijom bubrega. Efikasnost i sigurnost nije potpuno ispitana kod pacijenata sa teškon insuficijencijom bubrega • Nije potrebno prilagođavanje doze kod pacijenata koji koriste: – colhicin – indometacin – naproxen – hidrohlorotiazid – desipramin ili druge CYP2D6 supstrate i varfarin Nije potrebno prilagođavanje doze kod pacijenata sa blagim i umjerenim bubrežnim popuštanjem • Studijama je dokazano da je febuxostat siguran i dobro ga podnose pacijenti sa blagim i umjerenim bubrežnim popuštanjem • Bez pogoršanja bubrežne funkcije

Praćenje rezultata u Bolnici Istočno Sarajevo Adenuric 80 mg uključen na 46 pacijenata od marta 2014. Najveća vrijednosti sMK bila 682, a najmanja 481.Nakon 28 dana vrijednosti vidno smanjene, a nakon tri mjeseca kod 32 pacijenta vrijednosti normalizovane, a kod ostalih u vidnom padu.S obzirom na to da praćenje pacijenata i dalje traje nakon godinu dana dajemo kompletnu analizu. 106

Urgentni blok Univerzitetske bolnice Foča 16.2.2015. godine primljen je pacijent sa zadesno nastalom penetrantnom povredom u području čeone regije sa desne strane. Pacijent je bio u svjesnom stanju, komunikativan, orijentisan, očuvanog vida obostrano. Nakon obavljenog kliničkog pregleda učinjene su standardne radiografije, na kojima je identifikovano metalno strano tijelo, dužine oko 10cm, širine oko 1,5cm u najvećem dijametru, koje je penetriralo kroz frontalni sinus, krov, medijalni zid i pod orbite i većim dijametrom se zaustavilo na podu maksilarnog sinusa s desne strane. Konsultativnim pregledom sa oftalmologom identifikovan je očuvan vizus na ozlijeđenoj strani i intaktna bulbomotorika obostrano. Oformljen je hirurški tim i napravljen je plan za ekstripaciju stranog tijela i primarnu rekonstrukciju. Kombinovanim intraoralnim-transantralnim pristupom kao i kroz postojeću lacerokontuznu ranu frontalno desno učinjena je ekstripacija stranog tijela, a uz adekvatnu kontrolu hemostaze i očuvanje bulbusa i peribulbarnih struktura. Potom je učinjena eksploracija rane i uočen je kominutivni prelom frontoorbitoetmoidomaksilarnog kompleksa, desno, sa koštanim defektom prednjeg zida frontalnog sinusa, krova, medijalnog zida i poda orbite u medijalnoj polovini i kominucija u području etmoidalnih ćelija.

Prikaz slučaja

N M K

Penetrantna povreda i kominutivni prelom frontoorbitoetmoidomaksilarne regije

Nesvakidašnja operacija Dr Miroslav Obrenović, načelnik Službe za maksilofacijalnu i oralnu hirurgiju, Univerzitetska bolnica Foča

Učinjena je primarna rekonstrukcija koštanih defekata krvavom repozicijom i osteosintezom nedeperiostiranih fragmenata kao i aloplastika defekata zidova orbite alotransplantatom – ‘’titanijummesch’’. Takođe su rekonstruisani svi mekotkivni defekti i učinjena primarna dakriocistorinostomija. Prednja endonazalna tamponada i tamponada maksilarnog sinusa. Ordinirane su trojna antibiotska terapija, AT zaštita, analgetici. Postoperativno

je učinjen kontrolni CT scan sa 3D rekonstrukcijom. Kliničkim pregledom: vid i bulbomotorika očuvani, pacijent je nakon hospitalizacije otpušten iz odjeljenja dobrog opšteg stanja, urednog lokalnog nalaza.

107

N M K

Rezultati Ispitivanje je vršeno na uzorku od pedeset ispitanika liječenih na Klinici za psihijatriju Univerzitetskog kliničkog centra Banjaluka, u periodu od 6.4.2011. pa sve do 11.11.2011. Uvidom u istorije bolesti pacijenata/ispitanika dobijeni su sljedeći demografski i socioekonomski podaci. DEMOGRAFSKO EKONOMSKI ASPEKTI

BROJ ISPITANIKA

MJESTO URBANO STANOVANJA RURALNO

ŽIVOTNI PROSTOR

KUĆA

STAN

PODSTANARI

VSS

SSS

ŠKOLSKA SPREMA

Psihoedukativni rad sa osobama zavisnim o alkoholu Milica Latinović-Miljević

Sažetak: Uvod - Alkoholizam je najrasprostranjenija toksikomanija na globalnom nivou. Posljedice ne trpi samo pojedinac, nego i porodica, kao i šira zajednica. Liječenje je kompleksno i dugotrajno. Cilj - Prikazati koliko psihoedukativni rad sa ovisnicima utiče na broj povratnika apstinenata i izliječenih. Rezultati - Većina ispitanika je iz ruralnih područja, nezaposlena, muškog pola, kod prijema uglavnom u alkoholisanom stanju, u pratnji policije, višestruki povratnici. Po završenoj hospitalizaciji uglavnom odbijaju dalje liječenje. Ključne riječi: alkoholizam, toksikomanija, komplikacije, liječenje.

NEKVALIFIKOVANO 32 RADNI STATUS

ZAPOSLEN

NEZAPOSLEN

PENZIONER

Kada su u pitanju demografsko ekonomski aspekti, prikazani podaci pokazuju da većina ispitanika dolazi iz ruralnog područja, liječeni u više navrata, te da nisu edukovani kao ni članovi njihovih porodica. Nakon detoksikacije odlaze kući i ne uključuju se u rad terapijske zajednice niti u klubove liječenih alkoholičara. Kako po prirodi imaju negativistički stav prema bolesti, vrlo brzo se vraćaju u alkoholisano stanje. Gotovo nijedan ispitanik iz ruralnog područja nije pristao na averzivnu terapiju, a i njihov period apstinencije je veoma kratak. Dominiraju ispitanici koji su nekvalifikovani, većina nezaposlena. SOCIJALNI ASPEKTI POL

STAROST

BRAČNI STATUS

MUŠKARCI

108

željom da se liječe. Kada je u pitanju sudska odluka o obaveznom liječenju, kojom je definisana i dužina trajanja obaveznog liječenja, takvi slučajevi uglavnom dolaze alkoholisani te pasivno prihvataju liječenje. Pod pratnjom policije dolaze osobe (alkoholisano stanje) zbog nasilnog ponašanja (policija dolazi na poziv porodice) ili iz sredine u kojoj alkoholisani ispoljava svoje agresivno ponašanje. Sanitet uglavnom dovozi alkoholisanog pacijenta koji je opserviran u stanici hitne pomoći (ako je povrijeđen u tuči, samopovređivanje ili opšte loše stanje) te ga dovozi na ovu Kliniku na dalji tretman (detoksikaciju).

BROJ ISPITANIKA 43

ŽENE

DO 20 GODINA

DO 40 GODINA

OD 60 GODINA

PREKO 60 GODINA

OŽENJENO

NEOŽENJENO

STRUKTURA ŽIVI SAM/A PORODICE ŽIVI SA PORODICOM

Kada su socijalni aspekti u pitanju, od 50 ispitanika 43 su muškog pola, a sedam ženskog, što je jasan pokazatelj da su većina alkoholičara muškarci. Kada je u pitanju starosna granica, većina je u dobi preko 60 godina i to su dugogodišnji alkoholičari i višestruki povratnici na psihijatrijsku kliniku. Oko 70% ispitanika živi u bračnoj zajednici, sa bračnim drugom i djecom. U krajnje lošem socioekonomskom stanju, na ivici egzistencije, živi 14 ispitanika (dvoje mentalno retardiranih) 30 ispitanika u osrednjem ekonomskom stanju a samo šestoro situirano. Veliki je broj pušača (29) koji puši između jedne i tri kutije cigareta dnevno. Konstatovano je da su 22 pacijenta učesnici prethodnog rata (koji su tada su počeli da piju veće količine alkohola), a petorica su RVI.

9 41

Značajno je istaći da veliki broj alkoholisanih dolazi ne samo u pratnji članova porodice, nego i u velikom broju slučajeva pod pratnjom policije, sanitetom hitne pomoći, u pratnji socijalnog radnika ili zbog sudske odluke. Samo dva ispitanika javila su se sama, sa uputnicom, bez pratnje, u trijeznom stanju i sa jakom motivacionom

Kada je u pitanju prijem, od pedeset analiziranih ispitanika samo dva su primljena u trijeznom stanju, ostali u alkoholisanom ili delirantnom. Zapušten izgled je jedna od osnovnih karakteristika alkoholisanih osoba koja se uočava odmah po prijemu. Uvidom u podatke zaljučujemo da je 80% zapuštene spoljašnjosti, dok se ostatak odnosi na djelimično zapuštene i uredne. Samo 17 ispitanika je na prijemu pristalo na hospitalizaciju, dok su ostali odbili ili su imali pasivan stav.

N M K

Samo 17 ispitanika je primljeno na prvu hospitalizaciju dok ostali broj otpada na povratnike od dva ili više puta. Rezultat ne bi bio tako drastičan kada se niko od ovih sedamnaest ne bi ponovo pojavio na liječenju. PRIKAZ HOPSITALIZACIJA ISPITANIKA

BROJ OSOBA

JEDNA

DVIJE DO TRI

BROJ HOSPITALIZACIJA ČETIRI DO PET ŠEST I VIŠE

5 10

Svi pacijenti su poslije detoksikacije uključeni u rad terapijske zajednice. U ovim zajednicama razgovara se o štetnosti uticaja alkohola kako za samog pacijenta, tako i za njegovu porodicu, širu zajednicu i život uopšte. Ovdje se stiču osnovna znanja kako sam sebi pomoći u borbi sa akoholom i koliko je značajan rad sa porodicom, kao glavnim osloncem pomoći u daljem toku liječenja. Najveća pomoć i podrška je i potrebna po izlasku sa psihijatrijske klinike kako bi se održala obavezna apstinencija.

većini slučajeva bolesnik “prisiljen” na liječenje. Tokom liječenja mogući su i recidivi koji spadaju u sastavni dio bolesti zavisnosti o alkoholu. U početku liječenja treba provesti detoksikacijski tretman, uz liječenje svih popratnih zdravstvenih poteškoća i oboljenja koja su usko povezana sa alkoholnom intoksikacijom. Prisutnost mogućih psihičkih poteškoća potrebno je tretirati po uspostavi apstinencije. Od ukupnog broja otpuštenih pacijenata, njih 27 samovoljno je prekinulo liječenje, otpušteno na lični zahtjev ili otpušteno administrativnim putem (samovoljno osoba napustila kliniku, bijeg iz klinike). Dvadeset tri ispitanika otpuštena su sa uspješno završenim liječenjem (detoksikacija). U budućnosti obavezna apstinencija od alkohola, redovne kontrole, trošenje ordinirane terapije, redovan rad u zajednici za podršku (Dolac, klubovi liječenih alkoholičara). Od ukupnog broja, 38 ispitanika ima hipertenziju, 4 epilepsiju, 4 cirozu jetre, 3 demenciju, 2 hepatitis B, 2 varixe jednjaka, 1 dijabetes. PSIHIČKE KOMPLIKACIJE ISPITANIKA ALKOHOLNE PSIHOZE MENTALNA RETARDACIJA DEPRESIJA ALKOHOLNA DEMENCIJA

Od ukupnog broja ispitanika, samo u tri slučaja porodica je aktivno i dosljedno učestvovala u psihoedukativnom radu u zajednici za podršku liječenim alkoholičarima (Dolac), sa vidnim rezultatima. Više je razloga zbog kojih se porodica slabo uključuje u psihoedukativni rad. Alkoholičari negiraju svoj problem kao bolest pa samim tim ubjeđuju i svoje najbliže u tu tvrdnju. Ne žele da se liječe jer oni nisu bolesni, mogu prestati piti kada god žele, a to je samo negacija problema. Nerijetko pacijenti stanuju u udaljenijim sredinama te im je teško dolaziti na psihoedukaciju, što je nekada činjenica, a nekada ne. Sve ovo je samo odlaganje stvarnog i produktivnog liječenja. Cilj liječenja je postići trajnu apstinenciju od alkohola i promijeniti način života. Budući da je zavisnost o alkoholu sistemski poremećaj u liječenje svakako treba biti uključena porodica radi postizanja pozitivne porodične homeostaze te podrške koju bi pružili kolege, prijatelji i druge pacijentu bliske osobe. Pasivnost bolesnika u tretmanu jedan je od glavnih problema koji nastaje zato što je u

BROJ ISPITANIKA 14 2 28 3

od alkoholola ili jednom od klubova liječenih alkoholičara. Od izuzetnog značaja je psihoedukativni rad sa porodicom, koja je moralna podrška tokom daljeg oporavka ovakvih osoba. Dominantan broj ispitnika je iz ruralnog područija, lošeg socioekonomskog statusa, obično su dugogodišnji ovisnici o alkoholu (povratnici) čije se liječenje ne okončava iz više razloga. Neki od najučestalijih razloga svode se na samoinicijativni prekid tretmana, komplikacije osnovne kao i neke druge bolesti ili premještaj u neku drugu kliniku. Ali jedan od, nažalost, najčešćih razloga jeste nedovoljna i neadekvatna podrška porodice koja je djelimično ili nije nikako uključena u psihoedukativni rad sa ovisnikom. Literatura 1. M. Munjiza, Nega u psihijatriji, Apeiron, Banjaluka, 2008. 2. M. Munjiza, Psihijatrija na pragu XXI veka, Apeiron, Banjaluka, 2008. 3. D. Kecma, Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd, 2006. 4. M.Sternić, Dijagnostičko-terapijski psihijatrijski praktikum, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1973. 5. J.Bukelić, Neuropsihijatrija sa negom, Beograd, 1979. 6. D. Moravek, Psihijatrija, Medicinska naklada, Zagreb, 2000. 7. D.Toševski, Psihijatrija, Medicinski fakultet, Beograd, 2007.

Najteža pshička komplikacija alkoholizma je alkoholna demencija koja nastaje nakon dugotrajne upotrebe alkohola. Dolazi do atrofije kore velikog mozga, a promjene su ireverzibilne. Prognoza je loša. Zaključak Zbog negativnog stava prema terapiji samih osoba koje konzumiraju alkohol i neadekvatne saradnje porodice, rezultati psihoedukativnog rada na liječenju i odvikavanju su prilično poražavajući. Prosječan alkoholni staž je 20 godina, a ovakve osobe se obično jave na liječenje tek onda kada im se smanji prag tolerancije na alkohol (podnose znatno manje količine alkohola nego ranije) sa već izraženim psihičkim i fizičkim problemima, uglavnom dolazeći u alkoholisanom stanju ili uz pratnju članova porodice, sanitetskim vozilom, uz pratnju policije, ili sudskim nalogom. Kada je u pitanju fizički izgled pacijenata, uglavnom se radi o slučajevima zapuštene spoljašnjosti, u velikom broju slučajeva agresivnih osoba koje ili odbijaju ili se pasivno odnose prema liječenju. Uglavnom ostaju na detoksikaciji, uključujući se u terapijske zajednice, a kasnije se uključuju u grupu za podršku apstinenciji 109

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

adonna di Campiglio, smještena u sjevernoj italijanskoj regiji Trentino ispod impozantnog masiva Dolomiti di Brenta, nalazi se na nadmorskoj visini 800 - 2.550 m. Madonna di Campiglio je omiljeno alpsko odredište i zimi i ljeti, mondensko skijalište za sve one koji vole spoj vrhunskih staza i dobre zabave poslije skijanja. Sa tradicijom dugom preko 50 godina ovdje se održava i svjetski kup u slalomu za muškarce. Nekoliko godina unazad ovo mjesto je stjecište i najvećih svjetskih stručnjaka, profesora, iz oblasti ginekološke i reproduktivne endokrinologijie i mladih kolega koji su željni znanja iz ove oblasti. Treća po redu, Internacionalna škola ginekološke i reproduktivne endokrinologije (ISGRE ) kju je akreditovalo Evropsko akreditaciono vijeće za kontinuiranu medicinsku edukaciju (EACCME) održana je od 28.1-1.2.2015. godine u modernom konferencijskom centru Pala Campiglio koji se nalazi u srcu skijaškog centra Madonna di Campiglio, u podnožju Spinale žičare . Pohađanje škole je bilo podijeljeno u nekoliko sesija, koje su imale za cilj da se stekne ili proširi znanje o fukciji jajnika i uticaju na razmnožavanje, od potreba do mogućnosti. Veći dio predavanja odnosio se na poboljšanje funkcije jajnika, prije svega na nove strategije u indukciji ovulacije bilo spontane, bilo u vještačkoj oplodnji, na izmjeni protokola asistirane reprodukcije, kako bi se postigli bolji razultati na zadovoljstvo pacijenata i napredak tog aspekta nauke. Poseban akcenat je bio na utvrđivanju starenja jajnika i smanjene plodnosti, značaju AMH i drugih parametara u tome. Prof. Tomaso i prof. Vujović su održali interesantno i vrlo značajno predavanje o najnovijim terapijskim mogućnostima u primarnoj prijevremenoj insuficijnenciji jajnika, tzv. POF-u . Jedan dio predavanja bio je posvećen uticaju hormona jajnika na druge aspekte našeg organizma, kao što su neuroendokrini, kardiovaskularni i koštani sistem. Posebno bih izdvojila predavanje “Starenje mozga kod žena: Uticaj steroidne nadomjesne terapije, koje je održao prof. Andrea R. Genazzani, predsjednik ISGRE. Svojim apsolutno novim pristupom otvorio je novo polje istraživanja i ukazao na ogroman potencijal polnih steroida u fiziologiji i terapijskim mogućnostima u organizmu, ali i zamkama koje se mugu izbjeći samo dobrim poznavanjem fiziologije djelovanja ovih steroida. Vrlo značajno 110

Pala Campiglio, Madonna di Campiglio, Italija, 28.1-1.2.2015. godine

Napredak ginekološke i reproduktivne endokrinologije Dr Milena Brkić, spec. endokrinolog

predavanje je posvećeno menopauzi i starenju: kako se suočiti s tim stanjem i prevazilaženju skromnog znanja i predsrasuda o hormonskoj supstitucionoj terapiji. Prof. Vujović, kao svjetski bord za menopauzu, je održala predavanje koje je izazvalo veliku diskusiju, jer je otvorila novi način pristupa liječenju hipertenzije u menopauzi i andropauzi upotrebom nadomjesne hormonske terapije. Ipak, najdragocjenije su bile diskusije iz kojih se najviše učilo. Zahvaljujući prof. Vujović, koja me je predstavila kao člana svoga tima u unapređenju ove oblasti na teritoriji Republike Srbije i Republike Srpske, upoznala sam navjeće stručnjake iz ove oblasti, predstavila sebe i svoj rad iz doktorske

teze koja će otkriti nova saznanja iz ove oblasti i značaj lokalne progesteronske terapije. Pohađanjem ove škole otvorile su se realne mogućnosti za napredak reproduktivne endokrinologije u Republici Srpskoj. Bila sam vrlo ponosna što se među kolegama iz Irana, Portugala, Engleske, Italije, Singapura, SAD, našao i kolega iz Republike Srpske. Tako je moglo da se čuje za malu zemlju u sklopu BiH i da se u njoj unapređuje endokrinologija i uvode novine. Kroz ovu oblast provlači se dijagnostika i liječenje svih žlijezda sa unutrašnjim lučenjem: štitaste i adrenalnih žlijezda, hipofize, poremećaj matabolizma i gojaznost, osteporoza, dijabetes i kardiovaskularne bolesti.

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Medicinski fakultet Banjaluka, Radionica

Neonatologija

periodu od 27. do 28. februara 2015. godine u amfiteatru Medicinskog fakulteta Banjaluka u zgradi Maternitea odžana je radionica na temu „Nove neuroprotektivne strategije i ultra rane intervencije u neonatologiji“. Radionica je organizovana uz pomoć uvaženih kolega iz Instituta za neonatologiju iz Beogra-

da i Klinike za dječje bolesti Univerzitetske bolnice Klinički centar Banjaluka. Predavanja su održale prim. dr Milica Ranković-Janevski, direktor Instituta i šef kabineta za NIDCAP®, i medicinska sestra Maja Radovanović, NIDCAP® professional. Praktičnu primjenu demonstrirala je medicinska sestra Mira Roksandić, internacionalni instruktor bebi masaže. Dr Milica Ranković-Janevski pojasnila je da je ovo radionica koja se odnosi na nove neuroprotektivne strategije koje su u svijetu aktuelne u neonatologiji. Sprovodi se edukacija i implementacija kako na ovom polju, tako i u oblasti ultra rane intervencije tokom liječenja i njege novorođene djece kako bi se obezbijedio što bolji senzomotorni i psihomotorni razvoj kasnije u djetinjstvu.

Savremena nauka je dokazala da osim tehnologije i savremenih medikamenata postoje još brojne dodatne mjere koje je potrebno primijeniti kako bi rizično rođena, prijevremeno rođena i naročito bolesna djeca ne samo preživjela, već imala kasnije dobar senzomotorni razvoj bez kašnjenja i razvojnih deficita. Radionica je u potpunosti usmjerena na program individualizovane razvojne njege i posebne aktivnosti u okviru tog koncepta njege koji se odnose na to kako možemo promjenom svog rada i usvajanjem novih shvatanja i tehnika pomoći i održati ispravan razvoj prijevremeno rođene djece.

Prof. dr Zvezdana Rajkovača, pomoćnik generalnog direktora za medicinske poslove, pozdravila je sve prisutne i zahvalila se gošćama na dosadašnjoj odličnoj saradnji koja postoji između Instituta za neonatologiju Be-

ograd i Klinike za dječje bolesti UB KC Banjaluka. Skupu se obratila i prim. dr Vesna Novaković, šef intenzivne njege i terapije Klinike za dječje bolesti Univerzitetske bolnice KC BL. Izrazila je veliku zahvalnost za dosadašnju saradnju sa navedenim institutom i nadu za daljim nastavkom ovakvog vida razmjene iskustva sa kolegama, koji su veliki profesionalci u svom domenu. Radionici, koja je organizovana uz podršku farmaceutske kuće „AbbVie“ d.o.o, prisustvovali su ljekari i medicinske sestre iz Klinike za dječje bolesti, Klinike za ginekologiju i akušerstvo i terapeuti iz Službe kliničke rehabilitacije Univerzitetske bolnice Klinički centar Banjaluka. Služba za odnose s javnošću

111

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Zagrebu je u hotelu Antunović od 13. do 15. ožujka 2015. godine održan Šesti međunarodni kongres društva nastavnika Opće/obiteljske medicine (DNOOM-a). Tema Kongresa bila je Tercijarna prevencija neuroloških, psihičkih i onkoloških bolesti u obiteljskoj medicini. Novost ove godine je zajednički rad svih profesionalnih stručnih društava Republike Hrvatske, zemalja u okruženju i pojedinih zemlja članica Asocijacije ljekara opšte/porodične medicine jugoistočne Europe. Od tema zajedničke sesije istaknuta je Palijativna skrb i grupna praksa. Povjerenstvo za medicinsku izobrazbu liječnika Hrvatske liječničke komore je VI. međunarodnom kongresu DNOOM-a dodijelilo je 20 bodova za aktivno sudjelovanje i 12 bodova za pasivno sudjelovanje. Nepodijeljen je dojam da je netom završeni 6. kongres DNOOM-a bio jako organizacijski zahtjevan, ali i jako uspješan. Iz godine u godinu kongres napreduje, povećava se i obogaćuje novim sadržajima. S obzirom na veliki broj predavanja i radionica za koje postoji veliki interes slušača, organizacioni odbor VI kongresa DNOOM-a je predložio da slijedeći kongres (2016) započne dan ranije (u četvrtak) poslijepodnevnim satima, a završi u nedjelju oko podneva. U četvrtak popodne bi se organizirale preconference workshops koje bi mogle nositi samostalnu mini-kotizaciju odvojenu od kongresne (primjerice tečaj EKG-a, spirometrije za

Šesti kongres društva nastavnika Opće/obiteljske medicine

Palijativna skrb i grupna praksa

koje postoji uvijek nesmanjeno velik interes). Zatim tu su i radionice: Osvježenje znanja za mentore specijalizanata zatim: Kako napisati znanstveni članak i druge potencijalne o kojima

valja razmisliti. Dosad se dosta ulagalo napora u izradu i tiskanje kongresnog zbornika. Ovogodišnje iskustvo u prikupljanju radova, lektoriranju, ispravljanju engleskih sažetaka bilo je stresno i mukotrpno za sve sudionike rada na zborniku, te je odlučeno da zbornik ode u povijest. Uz bogate spoznaje od koristi u svakodnevnom radu, učesnici kongresa su ponijeli prijatne utiske u međusobnom druženju i zabavi, istakla je prof. dr. sc. Biserka Bergman Marković, predsjednik Društva nastavnika opće/obiteljske medicine i predsjednik Kongresa. Odlučeno je da se Sedmi međunarodni kongres društva nastavnika opće/obiteljske medicine DNOOM-a održi u Zagrebu od 10-13. ožujka 2016. na istom mjestu u hotelu Antunović. B.B

112

edovno okupljanje neurologa Republike Srpske, 42. po redu, desilo se na Jahorini od 13. do 15. marta 2015. godine u prelijepom ambijentu hotela “Lavina”. Skup je otvorio predsjednik Udruženja neurologa RS prof. dr Siniša Miljković. Tema ovog skupa je bila “Krizna stanja u evoluciji epilepsije”, a u okviru planiranih aktivnosti održana je i Škola epilepsije, u organizaciji cijenjenog prof. dr Dragoslava Sokića iz Instituta za neurologiju KC Srbije. Skupu su prisustvovale kolege iz svih dijelova Republike Srpske od OB Trebinje do kolega iz Prijedora, a svojim prisustvom skup su uveličale i kolege sa Klinike za neurologiju KCU Sarajevo, Klinike za neurologiju KC Mostar, kolege iz Brčko distrikta, ukupno preko 60 učesnika. Tokom službenog dijela programa kao gosti su se predstavili prof. dr Dragoslav Sokić iz Instituta za neurologiju Kliničkog centra Srbije (ujedno i rukovodilac službenog dijela, tj. Škole epilepsije) i prof. dr Branislav Milanović iz KC “Bežanijska kosa” iz Beograda. Od domaćih predavača učestvovali su prof. dr Duško Račić, prof. dr Siniša Miljković, dr Danka Obradović i dr Siniša Đuričić.

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

42. sekcija neurologa Republike Srpske

na nivou svih prethodnih neuroloških sekcija po kojima polako već postaje i prepoznatljiva. Prof. dr Siniša Miljković je posebnu zahvalnost izrazio kolegama iz F BiH, koji su u velikom broju došli na ovaj skup, istakavši: “Naravno, zahvalost i ovoga puta dugujemo svim saradnicima i prijateljima Udruženja neurologa Republike Srpske bez čije podrške naša tradicionalna okupljanja bi bila nezamisliva”. Ovom prilikom je istakao da su i tri mlade kolegice iz Mostara – mr sc. med. Nataša Pejanović-Škobić, dr Ivana Mihalj i dr Marija Bender pristupile Udruženju neurologa Republike Srpske, na čemu im je, uz iskrenu dobrodošlicu, najsrdačnije čestitao. Kompanija “Bosnalijek” d.d. je i ove godine, potvrđujući uspješnu dugogodišnju saradnju sa Udruženjem neurologa Republike Srpske, kao jedan od sponzora podržala Sekciju Udruženja neurologa RS. U vrijeme trajanja Sekcije, koja je bila posvećena epilepsijama, na A listu FZO RS je došao i antiepileptik “Bosnalijeka” Exmal®/oxcarbazepin/. Pored terapije epilepsije pacijenti Exmal® mogu dobiti na A recept i u svim ostalim terapijskim indikacijama u kojima se primjenjuje, kao što su neuropatska bol i kao stabilizator bipolarnog poremećaja.

Teme predavanja su bile: • Značaj oxcarbazepina u terapiji; • Pramipexol u terapiji extrapiramidnih poremećaja; • Akutni simptomatski napadi; • Epileptički status; • Lečenje farmakorezistentne epilepsije lekovima; • Prevencija i lečenje klastera napada; • Psihijatrijski komorbiditeti kod bolesnika sa epilepsijom;

• Sinkope, kardiološki ili neurološki problem. Nakon završenih predavanja uslijedila je vrlo zanimljiva diskusija, a prisutni su najviše diskutovali o praktičnim stvarima, o slučajevima iz prakse te o zakonskim osnovama kad je riječ o pacijentima sa epilepsijom (vozačka dozvola, radna sposobnost itd). Poslije kraćeg odmora uslijedio je nastavak druženja uz svečanu večeru i muzički predah, a atmosfera je bila 113

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

pokazala da aktivno učestvuje u brizi za naše pacijente. Predavači na pomenutom događaju su bili: prof. dr Aleksandar Lazarević, mr sc.dr Dragan Unčanin i dr spec. Erdina Tatarević, ispred „Krke“. Moderator predavanja je bio prof. dr Duško Vulić. Predavanje je bilo odlično koncipirano, vrlo interesantno, sa velikim brojem prisutnih ljekara. Na ovaj način „Krka“ je svojim novim lijekovima omogućila sveobuhvatan pristup pacijentima sa kardiovaskularnim bolestima i dala nam ključ do zdravlja naših pacijenata. M.C.

U organizaciji „Krke“

Stručna predavanja

ana 5.3.2014. u restoranu „Integra“ u Banjaluci, farmaceutska kompanija „Krka“ organizovala je predavanje kako bi profesionalnu javnost informisala o svojim novim produktima iz kardiovaskularnog portfolija: Prenessa (perindopril), Prenewel (perindopril/indapamid) , Amle-

114

ssa (perindopril/amlodipoin) i Sobycor (bisoprolol). Time je „Krka“, vodeća generička kompanija na prostoru BiH, profesionalcima zdravstvene zaštite pružila visokokvalitetne i moderne lijekove za up-to date tretman njihovih pacijenata sa kardiovaskularnim oboljenjima te

N M K

ekcija sestara zaposlenih u hirurškim granama Udruženja medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske, organizovala je u „Plavoj sali“ Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske 27.2.2015 godine redovnu radionicu. Tradicionalno, radionica je počela sa dramskom sekcijom koja je i ovaj put prisutnima na šaljiv i orginalan način prikazala situaciju iz prakse. Nakon uvoda, uslijedila su stručnja predavanja i praktični rad koji je planiralo rukovodstvo sekcije. Predavači su bili Nataša Pevulja, koja je obradila temu „Terapija bola“ i na veoma kvalitetan način je prisutnima skrenula pažnju na jedan od najčešćih simptoma u medicini - bol. Slobodanka Škorić je prisutne podsjetila i praktično prikazala zavoje glave, Olivera Dragojević je govorila o veoma važnoj enteralnoj ishrani, Dragica Novaković je praktično prikazala važnost njege traheostome i Biljana Perić, kao zadnji predavač, je prezentovala rad na temu „Intrahospitalne infekcije“. Kontinuirana edukacija za medicinske sestre, tehničare je veoma značajna i kao poseban vid stručnog usavršavanja, koji se organizuje radi sticanja znanja i vještina u cilju praćenja i primjene savremenih naučnih dostignuća. Kontinuiranu edukaciju organizuje Udruženje

s t r u č n i

s k u p o v i

UMSTIB Republike Srpske

Radionica Sekcije sestara zaposlenih u hirurškim granama zdravstvenih usluga. Medicinske sestre tehničari se trude da svojim humanim i požrtvovanim radom pomognu svim pacijentima koji se nalaze na hirurškim klinikama. Radionica je bila prilika da budu razmijenjena iskustva sa koleginicama i kolegama, kao i za kratko druženje nakon radnog dijela. Mr sc. Živana Vuković-Kostić

medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske za svoje članove od 1998. godine. Edukaciju iz različitih oblasti medicine, tj. zdravstvene njege, udruženje organizuje kao organizovan oblik teorijskog i stručno praktičnog osposobljavanja medicinskih sestara, tehničara i babica. Medicinske sestre tehničari su najvažnija karika u sistemu zdravstvene njege i bez njih bi proces rada u hirurškim i drugim granama bio nezamisliv. U toku diskusije se došlo do zaključka da bez obzira na to s kojim problemima se susreću zaposleni u hirurškim granama, to ne utiče na kvalitet 115

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Prof. Aleksandar Lazarević na Malti

Predavanje po pozivu

52ND EUROPEAN RENAL ASSOCIATION- EUROPEAN DIALYSIS AND TRANSPLANT ASSOCIATION (ERA - EDTA 2015) Datum: 28–31. Maj 2015. Mjesto održavanja: London, UK Website: http://www.era-edta2015.org/ en-US/home THE INTERNATIONAL SOCIETY FOR HEMODIALYSIS CONGRESS 2015 Datum: 13–16. Septembar 2015. Mjesto održavanja: Kuala Lumpur, Malaysia Website: http://www.ishd2015.org.my/ 12TH EUROPEAN PERITONEAL DIALYSIS MEETING (EURO PD) Datum: 2–6. Oktobar 2015. Mjesto održavanja: Krakow, Poland Website: http://www.europd.com/page/ previo-us-europd-meetings/

“Golden Tulip Hotel Vivaldi”, na Malti, od 26. do 28. marta 2015. godine održan je Internacionalni kongres kardiologa. Prof. Aleksandar Lazarević je održao predavanje po pozivu u sesiji Kardiovaskularna terapija. Prvo predavanje u navedenoj sesiji o efikasnosti i liječenju novih oralnih antikoagulantnih lijekova održao je prof. dr Fausto Pinto iz Lisabona, Portugal, predsjednik Evropskog udruženja kardiologa. Nakon toga je prof. Lazarević govorio o antiagregacionoj terapiji sa posebnim osvrtom na kontroverze u dužini primjene dvojne antiagregacione terapije nakon ugradnje stentova obloženih lijekovima. Takođe je bio predsjedavajući u sesiji Nove perspektive u kardiovaskularnom imidžingu u kojoj je bilo govora o kliničkoj primjeni globalnog straina i ulozi magnetne rezonanse u dijagnostici oboljenja perikarda. Kongres je održan u predivnom ambijentu zdanja “Golden Tulip Hotel Vivaldi” uz veliku podršku Italijanskog udruženja kardiologa. Specijalni gosti kongresa su bili prof. Jane Sommerville, emeritus profesor kardiologije, Imperial College London i prof. Fausto Pinto, predsjednik Evropskog udruženja kardiologa. Ovom skupu je prisustvovalo oko 150 ljekara. Za učesnike je organizovan prijem u ljetnoj rezidenciji predsjednice Malte. 116

Prof. Saša Lazarević na prijemu u ljetnoj rezidenciji predsjednice Malte

JOINT CONGRESS DIATRANSPLANT & BANTAO Datum: 16–18. Oktobar 2015. Mjesto održavanja: Opatija, Croatia Website: http://www.nephro-slovenia.si/ images/PDF/BANTAO.pdf 18TH INTERNATIONAL MEETING OF THE DANUBIAN LEAGUE AGAINST THROMBOSIS AND HAEMORRHAGIC DISORDERS Datum: 14–16. May 2015. Mjesto održavanja: Sarajevo, Bosnia and Herzegovina Website: http://www. danubianleaguesarajevo. com/ INTERNATIONAL SOCIETY ON THROMBOSIS AND HAEMOSTASIS 2015 CONGRESS Datum: 20–25. Juni 2015. Mjesto održavanja: Toronto, Canada Website: http://www.isth.org/ page/2015Microsite INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON CRITICAL BLEEDING (ISCB) 2015 Datum: 31. Avgust – 1. Septembar 2015. Mjesto održavanja: Copenhagen, Denmark Website: http://www.iscb2015.dk/

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Stručni skup, Banjaluka 1. aprila 2015.

Istraživanje u oblasti dijabetesa

omoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Amela Lolić otvorila je 1. aprila 2015. godine, u Administrativnom centru Vlade Republike Srpske, stručni skup na kome su predstavljeni rezultati istraživanja vezanog za kvalitet regulacije šećera u krvi kao i prisustva vaskularnih komplikacija kod osoba sa dijabetesom u Republici Srpskoj.

Službe porodične medicine Doma zdravlja Bijeljina

Trening za medicinske sestre

toku je implementacija druge faze projekta u okviru koga se obavlja trening za medicinske sestre Službe porodične medicine Doma zdravlja Bijeljina, koji je ujedno i prvi dom zdravlja u kome se pilotira unaprijeđen model sestrinskih usluga čime se želi poboljšati nivo zdravstvene zaštite stanovništva. Projekat se realizuje u tri komponente: sestrinska regulativa i priznavanje, jačanje sestrinstva u zajednici i poboljšanje pristupa ugroženim grupama stanovništva na primarnom nivou zdravstvene zaštite. Projekat se izvodi u organizaciji nevladine organizacije FAMI BiH, Univerzitetske bolnice iz Ženeve i Instituta za sestrinske nauke iz Bazela, a finansijski ga podržava Vlada Švajcarske. M.C.

Rezultati istraživanja su pokazali da su učestalost oboljelih od šećerne bolesti tip 1 i tip 2, kao i polna i starosna struktura oboljelih u Republici Srpskoj u skladu sa frekvencijom, polnom i starosnom strukturom šećerne bolesti u svijetu. Rezultati su takođe identifikovali i druge važne činjenice vezane za faktore rizika za nastanak masovnih nezaraznih bolesti, kao i karakteristike koje se odnose na mikrovaskularne komplikacije šećerne bolesti. U istraživanju je učestvovao multidisciplinarni tim predstavnika iz zdravstvenih i obrazovnih ustanova iz Republike Srpske, koji se posredno ili neposredno bave prevencijom i tretmanom dijabetesa, a njegove rezultate je predstavila mr sc. dr Ljiljana Stanivuk, glavni istraživač iz Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske. Istraživanje “Procjena kvaliteta glikoregulacije i prisustva vaskularnih komplikacija kod osoba sa šećernom bolešću u Republici Srpskoj” sprovedeno je kroz aktivnosti projekta “Diabetes mellitus 2010 - 2013”. O značaju ovog projekta govorila je prof. dr Snježana Popović-Pejičić, koordinator za borbu protiv šećerne bolesti u Republici Srpskoj. Prema procjenama Međunarodne federacije za kontrolu šećerne bolesti, oko 382 miliona osoba boluje od šećerne bolesti, pri čemu je još 316 miliona osoba u svijetu u riziku da oboli od ove bolesti. Podatak, prema kojem se do 2035. godine ukupan broj oboljelih od dijabetesa u svijetu predviđa na oko 471 milion osoba, predstavlja izazov za donosioce odluka u zdravstvu. Procjenjuje se da danas u Republici Srpskoj imamo između osamdeset i devedeset hiljada osoba oboljelih od šećerne bolesti, koje potrebne zdravstvene usluge ostvaruju na različitim nivoima zdravstvenog sistema. Preporuke istraživanja koje je danas predstavljeno stručnoj javnosti u Banjaluci, obuhvatile su različite aspekte vezane za unapređenje prevencije i tretmana šećerne bolesti. Na osnovu ovih preporuka sprovodiće se dalje aktivnosti na poboljšanju kvaliteta života oboljelih od šećerne bolesti u Republici Srpskoj. Stručnom skupu su prisustvovali predstavnici Instituta za javno zdravstvo, Fonda zdravstvenog osiguranja, Komore doktora medicine RS, Društvo doktora medicine RS, medicinskih fakulteta, svih bolnica, predstavnici domova zdravlja i drugih zdravstvenih ustanova. 117

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Pripremili: prof. dr Duško Vulić, prof. dr Milan Nedeljković i doc. dr Tamara Kovačević Preradović

Američki kongres kardiologa (ACC Scientific Meeting 2015 San Diego)

ACC Chapter Consortium Serbia & Republic of Srpska Doc. dr Tamara Kovačević-Preradović

San Diegu je od 14-16.3.2015. godine održan Američki kongres kardiologa (ACC Scientific Meeting 2015) kome je prisustvovalo oko 30 000 učesnika iz cijelog svijeta. Kongres je organizovao Američki koledž kardiologije (American College of Cardiology) koji je osnovan 1949. godine i ima oko 43 000 članova iz SAD i svijeta. U svom obraćanju prilikom otvaranja, Patrick T. O’Gara, predsjednik American College of Cardiology (ACC), je istakao je da se kongres održava u San Diegu gdje je pripremljen trodnevni inovativni, interaktivni i informativni program. U svom uvodnom izlaganju posebno je istakao značaj internacionalne strategije na smanjenju obolijevanja i umiranja od kardiovaskularnih bolesti. Ovdje su prezentovana mnoga nova istraživanja i studije, a takođe, u okviru kongresa u New England of Medicine objavljeni su rezultati Odyssey studije nakon 18-mjesečnog praćenja, koja je uključivala 2341 bolesnika s visokim

Prof. dr Duško Vulić, prof. Patrick T. O’Gara (bivši predsjednik ACC) i prof. dr Milan Nedeljković

Prof. dr Branko Beleslin

118

rizikom i hiperholesterolemijom. Davanjem alirokumaba (Praluent) 150 mg, PCSK9 antagonista, svake dvije nedjelje smanjuje se lipoprotein niske gustine holesterola (LDL-C ili “loš” holesterol) za dodatnih 62% u poređenju sa placebom. Ovi rezultati pokazali su trajnu korisnost za alirokumab kada se dodaju maksimalno podnošljivoj terapiji statinima i dodatno ojačavaju sigurnosni profil. U radu kongresa su učestvovali i kardiolozi iz Republike Srpske, FBiH i Srbije: Profesor dr Duško Vulić, predsjednik Udruženja kardiologa Republike Srpske, prof. dr Aleksandar Lazarević, doc. dr Tamara Kovačević-Preradović, dr Bojan Stanetić, prof. dr Mirza Dilić; doc. dr Mehmed Kulić, KC Sarajevo, prof. dr Zoran Perišić, predsjednik Udruženja

kardiologa Srbije, prof. dr Miljko Ristić, direktor KC Srbije. prof. dr Milan Nedeljković, pomoćnik direktora KC Srbije, prof. dr Branko Beleslin, podpredsjednik Udruženja kardiologa Srbije. Na svečanoj ceremoniji, održanoj 16.3.2015, prof. dr Duško Vulić, predsjednik Udruženja kardiologa Republike Srpske, kao počasni gost prisustvovao je dodjeljivanju diploma Fellows of American Colllege of Cardiology koje su dobili doc. dr Tamara Kovačević-Preradović, sekretar Udruženja kardiologa Republike Srpske, načelnik Klinike za KVB UBKC Banjaluka, i prof. dr Branko Beleslin, što predstavlja specijalno priznanje i diplomu Američke asocijacije kardiologa za ukupan stručni i naučni rad iz oblasti kadiologije. Doc. dr Tamara

N M K

Kovačević-Preradović je prvi kardiolog UB KC Banjaluka sa ovom prestižnom titulom. «Imajući u vidu značaj Američke asocijacije kardiologa u svijetu kardiologije, iskreno veliko je zadovoljstvo biti promovisan u titulu Fellow-a. Promocija predstavlja krunu dosadašnjeg usavršavanja u kardiologiji, ali i obavezu za dalji napredak u struci. Sama ceremonija promocije je jedan spektakularan događaj koji je ostavio veliki utisak na mene« izjavila je Doc dr Tamara Kovačević-Preradović. Dr Bojan Stanetić je učestvovao u radu kongresa sa dva rada. Prvi rad grupe autora Klinike za kardiovaskularne bolesti UB KC Banjaluka i Erasmus centar Roterdam, «Appropriateness of myocardial revascularisation assessed by SYNTAX score II in a centre without on-site cardiac surgery» predstavio je kao prvi autor u moderiranoj poster sesiji, dok je u radu «A Medium Term Follow-up by Multislice Computed To-

Dr Bojan Stanetić, doc. dr Tamara Kovačević-Preradović, prof. Kim Allan Williams (predsjednik ACC) i prof. dr Duško Vulić

Prof. dr Aleksandar Lazarević, prof. dr Duško Vulić i prof. dr Milan Nedeljković, nakon promocije Chapter-a

mography Coronary Angiography Assessing the Persistent Presence of Bioresorbable Vascular Scaffold Metallic Radiopaque Markers at the Site of Implantation» bio koautor. Apstrakti oba rada su objavljeni u prestižnom kardiološkom

časopisu «Journal of American College of Cardiology», čiji je impakt faktor 15.3. «Ako se uzme u obzir da na ovom kongresu bude prihvaćen tek jedan od prijavljenih deset radova, uspjeh je utoliko veći», izjavio je Dr Stanetić. Prof. dr Branko Beleslin, prof dr Nathan Wong, prof. dr Duško Vulić i prof. dr Milan Nedeljković

s t r u č n i

s k u p o v i

Za novog predsjednika ACC-a izabran je Kim Allan Williams iz Chicaga gdje će biti održan naredni kongres. Nakon godišnje ceremonije ACC i promocije novih fellow-a uslijedio je svečani prijem fellow-a i predsjednika nacionalnih udruženja koji je organizovao novoizabrani predsjednik ACC-a prof. dr Kim Allan Williams. Naši ljekari su čestitali novoizabranom predsjedniku i tom prilikom predstavili Srbiju i Republiku Srpsku. Nakon trogodišnjeg rada Udruženja kardiologa Srbije i Udruženja kardiologa Republike Srpske, na čelu sa prof. dr Milanom Nedeljkovićem i prof. dr Duškom Vulićem, a uz inicijativu i podršku Patrick T. O’Gara predsjednik ACC-a i prof. dr Nathana Wonga formiran je ACC Chapter Consortium Serbia & Republic of Srpska koji omogućuje kontinuiranu saradnju sa Američkim udruženjem kardiologa. Formirani Chapter (Ogranak) je jedini u regionu Jugoistočne Evrope. ACC Chapter Consortium Serbia & Republic of Srpska je promovisan na Skupštini međunarodnih governera gdje je Governer Chaptera prof. dr Milan Nedeljković predstavio dva udruženja. Chapter će omogućiti redovno predstavljanje u okviru ACC-a, omogućiti mladim kolegama pristup on line svim aktivnostima ACC-a i JACC-u, organizovati sesije na ACC Scientific Meeting, uz predstavljanje aktivnosti Chapter-a , organizovati sesije u okviru nacinalnih kongresa itd. Na taj način je omogućena međunarodna afirmacija naših udruženja koja su postala prepoznatljiva među svjetskim udruženjima. To će značajno doprinijeti međunarodnoj afirmaciji zdravstva Srbije i Republike Srpske. 119

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Jahorina, april, 2015. godine

Simpozijum kardiologa

Akademik Drenka Šećerov-Zečević

a Jahorini je u hotelu ‘’Termag’’, Republika Srpska, od 3. do 5. aprila 2015. godine, održavan Simpozijum sa međunarodnim učešćem pod nazivom ‘’Novi pogledi u prevenciji, dijagnostici i tretmanu ateroskleroze’’. Skup je organizovalo Udruženje kardiologa Republike Srpske, Udruženje za aterosklerozu Srbije i JZU Bolnica Istočno Sarajevo, a pod pokroviteljstvom Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske, Odbora za kardiovaskularnu patologiju i Srpske akademije nauka i umetnosti te Odbora za kardiovaskularnu patologiju. Na skupu je bilo oko 150 učesnika. Simpozijum su sponzorisale: ‘’Hemofarm’’ – partner Udruženja kardiologa RS, ‘’Krka’’, ‘’Bosnalijek’’, ‘’Pliva’’, ‘’Broma bel’’ i ‘’Schiller’’.

120

Otvaranje simpozijuma popraćeno je Uvodnom i pozdravnom riječi predsjednika Udruženja kardiologa Republike Srpske prof. dr Duška Vulića, predsjednika Odbora za kardiovaskularnu patologiju ANU RS akademika Drenke Šećerov-Zečević, predsjednika Odbora za kardiovaskularnu patologiju SANU akademika Vladimira Kanjuha i direktora JZU Bolnica I. Sarajevo dr Gorana Todorovića.

Predsjedavajući simpozijuma bili su: Akademik Drenka Šećerov-Zečević, akademik Vladimir Kanjuh, prof. dr Duško Vulić i prof. dr Aleksandar Lazarević. Teme ovog naučnog skupa: • Funkcionalna anatomija koronarnih arterija, autora akademika Drenke Šećerov-Zečević, ANU RS i Siniše Ristića, Medicinski fakultet Foča; • Disekatni hematom i ateroskleroza aorte, akademik Miodrag Ostojić, SANU; • Sekundarna prevencija koronarne bolesti u svakodnevnoj praksi, prof. dr Duško Vulić, Medicinski fakultet Banjaluka; • Analiza liječenja akutnog infarkta miokarda u Republici Srpskoj 2012-2014, prof. dr Aleksandar Lazarević, Medicinski fakultet Banjaluka; • Neinvazivni markeri koronarne ateroskleroze, doc. dr Tamara Kovačević-Preradović, UBKC Banjaluka; • Perspektive liječenja AKS u Republici Srpskoj, dr Saša Lončar, UBKC Banjaluka,

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Akademik Vladimir Kanjuh

• Ateroskleroza kod bolesnika sa hroničnom bubrežnom insuficijencijom, prim. dr Brana Radović; • Bazična elektrofiziološka studija, Ass. dr Dragan Unčanin UBKC Banjaluka; Teme farmaceutskih kuća, spozora simpozijuma: • “Hemofarm“- Značaj Irbenida u tretmanu hipertenzije i dijabetične nefropatije, prof. dr Duško Vulić; • „Krka“- Uloga beta blokatora u tretmanu kardiovaskularnih bolesti, prim. dr Snježana Kešelj; • „Pfizer“- Caduet, prim. dr Milenko Krneta M.C.

Skupština Udruženja kardiologa Republike Srpske U sklopu simpozijuma održana je redovna Izborna skupština Udruženja kardiologa Republike Srpske, gdje je od ukupnog broja članova udruženja prisustvovalo njh 34, dovoljno za kvorum i donošenje odluka. Prema planiranom Dnevnom redu, nakon podnošenja izvještaja o radu udruženja od strane prof. dr Duška Vulića, predsjednika udruženja, uslijedila je disku-

sija, nakon čaga je u potpunosti prihvaćen izvještaj i prešlo se na predlaganje i glasanje novog rukovodstva na četiri godine. Mjesto predsjednika Udruženja kardiologa Republike Srpske u narednom mandatu povjereno je Ass. dr Draganu Unčaninu, potpredsjednika doc. dr Tamari Kovačević-Preradović, a za sekretara je izabran dr Marijo Kozić. Usvojen je i prijdlog plana rada udruženja u narednom periodu, sa posebnim osvrtom na pripremu sljedećeg po redu, IV kongresa kardiologa Republike Srpske, koji će biti održan u maju 2016. godine u Banjaluci. 121

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Kongresnoj sali hotela „Tuzla“ u Tuzli 28.3.2015. godine održan je 21. naučnostručni sastanak pedijatara regiona sjeveroistočne BiH. Organizatori skupa bili su časopis Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, PEDIJATRIJA DANAS, Klinika za dječije bolesti Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, Ljekarska komora Tuzlanskog kantona i Udruženje pedijatara u Bosni i Hercegovini. Predavanja su obuhvatila različite aktuelne teme iz oblasti pedijatrije, a predavači su bili eminentni stručnjaci iz Zagreba, Ljubljane i Tuzle. Na temu „Pristup zdravstvenih djelatnika bolesnoj djeci i njihovim roditeljima: etički i kulturološki aspekti“ govorila je prof. dr. Marina Grubić iz Zagreba. “U žarištu skrbi svakog stručnjaka treba biti psihosocijalna prilagodba roditelja, zbog toga što je uloga roditelja u svim oblicima brige za dijete i u svim aspektima njegova liječenja najvažnija. Stručnjaci se više skrbe o bolesnoj djeci a upravo roditelji preuzimaju odgovornost za liječenje djeteta i najvećim ga dijelom i provode, kako u fizičkom tako i u psihološkom smislu. Ako se roditelji ne

UKC Tuzla, 28. mart 2015.

Neuroradiološka procedura

Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla urađena je 90. po redu interventna neuroradiološka procedura. Procedure ove vrste predstavljaju najviši stepen složenosti u interventnoj neuroradiologiji i medicini uopšte, a izvode se bez reza na pacijentu. Izvode se na način da se kroz ubod u predjelu prepone, specijalnim kateterom, putem krvnih sudova, dolazi do patološke promjene (aneurizma, arteriovenska malformacija...) u centralnom nervnom sistemu, regiji glave, vrata ili kičme, koja se zatim tretira. Prema riječima prof. dr. Harisa Huseinagića, načelnika Klinike za radiologiju i nuklearnu medicinu, kod aneurizmi krvnih sudova mozga, kojl (posebna vrsta materijala kojim se popuni mjesto iz kojeg je nastalo krvarenje) se kroz kateter uvede u područje gdje je lociran problem, odnosno mjesto nastanka krvarenja (krvarenje je u rasponu od 1 do 2 milimetra), te se pristupa rješavanju problema. Druga vrsta intervenicije, prema riječima prof. dr. Huseinagića, je suženje krvnih sudova vrata. “Suženje krvnih sudova vrata obično dovodi do začepljenja krvnog suda i moždanog udara. Izvođenje procedure je isto kao i kod rješavanja problema aneurizmi krvnih sudova mozga, osim što se u ovom slučaju nakon lociranja problema krvna 122

21. Naučnostručni skup pedijatara

slažu sa stručnjakom, ako ne posjeduju primjerenu informaciju ili ako se zbog stresa pod kojim se nalaze ne mogu adaptirati, vrlo vjerojatno neće željeti

žila širi specijalnim balonom i postavi stent koji sprečava ponovno nastajanje suženja”, kaže prof. dr. Huseinagić, koji je pojasnio i proceduru rješavanja problema arteriovenske malformacije. “To je relativno rijetko stanje, kod kojeg pacijenti zbog anomalije nemaju kapilare između arterija i vena. Zbog toga nastaje jedna masa, sačinjena od isprepletanih krvnih sudova veličine par centimetara, koja pritišće zdravo tkivo i izaziva razne simptome. Opasnost predstavlja puknu-

ili neće moći slijediti savjet stručnjaka. Posljedica je tog bitno umanjen učinak i ishod liječenja djeteta”, zaključila je M.C. prof.dr. Marina Grubić.

će ili krvarenje nekog od tih krvnih sudova, što može izazvati i smrtni ishod. Rješavanju ovog problema pristupamo na isti način kao i za prethodne dvije procedure, s tim da kod zatvaranja krvnih sudova koristimo specijalni materijal koji ima svojstvo ljepka. Zatvaranjem krvnih sudova smanji se pritisak na tkivo mozga zbog čega nestanu simptomi. Ova procedura se ne provodi u opštoj anesteziji iz razloga da bi mogli pratiti stanje pacijenta tokom procedure”, ističe prof. dr. Huseinagić. Prednosti endovaskularnog tretmana se ogledaju u tome što se procedura izvodi kroz malu inciziju, vrši se manja trauma na nervno tkivo i smanjena je potreba za analgeticima, oporavak je kraći i pacijenti se brže vraćaju u normalne životne aktivnosti. Tim koji izvodi interventne neuroradiološke procedure čine: prof. dr. Haris Huseinagić, doc. dr. Mirza Morankić, diplomirani medicinski tehničari i medicinske sestre: Senad Šadić, Damir Alić i Zvjezdana Moranjkić, uz podršM.C. ku anesteziološkog tima.

u organizaciji SRPSKOG LEKARSKOG DRUŠTVA

SEKCIJA URGENTNE MEDICINE http://www.sld-rs.org/

XIII SIMPOZIJUM MEDICINSKIH SESTARA TEHNIČARA I BABICA REPUBLIKE SRPSKE sa međunarodnim učešćem POKROVITELJ MINISTARSTVO ZDRAVLJA I SOCIJALNE ZAŠTITE REPUBLIKE SRPSKE

КОНГРЕС

ДОКТОРА МЕДИЦИНЕ РЕПУБЛИКЕ СРПСКЕ са међународним учешћем

PRVO OBAVJEŠTENJE 04.06.-07.06.2015.god. hotel „Monument“ Kozara Plenarna tematika:

Komunikacija - profesionalna, alternativna, pisana ….. Vizija sestrinstva

•

Okrugli sto: Sindikat, Komora, Strukovna asocijacija ingerencije /ko, šta, kako, kada. zašto • Pozvana predavanja • Slobodne teme Edukativni kurs: Isulinska terapija Kontakt: Tel./fax. +387 51 354-855 Е-mail: umsit-banja luka@teol.net; umsit-bl@teol.net

1. ОБАВЈЕШТЕЊЕ Бања Врућица, Теслић, 12-15. нове Spa Vrućica, Teslić

www.drustvodoktorars.org +387 51-329-100

INFO VIJESTI

Liječenje TBC besplatno

Povodom obilježavanja Svjetskog dana borbe protiv tuberkuloze, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske organizovalo je 24. marta 2015. godine pres konferenciju sa koje je poručeno da je tretman tuberkuloze u Republici Srpskoj besplatan. Svaki građanin Republike Srpske ima pravo na besplatne dijagnostičke i terapijske procedure, bilo u domovima zdravlja ili u bolnicama. “Što se tiče kontrole tuberkuloze u Republici Srpskoj ona se sprovodi na osnovu Programa kontrole tuberkuloze, koji je usvojila Vlada Republike Srpske. Zajedno sa međunarodnim donatorima razvili smo kapacitete za tretman tuberkuloze otporne na više lijekova. Razvili smo laboratoriju u Institutu za javno zdravstvo koja je renovirana i osavremljena do najvišeg nivou biosigurnosti. Takođe, renovirane su i sve laboratorije koje se bave dijagnostikom tuberkuloze, obezbijeđen je kontinuiran dotok lijekova te podignut nivo prijavljivanja i registracije oboljelih,” rekao je dr Alen Šeranić, viši stručni saradnik za javno zdravstvo pri Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske. Prema riječima nacionalnog koordinatora za borbu protiv tuberkuloze dr Mladena Duronjića u Republici Srpskoj u 2014. Godini su evidentirane 382 osobe oboljele od tuberkuloze, što je manje nego ranijih godina. “Incidenca tuberkuloze u Republici Srpskoj trenutno je 27 (broj oboljelih na 100 000 stanovnika), dok je prije pet godina bila blizu 40. To pokazuje da smo uspjeli da tuberkulozu u Republici Srpskoj stavimo pod kontrolu”, rekao N.A. je dr Duronjić.

Trebinje

Akcija davanja krvi Povodom 8 marta, Klub dobrovoljnih davalaca krvi “Risto Špuran” iz Trebinja, organizovalo je akciju davanja krvi, koja je trajala punih osam časova. Ovaj klub se može pohvaliti velikim brojem članova, koji su uvijek spremni da daruju najdragocjeniju tečnost i time pomognu da se ne ugasi nečiji život. Takođe, mogu se ponositi i velikim brojem prijateljskih klubova, koji se uvijek odazivaju njihovm akcijama. Ovoj akciji odazvao se veliki broj klubova

dobrovoljnih davalaca krvi iz Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Veliki broj članova ovih klubova je baš u Trebinju po prvi put darovalo krv. Akcija je imala veliki odziv i na taj način prikupljeno je dovoljno doza krvi. Zaposleni u transfuziološkoj službi su izrazili veliku zahvalnost jer, uz pomoć ovih akcija, njihovo odjeljenje nikada ne ostaje bez najdragocjenije tečnosti. Kao i svaki put, davaoci, doktori, medicinsko osoblje i članovi porodica prisjetili su se dobrovoljnih davalaca, koji više nisu među živima. Minutom ćutanja odali su im poštu, održali opijelo i priložili cvijeće na spomenik koji je podignut njima u čast. Prisjetili su se njihovih dobrih djela, života koje su spasili i izrazili tugu i žal jer više nisu s njima.

Taj dan je pokazao koliko ima humanih ljudi, koji nesebično daju djelić sebe, a za uzvrat ne očekuju ništa. Najveći dar koji dobiju je saznanje koliko njihovo djelo utiče na na nečiji život i to na više načina. Djela ovih ljudi nam govore da humanost nije samo slovo na papiru, da dobri ljudi još postoje i da uvijek možemo računati Anđela Drašković, dipl. psiholog na njih.

Kovačević je rekao da su sanacijom objekta ambulante porodične medicine u Donjoj Paklenici obezbijeđeni kvalitetni uslovi rada i zdravstvene usluge za oko 1300 registrovanih pacijenata. „Ovo je prvi objekat koji je otvoren u dobojskom domu zdravlja nakon poplava, a uskoro očekujemo i da se završi objekat Hitne pomoći, kao i ostali dijelovi koji su bili potopljeni“, rekao je Kovačević. Načelnik Službe porodične medicine dobojskog doma zdravlja Daliborka Pejić rekla je da pacijenti usluge ljekara u ambulanti u Donjoj Paklenici koriste ponedjeljkom, srijedom i petkom, a po potrebi i utorkom i četvrtkom u terenskoj ambulanti u Ševarlijama.

UB Klinički centar Banjaluka

Donacija opreme

DZ Doboj

Pomoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Milan Latinović prisustvovao je primopredaji donacije koju je kompanija ‘’Roche’’ dodijelila UB Kliničkom centru Banjaluka. Riječ je o novom aparatu Ventana BenchMark GX instaliranom u Zavodu za patologiju kojim je povećana efikasnost laboratorije.

Pomoćnik ministra zdravlja i socijalne zaštite Marko Stanarević i direktor Doma zdravlja Doboj Aleksandar Kovačević otvorili su 17. marta 2015. godine renoviranu terensku ambulantu porodične medicine Donja Paklenica koja se nalazi u sastavu Doma zdravlja Doboj. Ulaganjem u dobojski dom zdravlja, koji je tokom poplava u maju prošle godine pretrpio velike štete, resorno ministarstvo nastojalo je da pruži pomoć kako bi se u ovoj zdravstvenoj ustanovi što prije stvorili uslovi za normalno funkcionisanje i nesmetan rad sa pacijentima. „Za Dom zdravlja u Doboju izdvojena su finansijska sredstva u ukupnom iznosu od oko 280.000 KM od kojih je za sanaciju ambulante u Donjoj Paklenici utrošeno oko 49.000 KM, a za sanaciju ambulante u Osječanima oko 69.000 KM. Preostala sredstva su utrošena za nabavku nedostajuće oprema za potrebe Službe hitne pomoći i laboratorije Doma zdravlja vrijednosti oko 163.000 KM,“ rekao je Stanarević. Direktor Doma zdravlja Doboj Aleksandar

Donacija je vrijedna 200.000 KM i takođe podrazumijeva neophopdne reagense i antitijela za procjenu HER2 statusa oboljelih od karcinoma dojke i želuca. Prije nekoliko dana u UB Klinički centar Banjaluka isporučeni su uređaji za dijagnostiku malignih oboljenja SPECT/CT, PET/CT i digitalni mamograf koji su posebno korisni za lokalizaciju tumora, procjenu efekta provedene terapije, napredavanja bolesti, detekciju lokalnog recidiva i udaljenih metastaza te u preciznom planiranju radioterapije. Pomoćnik ministra Milan Latinović zahvalio se direktoru kompanije ‘’Roche’’ na donaciji jer, prema njegovim riječima, ona značajno upotpunjuje segmente koji su važni za dijagnostiku i praćenje liječenja malignih bolesti u RepubliN.A. ci Srpskoj.

Ambulanta u Donjoj Paklenici

S M I J T E S E , Z D R AV O J E !

Mala anatomija

Trbušna maramica

Aforizmi Grešna beba: Začela se greškom, a greškom i došla na ovaj svijet. Opet se neki čude što plače. *** Svaki šef je dobar pod uslovom da ti nije šef. *** Penzionisana babica ne govori ženama da se natežu. Sada nateže penziju kroz mjesec. *** Bubreg u loju, k`o poslanik na „bijelom hljebu“. *** Ljudi su toliko emotivno vezani za dušu da umru čim ih ona napusti. *** Svako svoju smrt nosi sa sobom. *** Niko toliko lijekova ne drži u sebi kao apoteke. *** Nije njemu toliko što su ga hirurzi toliko iskrpali, nego što mora ponovo da se slika za ličnu kartu. *** Da sam dijete, bio bih jako dobar. Mene ne treba tjerati da jedem. *** On je dosta dao medicini. Krajnike, slijepo crijevo, žučnu kesu, zube. Sada mu traže i prostatu. *** Mislio je da je Bogu dugovao život pa se nasmiješio kad mu ga je vratio poslije tolikog dugovanja. *** Svašta se u toj bolnici događa. Jedan je oženio sestru! *** Smrt se žali na neravnopravnu borbu u bolnici. Ona sama na jednoj strani, a sve bolničko osoblje na drugoj. *** Na psihijatriji je skupa pamet, a u politici poštenje. *** Neko me nabijedio pa laboranti cijelog mog živoa nešto traže u mojoj krvi. *** Na traumatologiji su jednog polomljenog operisali, a da ga nisu opijali. Dovezen je mrtav pijan. *** Kardiolog reče da gospođa ima dobro srce s obzirom na to koliko ga je puta u životu drugima davala. *** Da li je bolje biti izgubljen ili se naći u nevolji? *** U apotekama ima lijekova za sve bolesti, osim one od koje boluje zdravstvo.

Trbušna maramica je jedna nježna serozna membrana. Zovu je i potrbušnica. Analogno tome, džepna maramica bi trebalo da se zove podžepnica. Ona obavija trbušnu šupljinu i većinu organa koji se nalaze u njoj (ma, nije džepna nego trbušna!). Zahvaljujući njoj i plućnoj maramici i najzaboravniji muškarci nikada neće izaći iz kuće, a da kod sebe nemaju najmanje dvije maramice. Osim što je neće zaboraviti, oni je ne peru i ne peglaju. Po tome, srećni su oni koji ih imaju.To znači, svi smo srećni dok nam neki brzopleti hirurg ne iskomada maramice i izbaci napolje. E, tada se moramo zamisliti imamo li u džepu još jednu, rezervnu maramicu! Trbušnu maramicu čine mezotelijum i vezivno tkivo. Dakle, ni u organizmiu, a ni izvan njega nema ništa bez veze. Blagodet posjedovanja dvije maramice, a da vam ih niko na ulici ne može ukrasti ili oteti, omogućuje da se usredsredimo na čuvanje džepne maramice. Primijetio sam, da oni koji svagdje guraju nos, guraju ga i u maramicu. (Ne, brate u trbušnu, nego u džepnu!) Još se nije pojavio takav ekstravagantan tip koji bi gurnuo nos u trbušnu maramicu. Javite, ako čujete.Ali, zato su tu želudac i crijeva. Istina, oni nemaju nos da ga guraju u maramicu, ali im ona omogućava neometane i neosjetne pokrete. Dakle, možete slobodno da trčite i da skačete bez bojazni da će vam ispasti jedan od ovih organa. Čak možete svoju dragu pomilovati po trbuhu i šaputati joj: Draga moja, mekana, nježna, lijepa, čista, topla – maramica. Gladnima trbušna maramica smanjuje jačinu krčanja crijeva. Velika je prednost u tome: Zamislite, pored vas prolazi vaš poslanik koji toga dana treba u skupštini da govori kako bolje živimo, a vama tako drsko i antiprotivno krče crijeva! To bi zbunilo svakoga pametnog, a zašto ne bi i poslanika. Našu slabu odbranu pojačava trbušna maramica. Ona brani trbušnu i karličnu šupljinu i njene organe od raznih infekcija. Često sama rizikuje da bude inficirana, kao opozicija kad kritikuje poziciju. Ne znam da li znaju vatrogasci, ali trbušna maramica može da se upali. Djelimično ili sva.Tu vatrogasni šmrkovi ne pomažu. Zato, ako ljekar kaže da vam se upalila trbušna maramica, ne zovite vatrogasce.

Šale Pacijent moli doktora da ga ne stavlja na dijetu. - Jer, ja sam na dijeti od kada sam otišao u penziju. ---Komšinica pita snahu kako joj je svekrva. - Čujem da su je vratili iz bolnice, kako se osjeća? - Ne znam kako se osjeća, ali ne jauče. Sahrana je tek sutra – odgovori snaha. ---Polazi starica u bolnicu i govori djedu: - Ja idem u bolnicu, a ti nemoj da dovodiš tuđe žene u našu kuću. - Ti si stvarno za bolnicu samo ne znam da li ideš u onu živčanu – odgovori djed. ---- Kako ti kuva snaha? - Odlično, svakog dana za doručak, ručak i večeru imamo jezika. ---Žali se pacijent ljekaru: - Sve je pošlo kako ne valja. Prvo sam počeo da

Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

preskačem seks, onda obroke, a sada mi i srce preskače. ---Vratio se topli brat iz bolnice i hvali se: - Sve je ispalo bolje nego sam se nadao! U bolnici gužva pa po dvojica u jednom krevetu! ---Pita medicinska sestra mlađeg bolesnika: - Hoćete li večeras ribu? - Koliko ima godina? – upita ovaj prije nego će se opredijeliti. ---Došao bogtaš u bolnicu i bira sobu. Kad je čuo gdje je najveća gužva, ubaci se tamo. Sutradan pita bolesnika do sebe zašto je ovdje najveća gužva, ovaj reče: - Osim što su sobe okrenute prema suncu, odavde je najbliža mrtvačnica, a ni obdukciona sala nije daleko... ---Poslije operacije, doktor reče pacijentu da mu je izvadio pola metra crijeva. - Možete li, doktore, da izvadite još pola metra pa da to bude umjesto participacije? ---Žena u godinama došla na ginekologiju da se porodi. Babica hvata muštuluk: - Meni muštuluk, eno ti sina. Kad ova reče da će je častiti, babica dodade - Čeka na ulazu da vidi kako si. ---Babica govori porodilji: - Vaša beba je lijepa. Hoćete li da je upišem za izbor najljepše bebe ove nedjelje, sigurno će pobijediti. - Nemojte, babice, moj muž je ružan kao lopov. ---Dvojica razgovaraju i jedan pita kako da dobije mjesto u bolnici. - Jednostavno, uzmeš uputnicu od svoga ljekara i pravo u bolnicu. - Eh, neću ja tako, ja bih htio preko veze. ---- Doktore, koliko ta operacija traje? - Jeste li mislili koliko operacija staje? ---Dočekuje sverkva snahu iz bolnice: - Neka si ti meni došla. Ja riječ nisam progovorila od kada si otišla u bolnicu. Nemam s kim da se svađam. ---Vratila se baba na selo pa priča šta je sve vidjela u bolnici, u gradu: - Živim ljudima vade krv, udaraju nekakve igle u guzicu, a jedan je čak oženio sestru... ---Čiča obišao babu u bolnici. - Pitaju li za mene? – baba će. -Kako da ne. I krava i konj i svinja, a da o kokošima i ne govorim – nabraja čiča.

Z D R AV S T V E N I H O R O S K O P

Horoskop od 20. 4. 2015 - 20. 6. 2015.

Planetarna konfiguracija na nebu SUNCE boravi u sazviježđu Bika od 20.4-20.5, a u sazviježđu Blizanaca od 21.5-20.6.. MJESEC dva puta obilazi cijeli zodijak počevši od znaka Bik do znaka Djevica kao okidač događaja i emocionalne zainteresovanosti. MERKUR je u znaku Bik do 30. aprila, a od 1. maja je u znaku Blizanci, gdje ostaje sve do 8. jula. Zbog dugog zadržavanja ima i retrogradno kretanje koje počinje 19. maja sa 13. stepena znaka i prestaje 12. juna na 4. stepenu znaka Blizanci. VENERA putuje direktno od Blizanaca do Lava. Do 7. maja je u Blizancima, potom prelazi u znak Rak, gdje ostaje do 5. juna i na kraju se useljava u znak Lav u kojem ove godine ima duže zadržavanje sve do oktobra, izuzev nekoliko dana u julu kada će ovlaš dodirnuti znak Djevica. MARS 12. maja prelazi iz znaka Bik u znak Blizanci. JUPITER u se kreće direktno i prelazi put od 12-19. stepena znaka Lav. SATURN je cijeli period u retrogradnom kretanju i prelazi put od 3. stepena znaka Strijelac do 29. stepena znaka Škorpija. Povratak iz Strijelca u Škorpiju dešava se 15. juna, gdje ostaje naredna tri mjeseca. URAN je u znaku Ovan u direktnom kretanju od 17-20. stepena. NEPTUN je cijeli period na 9. Stepenu znaka Ribe. Retrogradan hod započinje 12. juna. PLU-TON u znaku Jarac kreće se retrogradno od 15-14. stepena. Želim SREĆAN ROĐENDAN svim pripadnicima znakova Bik i Blizanci. U ovom dvomjesečnom rasporedu planeta, na nebu se dešavaju zanimljive situacije. Merkur ima duže zadržavanje u znaku svog sjedišta, u Blizancima te će mentalne i praktične aktivnosti dobiti na značaju. Venera poručuje da ljubav osvjetljava put i žuri da stigne do znaka Lav kako bi otvoreno pokazala da ljubav određuje naša osjećanja, naše misli i volju na najpozitivniji način. Pozitivan dugotrajan aspekt Jupitera sa Uranom i dalje traje kao dar čoveku i čovečanstvu da znanjem, pravednošću i vizijom može ići naprijed u bolje sutra. Saturn svojim retrogradnim kretanjem opominje da smo dužni biti duhovni tragaoci, da preispitamo sebe koliko smo istinski na tom putu i koliko smo spremni odbaciti agresivne obrasce djelovanja i s vjerom i optimizmom koračati stazama života, prihvatajući ograničenja i restrikcije kao neophodnu nužnost. I Neptun sa 9. Stepena znaka Ribe poručuje da u svoju podsvijest pohranimo pozitivne snove, koji će privući povoljne prilike za napredak u naš život. Fiksna zvijezda Skat na istom stepenu sa Neptunom pojačava psihičke sposobnosti, a da li će se manifestovati pozitivno, donoseći dobru sreću i trajno zadovoljstvo ili psihičkim problemima, zavisi od toga šta je u nama.

OVAN 20. 3 - 20. 4

Vaša pažnja je usmjerena na finansijska pitanja sve do 12. maja, bilo da je u pitanju zarađivanje ili trošenje novca i kroz to osjećaj lične slobode, ukoliko neometano teku novčani tokovi, bilo da ste u stanju aktivnosti i borbe da obezbijedite dovoljnu količinu novca od svog rada. Sredinom maja desetak dana moguć je pad energije i potreban je pojačan oprez na raskrsnicama, naročito kada su u pitanju kamioni ili autobusi. Do kraja juna pažnju preusmjeravate na komunikaciju u neposrednom okruženju, finansijska situacija postaje povoljnija, a moguće je vaše angažovanje oko braće ili sestara. Potrebno je zauzeti čvrst stav po svim pitanjima kako neke prilike ne biste propustili.

BIK 21. 4 - 20. 5

Sa Jupiterom u polju nekretnina vjerovatno ste bili izazvani da rješavate stambeno pitanje, bilo kupovinom ili prodajom stambenog prostora, preseljenjem ili izgradnjom. Ako vam je sve do sada izgledalo rizično, već od polovine maja pa do septembra šanse i prilike za nesmetanu realizaciju planova se višestruko uvećavaju. Tokom maja sa Marsom u polju finansija vjerovatno ćete imati veće troškove. Kada Venera od 5. juna uđe u znak Lav na duži period, naglasiće pitanja porodičnih odnosa, nekretnina, rješavanje nasljedstva i drugih ličnih pitanja sa tendencijom povoljnog rješavanja u vašu korist. Ambicija će rasti, mnogi putevi se otvaraju u naredna četiri mjeseca kada ćete biti miljenik dobre sreće. BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6. Sa Merkurom u vašem znaku tokom maja i juna, vaša spretnost i vještina komunikacije dolaze do punog izražaja, a izazovi sa kojima se budete susretali davaće priliku da ih na praktičan način rješavate. Sa Marsom u svom znaku od 12. maja bićete sposobni da se izborite za svoje stavove iako ćete morati i da preuzmete neke zadatke i obaveze koje vam drugi nameću. Malo predaha od 19. maja do 12. juna dobro će

126

vam doći, u periodu retrogradnog Merkura, kada dobijate priliku da još jednom razmislite i ako je potrebno presložite prioritete djelovanja. Povoljna zdravstvena situacija. Mogući kraći periodi nervne napetosti i preosjetljivosti. RAK - 21. 6 - 22. 7. Harmoničan aspekt trigona između Jupitera i Urana i dalje je na snazi i Rakovima omogućava širenje i rast na polju finansija i karijere. Dobra sreća doprinosi prilivu novca, uspjeha na fakultetima, napredak u karijeri, sve individualno, zavisno od ličnog horoskopa. Sreća dolazi nenadano. Lična preduzimljivost ogleda se u sposobnosti da prigrlite ukazanu priliku bez odlaganja. Saturn u polju svakodnevnih obaveza i zdravlja može insistirati da racionalno koristite energiju. Ne morate raditi mnogo, možete si priuštiti i malo ljenosti, ali kada postavite cilj i imate viziju svaki zadatak ćete brzo i usješno riješiti. Moguća osjetljivost jetre. LAV - 23. 7 - 23. 8. Jupiter je u direktnom kretanju kroz vaš znak i spremni ste da pravite velike planove. Za uspješnu realizaciju na profesionalnom planu treba da obezbijedite podršku ključne osobe na položaju. Ono što od vas zavisi učinićete, a i zvjezde će vam biti naklonjene, pa bez obzira na konstelaciju snaga u okruženju koja utiče na rezultat, vi ćete imati svoje mjesto. Kada se i Venera od 5. juna pridruži Jupiteru u vašem znaku, vaša sreća se uvećava, naprosto ćete blistati i biti sjajno raspoloženi. Povratak Saturna u znak Škorpija od 15. juna može obavezati na veću odgovornost u porodičnim odnosima. Sklonost povredama kostiju i dalje je prisutna. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9. Vaš predosjećaj vas ne vara da je ovo godina vašeg napretka. Već od početka godine pravite planove i stvarajte uslove za poboljšanje novčane, poslovne i statusne pozicije koja se realizuje u drugoj polovini godine. Doškolujte se, završite potreban kurs, pribavite sertifikate ili drugu dokumentaciju koja omogućava iskorak iz trenutnog stanja. Sada sijte da u jesen žanjete plodove. Proljeće je vrijeme izbora. Projekat sa strancima otvara nove perspektive. Ljubavni život je na pravom putu. Mogući zdravstveni problemi iz naslijeđene genetike roditelja. VAGA - 23. 9 - 22. 10. Jupiter u polju planova i želja ih višestruko uvećava. Do 7. maja vaš vladar intenzivira mnoge događaje, čini vas spremnim za putovanja i ljubav. Tokom maja emotivnost se pojačava, kao i idealizacija osobe do koje vam je stalo. U periodu 10-25. maja neke spoljne okolnosti mogu uticati da učinite neke promjene, da pristanete na kompromisna rješenja. Od 5. juna okolnosti se mijenjaju nabolje, a volja i energija podržaće donesene poslovne odluke. Rođeni između 11-14. oktobra biće skloniji radikalnim rješenjima, naglom zaokretu pravca. Osjetljivost psihe i nerava. ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11. Vaš vladar Mars tokom maja i juna boravi u znaku Blizanci i omogućava angažovanje na više frontova istovremeno. Ambicija za bolju finansijsku

Uređuje i piše: Snežana Despot-Vuletić

E-mail adrese: snezana.despot@gmail.com ili na mob.tel. 065/523-036

budućnost se pokreće kao i borba da ostvarite svoje planove. Važno je da znate cilj i da imate odluku, a vaša intuicija prepoznaće prilike. Uključite partnera u svoje planove, njegova ambicija može dodati vjetar u leđa. Ljubav i seksualni život isuniće vas zadovoljstvom i srećom. Čuvajte se povreda ruku i ramena, a moguća je i prehlada. STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12. Saturn je u retrogradnom kretanju kroz vaš znak do 15. juna i ovo je vrijeme da nađete vremena za opuštanje i usporite ritam, naročito rođeni od 2327. novembra koji će povratak Saturna preko svog Sunca intenzivnije osjećati. Ako neke lekcije niste savladali sada je pravi trenutak, naročito kada su u pitanju partnerski odnosi koji će biti aktivirani dužim boravkom Merkura u Blizancima. Saslušajte partnera i prihvatite njegovo mišljenje i planove, jer sve što govori i misli je u zajedničkom interesu. Tokom juna uživajte u zajedničkom planiranom putovanju koje će vam još jednom potvrditi kako je život lijep i svaki sretan trenutak vrijedan pamćenja. JARAC - 22. 12 - 19. 1. Jupiter, planeta obilja, u vašem prirodnom polju novca drugih ljudi, nasljedstva ili bilo koje druge nezarađene dobiti, u harmoničnom aspektu sa Uranom, ukazuje na finansijsku podršku i spremnost drugih da investiraju u vaše planove od kojih će svi imati koristi. Maj je mjesec sreće na polju emotivnih odnosa, a od polovine juna povratak vašeg vladara u znak Škorpija tražiće da se odlučite, procijenite okolnosti i iskoristite prilike. Prioritet je emocionalno zajedništvo s partnerom. VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2. Tokom maja definišite sa partnerom planove koji će donijeti životnu promjenu, a potom sa riječi pređite na djela, ostajući u stalnoj komunikaciji i razmjeni ideja. Jun otvara nove mogućnosti za iznenadne preporode u vašem životu, kada se radi o poslu kojeg ima više nego dovoljno, kao i zaradu koju donosi. Slobodni rođeni u znaku Vodolija s lakoćom se mogu odlučiti na neplanirani zajednički život ili brak, sigurni da će život biti ispunjen sa puno ljubavi. Oprez na raskrsnicama i moguće nesanice. RIBE - 20. 2 - 20. 3. Od početka maja sve do jula uticaj Merkura ogledaće se u mogućnosti da napravite dogovore i ostvarite saradnju. Razumjećete da su ograničenja bila proizvod briga, a ne stvarnosti. Moguće je da ćete se i dalje morati boriti za svoje stavove, jer drugi žele da nametnu svoja rješenja, ali od juna napetost popušta, vaša kreativnost doprinosi uspješnoj realizaciji poslova, kao i povećanju prihoda. Od juna do oktobra Venera je u vašem polju posla i zdravlja i svojim dugotrajnim boravkom omogućava radost, sreću, zadovoljstvo i povećanje prihoda. Neptun će se osloboditi blokade Saturna i povoljna profesionalna promjena nastupa od sredine juna.

PREGLEDI I LIJEÄ&#x152;ENJE

Noni originalno pakovanje, Tel. +387 65 628 978

67 68

ZDRAVSTVENA USTANOVA, BOLNICA IZ HIRURŠKIH OBLASTI

"PROF. DR SCI. N. LAGANIN" Sime Matavulja 11, 78000 Banja Luka, R. Srpska tel: +387 51 216 462, 214 036; +387 65 538 169 e-mail: poliklinikalaganin@gmail.com

Radno vrijeme: subotom od 8-14h radnim danom od 10-20h Bulevar Cara Dušana 3 (kod Ekvatora), Banja Luka Tel. 051/22 66 00; 22 66 06 Mob. 065/20 80 00 Fax. 051/22 66 01 E-mail: drroljic@teol.net