Patronen die ons leven bepalen

Simon Compagnie

Hoe kunnen we bereiken dat het heel krachtig en helend is om met elkaar het gesprek aan te gaan over onze patronen, en niet kwetsbaar of raar? Simon Compagnie over hoe inzicht in je patronen en de herkomst ervan je helpen afscheid te nemen van belemmerend gedrag.

Hij kwam mijn praktijk binnen en gaf mij een beschroomde handdruk. Ik nodigde hem uit om te gaan zitten en ik gaf hem een kop koffie. Hij was bij mij gekomen, omdat hij nu ‘eindelijk weleens voor zichzelf wilde opkomen’. Hij had een leidinggevende die de pik op hem had en dat aan alle kanten liet merken, en een moeder die hem – een volwassen kerel van 33! –nog steeds bemoederde. Hij, die een eigen huis had, een goede baan en een aardig leven leidde. Lieten ze hem nu maar eens eindelijk met rust! Het was tijd om op eigen benen te gaan staan. Zijn stem klonk krachtig, maar zijn ogen stonden dof. Geloofde hij het zelf wel …?

Ik vroeg hem of hij dit ook al duidelijk had gemaakt aan zijn leiding gevende of aan zijn moeder. Hij reageerde aarzelend: ‘Ach, weet je, dat heeft toch geen zin!’ Zonder dat hij zich ervan bewust was, onderhield hij een patroon van afhankelijkheid en aanpassing. Het was een self fulfilling prophecy geworden. Wie hield wie voor de gek?

Loyaliteit

Patronen hebben we allemaal. Ze zijn van alle tijden, ze komen voor in verschillende vormen en ze leiden allemaal vroeg of laat tot een ‘afrekening’. Als kind zoeken we naar veiligheid en vertrouwen. En naar gezien worden: erkenning dat we er mogen zijn. Als we worden geboren, denken we daar niet over na. We gaan er gewoon van uit. En vaak worden we daar als kind in bevestigd. Gelukkig maar! Veiligheid en vertrouwen vormen onze identiteit en leggen de basis voor een positief zelfbeeld, wat weer helpt in het opdoen van zelfvertrouwen.

Die natuurlijke neiging maakt een kind ontzettend kwetsbaar

Omdat het eerste ‘referentiekader’ van een kind zijn ouders is, zal zijn loyaliteit vanaf de eerste dag volledig op hen gericht zijn. In de dierenwereld is het eerste wezen dat een jong dier ziet per definitie degene die voor hem gaat zorgen. Het loopt er blind achteraan. Die natuurlijke neiging maakt ook een kind ontzettend kwetsbaar. In de jaren dat het kind zijn script vormt, interpreteert het de opgedane ervaring als behorend bij het leven. De overtuiging dat iets ‘zo hoort’, wordt onderdeel van het gedrag en leidt tot een besluit. In primaire vorm is dat besluit niets anders dan een strategie om het leven te kunnen leiden. Die zal heel vaak veilig en vertrouwd zijn, maar soms ook onveilig en kwetsbaar. Intuïtief kiest het kind de weg van de minste weerstand, zelfs als het zichzelf tekortdoet.

Verleden herzien

Bibi Schreuder, auteur van het boek Systemisch coachen (met Jan Jacob Stam), zei tijdens een training die ze gaf over de plek in het familiesysteem, dat het kind vanuit loyaliteit pijn en verdriet kan overnemen van de ouder, of zelfs de grootouder.

Ook mijn coachee merkte dat zijn script, toen hij dat eenmaal kon ‘lezen’, gebaseerd was op een situatie waarin zijn ouders behept waren met machteloosheid uit hun eigen geschiede nis. Dat was hun script, dat ze moeiteloos overdroegen op het leven van de kleine jongen. En het was ook nog een geschiede nis waarover niet werd gesproken. Kwetsbaarheid zorgt voor zwijgzaamheid en het wordt gissen naar de waarheid achter het gedrag van de ouders. Een kind gaat daarin ver mee, het kopieert immers gedrag dat als voorbeeld voor het leven geldt.

In het hier-en-nu komt vroeg of laat de afrekening. De afre kening met iets wat er altijd al is geweest, maar nu niet meer oké voelt. Waarom ben ik toch zo geneigd om mijzelf voorbij te lopen en de ander te pleasen? Wat maakt mij zo onzeker in de relatie met anderen, waarom voelt het alsof ik mij altijd moet verantwoorden, waarom weet ik eigenlijk niet eens wat ik zélf wil? Als deze vragen eenmaal worden gesteld, is het bewust zijn bezig een verleden (van bijvoorbeeld pijn, angst en onze kerheid) te herzien en daarover nieuwe besluiten te nemen. Dan mag een kind de draai naar het leven maken en zichzelf zien als volwassene, gedragen door zijn ouders en voorouders en in staat om nu zelf zijn leven te leiden.

Plek innemen

De praktijk is echter weerbarstig. Patronen leiden tot gedach ten, gevoelens én gedrag dat je niet zomaar even uitschakelt. Zo herken ik in mijn praktijk mijn eigen familiesysteem. Ik kom uit een gezin van vijf kinderen, van wie ik de middelste ben. Die positie zorgde ervoor dat ik mij ook vaak ‘gemiddeld’ voelde. Ik kwam niet voor mijzelf op, maar liet een ander altijd voorgaan. Natuurlijk wilde ik graag bij mijn oudere broer en zus horen, in plaats van bij mijn jongere broertjes. Maar de manier waarop ik soms door mijn ouders werd ‘ingedeeld’, voelde voor mij volstrekt willekeurig en ik raakte ervan over tuigd dat mijn plek kennelijk al was vergeven. Het werd een bron voor aanpassingsgedrag om mijn eigen plek te kunnen innemen.

In het hier-en-nu komt vroeg of laat

Via een coachtraject heb ik geleerd om mijzelf te zien als authentiek persoon. Iemand die zijn identiteit te veel ontleende aan het kwetsbare (verongelijkte) kind en die was vergeten dat er als volwassene allang een toekomst in mij besloten lag. Als ik het verleden – en daarin mijzelf! – maar leerde een plek te geven. En dat heb ik, onder dankzegging aan mijn ouders, daarna ook kunnen doen.

Van jezelf of van vroeger?

Gedrag dat iemand belemmert, is vaak een uiting van een onvervulde behoefte. Ieder mens heeft verlangens: gezien wor den, niet zoveel moeten, onafhankelijkheid, zinvol werk/leven, afwisseling, liefde, balans, succes, aanraking et cetera. Als die behoeften niet worden vervuld, heeft dat effect op de bijbeho rende gevoelens. Een overtuiging dat er iets wordt gemist in het leven, leidt dan tot ongewenst gedrag. Ook als de oorsprong daarvan ligt in het familiesysteem.

Mijn coachee kon er maar moeilijk de vinger achter krijgen. Lag het nu aan hemzelf (wat zijn primaire gedachte was), of droeg hij iets mee van vroeger? Afgezien van de vraag naar de oorsprong is uiteraard vooral van belang hoe hij zichzelf meer kon waarderen, meer vertrouwen in zichzelf hebben en zich zelf zien als iemand die er gewoon mocht zijn. Ten diepste ligt bij diepgewortelde patronen de oorsprong in de identiteit: het erkennen van zichzelf.

Logische niveaus

De ‘logische niveaus’ van Dilts & Bateson geven vaak een goed inzicht in de oorsprong van hoe mensen functioneren. Van binnenuit, vanuit zingeving en identiteit, worden over tuigingen gevormd die leiden tot bepaald gedrag. Als eenmaal zichtbaar is geworden hoe die identiteit is gevormd en waar de overtuiging is gaan knellen, kan er gewerkt worden aan heling. Dat heeft een positief effect op het inzetten van nieuw, autonomer gedrag.

Ik merk bij mannen dat zelfbeeld en identiteit vaak in onze kerheid liggen besloten. De blik op zichzelf, de rol als man in de maatschappij, de eigen opvoeding, de relatie met zijn vader, ouders die (op afstand) meegluren over zijn schouders. Op het moment dat een man vader wordt, gaat hij automatisch naar zijn eigen rol als kind kijken, als zoon van zijn ouders. Hij gaat dan onderzoeken in hoeverre hij zich verhoudt tot hen, hoe hij zich identificeert met zijn vader en welke rol hij zelf wil innemen als vader voor zijn eigen kind. Het is dan belangrijk dat hij niet meer het kind is dat in het familiesysteem alle pijn en verdriet van het voorgeslacht met zich meedraagt. Dan kan hij vol zelfvertrouwen de diverse rollen vervullen die het leven hem hebben gegeven.

Ritueel

Als je dus merkt dat er bepaalde patronen in je leven zijn die je kwetsbaar, afhankelijk, onzeker of onrustig maken, ga dan op zoek naar de bron. De erkenning dat je er mag zijn. Bewust wording van een gemis bij de coachee is al een belangrijk onderdeel van de eerste stap in een proces naar herstel. Soms is het nodig om via een ‘draai naar het leven’ bewust – onder dankzegging voor het gegeven leven! – afscheid te nemen van vroeger en de rol die ouders daarbij hebben gespeeld. Dan is de weg open om als volwassen, onafhankelijk persoon de blik te richten op de toekomst.

In de praktijk is het kennen en erkennen niet altijd voldoende om ook de overtuiging te krijgen dat het dan ‘nu maar eens over moet zijn’. Loyaliteit gaat ver, soms zelfs door pijn en verdriet heen. De (plaatsvervangende) stap naar herstel over vroeger hoef je als kind niet meer te maken als je weet dat je daarvoor niet verantwoordelijk bent. Een ritueel waarin de last een plek krijgt en mag achterblijven is vaak heel verhelderend. Dat kan bijvoorbeeld een wandeling zijn met een denkbeeldige rugzak, waarin de last wordt achtergelaten en op de ontstane plek in de tas nieuwe verlangens kunnen worden toegevoegd. Het is een heilzaam proces voor de coachee.

Vanuit zingeving en identiteit worden overtuigingen gevormd die leiden tot bepaald gedrag

In mijn beleving is de ‘kwestie’ van het duiden van de erva ringen binnen het eigen familiesysteem nog behoorlijk onder belicht in onze maatschappij. De ervaren afrekening in het hier-en-nu is vaak de reden om naar een coach of psycholoog te gaan. Soms is er dan al van alles gebeurd, wat misschien voorkomen had kunnen worden. De relatie tussen ouders en kinderen is gebrouilleerd, onzeker gedrag van een ‘volwassen kind’ heeft geleid tot frustraties en innerlijke conflicten tot onbegrip en verwijdering, met alle gevolgen van dien.

Erkenning en respect

Hoe leren we dat patronen van zichzelf niet verkeerd zijn, maar wel als ze leiden tot vervormingen, tot ongewenst gedrag en subassertiviteit? Hoe kunnen we bereiken dat het helemaal niet kwetsbaar is of raar, maar juist heel krachtig en helend om daarover met elkaar het gesprek aan te gaan? Om te zoeken naar oplossingen om de bijbehorende gedragspatronen te duiden en de onvervulde behoeften van elkaar te zien en waar mogelijk te laten invullen?

We hoeven niet allemaal naar het Familiediner, het tv-pro gramma waarin geprobeerd wordt gebroken families te lijmen. Vaak is daar al zoveel aan vooraf gegaan, dat de bewonderings waardige poging tot herstel al is gestrand op de ingenomen stellingen en bijbehorende patronen, voordat de maaltijd is geserveerd. Het erkennen van elkaar is een eerste vereiste. Als we daarin met respect naar elkaars systeem kunnen kijken, zal nog niet de hele wereld morgen roze kleuren, maar hebben we deze wereld samen wel een klein stukje mooier gemaakt.

Simon Compagnie is loopbaancoach en trainer op het gebied van persoonlijk leiderschap. Hij vindt het belangrijk dat iedereen in staat is om de eigen regie te pakken. Hij werkt daarbij aan het vergroten van veerkracht en zelfvertrouwen, zodat er een meer ontspannen en zelfbewust (werk)leven ontstaat.