Van savanne naar studeerkamer

Tineke Mulder

Ubuntu. Ik ben, omdat wij zijn. Het is de ingang voor een coachgesprek over schaamte en trots dat niet alleen haar coachee, maar ook Tineke Mulder zelf aan het denken zette.

Ubuntu, Nelson Mandela gebruikte de uit Zuidelijk Afrika afkomstige term regelmatig na de afschaffing van de apartheid in 1994. Ubuntu geeft uitdrukking aan de onderlinge verbondenheid van mensen, waar ook ter wereld. In sommige Afrikaanse tradities wordt er ook de verbondenheid met voorouders en zelfs dieren, planten mee bedoeld. Mandela deed met het begrip ubuntu een beroep op het besef van onderlinge verbondenheid. Zwart en wit, en hoe groot de tegenstelling ook, mensen hebben elkaar nodig om gezamenlijk een veilig en menswaardig bestaan op te bouwen.

Therapie?

‘Denk je dat ik in therapie moet?’ Onzeker kijken twee bruine ogen me vermoeid aan vanaf het beeldscherm. Ik zie Agnes. Ze klopte een maand geleden bij me aan. Ze heeft het gevoel vast te lopen, te weinig te produceren in haar baan als universitair docente Afrikastudies. Onderwerpen voor haar academisch onderzoek, publicaties, zelfs over het aantal keren dat ze geciteerd wordt in andere publicaties maakt ze zich grote zorgen. Allemaal zaken die belangrijk voor haar zijn, omdat ze nog een lange weg van promoties voor de boeg heeft totdat ze zich veilig en gevestigd mag wanen.

‘Soms schaam ik me gewoon ervoor dat ik deze positie heb. Ik ben het niet waard. Zoveel mensen die het beter zouden kunnen. En dat gevoel verlamt me dan helemaal, ik raak in paniek en om er niet over na te hoeven denken, en aan de slag te hoeven gaan. ’s Ochtends ga ik mezelf afleiden met allerlei tijdverspillende onderzoekjes op de computer die eigenlijk zinloos zijn. Of ik blijf te lang hangen in de social media’.

Ze heeft goed geluisterd tijdens het kennismakingsgesprek, dat blijkt

‘Wat maakt dat je aan therapie denkt?’ ‘Nou, de rol van het verleden, diepe, blokkerende emoties, dat zijn toch zo’n beetje de verschillen tussen therapie en coaching?’ Ze heeft goed geluisterd tijdens het kennismakingsgesprek, dat blijkt. Ik kijk haar aandachtig aan; een stilte waarin misschien nog wat meer informatie bovenkomt, terwijl ik tegelijkertijd kijk wat er nu in mezelf opkomt. ‘Therapie, misschien, hoeft niet. Laten we er eerst eens samen naar kijken. Want hoezo, schaamte? ’ vraag ik haar.

Schaamte, schuld en trots

‘Nou, het voelt gewoon superongemakkelijk, ik voel een enorme druk om te presteren, ik kom tenslotte uit een familie van wetenschappers. Mijn ouders zijn zo trots op me, en ik wil het zó graag waarmaken. En uit angst om daarin niet te slagen, presteer ik helemaal niets! Ik voel me zelfs schuldig.’ Schaamte en schuldgevoel gaan vaker hand in hand. De vraag is alleen of het hier een gezonde of ongezonde schaamte is. Van wat ik inmiddels van Agnes weet uit de eerste paar gesprekken functioneert ze normaal. Dus ik vermoed een gezonde: schaamte die is ontstaan doordat ze zuiver aanvoelt, al dan niet bewust, dat ze tekortschiet ten opzichte van haar eigen normen en waarden.

Maar ik ben er niet om diagnoses te stellen. Ik denk snel na. Schaamte, trots. Tegenpolen, dualiteit, misschien is het een bruikbare ingang. ‘Ik hoor schaamte en ook trots. Wat is de verbinding tussen die twee?’

Ubuntu

‘Geen idee. Het lijken me twee tegengestelde begrippen die helemaal niets met elkaar te maken hebben.’ En opeens komt er een woord in me op. ‘Is het oké als ik een ingeving met je deel?’ ‘Tuurlijk.’ ‘Ubuntu’ zeg ik. Ubuntu, een woord dat indruk op me maakte tijdens een verblijf in Zuid-Afrika een aantal jaar geleden: ik ben omdat wij zijn. Wie de uitspraak hoort zonder de achtergrond ervan te kennen, denkt wellicht aan een kwantumfysische conclusie, of aan een doordraaiende nieuwetijdsdenker. Nu welt het in me op, waarschijnlijk vanwege die Afrikastudies, en de manier waarop ze over haar ouders spreekt, waarin ik Agnes’ gevoel van enorme verbondenheid met hen bespeur. En omdat het een begrip is waarmee we tegenstellingen met elkaar kunnen verbinden en verzoenen.

Ze kijkt verrast. Natuurlijk heeft ze gehoord van ubuntu, vandaar ook dat ik het durf te gebruiken. ‘Ubuntu, ja, ik zag dat het een paar maanden geleden ook weer in de krant opdook, na het overlijden van Desmond Tutu. Grappig dat je dat gebruikt. Maar ik snap niet helemaal hoe ik dat hier kan inpassen’. ‘Het komt in me op, als begrip om tegenpolen elkaar te verzoenen. Zoals ubuntu in Zuid-Afrika aan het einde van de vorige eeuw bruikbaar was voor zwart en wit, om in een nieuwe samenleving te geloven. Om duidelijk te maken dat we allemaal deel uitmaken van een groter geheel, en ondanks de verschillen elkaar nodig hebben en beïnvloeden. Alleen de tegenstellingen kunnen overstijgen door ons bewust te zijn van een gemeenschappelijke droom of drijfveer. Wat komt er in je op als ik dit zeg?’

Ambitie en idealen

‘Wel interessant dat je dat zegt. Het doet mij wat denken aan yin en yang. Waarbij beide polen ook iets van de andere pool in zich hebben. Bij mijn eigen schaamte en trots denk ik aan te povere onderzoeksresultaten. En aan mijn oorspronkelijke idealen als wetenschapper. Meer kennis en bekendheid over Afrika verwerven en delen. Het is het grootste continent, onze zogenaamde beschaving is er ontstaan, de eerste mensen, en toch bungelt Afrika er nog steeds bij. Kijk naar corona, en hoe weinig vaccins er naar Afrika gingen, waardoor we collectief het risico blijven lopen op nieuwe en gevaarlijke varianten. Niemand is veilig totdat we allemaal veilig zijn.

We hebben gewoon veel te weinig ambitie

Ik zie nog steeds niet helemaal hoe schaamte en trots met elkaar te maken kunnen hebben, maar je brengt me wel op een idee. Want collectieve schaamte, en plaatsvervangende schaamte, dat is iets wat veel mensen ervaren. Sommigen voelen het als ze in het vliegtuig stappen of vlees eten, of dat anderen zien doen, vanwege het klimaat. Anderen als ze oorlog dichtbij of verder weg waarnemen. Of als ze naar de situatie in de Hoorn van Afrika kijken. We kunnen individueel en gezamenlijk beter, doen soms een poging, maar schieten te kort, en kunnen ons onvermogen nog niet overstijgen. Laat staan ergens trots op zijn. We hebben gewoon veel te weinig ambitie! Hé, ambitie … Dat is het! Dat is waar zowel mijn schaamte als trots mee te maken hebben!’ Het is bijna alsof ik een lampje in haar brein zie oplichten, en ze spreekt inmiddels twee keer zo snel.

Gezonde schaamte

‘Dat is nou precies wat gezonde schaamte is’, zeg ik. ‘Je bewust worden van het verschil tussen je gedrevenheid of idealen aan de éne kant, en het resultaat van je activiteiten aan de andere kant. Minder doen dan je zou kunnen. Ik vraag me af, wat doet een trotse, schaamteloze Agnes, welk beeld komt er in je op?’ Het is een poosje stil. Geeft niet. Er is al veel in beweging gezet. Ik zie Agnes’ ogen omhoog kijken, ze is in zichzelf gekeerd, diep nadenkend. ‘Ik zie mezelf op de savanne ergens in Afrika. Ik vier dat ik de volgende stap heb kunnen zetten in mijn loopbaan, na een paar hele mooie publicaties.’

‘En wat is, vanaf dat moment en die plek in de savanne bekeken, de eerste stap die je hebt gezet om zover te komen?’

Haar antwoord komt onmiddellijk. ‘Het afmaken van mijn huidige artikel. Als de wiedeweerga. Eigenlijk hoef ik ook helemaal niet meer zo veel eraan te doen. Wat zaken nakijken, dubbelchecken. Zodat ik daarna gelijk kan beginnen aan een nieuw artikel. Ik heb nu opeens iets in gedachten. Mijn vader is oud-hoogleraar filosofie. Dat idee van ubuntu en omgaan met collectieve schaamte, misschien is dat wel een heel bijzonder project waaraan ik samen met hem kan gaan werken.’ Van de savanne naar de studeerkamer. Een grote stap, en een grotere tegenstelling is er haast niet mogelijk. Zo meteen samen de tussenstappen nog maar even in kaart brengen. Maar ook dit idee bewijst opnieuw de kracht van ubuntu. Ik ben omdat wij zijn. De een kan niet zonder de ander, hoe groot de verschillen ook mogen zijn, het is allemaal met elkaar verbonden. Dat geldt voor mensen, en ook voor tegenstellingen. Zonder tegenstelling geen verzoening. Zonder schaamte geen trots. Zonder collectieve schaamte geen nieuwe idealen.

Draai het eens om

Na afloop van het gesprek moet ik alles even laten bezinken. Een rondje met de hond, en dan een grote kop koffie. Flarden van het gesprek flitsen nog door mijn hoofd. Door Agnes' band met Afrika denk ik aan mijn vroegere werkzaamheden en idealen. ‘Verbeter de wereld begin bij jezelf’ en ‘think globally, act locally’, dat zijn de slogans waarmee ik opgroeide en die mijn loopbaan jarenlang hebben bepaald. Ubuntu gaat echter veel verder dan dat, het is meer dan het verbinden en overbruggen van tegenstellingen, en zeker meer dan ‘truc’ in een coachgesprek. Het is breder, spiritueler en allesomvattender. Maar wat komt er van mijn eigen idealen nog terecht, nu ik vooral een-op-een met mensen werk? Ik bespeur een ongemak over wat er in de wereld gebeurt, dat zich mijn bewustzijn binnenboort, dat deel uitmaakt van die collectieve schaamte waarover Agnes het had. Hoe kan ik mijn eigen impact vergroten? Wat is het effect als ik ubuntu eens van de andere kant bekijk en omdraai: wij zijn omdat ik ben? Dat maakt de vraag nog indringender. Moet ik andere keuzes maken, in deze tijd, in deze wereld? Hoog tijd om weer eens een afspraak te maken met mijn eigen coach ...

Tineke Mulder woont in Washington D.C. en is in de VS en in Nederland actief als online coach, Nederlands- en Engelstalig. Haar focus ligt op burn-outpreventie en loopbaancoaching. www.brightnowcoach.com