Wat zullen ze wel niet van me denken?

Marja Postema

Schaamte en schuld zijn sociale emoties; ze spelen zich af in relatie tot anderen. Deze emoties zorgen ervoor dat we ons gedrag op elkaar afstemmen en dat we ons houden aan de normen en waarden van de groep waarvan we deel uitmaken. Niemand vindt het fijn om zich te schamen of zich schuldig te voelen, want je krijgt het gevoel dat je iets verkeerds hebt gedaan of dat je slecht bent. Marja Postema laat haar licht schijnen over deze emoties.

Schaamte en schuld worden nogal eens met elkaar verward, maar er is een essentieel verschil tussen deze emoties. Je voelt je schuldig wanneer je iets hebt nagelaten of een ander iets hebt aangedaan. Je schaamt je wanneer je gedrag niet voldoet aan de verwachtingen van anderen of die van jezelf.

Het verschil tussen schaamte en schuld Schaamte ontstaat meestal in aanwezigheid van anderen. Je eet bijvoorbeeld tijdens een lunch met collega’s je broodje uit de hand, terwijl de anderen netjes met mes en vork eten. Wanneer dat je opvalt, word je rood van schaamte. Je hebt de neiging jezelf te verstoppen achter je handen. Wanneer je je schaamt, wil je je het liefst verbergen of ineenkrimpen. Na de schaamte komt de angst dat anderen je raar, stom of incompetent vinden en je zullen afwijzen.

Je voelt je slecht over iets wat je hebt gedaan of nagelaten

Schuld kan los van de aanwezigheid van anderen ontstaan en speelt vaak op als je je realiseert dat je iemand teleurstelt of tekortdoet. Zo kun je je schuldig voelen wanneer je er te weinig voor je kind(eren) of je partner bent, je te veel werkt, eet of drinkt, dat je te veel geld uitgeeft of te vaak met jezelf bezig bent. Je voelt je slecht over iets wat je hebt gedaan of nagelaten. In die zin heeft schuld een gewetensfunctie en is deze emotie bedoeld om te voorkomen dat je jezelf en anderen onheus behandelt.

Veel Aziatische landen kennen een zogenoemde schaamtecultuur, waarin het beeld naar buiten toe enorm belangrijk is. Schaamte is verbonden met de angst voor gezichtsverlies. Deze schaamtecultuur staat tegenover de zogenoemde schuldcultuur in de Westerse samenleving. Hier spelen schuld en zonde een grote rol onder invloed van het christendom. Wanneer je zondigt tegen de regels is een schuldgevoel het effect.

Het constructieve aspect van schaamte

Schaamte heeft een sociaal wenselijke functie, die we in onze kindertijd ontwikkelen. Het kind wordt geleerd wat hoort en niet hoort, wat mag en niet mag. Op die manier houdt het zich aan de normen en waarden van de groep waartoe het behoort en gedraagt het zich naar verwachting. Naast de behoefte aan autonomie heeft ieder mens de primaire behoefte om ergens bij te horen.

Tijdens de puberteit is het belangrijk voor kinderen dat ze bij een groep horen. Als de groepsnorm inhoudt dat je erbij hoort als je merkkleding draagt, dan kunnen kinderen zich schamen wanneer ze het moeten doen met de kleding van C&A of van de kringloop.

Jeanne volgde het gymnasium en haar ouders hadden hoge verwachtingen van haar. Maar zij hield meer van de romannetjes uit de Bouquetreeks dan van de Griekse filosofen. Haar moeder besprak dat met een leraar tijdens een ouderavond. De volgende dag vertelde deze leraar, tijdens de les, over haar speciale interesse. Haar klasgenoten lachten en zij zakte door de grond van schaamte.

In onze individualistische samenleving volgen mensen steeds meer hun eigen weg. We hebben minder last van wat de buren wel niet zullen denken. Maar in kleine gemeenschappen kan deze sociale druk nog steeds groot zijn. Wanneer je je hier niet in overeenstemming met de groep gedraagt, kun je worden uitgestoten of in achting dalen. Ook organisaties kunnen als een kleine gemeenschap met een eigen cultuur functioneren. Zo kun je je in een zakelijke omgeving enorm schamen als je in huilen uitbarst of wanneer je op een bijeenkomst verschijnt in je spijkerbroek terwijl iedereen in pak is. Met schaamte laat je anderen zien dat je het erg vindt dat je afwijkt van de norm. Op die manier kun je een afwijzing voorkomen.

Het destructieve aspect van schaamte

Schaamte werkt destructief wanneer ze je belemmert jezelf te zijn of wanneer ze functioneert als een kritische stem die je vertelt dat je je moet aanpassen. Zo kun je je schamen voor je onzekerheid, je prikkelbaarheid of je behoefte aan aandacht. Deze schaamtegevoelens geven aan dat je blijkbaar aan een bepaald beeld moet voldoen van jezelf; iemand die zeker is, iemand die geduldig is of iemand die geen aandacht nodig heeft. Schaamte kan zo ver gaan, dat je je eigen levendigheid en spontaniteit afwijst en niet mag uiten wat je denkt en voelt.

‘Een baby is van nature levendig en ervaart lust en onlust rond alle primaire levensfuncties. Een baby geniet van zijn eigen geluid, eet, poept en piest zonder gêne. Met de opvoeding beginnen de begrenzingen: onze cultuur, onze familietradities en gezinssituaties stellen paal en perk aan het kind. Een kind ontwikkelt schaamte en angst voor de eigen levendigheid omdat het voelt dat het daarmee zijn opvoeders in verlegenheid brengt.’ – Anja van Servellen (uit: De weeën van de macht)

Schaamte speelt een grote rol bij het uiterlijk. Vooral vrouwen krijgen door beelden in de media de indruk dat ze lelijk zijn. In de pubertijd is het normaal dat je al je onzekerheid projecteert op je lichaam, maar dit zou een fase moeten zijn, die je op een gegeven moment achter je laat.

Als puber schaamde ik me voor mijn te grote neus en mijn gebit, want als ik lachte kwam mijn tandvlees bloot te liggen. Dus in een gesprek hield ik een vinger op mijn neus en bij het lachen deed ik mijn hand voor de mond. Ik had het er maar druk mee.

De schaamte voor het uiterlijk of voor een bepaalde eigenschap heeft vaak te maken met een diepe onzekerheid, gebrek aan zelfvertrouwen en angst voor kritiek of afwijzing.

Angst en schaamte vormen een dodelijke combinatie

Angst kan ervoor zorgen dat je je excuseert elke keer dat je iets wilt zeggen of vragen. Alsof je je schaamt voor je aanwezigheid. Vanuit angst en schaamte ben je zo bezig met de buitenwereld dat je voorbijgaat aan wie je bent en wat je eigen behoeften en verlangens zijn. Schaamte isoleert. Ze kan ervoor zorgen dat je oogcontact vermijdt of bepaalde mensen niet onder ogen durft te komen. Ze kan er ook voor zorgen dat je bepaalde onderwerpen uit de weg gaat en daardoor mensen vermijdt die dit onderwerp zouden kunnen aansnijden. Denk aan het hebben van financiële, relationele, seksuele of verslavingsproblemen.

Onze opvoeding en cultuur bepalen voor een groot deel hoe schaamtevol je bent opgegroeid. In een omgeving waarin sterke normen en waarden de omgang met elkaar bepalen en sociale controle een grote rol speelt, zal schaamte eerder de kop opsteken. Daarnaast heeft het karakter invloed op de ontwikkeling ervan. De ene persoon is schaamteloos en trekt zich niets aan van de eisen van de omgeving en een ander past zich angstvallig aan.

Schaamteloos

Schaamteloze mensen kunnen bijvoorbeeld een uitdagende of extravagante manier van kleden hebben, waarvan anderen vinden dat het over de grenzen van het fatsoen gaat. Maar denk ook aan mensen die op een opzichtige manier aandacht trekken en graag in het middelpunt van de belangstelling staan, waarbij het voor anderen over de grenzen van gepast gedrag gaat. Schaamteloze mensen kunnen nogal eens de grenzen opzoeken als een puberaal kind. Naast reacties van afkeur zullen er ook stiekem bewonderaars zijn.

Op die manier kun je een afwijzing voorkomen

Schaamtevol

Iemand die schaamtevol is, kan zich overal over schamen: uiterlijk, manier van praten, werkzaamheden die niet interessant genoeg zouden zijn, een woning die niet mooi genoeg lijkt. Het is alsof iemand zegt: ‘Ik stel niets voor’.

Tineke was een buitenechtelijk kind in het huwelijk van haar ouders. Ze was het resultaat van een slippertje van haar moeder. Haar aanwezigheid herinnerde haar moeder elke dag aan deze schaamtevolle daad. Dit gevoel bracht ze op haar kind over.

Wanneer schaamte zo verankerd is in je persoonlijkheid, waardoor je je inhoudt omdat je denkt dat je niet mag zijn zoals je bent, is de schaamte destructief. Wanneer je voortdurend last hebt van schaamte bij alles wat je zegt en doet, is er een diepe angst voor afwijzende reacties van anderen.

Dit zou een fase moeten zijn, die je op een gegeven moment achter je laat

Het is belangrijk bij jezelf te onderzoeken wanneer en hoe deze overweldigende schaamte is ontstaan. Aan welke ideaalbeelden, normen en waarden moet je voldoen? Op deze manier kun je de angst ontmantelen. De angst voor afwijzing en kritiek zijn meestal kinderangsten. Blijkbaar heb je al jong de conclusie getrokken dat je aan bepaalde verwachtingen moet voldoen of heb je al jong een totale afwijzing ervaren.

Wanneer je inzicht hebt in het ontstaan van de angst, stuit je vaak op onverwerkt verdriet en boosheid, omdat je als kind niet kon zijn zoals je was. Het is helend om de pijnlijke gevoelens van afwijzing en het onvervulde verlangen om te mogen zijn zoals je bent, te ervaren en dit gekwetste innerlijke kind in je te omarmen. Je bent nu niet meer afhankelijk van je ouders. Je mag voor jezelf kiezen. Je mag je hart volgen, je mening geven en je gevoelens uiten. Je mag zijn zoals je bent.

Acht tips om met schaamte om te gaan

Schaamte komt voort uit sociale angst: ‘Wat zullen ze wel niet van mij denken?!’ Met de behoefte geaccepteerd te worden wil je voorkomen dat je iets doet waardoor je wordt afgewezen. Dat kan iets knulligs zijn, zoals iets vergeten, of iets doen wat haaks op de lijn der verwachting staat. Wanneer het over oppervlakkige zaken gaat, kunnen de volgende tips je helpen de schaamte los te laten:

1 Druk het gevoel niet weg, want het is er. Wanneer je het accepteert, zal het makkelijker verdwijnen.

2 Maak het niet groter dan het is, dus blaas het niet op. Het is een incident en het zegt verder niets over jouw capaciteiten of persoonlijkheid.

3 Benoem het en laat het los: dat was stom, dat had ik anders kunnen doen.

4 Accepteer dat je niet perfect bent. Stomme dingen doen mag/kan iedereen overkomen.

5 Lach erom, maak er een grapje over of ga lekker overdrijven.

6 Sta jezelf toe om knullig te zijn.

7 Ga niet voor anderen denken, want je kunt hun gedachten niet kennen.

8 Besef dat je niet de enige bent die knullige dingen doet.

Marja Postema is de oprichter van de Emotionele Intelligentie Academie en heeft meer dan 25 jaar ervaring in coachen en trainen. Zij schreef twee boeken: Emoties wat moet ik ermee? en ABC van 15 emoties. Ze geeft een geaccrediteerde opleiding Emotioneel Meesterschap aan professionals. www.omgaanmetemoties.nl